Wikipedia mgwiki https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana MediaWiki 1.44.0-wmf.4 first-letter Rakitra Manokana Dinika Mpikambana Dinika amin'ny mpikambana Wikipedia Dinika amin'ny Wikipedia Sary Dinika amin'ny sary MediaWiki Dinika amin'ny MediaWiki Endrika Dinika amin'ny endrika Fanoroana Dinika amin'ny fanoroana Sokajy Dinika amin'ny sokajy TimedText TimedText talk Module Discussion module Frantsa 0 619 1091940 1084859 2024-11-23T13:39:25Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091940 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} {{Infobox Pays |nom_local1=République française |nom_malgache=Repoblika frantsay |langue1=fr |de=de%20 |image_drapeau=Flag of France (1958–1976).svg |lien_drapeau=Sainan'i Frantsa |image_blason = Armoiries république française.svg |lien_blason=Faneva an'i Frantsa |image_carte=EU location FRA.png |image_carte_2=Outre-mer en sans Terre Adelie.png |devise=[[Liberté, Égalité, Fraternité]] |langues=[[fiteny Frantsay|frantsay]] |capitale=[[Paris]] |coordonnées_capitale={{coord|48|52|N|2|19.59|E}} |lien_villes=Tananan'i Frantsa |titre_plus_grande_ville=Tanàna ngeza indrindra |plus_grande_ville=Paris |type_gouvernement=[[Repoblika]] |titres_dirigeants=[[Filoha ny Repoblika frantsay|filoha]]<br />&nbsp;- [[Praiministra frantsay|Praiministra]] |noms_dirigeants=[[Emmanuel Macron]] <br>[[Jean Castex]] |superficie_rang=41 |superficie_totale={{formatnum:675417}}<ref>{{formatnum:543965}} any France metirôpôlitany. manana 42=32 000 {{km2}} koa ny firenena frantsay any Terre Adelie tamin'ny 1959.</ref> |pourcentage_eau=0,26% |population_rang=21 |population_rang_ref=<ref>{{Cite web |title=Isa-mponina eo amin'ny CIA world factbook |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html |accessdate=2009-04-25 |archivedate=2011-09-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110927165947/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html }}</ref> |population_totale={{formatnum:65073482}}<ref name="InseePopulation">Isa hoan'ny repoblika frantsay [http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=IP1220&reg_id=0#inter1 INSEE], misy {{formatnum:62448977}} any [[Frantsa metirôpôlitany]].</ref> |population_année=Janoary |densité=96,3<ref>isam-ponina/km² any frantsa metirôpôlitany : 114,86</ref> |pays frontaliers=[[Belzika]], [[Luksamboro]], [[Alemaina]], [[Soisa]], [[Italia]], [[Mônakô]], Espaina, Andôra |type_formation=''[[Traité de Verdun]]'' |date_formation=843 |gentilé=Frantsay |IDH_année=2006 |IDH={{mihakatra}} 0,955 |IDH_catégorie=ambony be |IDH_rang=faha 11 |monnaie=[[Euro]] sy [[Franc CFP]]<ref>Franc Frantsay taloha ny taona 2002.</ref>{{,}}<ref>[[Franc Pacifìka|Franc CFP]] Mbola miasa any amin'ny zanatany frantsay any Ôseania :<br /> {{formatnum:1000}}&nbsp;<tt>XPF</tt> = 8,38&nbsp;<tt>EUR</tt> exactement, soit 1&nbsp;<tt>EUR</tt> ≈ 119,3317&nbsp;<tt>XPF</tt> environ (source officielle IEOM)</ref> |code_monnaie=EUR |fuseau_horaire=+1 ([[Ora tsotra|CET]]) ; hora fahavaratra : [[UTC]]+2 ([[CEST]]) |hymne_national=''[[La Marseillaise]]'' |domaine_internet=[[.fr]]<ref>[[.gp]], [[.mq]], [[.gf]], [[.re]], [[.pm]], [[.yt]], [[.tf]], [[.wf]], [[.pf]] et [[.nc]] hoan'ny zanatany </ref>, [[.eu]]<ref> Ampiasain'ny firenena eorôpeanina rehetra koa io domaine io.</ref> |indicatif_téléphonique=33 }} I '''Frantsa''' na ny '''Repoblika Frantsay''' dia firenena any [[Eorôpa Andrefana]], mpikambana ao amin' ny [[Vondrona Eorôpeana]]. Manana fizaran-tany ampitan-dranomasina maromaro i Frantsa, ny ngeza indrindra amin' izy ireo dia i [[Goiana Frantsay|Guyane française]]. Atao hoe '''''France''''' na '''''République Française''''' izy amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]. I [[Paris]] renivohiny dia anisan' ny be mpitsidika indrindra eto an-tany, 45 tapitrisa ny isan' ny mpitsidika mandeha any isan-taona. Manam-belarana mirefy 675&nbsp;417 km<sup>2</sup> i Frantsa raha heverina koa ny velaran' ny zanataniny. Miisa 65,1 tapitrisa ny mponina ao aminy tamin' ny 1 Janoary 2009<ref>{{fr}} http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=IP1220&reg_id=0#inter1</ref>. Ny [[fiteny frantsay]] no tenim-pirenen' i Frantsa. Miisa dimy ambin' ny fitopolo ny fiteny hafa ampiasaina any Frantsa raha isaina ny fiteny ampiasain' ny mponina vahiny<ref>http://www.culture.gouv.fr/culture/dglf/lang-reg/rapport_cerquiglini/langues-france.html#ancre84582</ref>. Any Frantsa no be mpiteny frantsay indrindra ao aorian' i [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô|Repoblika Demokratikan' i Kôngô]]. Ny [[katôlisisma]] no fivavahana be mpanaraka any Frantsa, 51 % hatramin' ny 64&nbsp;% amin' ny [[Frantsay (vahoaka)|Frantsay]] no vita [[Batisa|batemy]]. Milaza ho [[Agnôstisisma|agnôstika]] kosa ny 32 % amin' ny Frantsay<ref>{{Cite web |title=kopian'ny arisiva |url=http://www.harrisinteractive.com/news/datatables/FinancialTimes |accessdate=2009-10-17 |archivedate=2009-08-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090802094844/http://www.harrisinteractive.com/news/datatables/FinancialTimes }}</ref>. Ny endriky ny toekarenan' i Frantsa dia [[Kapitalisma|kapitalista]], nefa betsaka ihany ny orinasa tantanan' ny firenena taorian' ny [[Ady Lehibe Faharoa]], mba hamerina ny herin' ny toekareny. Tamin' ny taona 1980 kosa dia nisy fanavaozana be dia be natao mba hivarotana ny orinasam-panjakana amin' ny tsy miankina. Tamin' ny taona 2008 dia i Frantsa no firenena matanjaka fahadimy eo an-tany, eo aorian' i [[Etazonia]] sy i [[Japana]] sy i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] ary i [[Alemaina]]. == Tantara == {{article détaillé|Tantaran'i Frantsa}} === Fiavin' ilay anarana hoe ''Frantsa''=== Ny anarana hoe ''Frantsa'' dia [[fanagasiana]] avy amin' ny [[teny frantsay]] hoe ''France'' izay avy amin' ny teny [[latina]] hoe ''Francia''. Tamin' ny voalohany dia natao hoe ''Francia'' ny faritta avaratra any [[Eorôpa]] misy [[Vahoaka jermanika|mponina jermanika]] mitondra anarana hoe ''[[Franka (vahoaka)|Franka]]''. Fizaran-tany latina tamin' ny taonjato faha-3 i Francia, avy amin' ny [[Fiteny franka|teny franka]] hoe ''franko(n)'' izy io; io anarana io dia anaran' i Flandre Belzianina ankehitriny. == Jeôgrafia == === Sisin-tany === [[Sary:France cities.png|vignette|Ny tanàn-dehibe ao Frantsa]] Ny tanim-pirenena frantsay any [[Eorôpa]] dia voafaritry ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any andrefana, voafaritry Ranomasina Manche (ranomasina manasaraka azy amin' ny [[Angletera]]) sy ny [[Ranomasina Avaratra]] any avaratra, voafaritr' i Belzika, i [[Luxembourg]], i [[Alemaina]], i [[Soisa]] sy i [[Italia]] any atsinanana, ary ny [[Ranomasina Mediteranea]], i [[Andôra]], [[Mônakô]] sy [[Espaina]] any atsimo. Ny tany frantsay any amin' ny [[Kontinenta|kôntinanta]] dimy hafa dia voafaritr' i [[Brezily]] sy [[Sorinama]] any amin' i [[Goiana Frantsay|Guyane Française]], voafaritr' i [[Kanada]] any [[Saint-Pierre et Miquelon|Saint-Pierre sy Miquelon]] ary voafaritry ny [[Nederlandy|Fanjakan' i Nederlandy]] any amin' ny [[Nosy Saint Martin]], voafaritry ny ranomasina koa ny tany frantsay: ao amin' ny [[Ranomasimbe Pasifika]] ny nosy [[Pôlinezia Frantsay|Pôlinezia]], any amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]] i [[Mayotte]] sy i [[La Réunion]], any amin' ny [[Ranomasina Karaiba]] i [[Guadeloupe]] sy i [[Martinique]] sy ny Nosy Saint Martin ary ny Nosy Saint Barthelemy. Any amin' ny ilany andrefan' i Eorôpa no misy ny tanin' i Frantsa metrôpôlitana. Manana (zana)tany koa i Frantsa any ivelan' i Eorôpa: any [[Amerika Avaratra]], any [[Antilia]], any [[Amerika Atsimo]], any [[Afrika]] ([[Ranomasimbe Indianina]]) any avaratra sy any atsimon' ny [[Ranomasimbe Pasifika]] sy any [[Antarktika]]. 2&nbsp;970 km ny halavan' ny sisin-taniny amin' ny firenena valo any Eorôpa: amin' i [[Espaina]] (650 km), amin' i [[Beljika]] (620 km), amin' i [[Soisa]] (572 km), amin' i [[Italia]] (515 km), amin' i [[Alemaina]] (450 km), amin' i [[Luxembourg]] (73 km), amin' i [[Andora]] (57 km) ary amin' i [[Mônakô]] (4,5 km). Any Amerika Atsimo dia mizara sisin-tany amin' i [[Brezily]] (720 km) sy amin' i [[Sorinama]] (520 km) i [[Guyane Française]]. Misy sisin-tany manana halavana 10,2 km (tsy tena hita maso) eo amin' ny nosy Saint Martin manasaraka ny tanin' ny Repoblika Frantsay sy ny tanin' ny [[Nederlandy|Fanjakanan' i Hôlandy]]. Farany, ny Tany Adelia (ao amin' ny TAAF), lazain' i Frantsa fa azy, dia tany be ao amin' ny [[Ranomasimbe Antarktika]] lazain' i Aostralia fa azy. I Fantsa dia manana velarana 543&nbsp;965 km<sup>2</sup> (655&nbsp;688 km<sup>2</sup> miaraka amin' ny zanatany), mivelatra 1&nbsp;000 km i Frantsa amin' ny teza avaratra-atsimo sy amin' ny teza atsinanana-andrefana. Izy no firenena ngeza indrindra ao aorian' i [[Rosia]] sy i [[Okraina]]; ary izy no firenena ngeza indrindra ao amin' ny [[Vondrona Eorôpeana]]. Ny halavan' ny morontsirany dia miirefy 3&nbsp;427 km (raha tsy isaina ny morontsirak' i [[Kôrsa]] izaymahatratra &nbsp; 000 km). == Mponina == === Isan' ny mponina === [[Sary:Densité départements-France.svg|271x271px|ankavanana|thumb|Ny [[hakitroky ny mponina]] isaky ny departemanta frantsay]] Miisa 65&nbsp;073&nbsp;482 ny olona monina any Frantsa tamin' ny 1 Janoary 2009<ref>[http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=IP1220&reg_id=0#inter1 INSEE - ''Bilan démographique 2008'']</ref>. 62&nbsp;448&nbsp;977 no miaina any amin' ny metrôpôly. Misy fanisam-bahoaka atao isan-taona tamin' ny taona 1801 hatramin' izao, fa tamin' ny fanombohan' ny taona 2004 dia atao lalandava ny fanisam-bahoaka.[[Sary:France demographie.png|200px|ankavanana|thumb|Ny isan' ny mponin' i Frantsa]] Anisan' ny ambony indrindra any Eorôpa ny fitombon' ny mponina any Frantsa, ambony noho ny salanisa eorôpeanina ny isan' ny teraka any Frantsa (830 900 ny teraka ary 531 200 ny maty), ary miakatra elanelan' isan' ny mpifindra monina miditra amin' ny mpifindra monina mivoaka (olona 100&nbsp;000), noho izany dia niakatra 0,61 % ny isan' ny mponina any Frantsa. === Fahasalamana === == Kolontsaina == === Fiteny === {{lahatsoratra antsipirihany|fiteny frantsay}} Ny [[Fiteny frantsay|fiteny frantsay]] izay fehezin' ny [[Akademia Frantsay]] no be mpiteny indrindra any Frantsa, ary "fitenin' ny Repoblika" hatry ny lalàm-panorenan' ny 25 Jiona 1992 izany<ref>[http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000723466&dateTexte=&categorieLien=id LOI constitutionnelle n° 92-554 du 25 juin 1992 ajoutant à la Constitution un titre : "Des Communautés européennes et de l'Union européenne" (1)]</ref>. I Frantsa no firenena miteny frantsay faharoa lehibe indrindra aorian' ny [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]<ref>[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://www.populationdata.net/index2.php?option=pays%26pid=176%26nom=republique_democratique_du_congo&title=R%C3%A9publique%20d%C3%A9mocratique%20du%20Congo Repoblika Demokratikan'i Kongo]</ref>, fa voalohany amin' ny isan' ny mpiteny. Firenena ao amin' ny [[Fikambanana Iraisam-Pirenen' ny Frankôfônia|Frankôfônia]] i Frantsa. Ankoatry ny fiteny frantsay izay [[Fiteny ôfisialy|ôfisialy]] dia [[fiteny]] miisa 75 no ampiasaina any Frantsa, miaraka amin' ny fiteny manokana hafa isam-paritra, ny fiteny nentin' ny mponina vahiny mpifindra monina ary ny fiteny any amin' ny DOM-TOM, araka ny tatitry ny mpahay fiteny [[Bernard Cerquiglini]]<ref>[http://www.culture.gouv.fr/culture/dglf/lang-reg/rapport_cerquiglini/langues-france.html#ancre84582 ''Les langues de la France'']</ref>. == Jereo koa == * '''Firenena ao Eorôpa''' ** [[Albania]] - [[Alemaina]] - [[Andôra]] - [[Aotrisy]] - [[Belzika]] - [[Bielôrosia]] - [[Bolgaria]] - [[Bôsnia-Herzegôvina]] - [[Danemarka]] - [[Espaina]] - [[Estônia]] - [[Fanjakana Mitambatra]] - [[Finlandy]] - [[Frantsa]] - [[Grisia]] (na [[Gresy]]) - [[Hôngria]] (na [[Hongaria]]) - [[Irlanda]] - [[Islandy]] - [[Italia]] - [[Jeôrjia]] - [[Repoblikan' i Kipra|Kipra]] (na [[Repoblikan' i Kipra|Sipra]]) - [[Krôasia]] (na - [[Krôatia]]) - [[Letônia]] - [[Liktenstaina]] - [[Litoania]] - [[Loksemborga]] - [[Masedônia Avaratra]] (na [[Makedônia Avaratra]])- [[Malta]] - [[Môldavia]] - [[Môntenegrô]] - [[Nederlandy]] - [[Nôrvezy]] - [[Okraina]] - [[Pôlônia]] - [[Pôrtogaly]] - [[Tsekia]] - [[Romania]] - [[Rosia]] - [[San-Marîno]] - [[Serbia]] - [[Slôvakia]] - [[Slôvenia]] - [[Soeda]] - [[Soisa]] - [[Tsekia]] - [[Vatikàna|Vatikàna.]] * '''Kôntinenta eto an-tany''' ** [[Afrika]] ** [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) ** [[Azia]] ** [[Eorôpa]] ** [[Ôseania]] ** [[Antarktika]] == Rohy Ivelany == * [http://www.elysee.fr/ang/index.shtm Tanonkala ny elysée] {{Wayback|url=http://www.elysee.fr/ang/index.shtm |date=20050310083618 }} * [http://www.premier-ministre.gouv.fr/en/ Tanonkala ny praiministra sy ny governemanta] {{Wayback|url=http://www.premier-ministre.gouv.fr/en/ |date=20060615024507 }} * [http://www.dicovia.com/dico/francais-malgache/lettre-B/0-59 Rakibolana Frantsay-Malagasy] {{Wayback|url=http://www.dicovia.com/dico/francais-malgache/lettre-B/0-59 |date=20120518040714 }} * [http://www.vifarom.de Virtuelle Fachbibliothek Romanischer Kulturkreis - Vifarom] * [http://meteo.15.growiktionary.org Weather forecast for France] {{ref}} [[Sokajy:Frantsa|*]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenenan'i Vondrona Eoropeanina]] a8jpblfnqv1ge3vbhfm6rocsir6dspb Jeôgrafia 0 823 1091941 1091405 2024-11-23T14:16:36Z Thelezifor 15140 Nanao fanitsiana madinika 1091941 wikitext text/x-wiki [[Sary:World map 2004 CIA large 1.7m whitespace removed.jpg|vignette|345x345px|Sarin-tanin' ny Tany]] Ny '''jeôgrafia''' dia [[siansa]] miompana amin' ny fandinihana ny [[Tany]] ary indrindraindrindra momba ny zava-mitranga ara-pizika sy ara-biôlôjia ary momba ny olombelona izay miseho eto amin' ny bolan-tany. Mizara ho sampana telo lehibe ny jeôgrafia, dia: * ny [[jeôgrafia matematika]] izay niseho voalohany, andinihana ny endrika sy ny refin' ny Tany amin' ny alalan' ny [[jeôdezia]]; ** ny [[jeôgrafia fizika]] izay ahitana ny taranja siantifika maro mampiditra ny [[siansan' ny zavaboary]]; * ny [[jeôgrafian' ny olombelona]] izay ahitana ny taranja siantifika mampidira ny siansa maro momba ny fiarahamonina. Noho ny fandrosoan' ny [[astrônômia]] sy ny [[astrônaotika]], dia maro ankehitriny ny endrika fantatra amin' ny toerana hafa tsy eto amin' ity planeta ity, ka ny teny hoe ''jeôgrafia'' dia ampiasaina amin' ny fandinihana ny zavatra mitsingevana eny amin' ny lanitra ([[kintana]], [[Fajiry|planeta]], [[Satelita (voajanahary)|satelita]]). == Fiforonan-teny == [[File:Teacher points out a country on a map.jpg|thumb|Mpianatra sy mpampianatra mijery firenena eo amin' ny sarim-bolan-tany]] Ny teny [[Fanagasiana|nohagasina]] hoe ''jeôgrafia'' dia avy amin' ny [[Fiteny grika taloha|teny grika taloha]] hoe γεωγραφία / ''geographia'', voafoarona amin' ny hoe η γη / ''hê gê'' "ny tany" sy ny hoe γραφειν / ''graphein'' "manoritsoritra", avy eo avy amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''geographia'', ara-bakiteny "sarin' ny tany"). == Fivoarana sy sahan' ny jeôgrafia == I [[Eratôstenesy]] (276-194 <abbr>tal. J.K.</abbr>) no olona voalohany nampiasa ny teny hoe "jeôgrafia" tao amin' ny asasoratra efa very ankehitriny, fa heverina ho vokatry ny asan' i [[Herôdôtôsy]] (484-420 <abbr>tal. J.K.</abbr>), izay heverina ho mpahay tantara voalohany ihany koa, ny fisehoan' ny jeôgrafia. Ho an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] dia famaritana voasaina ny [[Tany]] ny jeôgrafia, indrindra fa ny [[jeôgrafia fizika]]. Siansa mamaly fahalianana vaovao izy io, ary mamaritra ny [[geôpôlitika]] amin' ny alalan' ny famaritana ny fizaràn-tany ho resena sy halaina, izany dia mitaky fanaovana sarintany. Ho an' i [[Strabôna]] dia fototry ny fanofanana ireo izay te hanapa-kevitra ny jeôgrafia. Lova ara-tantara efatra amin' ny fikarohana ara-jeôgrafia: * ny famakafakana an' erana ny zava-miseho voajanahary sy momba ny [[olombelona]] (jeôgrafia fandalinana ny fielezan' ny [[zavamananaina]]), * ny fandalinana [[fizaràn-tany]] (toerana sy faritra), * ny fandalinana ny fifandraisana eo amin' ny olombelona sy ny [[Tontolo iainana|tontolo iainany]], * ary ny fikarohana momba ny siansan' ny tany. Noho ny fivoaran' ny fikarohana siantifika dia sehatra ara-jeôgrafia maromaro no nivoatra ka lasa manana ny satan' ny siansa feno. Anisan' izany ny [[klimatôlôjia]], ny [[ôseanôgrafia]], ny [[kartôgrafia]], izay nisy fiantraikany indrindra amin' ny fifantohan' ny asan' ny jeôgrafia amin' ny fifandraisan' ny olombelona (lafiny sôsialy) sy ny fifandraisany amin' ny tontolo iainany (endrika araka erana). Ny [[jeôgrafia fizika]] sy [[Jeôgrafia matematika|matematika]] no sampan' ny jeôgrafia niharan' ny fivoaran' ny siansa indrindra, fa nanararaotra izany fiovana izany kosa ny jeôgrafian' ny olombelona mba hialana avy amin' ny [[jeôpôlitika]] mankany amin' ny fandalinana voasaina sy nohatevenin' ny fifandraisan' ny samy olombelona sy ny fifandraisan' izy ireo amin' ny tontolo iainany amin' ny alalan' ny taranja vaovao. Na izany aza, ny jeôgrafia môderina dia taranja mahafaoka ny zava-drehetra mikatsaka ny fahatakatra bebe kokoa ny Tany sy ny zava-misy saro-drafitra momba ny maha-olombelona sy ny zavaboary rehetra, tsy ny toerana misy azy ireo ihany, amin' ny alalan' ny famolavolana sarintany, fa ny fomba niova sy nahatonga azy ireo ho amin' izao toetrany ankehitriny izao. Efa hatry ny ela ny mpahay jeôgrafia no nahatsapa ny taranja sahaniny ho toy ny taranja fihaonana ([[Jacqueline Bonnamour]]): "tetezana eo amin' ny siansan' ny maha olona sy ny siansa fizika". Tsy voafetra amin' ny fampiasana [[kartôgrafia]] (fandalinana sarintany) ny fomba fijery ara-jeôgrafia amin' ny tranga iray. Ahafahana manitsy ny famakafakana ny zavatra dinihina - ny habaka - sy manazava ny maha eto fa tsy any an-kafa ny zava-mitranga iray, ny vondrom-panontaniana, mifandray amin' ny kartôgrafia. Miezaka mamaritana ny anton-javatra, na voajanahary na asan' olombelona àry ny jeôgrafia; ary rehefa hitany ny tsy fitoviana dia miezaka mamaritra ny vokany koa izy. Amin' izao fotoana izao dia nametraka ny tenany amin' ny fampiharana ny fizaràna ny jeôgrafia ho sampana roa lehibe, dia ny [[jeôgrafian' ny olombelona]] sy ny [[jeôgrafia fizika]]. Na izany aza, ny jeôgrafia dia mijanona ho taranja mandravona izay mametra-panontaniana momba "ireo soritra" navelan' ny [[fiarahamonina]] (fitrandrahany ny habaka na ny fiantraikan' ny asany) na ny [[Zavaboary|natiora]] (fiforonan' ny tendrombohitra, ny fiantraikan' ny toetrandro, sns.) ary ny dinamika miasa eo amin' ny fiarahamonina (ohatra: fisandratana ara-sôsiô-ekônômian' ny faritra ao [[Azia]] mifanolotra amin' ny [[Ranomasimbe Pasifika]], fihenana tsikelikelin' ny indostria ao amin' ny firenena mandroso ara-toekaren-tsena) ary ao anatin' ny tontolo fizika (fiovan' ny zava-drehetra maneran-tany, fiakaran' ny ranomasina sns). Araka izany dia liana amin' ny lova (fizika sy momba ny olombelona) sy ny dinamika ([[mponina]], sôsialy sy [[toekarena]], [[kolontsaina]], [[toetany]], sns.) misy eo amin' ny habaka ny jeôgrafia. Fanampin' izany dia mirona amin' ny fampidirana ny sehatra ara-kolontsaina isan-karazany, toy ny sary [[hosodoko]] momba ny endriky ny tontolo manodidina, ny tantara an-tsoratra na ny sarimihetsika, ny jeôgrafia. == Tantara == === Jeôgrafia fahiny === Ao amin' ny faritra [[Ranomasina Mediteranea|mediteraneana]], ny jeôgrafia dia natao tamin' ny fandrefesana azo avy amin' ny andrana sy ny fitantarana momba ny dia sy ny toerana hitanisana ny singa fantatra eto amin' izao tontolo izao. Tena asan' ny manam-pahaizana tao amin' ny tontolo grika ny sarintany sy ny fikarohana tany vaovao. Ohatra, nitanisa ny zava-pantatra rehetra eto amin' izao tontolo izao i [[Klaodiôsy Ptôlemaiôsy]] tao amin' ny bokiny nampitondrainy ny lohateny hoe ''Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις / Geographike Hyphegesis'' ("Boky fianarana jeôgrafia"). Nanao ny iray amin' ny sarintany voalohany amin' ny tontolo fantatra i [[Anaksimandrôsy]]. Ny Grika no sivilizasiôna voalohany fantatra fa nandalina ny jeôgrafia amin' ny maha [[siansa]] sy [[filôzôfia]] azy. I [[Talesy avy any Mileto]], i [[Herôdôtôsy]] (mpanoratra ny kôrôgrafia voalohany), i [[Eratôstenesy]] (sarintany voalohany amin' ny tontolo fantatra - ny ôikôomene -, fikajiana ny [[faribolana]] manodidina ny [[Tany]]), i [[Hiparkôsy]], i [[Aristôty]], i Ptôlemaiôsy dia nandray anjara lehibe tamin' ilay taranja. Nitondra teknika vaovao ny Rômana rehefa nanao ny sarintanin' ny faritra vaovao maro. Namolavola sampana jeôgrafia efatra, izay naharitra hatramin' ny Renaissance taty aoriana, ireo mpialoha lalana ireo: * mamantatra sy mizaha ny [[kôntinenta]]; * mandrefy ny habaky ny Tany ([[jeôdezia]]); * mametraka ny Tany amin' ny rafitra astrônômika ([[kôsmôgrafia]]); * maneho ny habaky ny Tany ([[kartôgrafia]]). === Vanim-potoana môderina === Taorian' ny Renaissance sy tamin' ny vanimpotoan' ny fahitana zava-baovao lehibe dia nipetraka ho taranja mahaleo tena tao amin' ny sehatry ny siansa ny jeôgrafia. I [[Mikołaj Kopernik]] (Nicolas Copernicus) dia namolavola ny [[heliôsantrisma]] izay ilazana fa ny [[Masoandro]] no ivon' izao rehetra izao ary ny [[Tany]] dia mihodina manodidina ny Masoandro. Namoaka sarintanin' izao tontolo izao tamin' ny taona 1569 i [[Gérard Mercator]] tamin' ny takelaka valo ambin' ny folo, antsoina hoe "Mercator projection" izay nanome ny mpandeha an-tsambo ny tena filazalazana momba ny endriky ny Tany. === Vanim-potoana ankehitriny === Vanim-potoana teo anelanelan' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nampitombo ny firehana maro izay miezaka ny hampiseho ny fifandraisana eo amin' ny [[olombelona]] sy ny [[zavaboary]], izany dia nahitam- pahombiazana vokatry ny fomba fiasa hentitra: * ny firehana voafaritra, mampifandray ny anton-javatra sy ny voka-javatra ([[determinisma]]), notarihin' ilay mpahay jeôgrafia alemàna [[Carl Ritter]]. Iheverana ny anton-javatra voajanahary ho misy fiatraikany ara-tsôsialy ny determinisma; * ny firehana manao ho zava-dehibe ny tontolo iainana, novolavolain' ilay mpahay jeôgrafia alemàna [[Friedrich Ratzel]]. Vokatry ny tontolo iainana misy azy ny zavamananaina tsirairay; * ny firehana manome fahafaha-misafidy ny olombelona, an' i [[Vidal de La Blache]], izay mikatsaka ny hanalefaka ireo firehana eo aloha ireo. Tsy misy ny singa famaritana ara-jeôgrafia, fa ny tranga mety hiseho izay azon' ny olona isafidianana hampiasaina na tsia no misy. Manolotra ny natiora fa ny olombelona kosa no mandray fanapahan-kevitra. Mamolavola endri-javatra manokana ihany koa ny École française de géographie ("Sekoly Frantsay momba ny Jeôgrafia"), noforonin' i [[Paul Vidal de La Blache]]: jeôgrafiam-paritra. Fanontaniana amin' ny fiatrehana ny tsy manam-paharoa, ny faritra ("idiôgrafia" na miasa amin' ny zavatra manokana), noho izany dia misoroka ny fiviliana nômôtetika, fa tafiditra ao anatin' ny fahalalana miendrika [[Raki-pahalalana|rakipahalalana]]. I [[Élisée Reclus]] no mpanoratra ny rakipahalalana atao hoe ''Nouvelle Géographie universelle'' ("''Jeôgrafia Maneran-tany Vaovao"''), misy boky 19. Nisy fiantraikany amin' ny faharesen-dahatra [[Anarsisma|anarsista]] ny fomba fijeriny ara-jeôgrafia. === Fiovana lehibe tamin' ny taonjato faha-20 === Ny vaovao avy jeôgrafia nitombo ny taona 1960 ao amin'ny [[Etazonia]] sy niely tamin'ny Frantsa, Soisa ary indrindra Alemaina ao amin'ny taona 1970 . Misy fiantraikany mivantana amin'ny jeografia anglô-saksôna sy skandinaviana izy io. Aingam-panahy avy amin'ny matematika (statistika) sy ny fitsipiky ny toekarena, ity jeôgrafia ity dia manandrana mametraka "lalàna" manerantany (siansa nômôtetika). Amin'ny famoronana fahalalana maro isan-karazany, ny jeôgrafia dia manome ny fanalahidin'ny famakiana sy famakafakana ireo olana lehibe amin'izao fotoana izao mampifandray ny habaka sy ny fiarahamonina. Izy io dia mikendry ny mpihaino isan-karazany: mpanao pôlitika, haino aman-jery, mpahay siansa, ary koa ny fiaraha-monina iray manontolo. Amin'izao tontolo misy antsika miha-manatontolo izao, io fitsipi-pifehezana io dia manome fahafahana manokana ny fisamborana amin'ny fomba maro sy mitsikera ny fikorianan'ny entana, ny vaovao ary ny olona mba hamahana ireo fanamby ateraky ny fiovaovan' ny toetr'andro, ny tanàn-dehibe, na ny fifindra-monina ary ny ady mitam-piadiana. Ny jeôgrafia noho izany dia fitaovana ho an'ny fahaiza-manao sy fanabeazana momba ireo olana ireo, izay ahafahana miasa amin'ny sehatra eo an-toerana, nasiônaly ary manerantany. == Sampana siantifika == === Jeôgrafia matematika === Ny jeôgrafia matematika dia mifantoka amin' ny velaran' ny Tany, ny fandalinana ny fanehoana matematika ary ny fifandraisany amin' ny [[volana]] sy ny [[masoandro]]. Io no endrika voalohany amin' ny siansa ara-jeôgrafika niseho tamin' ny andron' i Gresy fahiny ary ankehitriny dia ahitana ireto taranja siantifika sy teknika manaraka ireto: * ny [[jeôdezia]], ny siansa izay mifantoka amin' ny fandalinana ny bika sy ny fandrefesana ny haben' ny tany; * ny fanaovana sarin-tany, fampiharana ary fandalinana ny sarintany. Ny fitsipika lehibe amin' ny [[kartôgrafia]] dia ny fanehoana ny angon-drakitra amin' ny haino aman-jery ahena mampiseho toerana tena izy; * ny jeôgrafia astrônômika; * vao haingana ny jeômatika dia nanamboatra sampana jeôgrafia izay tsy mitovy amin' ny teo aloha tamin' ny fampiasana fitaovana infôrmatika handinihana ny faritany. Izy io dia mameno ny rafitra fampahalalam-baovao novolavolaina any an-toeran-kafa amin' ny taranja hafa amin' ny alalan' ny references spatial: toerana ara-jeôgrafia, izay voafaritra matetika amin' ny rafi-pandrindra ara-jeôgrafia (X, Y, Z). Avahana araka izany ny rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia sy ny fandrefesana lavitra amin' ny zanabolana ; * ny famakafakana spatial izay mandrakotra fitaovana maromaro nefa koa foto-kevitra amin' ny famolavolan' ny rafitry ny habakabaka sy ny famakafakana ny fiarahamonina amin' ny refin' ny habakabaka; * ny fôtôgrametria, hamaritana ny refy sy ny haben' ny zavatra avy amin' ny fandrefesana amin' ny sary mampiseho ny fomba fijery an' ireo zavatra ireo; * ny tôpôgrafia. === Jeôgrafia fizika === Ny jeôgrafia fizika dia taranja izay mikendry ny "hilaza sy hampitaha ary hanazava ny tontolo iainana". Izy io dia voalamina amin' ny sehatra manokana: jeômôrfôlôjia (ara-drafitra sy ara-ketsika), klimatôlôjia, hidrôlôjia, biôjeôgrafia ary paleôjeôgrafia. Ireo taranja ireo dia mandray anjara amin' ny famakafakana ny tontolo iainana voajanahary, izay lazaina matetika amin' izao fotoana izao, landscapes, izay ''jeôsistema'': vondrona ara-jeôgrafia manana ny rafitra sy ny asany manokana, izay voasoratra ao amin' ny habaka sy ny fotoana. Ny geôsistema dia ahitana singa abiôtika sy biôtika ary antrôpôjenika mifandray: * Ireo <u>singa abiôtika</u> ("tsy misy aina", anton-javatra ara-tontolo iainana ankoatry ny an' ny velona) dia mifandray amin' ny: ** ny litôsfera (vato); ** sy ny atmôsfera, mamaritra ny toetrandro. Ny toetrandro miseho amin' ny hetsiky ny rivotra vahoaka fa koa amin' ny be vato tontolo alalan' ny ''meteoric mpiasa'' izay mandray anjara amin'ny tany ny toetr'andro, amin'ny weathering dingana (fanovana mitranga ao amin'ny vatolampy eo ambany vokatry ny rivotra trangan-javatra); ** ary farany, ny hidrôsfera (ny rano), ny fianarana ankapobeny dia ny sehatry ny hidrôlôjia izay mizara ho hidrôlôjia an-tanibe sy hidrôlôjia an-dranomasina (na ôseanôgrafia). Ny hidrôlôjia dia mahakasika ny fandalinana ny fitsinjarana ny rano (jereo ny tamba-jotra hidrôlôjika). Ao amin'ny tontolo voajanahary, ny rano dia tsy momba ny rano atmôsfera, renirano, farihy, ranomasina sy ranomasimbe, ary ny ranomandry - ny rano dia tsy maintsy raisina amin'ny endriny telo - fa ny rano ao anatiny ihany koa, ny litôsfera. * ny <u>singa biôtika</u> (''bios'', aina) asehon'ny biôsfera (zavamaniry amin'ny alàlan'ny fitôjeôgrafia sy ny biby ao anatin'izany ny biby amin'ny tany amin'ny pedôfaona); * ny <u>singa antrôpôjenika</u> (''anthropos'', olombelona). Ny fandalinana ny jeôsistema amin'izao fotoana izao dia miavaka amin'ny fiheverana bebe kokoa momba ny antrôpizatiôna, ary koa ny fanamafisana ny evôlisiôna amin'ny fotoana. Ohatra, ny jeômôrfôlôjia dia mamakafaka ny iray amin'ireo singa ao amin'ny tontolo voajanahary, mifandray akaiky amin'ireo taranja hafa momba ny jeôgrafia fizika sy ny siansa momba ny tany (jeôlôjia). Ny jeômôrfôlôjia ara-drafitra dia azo avahana izay mifanitsy amin'ny fanamaivanana ny fanehoana mivantana ny rafitra, avy amin'ny jeômôrfôlôjia ara-ketsika (na klimatika mihitsy aza) izay mifandray amin'ny fihetsiky ny toetr'andro manokana ny endriny. Ity taranja ity dia ampifandraisina amin'ny famakafakana ny tontolo iainana manontolo ao anatin'ny rafitry ny tetikasa fampandrosoana na ny fiarovana ny tontolo iainana voajanahary. Ny tena zava-dehibe amin'ny jeôgrafia fizika dia ny tontolo iainana. Izy io dia sampana jeografia izay nanjaka hatramin'ny taona 1950-1970 tamin'ny alàlan'ny jeômôrfôlôjia, indrindra ny rafitra, ary noho izany ny fifehezana manontolo. Ny fandalinana ny jeôgrafia ara-fizika sy ny tontolo iainana no fototry ny fandalinana ny jeôgrafia ho an'ny rain'ny jeôgrafia frantsay, Paul Vidal de La Blache. Mba hahatakarana ny fandaminan’ny fiaraha-monin’olombelona, ​​dia nilaina ny nanadihady ny tontolo nisy ny olona. Ilay mpahay tantara Lucien Febvre dia nahafeno fepetra ity fomba fiasa pôsibilista ity, "Ny natiora mizara ny karatra, ny olona no mandray anjara" (J.-P. Alix, ''L'Espace Humain'' ) (pôsibilisma). Ny fivoaran'ny epistemôlôjia tamin'ny taona 1960 dia nalemy mafy ny jeôgrafia fizika, ireo jeôgrafa toa an'i Yves Lacoste dia nanakiana mafy ny fihazonana ny jeôgrafia fizika ho toy ny singa manazava ny fikambanan'ny fiarahamonin'olombelona (determinisma). Niova be ny jeôgrafia fizika ankehitriny. Lasa liana amin'ny andraikitry ny ololna amin'ny fiovan'ny tontolo iainany izy. Anisan'ny foto-kevitra be mpampiasa indrindra isika dia mahita anthropization (jereo ohatra ny tombony sy ny teritery amin'ny asan'i J.-P. Marchand, University of Bretagne, momba ny toetr'andro any Irlandy). Ny toeran'ny jeôgrafia fizika no lohahevitry ny adihevitra ao anatin'ny jeôgrafia. Misy mihevitra ny jeôgrafia fizika ho toy ny siansa momba ny natiora, ny hafa toa an'i J.-P. Marchand dia milaza hoe: "jeôgrafia fizika, siansa sôsialy". Ny firaisan'ny fifehezana dia matetika mampametra-panontaniana noho ny antony roa. Ny jeôgrafia sy ny fizika sasany dia nanakaiky be ny sampana fikarohana momba ny siansa momba ny tontolo iainana. Ny jeôgrafian' ny olombelona sasany dia mandà amin'ny anaran'ny determinisma ny fanazavana ara-pizika momba ny fandaminana ny habaky ny olombelona. Ny jeôgrafia fizika sasany dia mampiditra ny foto-kevitry ny jeôgrafian' ny olombelona sy ny siansa sôsialy. Miangavy izy ireo mba hamelomana indray ny jeôgrafia ara-batana indraindray antsoina hoe jeôgrafian' ny tontolo iainana. Ohatra amin'izany ny fianarana eo amin'ny sehatry ny ''fampandrosoana maharitra''. Yvette Veyret amin'ny jeômôrfôlôjia, Martine Tabaud ao amin'ny klimatôlôjia ary i Paul Arnoud ao amin'ny biôgeôgrafia dia manandrana mampifanaraka ''ny jeôgrafia fizika'' sy ''ny jeografian' ny olombelona'' amin'ny fampifangaroana ny fandalinana ny tontolo iainana, amin'ny fiheverana ireo mpilalao sy ny fivoarana ara-jeôpôlitika. === Jeôgrafian' ny olombelona === ==== Jeôgrafia ankapobeny ==== Ny jeôgrafian'ny olombelona dia fandalinana ny asan'ny olombelona amin' ny erana ety ambonin'ny tany, noho izany ny fandalinana ny oikumene, izany hoe ny faritra onenan'ny olombelona. Ny famakafakana ny jeôgrafian'ny olombelona dia natao tamin'izany fotoana izany tamin'ny alàlan'ny prisma amin'ny hakitroky: nikatsaka ny hahatakatra ny safidy izay mitarika ny olona amin'ny fisafidianana ny toerana halehany. Ny oniversite jeôgrafia tany am-boalohany tamin' ny taonjato faha-20 dia manamafy ny lanjan'ny tantara. Amin'ity fomba ity, ny fifandraisana misy eo amin'ny olombelona sy ny zavaboary amin'ny alàlan'ny fahalalana azy sy ny tantarany manokana dia mitarika amin'ny fanavahana ny fiaraha-monina sy ny faritra araka ny karazana fiainany. Ny jeôgrafian'ny olombelona no fiandohan'ny taonjato faha-20 ny mahantra fifandraisana ny famaizana. Tahaka ny jeografia ara-batana, indrindra indrindra dia fitsipi-pifehezana tena mamaritra sy tsy dia mandalina loatra. Tamin'ny taona 1920-1930, nisy fomba fijery ara-toekarena momba ny jeôgrafia olombelona nivoatra manodidina an'i Albert Demangeon, akaikin'ny sekoly Annales. Saingy, ny jeôgrafia isam-paritra hatrany no manjaka mandritra io vanim-potoana io. Tamin'ny taona 1960, dia nivoatra ny jeôgrafia vaovao, na ny famakafakana ny habakabaka, izay nanana faniriana hamantatra ireo lalàna manerantany momba ny fandaminana ny habakabaka ataon'ny olombelona. Ity fomba fijery pôzitivista ity dia hihazona toerana misongadina amin'ny fironana ara-jeôgrafia. Ny jeôgrafian' ny olombelona dia nohavaozina tamin'ny faran'ny taona 1970 nataon'i Yves Lacoste, mpamorona sy mpanorina ny famerenana ''Hérodote'' tamin'ny 1976 (mitondra ny lohateny voalohany ''Strategies geographies ideologies'', avy eo tamin'ny 1983 ''Revue de géographie et de géopolitique'' ) ary mpanoratra ny lahatsoratra ''Jeôgrafia, izy io no tena ampiasaina amin'ny ady''. Avy eo izy dia mamerina ny fomba fiasa ara-politika momba ny jeôgrafia, siansa izay inoany fa azo ampiasaina amin'ny tombontsoan'ny ''ampahorina''. Ny ampahany sasany amin'ny jeôgrafia dia mandà tanteraka ny jeôgrafia fizika amin'ny alàlan'ny fanamafisana ny jeôgrafia ho toy ny siansa sôsialy, ity fahitana ity dia nampitaina tao amin'ny diary ''Espace-Temps'' naorin'i Jacques Lévy sy Christian Grataloup tamin'ny 1975. Amin'izao fotoana izao, ny jeôpôlitika dia mirona hamakafaka ny vokatry ny fanatontoloana (jeôekônômika) sy ny fitantanana ny harena voajanahary (volamena; volamena manga - rano; volamena mainty - solitany; volamena maitso - ny ala ) no zavatra tena ianaran'ny jeôgrafia olombelona. Ny jeôgrafian' ny olombelona koa dia nohamafisina tamin'ny fomba fiasa ara-kolontsaina (ny jeôgrafia ara-kolontsaina dia mandalina ny fanao sy ny fomba fiainan'ny mponina. Ny jeôgrafian'ny lahy sy ny vavy, mpandova ny pôstmôdernisma ary ny sampana zana-jeôgrafia ara-kolontsaina dia nivoatra tao Frantsa hatramin'ny faran'ny taona 1990 . ==== Jeôgrafiam-paritra ==== Ny ''jeôgrafiam-paritra'' dia fikarohana ara-jeôgrafia amin'izao fotoana izao mba hizarana ny habaka ho faritra. Ny dingana voalohany amin'ity dingana ity noho izany dia ny fanakambanana miaraka amin'ity anarana ity ireo toerana misy ny taharo ranoray iray. Avy eo, afaka milaza isika hoe ahoana no maha-olona ara-jeôgrafia ity faritra ity, ny maha-samihafa azy amin'ny faritra hafa. Nanomboka tamin'ny taona 1950 tany amin'ny tontolo anglô-saksôna, avy eo niaraka tamin'ny fahatarana folo na roapolo taona tany Frantsa, dia voatsikera mafy ny paradigma ao amin'ny faritra, indrindra ny manodidina ny gazetiboky ''L'Espace Géographique.'' Raha heverina ho efa lany andro ny fomba fiasa isam-paritra, dia noho ny korontana maneran-tany toy ny revolisiona fitaterana na fanatontoloana izany. Ireo fanakianana ireo dia hampiroborobo ny fipoiran'ny rivo-piainana te ho ara-tsiansa sy tanjona kokoa: ''ny sekolin'ny famakafakana habakabaka'' . Hatramin'ny taona 1970 sy 1980 , ny jeôgrafia dia nahita ny fivoaran'ny sampana vaovao amin'ny taranja mifanaraka amin'ny fomba fiasa isan-karazany (indrindra ny fampiasana fitaovana avy amin'ny toekarena, matematika, siansa pôlitika, sôsiôlôjia ary siansa infôrmatika), nentanin'ny Skandinaviana, Amerika Avaratra ary ny jeôgrafia anglisy, indrindra amin'ny alàlan'ny fomba fiasa isan-karazany. === Saha mifandray aminy === Ny fandinigana ny toekarena an-kabaka dia faritra eo amin'ny sisin-tanin'ny jeôgrafia ara - toekarena sy mikrôekônômia. Mandalina fanontaniana momba ny toerana ara-toekarena, ary ny fifandraisana ara-toekarena eo amin'ny eran-tany (fanatontoloana) sy ny eo an-toerana (fandrindrana isam-paritra, ivon'ny fahaiza-manao, famindrana toerana , sns.). Tena ilaina amin'ny jeôgrafia ny hevitry ny mari-pamantarana - na fomba fiasa multiscalar: miankina amin'ny hoe mandinika ny planeta manontolo (kely) ny jeôgrafia na ampahany amin'izany fotsiny (lehibe), dia miresaka jeôgrafia ankapobeny na jeôgrafia isam-paritra isika . Amin'izao fotoana izao anefa dia aleo miresaka jeôgrafia ara-dohahevitra toy izay jeôgrafia ankapobeny sy jeôgrafian'ny faritany fa tsy jeôgrafia isam-paritra. === Planeta hafa === Talohan'ny taona 1970, ny astrônômia dia siansa hafa tanteraka. Hatramin'ny fikarohana ny habakabaka, ny jeôgrafia koa dia ny fandalinana ny toetran'ny zavatra mitsingevana eny amin' ny lanitra rehetra; tsy nisy teny manokana noforonina ho an'ny tsirairay. Koa satria manomboka fantatra ny endrik'izy ireo, io fomba fiasa io ihany no mitarika ny fandalinana. ==== Maningana ==== Ny selenôgrafia ihany no toa ampiasaina. Ny teny hoe ''areôgrafia'' ho an'i Marsa, ohatra, dia natolotra, saingy tsy dia nahomby loatra. == Fomba fiasa sy teknika == Ny jeôgrafia dia mitaky fahaizana mamantatra ny faritra samihafa amin'ny tany mifandray amin'ny tsirairay. Mba hanaovana izany, teknika maro no novolavolaina nandritra ny tantara. Nandritra ny fotoana ela Ny jeografia dia nametraka fanontaniana lehibe efatra tamin'ny tenany rehefa nijery ny Tany izy ireo, ka tafiditra ao anatin'ny dingan'ny famaritana sy famakafakana: # Iza: ny tsirairay sy ny fiarahamonina dia mamokatra ny habakany miaraka amin'ny soatoaviny sy ny fomba fiainany; # Inona: ny fiantraikan'ireo lehilahy ireo, na ara-toekarena, na ara-tsosialy, na ara-tontolo iainana, vokatry ny andrim-panjakana misy azy, ny fikarohana, ny teknika, ny fifanakalozana na koa ny fitrandrahana ny harena voajanahary  ; # Aiza: ny toeran'ireo asan'olombelona ireo; amin'ny ankapobeny ny anton'ireo toerana; # Rahoviana: ny vanim-potoana ara-tantara izay ahafahan'ny olona na fiaraha-monina mamokatra habaka manampy na mifaninana amin'ireo teo aloha. Satria ny fifandraisan'ny habakabaka no fanalahidin'ity siansa sinôptika ity, ny sarintany dia fitaovana lehibe. Ny sariitatra klasika dia nanatevin-daharana ny fomba maoderina kokoa amin'ny famakafakana ara-jeografika, rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia infôrmatika. Amin'ny fandalinany, ny jeôgrafia dia mampiasa fomba efatra mifamatotra: * Sistematika - Manangona fahalalana ara-jeôgrafia ho sokajy azo trandrahana maneran-tany. * Am-paritra - Manadihady ny fifandraisana mirindra eo amin'ny sokajy ho an'ny faritra na toerana manokana eto amin'ny planeta. * Manoritsoritra - Tondroina fotsiny ny toerana misy ny endri-javatra sy ny mponina. * Analitika - Manontany ny antony ahitantsika toetra sy mponina ao amin'ny faritra ara-jeôgrafia manokana. === Sarintany === Ny kartôgrafia dia mandalina ny fanehoana ny etỳ ambonin'ny tany sy ny asan'ny olombelona. Na dia miantehitra amin'ny sarin-tany aza ny zana-pahaizana hafa momba ny jeôgrafia mba hanehoana ny famakafakany, ny fanaovana sarin-tany dia tsy misy dikany loatra ka azo heverina ho mitokana. Ny kartôgrafia dia nivoatra avy amin'ny fanangonana teknika fandrafetana ho lasa siansa tena izy. Mila mianatra psikôlôjia ara-tsaina sy ergônômika ny mpanao kartôgrafia mba hahatakarana hoe iza amin'ireo marika no mampita vaovao momba ny Tany amin'ny fomba mahomby indrindra, ary ny psikôlôjia momba ny fitondran-tena mba hampidirana ny mpamaky sarin-tany handray andraikitra amin'ny fampahalalana. Tsy maintsy mianatra jeôdezia sy matematika ampy izy ireo mba hahatakarana ny fiantraikan'ny endriky ny Tany amin'ny fanodinkodinan'ny sarin-tsarintany apetraka eo amin'ny tany fisaka hojerena. Azo lazaina, tsy misy resabe loatra, fa ny kartôgrafia no voa nitomboan'ny sehatry ny jeôgrafia lehibe kokoa. === Rafitra fampahalalana ara-jeôgrafia === Ny rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia dia rafitra fampahalalam-baovao afaka mandamina sy manolotra angon-drakitra alfanomerikan' ny habakabaka, ary koa mamokatra drafitra sy sarintany. Ny fampiasana azy dia mandrakotra ny hetsika ara-jeômatika amin'ny fanodinana sy fizarana vaovao ara-jeôgrafia. Amin'ny ankapobeny dia amin'ny lafiny roa ny fanehoana, fa ny fanaovana 3D na sary mihetsika mampiseho fiovaovana ara-potoana eo amin'ny fari-tany iray dia azo atao, ao anatin' izany ny fitaovana, ny tsy azo tsapain-tanana sy ny idealy, ny mpilalao, ny zavatra ary ny tontolo iainana, ny habaka sy ny habaka. Ny fampiasana amin'izao fotoana izao ny rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia dia ny fanehoana tena misy na tsy dia misy dikany loatra amin'ny tontolo iainana mifototra amin'ny primitiva jeômetrika: teboka, tsilo, marolafy na meshes (raster). Ireo primitiva ireo dia mifandray amin'ny fampahalalana momba ny toetra toy ny natiora (lalana, lalamby, ala, sns.) na fampahalalana hafa mifandraika amin'ny toe-javatra (isan'ny mponina, karazana na faritra amin'ny kaominina, ohatra). Ny sehatry ny maha-mpikambana amin'ireo karazana rafi-pampahalalam-baovao ireo dia ny an'ny siansa momba ny vaovao ara-jeôgrafia. Ity fampiasana ity dia malaza amin'ny alalan'ny fahafahana mampiditra mora foana ao amin'ny pejin'ny tranonkala Internet sarintany mampifanindry angona eo amin'ny sarintany, amin'ny alalan'ny fandaharana interfaces (API, ho an'ny ''Application Programming Interface'' ). Ny ohatra malaza indrindra dia ny Google Maps API, Microsoft®Bing Maps, sns. Ho an'ireo mpamorona maniry ny hampiditra ireo fenitra lehibe momba ny fampahalalana ara-jeôgrafia, ny tranokala JavaScript Leaflet maimaim-poana dia mampivondrona vondron'olona ôfisialy sy manampahaizana manokana. === Fandrefesana lavitra === Ny fandrefesana lavitra dia midika, amin'ny heviny malalaka indrindra, fandrefesana na fahazoana vaovao momba ny zavatra iray na tranga iray, amin'ny alalan'ny fitaovana fandrefesana tsy misy fifandraisana amin'ilay zavatra nodinihina. Izany dia ny fampiasana lavitra ny karazana fitaovana rehetra (ohatra, fiaramanidina, sambon-danitra, zanabolana na sambo ) mamela ny fahazoana vaovao momba ny tontolo iainana. Ny fitaovana toy ny fakan-tsary, lazera, radara, sônara, sismôgrafy na gravimetatra dia matetika ampiasaina. Ny fandrefesana lavitr'ezaka maoderina matetika dia mampiditra fanodinana nomerika, saingy afaka mampiasa fomba tsy nomerika ihany koa. === Fomba jeôgrafia ara-kabe === Ny jeôstatistika dia fitsipi-pifehezana eo amin'ny sisintany misy ny matematika sy ny siansa momba ny tany . Ny sehatry ny fampiasana azy ara-tantara dia ny fanombanana ny tahiry mineraly, saingy midadasika kokoa ny sehatry ny fampiharana azy ankehitriny ary azo ianarana amin'ny alàlan'ny geostatistika ny trangan-javatra spatialized rehetra. Famakafakana ny angona ara-jeôgrafia: ny jeôgrafia, ny drafitry ny tanàna ary ny mpanentana dia mihamaro mampiasa tabilao angona lehibe omen'ny fanisam-bahoaka na fanadihadiana. Ireo tabilao ireo dia misy angon-drakitra amin'ny antsipiriany be loatra ka ilaina ny fomba hanesorana ny fampahalalana fototra avy amin'izy ireo. Izany no andraikitry ny famakafakana multivariate (antsoina koa hoe, amin'ny endriny isan-karazany: famakafakana angon-drakitra, famakafakana anton-javatra na famakafakana taratasim-pifandraisana na ''antontan' isa marobe'' ). Tafiditra ao anatin'izany ny fanovàna ny latabatra angona ho lasa matrice mifamatotra amin'ny fari-pahalalana mba hanesorana ny ''eigenvectors'' (na ''anton-javatra'' na ''singa fototra'' ) ary hamokatra fiovana miovaova. Tombontsoa voalohany: ny fanisam-bahoaka sasany (vidin'ny tany, fidiram-bola, hofan-trano, sns) dia hosoloina singa tokana izay hamintinana azy ireo amin'ny fanoherana ny tokantrano manankarena amin'ny tokantrano mahantra ao an-tanàna. Raha tokony hanao sari-tany miverimberina maromaro, dia sarintany anton-javatra maneho ny rafitra ara-tsôsialy no hanome vaovao synthetic. Tombontsoa faharoa, ny traikefa dia mampiseho fa ny mpanohitra mpanankarena / mahantra no mandrafitra ny vaovao fototra omen'ny fanisam-bahoaka any amin'ireo tanàn-dehibe rehetra nodinihina eran-tany. Ny sarintany rehetra maneho ny angona ara-tsosialy sy ara-toekarena dia hamerina io rafitra io. Fa matetika dia misy tranga hafa mahaliana (fanohitra tanora / antitra, misotro ronono / miasa, manodidina / manodidina vao haingana misy tanàna tranainy, foko foko, sns) izay hafenin'ity tranga manjaka ity. Ny famakafakana multivariate dia mamokatra varimbazaha vaovao izay orthogonal amin'ny fananganana, izany hoe tsy miankina. Araka izany, ny lafin-javatra tsirairay dia haneho trangam-piarahamonina samihafa. Ny famakafakana dia hamantatra ny rafitra miafina ao ambanin'ny variables. Ireo fomba ireo dia tena mahery, ilaina nefa manolotra fandrika maro ihany koa. Ny endrika samihafa amin'ny famakafakana multivariate dia ampiasaina, miankina amin'ny metrika nofidiana (amin'ny ankapobeny, ny metrika Euclidean mahazatra na Chi-square, jereo ny ''fitsapana χ²''), miankina amin'ny fisiana na tsy fisian'ny fihodinana, miankina amin'ny fampiasana ny "commonalities", ary toy izany koa. Amin'izao fotoana izao, ny fampiasana ordinatera matanjaka sy rindrambaiko statistika be mpampiasa dia mahatonga ity karazana fanadihadiana ity ho mahazatra, izay mampitombo ny mety hisian'ny fahadisoana  . Ny etnôgrafia dia ny siansa momba ny antrôpôlôjia izay ny tanjona dia ny fandalinana famaritana sy famakafakana eo amin'ny sehatry ny fomba amam-panao sy ny fomba amam-panao manokana. Ity fandalinana ity dia natao ho an'ny mponina antsoina hoe "primitiva" taloha. == Vangio koa == * [[Lisitry ny firenena]] * [[Voambolan' ny jeôgrafia]] == Rohy == * [http://www.populationdata.net Population data] {{Wayback|url=http://www.populationdata.net/ |date=20080910222803 }} [[Sokajy:Jeografia| ]] [[Sokajy:Siansa ara-tsosialy]] mehcud1fxad9yjgz32jhd9ebgqmko9k Sokatra 0 1912 1091996 1091608 2024-11-24T09:43:46Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091996 wikitext text/x-wiki [[Sary:Green Sea Turtle - Honu(Chelonia mydas) O'ahu.JPG|vignette|288x288px|Soka-dranomasina maitso]] Ny '''sokatra''' dia mamorona filaharam-biby anisan' ny [[Biby mandady na mikisaka|mandady]], [[Biby manana hazon-damosina|misy hazon-damosina]] efa-tongotra izay manana karan-doha tsy misy lempom-pihirifana sy manana akorany misy plastrôna manandrify ny kibo sy ny harany eo an-damosina, mifandray amin' ny alalan' ny karazana tetezana roa amin' ny ilany havia sy havanan' ny vatany. Voatsinjata telo araka ny mahazatra ny sokatra: ny [[sokatra an-tanety]] (misy karazana 70 eo ho eo), sy ny [[sokatra an-dranomamy]] (misy karazana 260 eo ho eo), ary ny [[sokatra an-dranomasina]] (misy karazana 7). Manatody ny sokatra ary isaky ny 10 ka hatramin' ny 12 volana ny fanatodizany. Mitombo haingana aloha ny sokatra mbola kely, avy eo mihamiadana izany fitombony izany. Arakaraka ny karazany dia misy ny sokatra tsy mihinana afa-tsy zavamaniry, sy ny mpihinan-kena na mihinan-trondro, ary ny mpihinana karazan-tsakafo maro. Misy ny karazan-tsokatra izay mampiditra ny lohany any anaty harany amin' ny alalan' ny fampiforetany ny vozony ho toy ny "S" (ambony ambany) sy ireo izay mampitsivalana ny vozony miankavanana na miankavia. Tamin' ny volana Desambra 2019 dia fianakavian-sokatra miisa 14 no mitsinjara amina vondron-karazana miisa 86 sy karazana miisa 343. Ankoatra ny faritry ny [[tendrontany]] dia miparitaka amin' ny ampahany betsaka amin' ny Tany ireo biby mangatsia-dra ireo ary afaka miaina any amin' ny toeram-ponenana tena samy hafa. Atahorana ho lany tamingana ny 42&nbsp;% amin' ireo karazana ireo, noho ny fahapotehan' ny toeram-ponenany na noho ny fihazana tafahoatra. Amin' ireo tranga roa ireo dia tena mavesa-danja ny asan' ny olombelona, na dia eo aza ny fiarovana ireo biby ireo. == Tantara == Inoana ho tamin' ny fotoan' ny [[dinôzôro]], 200 tapitrisa taona tany aloha tany, no nisian' ny sokatra voalohany. Ady hevitra be ny momba ny tena razambeny marina. <!--Noheverina fa izy ireo no hany tsy lany tamingana tamin'ny karazan'ny [[:en:clade|fianakaviamben'ny]] [[Anapsida]], izay ahitana ny [[:en:procolophonoid]]s, [[:en:millerettid]]s, [[:en:protorothyrids]] ary [[:en:pareiasaur]]s. Ny karan-dohan'ny Anapsid rehetra dia tsy ampy loaka amin'ny handriny fa ny [[:en:amniote|]]s kosa dia manana. Ny ankamaroan'ny anapsids dia ringana tamin'ny fotoana [[:en:Permian]], ankoatry ny procolophonoids izay mety ho razan'ny testudines (sokatra). Vao tsy ela anefa dia noheverina indray fa ny mahatonga ny karan-dohan'ny sokatra hitovy amin'ny an'ny anapsid, dia vao fiovana vao haingana fa tsy noho izy taranaky ny anapsid. Ny fikarohana phylogenetique tato aoriana dia nanasokajy ny sokatra ho isan'ny [[:en:Diapsid|diapsids]], akaikin'ny [[:en:Squamata|]] kokoa raha miohatra amin'ny [[:en:Archosauria|]]. <a href="http://www.your-sexcams.com">sexcams</a> == Evolution == The first turtles are believed to have existed in the era of the [[dinosaur]]s, 200 million years ago. Their exact ancestry is disputed. It was believed that they are the only surviving branch of the ancient [[clade]] [[Anapsida]], which includes groups such as [[procolophonoid]]s, [[millerettid]]s, [[protorothyrids]] and [[pareiasaur]]s. All Anapsid skulls lack a temporal opening, while all other extant [[amniote]]s have temporal openings (although in [[Mammalia|mammals]] the hole has become the [[zygoid arch]]). Most anapsids became extinct in the late [[Permian]] period, except procolophonoids and possibly the precursors of the testudines (turtles). However, it was recently suggested that the Anapsid-like turtle skull may be due to [[convergent evolution]] rather than to anapsid descent. More recent phylogenetic studies with this in mind placed turtles firmly within [[Diapsid|diapsids]], slightly closer to [[Squamata]] than to [[Archosauria]]. All molecular studies have strongly upheld this new phylogeny, though some place turtles closer to [[Archosauria]]. Re-analysis of prior phylogenies suggests that they classified turtles as anapsids both because they assumed this classification (most of them studying what sort of anapsid turtles are) and because they did not sample fossil and extant taxa were broadly enough for constructing the cladogram. While the issue is far from resolved, most scientists now lean towards a Diapsid origin for turtles. --> == Fiarovana == Ny ankabeazan' ny sokatra dia arovana, koa amin' ny ankapobeny dia tsy azo atao ny miompy, mividy na mivarotra sokatra, ary indrindraindrindra ny manondrana azy ireny. Any andafy dia azon' ny olona te hifandray akaiky amin' ny sokatra atao ny manatona ivon-toerana fiompiana sy fiarovana azy ireny ary mirotsaka ho mpanampy terem-panahy. Misy fifanarahana [[CITES]] natao tany [[Washington]] mitanisa ny karazan-tsokatra tsy azo avarotra. Sazy mafy no setrin' ny fandikana izany fitsipi-pifehezana izany. Ny fahalotoan' ny tontolo iainana, ary singanina manokana amin' izany ny ateraky ny harona [[:fr:polyéthylène|plastika]], eo koa ny fampiasana harato ary ny [[fiovan' ny toetany]] no antony voalohany mahalany tamingana ny sokatra. == Sakafo == Maro samihafa ny sakafon' ny sokatra, arakaraka ny karazany. Ny sasany mihinana [[zavamaniry]], ny hafa mihinana nofom-biby, misy koa ny sady mihinana zavamaniry no mihinana nofom-biby. Amin' ny ankapobeny dia mihinana zavamaniry ny sokatra an-tanety: [[ravinkazo]] na [[voankazo]] samihafa, mety hiampy [[sifotra]] koa indraindray. Tsy tokony homena hena, nofon-trondro, sakafon' alika na sakafon-tsaka, paty, vary, mofo na ronono izy ireny; hohaniny soa aman-tsara ireny kanefa tena mety hanimba ny fahasalamany (mampiova endrika ny harany, mampihena ny fahelam-piainany...). Ny sokatra an-drano indray anefa dia sady mihinana zavamaniry no mihinana nofom-biby ihany koa. Matetika dia amin' ny fahatanorany izy no mihinan-kena ary avy eo manjary mizatra zavamaniry arakaraky ny fandrosoan' ny taonany. == Tomban-taona iainana == Marina fa ela velona ny sokatra, nefa vitsy ihany kosa ny maharitra taonjato iray. Ny salanisam-pahaveloman' ny sokatra dia eo amin' ny 50 taona eo ho eo. Anisan' ny fahela velona voarakitra ny an' ilay sokatra atao hoe [[:fr:Harriet la tortue|Harriet]], sokatra mankadiry tany amin' ny [[Vondronosy Galapagos]], izay naharityra 175 taona, na ny an' i Adwaita, sokatra mankadiry tao Seisly izay nolazaina fa maty tamin'ny faha-250 taonany. == Lahy sa vavy? == Mahatsikaiky ny hahatonga ny atodin-tsokatra sasany ho lahy na vavy: raha akotrika ao anaty fasika mangatsiatsiaka (20&nbsp;°C) na mafana be (40&nbsp;°C) hono ny atodiny dia miteraka sokatra vavy, nefa raha maripana antonontonony kosa dia manome sokatra lahy. Afaka fantarina ihany koa ny sokatra lahy na vavy efa lehibe. Somary milentika ny kibon' ny lahy raha toa ka mivohitra kosa ny an' ny vavy. Sady manamora ny firaisana izany no manamora ny fanatodizana ihany koa. Ny hohon' ny sokatra lahy koa dia somary mibiloka sy lava, nefa mahitsy sy fohy kokoa ny an' ny vavy. Fanampin' izay dia lehibe kokoa ny rambon' ny sokatra lahy raha miohatra amin' ny an' ny sokatra vavy. Ny sokatra vao foy dia tsy fantatra na lahy na vavy. Mila miandry eo amin' ny 3 na 4 taona eo vao afaka inoana ny mahalahy na mahavavy azy. == Arribada == Amin' ny fotoana maha-iva indrindra ny ranomasina sy ny onja dia miara-manatody ny sokatra eny amin' ny morontsiraka. Io no atao hoe [[arribada]]. == Fiheverana momba ny sokatra == Amin' ny fisainana tatsinanana dia midika fahendrena, fahela velona, tsy fahafatesana, ary ny Tany ny sokatra<ref><small>Lahatsoratra momba [http://perso.wanadoo.fr/jacques.prestreau/tortues/pdf/34_tortue_symbole_vivant.pdf ny dikan'ny sokatra] {{Wayback|url=http://perso.wanadoo.fr/jacques.prestreau/tortues/pdf/34_tortue_symbole_vivant.pdf|date=20051106020016}} nataon'ny mpikambana amin'ny Wikipédia anankiray tamin'ny taona 2004.</small></ref>. == Jereo koa == * [[Sokatra maitso]] * [[Sokatra hodi-dranomasina]] === Sehatra momba ny sokatra eto Madagasikara === * {{de_icon}} [http://www.vermisst-gefunden.t-hermanni.de/ Vermisste Landschildkröten (Eva Knon)] - Sehatra an' i Eva Knon, momba ny fiompiana sokatra eto [[Madagasikara]] (amin' ny [[Fiteny alemàna|teny alemanina]]) === Sehatra miteny anglisy === * [http://aerg.canberra.edu.au/pub/aerg/herps/ University of Canberra, Australia] {{Wayback|url=http://aerg.canberra.edu.au/pub/aerg/herps/ |date=20060401010518 }} - Ny sokatra sy biby ao <!-- reptiles -->Aostralia. * [http://www.anapsid.org/mainchelonians.html Melissa Kaplan] - Fiompiana sokatra. * [http://boxturtlesite.org/ Tess Cook] {{Wayback|url=http://boxturtlesite.org/ |date=20060318032940 }} - tortues-boîtes (Terrapene, Cuora...) * [http://www.britishcheloniagroup.org.uk/ British Chelonia Group] - Fikarakarana ny sokatra * [http://www.carapax.org/ Carapax] - The European Center for Chelonian Conservation * [http://www.carecentre.org.za/tortoise.htm Mysty Corton's Care Centre] - Mpiompy sokatra aty Afrika * [http://www.chelonia.org/ World Chelonian Trust] - Fikambanana amerikana tarihin'i Darrell Senneke. * [http://www.clemmys.de/englisch/index_engl.html Herbert Becker] {{Wayback|url=http://www.clemmys.de/englisch/index_engl.html |date=20060618213824 }} - Fiompiana ny sokatra an-drano (Clemmys, Sternotherus, Heosemys, Mauremys, Emys et Cuora) * [http://www.dght.de/ag/schildkroeten/english/eschildkroeten.htm DGHT] {{Wayback|url=http://www.dght.de/ag/schildkroeten/english/eschildkroeten.htm |date=20090115210503 }} - * [http://www.gctts.org/ GCTTS] - Gulf Coast Turtle and Tortoise Society * [http://www.homopus.org/ Homopus Research Foundation] {{Wayback|url=http://www.homopus.org/ |date=20210126054451 }} - Fikarohana sy fitandrovana ny Homopus * [http://www.neoterrapin.com/home/ DiamondBack Terrapins] {{Wayback|url=http://www.neoterrapin.com/home/ |date=20051214080412 }} - momba ny Malaclemys terrapin * [http://www.ntts-az.org/ NTTS] {{Wayback|url=http://www.ntts-az.org/ |date=20060218044815 }} - The National Turtle & Tortoise Society, fikambanan'ny mpankafy Geochelone (Centrochelys) sulcata, amerikana * [http://nytts.org/ The New York Turtle and Tortoise Society] - Fikambanana nytts miaro ny sokatra * [http://www.pingleton.com/redfoot/redfoots.htm Mike Pingleton's Geochelone carbonaria] - Fiompiana Geochelone carbonaria iandraiketan'i Mike Pingleton (World Chelonian Trust) * [http://home.earthlink.net/~rednine/ Hatchling Haven] {{Wayback|url=http://home.earthlink.net/~rednine/ |date=20080229052107 }} - Takelaka [http://www.sexplaycam.us/ sex cam] manokan'i Darrell Senneke, talen'ny World Chelonian Trust * [http://www.schildpad.nl/en_index.html Foundation Turtle] {{Wayback|url=http://www.schildpad.nl/en_index.html |date=20051103115310 }} - Stichting Schildpad any Holandy * [http://www.studbooks.org/ European Studbook Foundation] - Vondrona iombonan'ny mpiompy sokatra any Eoropa, miaro ny karazany mba tsy ho lany tamingana * [http://www.sulcata-station.org/ Sulcata Station] {{Wayback|url=http://www.sulcata-station.org/ |date=20060402205926 }} - Fanabeazana Geochelone (Centrochelys) sulcata * [http://www.tortoise.com/ American Tortoise Rescue] - Fikambanana amerikana ahafahana miompy sokatra (ho an'ny mpikambana ihany, mariho tsara fa arahin'ny fikambanana maso akaiky ireo sokatra !) * [http://www.tortoise.org/ CTTC] - California Turtle and Tortoise Club * [http://www.tortoisetrust.org/ Tortoise Trust] - Fikambanana anglisy ny Tortoise Trust * [http://www.tortoisereserve.org/ The Tortoise Reserve] {{Wayback|url=http://www.tortoisereserve.org/ |date=20060402222347 }} - Firaisamben'ny mozea, zoos, fikambanana miaro ny sokatra eran-tany. * [http://www.turtlesurvival.org/ TSA] - Turtle Survival Alliance, mpiara-miombon'antoka amin'ny UICN ho fiarovana ny sokatra sy ho fampiroboroboana ny teknikam-piompiana azy === Sehatra amin' ny teny alemanina === * "Cuora amboinensis Kamaroma", Rui Pessoa,2007, Lisbon, Portugal * [http://www.carbonaria.ch/ Faszination Schildkröten (Stefan Kundert)] {{Wayback|url=http://www.carbonaria.ch/ |date=20060424050425 }} - Fiompiana Geochelone carbonaria * [http://www.chrysemys.de/ Andreas Hennig] {{Wayback|url=http://www.chrysemys.de/ |date=20060402195416 }} - Fiompiana zavamananaina mivelona anaty rano * [http://www.clemmys.de/ Herbert Becker] - Fiompiana sokatra mivelona anaty rano (Clemmys, Sternotherus, Heosemys, Mauremys, Emys et Cuora) * [http://dght.de/ DGHT] - Deutsche Gesellschaft für Herpetologie und Terrarienkunde * [http://home.datacomm.ch/fritz.wuethrich/schildkroeten/emys/index.html Fritz Wüthrich] {{Wayback|url=http://home.datacomm.ch/fritz.wuethrich/schildkroeten/emys/index.html |date=20060206143832 }} - Fiompiana Emys orbicularis (cistude) * [http://www.geochelone.de/ Geochelone (Marion Minch)] {{Wayback|url=http://www.geochelone.de/ |date=20060118121505 }} - Fiompiana Geochelone elegans, Geochelone pardalis, ary Geochelone carbonaria * [http://www.isv.cc/ ISV] - Fikambanana Internationale Schildkröten Vereinigung * [http://www.landschildkroete.net/ Fredi Lupedi] - Fiompiana Testudo boettgeri * [http://www.nabeulensis.de/ Nabeulensis (Eva Knon)] - Fiompiana Testudo (Furculachelys) nabeulensis * [http://www.schildkroete.de/ Susanne et Gerd Vogt] - Fiompiana Testudo [http://www.adultcamtube.com porno chat] boettgeri * [http://www.schildkroeten.com/ Daniel Rädiker] - Fiompiana sokatra (mety ahitana olana kely ny sary) * [http://www.mediterrane-landschildkroeten.de/ Dominik Müller] - Fiompiana Testudo hermanni, hercegovinensis, graeca ary marginata * [http://www.schroete.de/ Helmut Beck] - Fiompiana sokatra * [http://www.sfoe.at/ SFO] - Fikambanana [http://www.liveneongirls.com/ livesex] otrisianina Schildkrötenfreunde Österreichs * [http://www.sigs.ch/ SIGS] - Fikambanana [http://www.xxxcamhub.com erotik cams] soisy Schildkröten-Interessengemeinschaft Schweiz * [http://www.sternotherus.de/ Sternotherus (Herbert Becker)] - Fiompiana Sternotherus (misy sary maro) * [http://www.t-hermanni.de/ Eva Knon] - Fiompiana [http://www.livexxxsluts.com Mobile Webcam] Testudo hermanni (sy boettgeri), Testudo (Agrionemys) horsfieldii, ary Pyxis arachnoides * [http://www.villa-testudo.de/ Villa Testudo] - Fikambanan'i Gerhard Eger [http://www.youramateurxxx.com SexCams] momba ny fiompiana Testudo * [http://www.zierschildkroete.de/ Xaver Wapelhorst] - Fiompiana sokatra an-drano * [http://www.landschildkroeten-zucht.com/ Landschildkröten] {{Wayback|url=http://www.landschildkroeten-zucht.com/ |date=20100507171524 }} === Sehatra amin' ny teny italiana === * [http://www.emysorbicularis.com/home.htm Tartaruga palustre Emys orbicularis] {{Wayback|url=http://www.emysorbicularis.com/home.htm |date=20060719201113 }} - Fiompiana cistudes * [http://www.marginata.it/index.html Testudo marginata] {{Wayback|url=http://www.marginata.it/index.html |date=20060204002119 }} - Fiompiana Testudo marginata any amin'ny sisin'i Mediteranea any Eoropa * [https://web.archive.org/web/20060508183035/http://www.geocities.com/Petsburgh/6356/ Testudo hermanni Site] - Fiompiana Testudo hermanni * [http://www.tartaclubitalia.it/ Tarta Club Italia] {{Wayback|url=http://www.tartaclubitalia.it/ |date=20110722055436 }} - Fiompiana sokatra. Famaritana maro momba ny karazan-tsokatra * [http://henodus.com/ Henodus Chelyops] {{Wayback|url=http://henodus.com/ |date=20060402221410 }} Sehatra feno sary : Karazam-biby, fanadihadiana, tranga vitsy, kolokolo, sary manaitra, sns… * [http://www.tartaportal.it/ TartaPortal] - Tokontanibe momba ny sokatra tsy dia * [http://www.tartarughe.info/ Il mondo delle tartarughe] - Fiompiana Testudo * [http://www.tartarughe.org/ Tartarughe.org] - Fiompiana Testudo hermanni (Tortue d'Hermann) === Sehatra amin' ny teny espaniôla === * [http://www.tortugamania.cl/ Tortugamania] {{Wayback|url=http://www.tortugamania.cl/ |date=20060307210024 }} - Fiompiana ''Trachemys scripta elegans''. === Sehatra amin' ny teny neerlandey === * [http://www.schildpad.nl/ Stichting Schildpad] {{Wayback|url=http://www.schildpad.nl/ |date=20060221220357 }} - * [http://www.livexxxstrip.com/ Stichting Sexcams] * [http://www.schildpaddencentrum.nl/ Schildpaddencentrum] - Ivon-toerana Alphen aan den Rijn * [http://www.freewebs.com/hildamania/ Hildamania] {{Wayback|url=http://www.freewebs.com/hildamania/ |date=20060423160952 }} - Sehatr'i Hilda momba ny fiompiana Geochelone carbonaria === Sehatra momba ny lalàna === * [http://www.ecologie.gouv.fr/article.php3?id_article=4957/ Ny lalàna frantsay momba ny sokatra] Sehatra ofisialy frantsay * [http://www.ffept.org/reglementation.php sur le site FFEPT] * [http://perso.wanadoo.fr/jacques.prestreau/tortues/pdf/legislation.htm Lalàna, hita tao amin'ny sehatr'i Jacques Prestreau] {{Wayback|url=http://perso.wanadoo.fr/jacques.prestreau/tortues/pdf/legislation.htm |date=20050507111935 }} - Jacques Prestreau, mpamorona ny [http://fr.groups.yahoo.com/group/tortues/ lahadinika momba ny sokatra] {{Wayback|url=http://fr.groups.yahoo.com/group/tortues/ |date=20060615051209 }} ao amin'ny Yahoo. === Sehatra ahitana sary ahafahana mamantatra ny karazan' ny sokatra iray === * [http://www.pingleton.com/LLIndex1.htm Mike Pingleton] * [http://www.herp-pix.org/chelonindex.htm Mike Pingleton (sary hafa)] {{Wayback|url=http://www.herp-pix.org/chelonindex.htm |date=20051219134717 }} * [http://home.datacomm.ch/fritz.wuethrich/bilder/index.html Fritz Wüthrich] {{Wayback|url=http://home.datacomm.ch/fritz.wuethrich/bilder/index.html |date=20060206143519 }} * [http://henodus.com/ Henodus Chelyops] {{Wayback|url=http://henodus.com/ |date=20060402221410 }} === Sehatra momba ny fiarovana ny sokatra an-dranomasina === * [http://web.tiscali.it/chelon_ea/ Chelon] - Fandaharan'asa italiana momba ny fikarohana sy fiarovana ny sokatra an-dranomasina ny CHELON Marine Turtle Conservation and Research Program * [http://www.euroturtle.org/ EuroTurtle 21c] - Tetikasa eoropeana * [http://www.medasset.org/ Medasset] - Mediterranean association to save the sea turtles. Tetikasa lehibe eoropeana momba ny fiarovana ny sokatra an-dranomasina any Meditaranea * [http://www.medasset.org/rsrce_bank/ Lisitr'ireo organisations eoropeana miaro sy mikajy ny sokatra an-dranomasina] {{Wayback|url=http://www.medasset.org/rsrce_bank/ |date=20070928195811 }} * [http://www.seaturtle.org/ Seaturtle.org] Fikambanana amerikana manome angona amin'ny Internet ho an'ny organisma manao fikarohana momba ny sokatra an-dranomasina, na miaro azy * {{de_icon}} [http://www.schildkroeten-stiftung.org/ Turtle Foundation] * {{en_icon}} [http://www.schildkroeten-stiftung.org/epages/engl_home.html Turtle Foundation] {{Wayback|url=http://www.schildkroeten-stiftung.org/epages/engl_home.html |date=20070928105923 }} * [http://www.turtle.ky/ Cayman Turtle Farm] fiarovana sokatra an-dranomasina ao amin'ny nosy Cayman * [http://www.turtles.org/ Turtle Trax] Ivon-toerana fiarovana sokatra an-dranomasina ao Hawaii === Ny krizy lehibe mahazo ny sokatra any Azia === * [http://www.asianturtlenetwork.org/ ATCN] - Asian Turtle Conservation Network * {{fr_icon}} [http://www.chelonia.org/Articles/China/China_fr.htm World Chelonian Trust] - takelaky ny World Chelonian Trust momba ny krizy mahazo ny sokatra any Azia, ahiana ho lany tamingana haingana * [http://nytts.org/asianturtlecrisis.html NYTTS] - New York Turtle [http://www.nudegaycams.net gay cam] and Tortoise Society * [http://nytts.org/vietnam/index.html NYTTS Spécial Vietnam] {{Wayback|url=http://nytts.org/vietnam/index.html |date=20060216065845 }} - Cuc Phuong Conservation Project & New York Turtle and Tortoise Society === Sehatra hafa === * Kisary momba ny [http://www.infovisual.info/02/019_fr.html firafitry ny sokatra] {{Wayback|url=http://www.infovisual.info/02/019_fr.html |date=20060509185548 }}, ny [http://www.infovisual.info/02/020_fr.html atiny] {{Wayback|url=http://www.infovisual.info/02/020_fr.html |date=20060515150700 }} na ny [http://www.infovisual.info/02/021_fr.html karany] {{Wayback|url=http://www.infovisual.info/02/021_fr.html |date=20060515150711 }} * [http://www.apnee.be/IMG/avi/turtle.avi Sary] {{Wayback|url=http://www.apnee.be/IMG/avi/turtle.avi |date=20070929191014 }} [http://sexday.info .] {{Wayback|url=http://sexday.info/ |date=20110809083944 }} [http://add-dream.com .] {{Wayback|url=http://add-dream.com/ |date=20110514215022 }} mihetsika, sokatra nalaina tany amin'ny Ranomasina Mena, tao Charm el-Cheikh] * [Sary sy karatra postaly * {{en_icon}} [http://turtleshop.com/ TurtleShop] Sary sy karatra postaly * {{de_icon}} [http://turtleshop.de/ TurtleShop] Sary sy karatra postaly == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Biby]] cvn0ufgb25ta7drtowq1feqp76mg70u Tennessee 0 4363 1091970 946112 2024-11-23T17:41:46Z Thelezifor 15140 1091970 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big><big>'''Tennessee'''</big><br /> |- | style="background:#efefef;" align="center" colspan=2 | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- | align="center" width="140px" | [[Sary:Flag of Tennessee.svg|150px]] | align="center" width="140px" | [[Sary:Tennessee-StateSeal.svg|150px]] |} |- | align=center colspan=2 | [[Sary:Map of USA TN.svg|300px]] |} Ny '''Tennessee''' dia fanjakana any [[Etazonia]], ny renivohiny dia [[Nashville, Tennessee|Nashville]]. Misy mponina 6.156.719 any. == Jereo koa/Lahatsoratra ilaina == {{firenena amerikana}} {{vangovango}} [[Sokajy:Tennessee|*]] [[Sokajy:Faritany mizaka-tena amerikanina]] 86n6uizn0gqx16py50uragjr0rrdi4o Tafondro 0 8962 1091963 1077216 2024-11-23T17:31:43Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091963 wikitext text/x-wiki [[Sary:Cannon pic.jpg|317x317px|thumb|ankavanana|Tafondro]] Ny '''tafondro''' dia [[fitaovam-piadiana]] vita amin' ny fantsona vy matevina. Izy io dia natao hanipy [[bala]] mavesatra: bola [[vato]], [[vy]] na [[vy anidina]] Fitaovam-piadiana nampasaina hatry ny taonjato faha-14 ny tafondro. Ny hamotehana trano na handratrana olona maro amin' ny alalan' ny fanisiana bala maromaro no tanjona amin' ny fampiasana azy matetika amin' ny ady. Ankehitriny dia ampiasaina ny tafondro rehefa lasibatra lavitra no hokendrena.[[File:Canon MPMF24.jpg|thumb|Tafondro|241x241px]]Ankehitriny dia betsaka ny karazana tafondro ampiasaina: misy ny tafondro manipy bala be mipoaka (''obus'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]), ary misy ny ''mortier'' ahafahana mamely lasibatra lavitra sy ahafahana mitifitra haingankaingaka kokoa noho ny ''obusier''. Loharanon-doto amin' ny tany miady ny fanamboarana tafondro, noho ny [[metaly]] misy poizina ao anatin' ny bala, sy noho ny fandrehetana misy [[Volavelona|merkiora]] ary noho ny bala simika napiasaina mandritra ny [[Ady Lehibe Voalohany]]. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Bala]] * [[Dinamita]] == Rohy ivelany == * {{fr}} [http://www.artillerie.info Histoire de technique de l'artillerie et de ses projectiles] {{vangovango}} {{Rohy ++|en}} {{commonscat|Cannons}} [[Sokajy:Basy]] [[Sokajy:Tafondro|*]] 55qoiyg0xuotshvcjdo5411qfod4ymu 1091964 1091963 2024-11-23T17:32:52Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1091964 wikitext text/x-wiki [[Sary:Cannon pic.jpg|317x317px|thumb|ankavanana|Tafondro]] Ny '''tafondro''' dia [[fitaovam-piadiana]] vita amin' ny fantsona vy matevina. Izy io dia natao hanipy [[bala]] mavesatra: bola [[vato]], [[vy]] na [[vy anidina]] Fitaovam-piadiana nampasaina hatry ny taonjato faha-14 ny tafondro. Ny hamotehana trano na handratrana olona maro amin' ny alalan' ny fanisiana bala maromaro no tanjona amin' ny fampiasana azy matetika amin' ny ady. Ankehitriny dia ampiasaina ny tafondro rehefa lasibatra lavitra no hokendrena.[[File:Canon MPMF24.jpg|thumb|Tafondro|241x241px]]Ankehitriny dia betsaka ny karazana tafondro ampiasaina: misy ny tafondro manipy bala be mipoaka (''obus'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]), ary misy ny ''mortier'' ahafahana mamely lasibatra lavitra sy ahafahana mitifitra haingankaingaka kokoa noho ny ''obusier''. Loharanon-doto amin' ny tany miady ny fanamboarana tafondro, noho ny [[metaly]] misy poizina ao anatin' ny bala, sy noho ny fandrehetana misy [[Volavelona|merkiora]] ary noho ny bala simika napiasaina mandritra ny [[Ady Lehibe Voalohany]]. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Baomba]] * [[Bala]] * [[Dinamita]] == Rohy ivelany == * {{fr}} [http://www.artillerie.info Histoire de technique de l'artillerie et de ses projectiles] {{vangovango}} {{Rohy ++|en}} {{commonscat|Cannons}} [[Sokajy:Basy]] [[Sokajy:Tafondro|*]] 5qn5n2031xxdskphzdey7qbczv6ak7s Jiosy 0 9495 1091991 1090128 2024-11-24T05:42:56Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091991 wikitext text/x-wiki [[Sary:Sefer Torah.JPG|vignette|343x343px|Fankalazana ny Torah]] Ny '''Jiosy''' na '''Jody''' dia vondrona ara-poko sy ara-pivavavahana<ref><small>John A. Shoup III (2011). ''[https://books.google.mg/books?id=GN5yv3-U6goC&pg=PA133&redir_esc=y Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia: An Encyclopedia]''. ABC-CLIO. p. 133. <nowiki>ISBN 978-1-59884-363-7</nowiki>.</small></ref> sady firenena<ref><small>Jacob Neusner (1991). ''[[iarchive:introductiontoju0000neus|An Introduction to Judaism: A Textbook and Reader]]''. Westminster John Knox Press. pp. 375–. <nowiki>ISBN 978-0-664-25348-6</nowiki>. "That there is a Jewish nation can hardly be denied after the creation of the State of Israel"</small></ref>, avy amin' ny [[Zanak' i Israely]] na [[Israelita|Isiraelita]] tao amin' ny fanjakana ara-tantaran' i [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Israely]] sy i [[Fanjakan' i Jodà|Jodà]]<ref><small>Facts On File, Incorporated (2009). ''[https://books.google.com/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA337 Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East]''. Infobase Publishing. pp. 337–. <nowiki>ISBN 978-1-4381-2676-0</nowiki>. "The people of the Kingdom of Israel and the ethnic and religious group known as the Jewish people that descended from them have been subjected to a number of forced migrations in their history"</small></ref>, niaina taorian' ny [[fahababoana tany Babilôna]], ary ny fivavahan' izy ireo dia ny [[jodaisma]]<ref><small>Eli Lederhendler (2001). ''[https://books.google.com/books?id=1wvahJv83AgC&pg=PA101 Studies in Contemporary Jewry: Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel]''. Oxford University Press. pp. 101–. <nowiki>ISBN 978-0-19-534896-5</nowiki>. "Historically, the religious and ethnic dimensions of Jewish identity have been closely interwoven. In fact, so closely bound are they, that the traditional Jewish lexicon hardly distinguishes between the two concepts. Jewish religious practice, by definition, was observed exclusively by the Jewish people, and notions of Jewish peoplehood, nation, and community were suffused with faith in the Jewish God, the practice of Jewish (religious) law and the study of ancient religious texts"</small></ref>. Atao hoe יְהוּדִים / ''yehudim'' izy ireo amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]], Ἰουδαῖοι / ''Ioudaĩoi'', amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]], ary ''Iudaei'' amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]]. Ny Jiosy tsirairay dia mpikambana ao amin' ny vahoaka iray fantatra amin' ny fivavahany manokana, ny jodaisma, sy amin' ny firazanana ara-poko, amin' ny heviny malalaka, na dia tsy ara-pivavahana aza izany<ref><small>Amiram Gonen et Rachel Gilon (dir.), ''The Encyclopedia of the Peoples of the World'', New York, Marwyn Samuels & Michael Zand, coll. "Henri Holt Reference Book, Ethnic Groups - Encyclopaedias", 1993, p. 279-280</small></ref>. Mifandray be ny maha foko sy ny fivavahana ary ny fiarahamonina jiosy, satria [[Fivavahan-drazana|fivavaham-poko]] ny jodaisma<ref><small>Alan Dowty (1998). ''[https://books.google.com/books?id=vL8r4U1FKSQC&pg=PA3 The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface]''. University of California Press. pp. 3–. <nowiki>ISBN 978-0-520-92706-3</nowiki>. "Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos"</small></ref>, saingy tsy ny foko jiosy manontolo no manaraka ny jodaisma. Na dia eo aza izany, ny Jiosy ara-pivavahana dia mihevitra ny olona niova fo ho amin' ny jodaisma ho Jiosy koa<ref><small>"[https://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/beliefs/conversion.shtml BBC - Religions - Judaism: Converting to Judaism]". in ''BBC''.</small></ref>. Ny lovantsofina jiosy dia mampifandray ny razambeny amin' ny patriarika [[Abrahama (patriarka)|Abrahama]] sy [[Isaaka (zanak' i Abrahama)|Isaaka]] ary [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] (izay antsoina koa hoe Israely). Nanenika an' i [[Jodea]] na [[Jodea|Jodia]] sy ny [[Fanjakan' i Israely (mitambatra)|Fanjakan' i Isiraely]] izy ireo ary nandrafitra ny fiainany andavanandro manodidina ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]], izay ahitana ny Boky dimy ao amin' ny [[Torah]] nomena an' i [[Mosesy]] na [[Mosesy|Môizy]], ny [[Bokin' ny mpaminany (Baiboly)|Bokin' ny mpaminany]] tatỳ aoriana ary [[Ketuvim|asasoratra]] hafa. Mamaritra ny [[Finoana|finoany]], ny tantarany, ny maha firenena azy ary ny lalàna amin' ny lafiny rehetra momba ny fiainany ny Baiboly. Araka ny [[Baiboly]] dia nomen' i [[Iahveh]] [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] azy ireo io tany io. Nifindra monina na natao sesitany avy tany Jodea ny Jiosy ary nanorim-ponenana nanerana an' izao tontolo izao, taorian' ny fiovaovan' ny tantarany. Miezaka mitazona ny fomba fiainan' ny razambeny eo anivon' ny vahoaka manodidina izay iarahany monina izy ireo, ka namolavola [[fomban-drazana]] ara-pivavahana, [[Sakafo|nahandro]] sy [[Fiteny (heviny mivelatra)|fiteny]] ary toetrany manokana hafa. Mifamaly amin' izany koa dia nanintona ny mponina nampiantrano azy izy ireo ary betsaka ny niova finoana ho amin' ny jodaisma tao amin' ny [[Empira Rômana]]. Ny fiantraikany sy ny halehiben' ny isan' ny olona voakasin' izany fiovam-pinoana izany dia ady hevitra eo amin' ny samy mpahay tantara. Ny tantaran' izy ireo nandritra ny roa arivo taona mahery dia voamariky ny fanenjehana, na eo amin' ny tontolo kristiana na silamo; tany Eorôpa dia nifarana tamin' ny fandripahana faobe (''[[Shoah]]'') izany tamin’ ny taonjato faha-20. Ny revôlisiôna lehibe tamin' ny vanim-potoana môderina dia nitarika ho amin' ny fahaverezana na fandaozana manontolo na amin' ny ampahany amin' ny mari-pamantarana nentim-paharazana teo maro amin' izy ireo. Maro ny ezaka atao mba hamaritana azy ireo ho vondrona ara-pivavahaha, ara-poko na ara-kolontsaina, ka avahana noho izany ny Jiosy ara-poko (olona avy amin' ny vahoakan' i [[Israely tamin' ny Andro Taloha|Israely fahiny]]) sy ny Jiosy ara-pivavahana (olona manaraka ny jodaisma)<ref><small>[https://www.cnrtl.fr/definition/academie9/juif « Article "Juif" du dictionnaire de l’Académie française »] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.cnrtl.fr%2Fdefinition%2Facademie9%2Fjuif#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], in ''cnrtl.fr''</small></ref>. Sarotra ny mombana amin' ny fomba marina ny isan' ny Jiosy ankehitriny<ref><small>"[https://www.erudit.org/fr/livres/actes-des-colloques-de-lassociation-internationale-des-demographes-de-langue-francaise/demographie-destin-sous-populations-actes-colloque-liege-1981/000706co/ Réflexions sur les évaluations du nombre de Juifs en France]", in ''www.erudit.or'' [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.erudit.org%2Ffr%2Flivres%2Factes-des-colloques-de-lassociation-internationale-des-demographes-de-langue-francaise%2Fdemographie-destin-sous-populations-actes-colloque-liege-1981%2F000706co%2F#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]</small></ref>, ary anaovana fanombanana samihafa, saingy araka ny tombana natao tamin' ny taona 2016 dia manodidina ny 14,4 tapitrisa ny isan' izy ireo<ref><small>Sergio DellaPergola, [https://www.jewishdatabank.org/content/upload/bjdb/2019_World_Jewish_Population_(AJYB,_DellaPergola)_DataBank_Final.pdf World Jewish Population, 2019] [[https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.jewishdatabank.org%2Fcontent%2Fupload%2Fbjdb%2F2019_World_Jewish_Population_(AJYB%2C_DellaPergola)_DataBank_Final.pdf archive]], 2020</small></ref>. Araka ny fanisana iray hafa notontosain' ny Berman Jewish DataBank tamin' ny taona 2021 dia eo anelanelan' ny 15,2 tapitrisa sy 19,9 tapitrisa izany<ref><small>"[https://www.jewishdatabank.org/api/download/?studyId=1185&mediaId=bjdb%5c2021_World_Jewish_Population_AJYB_(DellaPergola)_DB_Public.pdf World Jewish Population]", ''Jewish Data Bank'', 2021 [[https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.jewishdatabank.org%2Fapi%2Fdownload%2F%3FstudyId%3D1185%26mediaId%3Dbjdb%255c2021_World_Jewish_Population_AJYB_(DellaPergola)_DB_Public.pdf archive]].</small></ref>, izany hoe latsaky ny 0,2&nbsp;% amin' ny mponina eran-tany. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina any [[Israely]] sy any [[Etazonia]], ary ny ambiny dia hita indrindra any [[Eorôpa]], any [[Kanada]] ary any [[Amerika Latina]]. == Ny anarana hoe ''jiosy'' na ''jody'' == === Fiforonan-teny === Roa ny [[teny malagasy]] voakasika eto dia ny hoe ''Jiosy'' sy ny hoe ''Jody''. Ny teny hoe ''Jiosy'', izay ampiasain' ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta malagasy]], dia tsy fanagasiana avy hatrany avy amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] na grika fa avy amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''Jews'' na ''Jewish'' izay vakina hoe /dʒuːz/ sy /dʒu:iʃ/. Ity indray dia avy amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] tranainy hoe ''Giu'' izay mbola avy amin' ny teny frantsay talohan' io hoe ''Juieu.'' Io indray dia avy amin' ny [[teny latina]] hoe ''Iudaeus.'' Ny teny malagasy hoe ''Jody'', izay ampiasain' ny [[Eglizy Katôlika Apôstôlika Rômanina (Madagasikara)|Katôlika malagasy]], dia avy amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''Iudaeus''. Ny teny latina hoe ''Iudaeus'' dia avy amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] hoe ''Ἰουδαῖος'' / ''Ioudaios'' (''Ἰουδαῖοι'' / ''Ioudaioi'' raha milaza maro) izay fandikana ny teny hebreo hoe יהודי /''Yehudhi'' (na יְהוּדִים / ''Yehudhim'' raha milaza maro). Ny [[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy]] dia mampiasa ny hoe ''Jiosy'' fa ''Jody'' kosa ny ao amin' ny [[Baiboly katôlika amin'ny teny malagasy|Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy]]. I [[Jodea]] (na [[Jodea|Jodia]]) dia atao hoe ''Iudaea'' amin' ny teny latina, ''Ἰουδαία'' / ''Ioudaía'' amin' ny teny grika, ary יְהוּדָה‎ / ''Yehuda'' amin' ny teny hebreo. === Hebreo sa Israelita? === Tsy tokony hafangaro ny hoe ''Hebreo'' (na ''Hebrio'') sy ''Israelita''. Ny [[Hebreo (vahoaka)|Hebreo]] na [[Hebreo (vahoaka)|Hebrio]] dia vondrom-poko [[Semita|semitika]] izay nifindra avy any [[Mesôpôtamia]] na [[Mesôpôtamia|Mezôpôtamia]] nankany [[Palestina (faritra)|Palestina]] tamin’ ny taonarivo faha-2 tal. J.K. Izy ireo no heverina fa razamben' ny Jiosy na Jody ankehitriny. Ao amin' ny [[Testamenta Taloha]], ao amin' ny [[Baiboly]] dia manondro ny taranaky ny zanaka lahin' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]], izay lohan' ny [[Fokom-pirenen' i Israely|fokom-pirenena roa ambin' ny folon' i Israely]], ny teny hoe ''Israelita''. Ny Jiosy izany dia tokony ho ampahan' ny Israelita ary ny Israelita (raha tsy manondro manokana ny vahoaka tao amin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]] na Fanjakan' i Samaria) dia tokony ho ampahan' ny Hebreo. == Kolontsaina == === Ny jodaisma === ==== Mônôteisma ==== [[Sary:Menora.svg|vignette|172x172px|Menôrà (jiro fito rantsana)]] Ny [[jodaisma]] no fivavahan' ny Jiosy, izay fivavahana [[Mônôteisma|mônôteista]], izany hoe mino andriamanitra tokana, ary [[IHVH|YHWH]] no anaran' izany andriamanitra izany. Io anarana io anefa, araky ny finoan' izy ireo, dia masina loatra ka tsy azo tononina, ka izany no mahatonga ny Jiosy tsy hanonona afa-tsy ny hoe ''Adonai'' ("Tompo") na ''HaShem'' ("ilay Anarana") rehefa miresaka na mivavaka. Mino ny Jiosy fa tokana Andriamanitra, ka noho izany tsy manaiky ny [[Trinite]] kristiana izy. Ny fiteny masin' ny Jiosy dia ny [[fiteny hebreo]]. ==== Ny Sabata sy ny andro tokony ho tandremana ==== Andro fitsaharana mifanandrify amin' ny andro fahafito amin' ny herinandro jiosy, izany hoe ny [[Asabotsy]], ny [[Sabata (jiosy)|Sabata]] izay atao hoe שָׁבַת / ''Shabbat'' amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]]. Araka ny voalaza ao amin' ny [[Baiboly]] dia nasain' Andriamanitra notandreman' ny [[Zanak'i Israely|Zanak' i Israely]] ny andro Sabata. Zava-dehibe indrindra ao amin' ny jodaisma ny andro Sabata ka hajain' ny Jiosy fatratra. Tokony hampitsahatra na hampihena araka izay azo atao ny asa rehetra amin' ny andro Sabata ny olona tsirairay mba hifantohany amin' ny fikarakarana ny fianakaviany sy ny ankohonany. Andro tsy fiasana ara-panjakana ny andro Sabata ao [[Israely]] ka mahazo ny trano fivarotana sy ny fitaterana koa izany.[[Sary:Women at kotel.jpg|vignette|187x187px|Vehivavy [[Beta Israely|jiosy etiôpiana]] eo amin' ny Rindrin' ny Fitomaniana ]] Ny ''[[Pesakh]]'' (hebreo: פֶּסַח) no [[Paska jiosy]]; ahatsiarovana ny nandalovan' ny fahafatesana eny ambonin' ny tranon' ireo Hebreo tany Ejipta ka tsy nahafaty ny voalohan-terany sady ahatsiarovana koa ny fivoahan' ny razany avy tamin' ny fanandevozana tany Ejipta; ankalazaina manomboka amin' ny faha-15 hatramin' ny faha-22n' ny volana ''[[Nisana (volana hebreo)|Nisan]]'' ao amin' ny [[tetiandro hebreo]] io fety io. Ankalazana ny fijinjana ny varimbazaha sy ahatsiarovana ny nanomezan' Andriamanitra ny [[Torah]] (ny boky dimy voalohany ao amin' ny Baiboly) tany an-[[Tendrombohitra Sinay (Baiboly)|tendrombohitra Sinay]] (na [[Tendrombohitra Sinay (Baiboly)|Sinaia]]) ny ''[[Shavuot]]'' (hebreo: שבועות "herinandro"), izay ataon' ny Kristiana hoe [[Pentekosta jiosy|Pentekôsta]] na [[Pentekôsta|Pentekôty]]; amin' ny faha-6n' ny volana ''[[Sivana (volana hebreo)|Sivan]]'' no anatanterahana izany fankalazana izany. Ny ''[[Sukkot]]'' (hebreo: חַג הַסֻּכּוֹת / ''Hag ha-Sukkot'' "fetin' ny trano lay" na "[[fetin'ny tabernakely|fetin' ny tabernakely]]") dia ahatsiarovana ny nanampian' Andriamanitra ny [[Zanak' i Israely|Zanak' i Isiraely]] tamin' ny [[Fivoahan' ny Zanak' i Israely avy any Egipta|nivoahany avy any Ejipta]], ahatsiarovana ny fivahiniana mandritra ny 40 taona tany an-tany efitra taorian' ny fivoahan' ny Hebreo avy tany Ejipta, ary iravoravoana amin' ny fahataperan' ny tsingerin' ny fotoam-pambolena amin' ny taona. Ankalazaina manomboka amin' ny faha-15 hatramin' ny faha-21 (na faha-22) ao amin' ny volana ''[[Tisry (volana hebreo)|Tishri]]'' io fety io. ==== Ny Soratra Masin' ny jodaisma ==== Ny ''[[Torah]]'' (hebreo: תּוֹרָה "Lalàna") dia fitambaran' ny boky dimy voalohany ao amin' ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]] ([[Tanakh]]). Ny fitambaran’ ireo no mamorona ilay ataon' ny Kristiana hoe [[Pentateoka]] na [[Pentateoka|Boky dimin’ i Mosesy]] ao amin' ny asasoratra kristiana (dia ny [[Bokin' ny Genesisy|Genesisy]] na [[Bokin' ny Genesisy|Jenezy]], ny [[Bokin' ny Eksôdôsy|Eksôdôsy]] na [[Bokin' ny Eksôdôsy|Eksaody]], ny [[Bokin' ny Levitikosy|Levitikosy]] na [[Bokin' ny Levitikosy|Levitika]], ny [[Bokin' ny Nomery|Nomery]] na [[Bokin' ny Nomery|Fanisana]] ary ny [[Bokin' ny Deoterônômia|Deoterônômia]] na [[Bokin' ny Deoterônômia|Deoterônômy]]). Mino ny Jiosy fa nomen' Andriamanitra an' i [[Mosesy]] na [[Mosesy|Môizy]] (hebreo: ''Mosheh'') ny Torah. Misy didy 613 ao anatin' ny Torah. Anisan' ireny didy ireny ny fifadiana biby tsy mivaky kitro sy ny fifadiana [[trondro]] tsy misy kirany. Ny ''[[Nevi'im]]'' na ''Nebi'im'' (hebreo: נְבִיאִים‬ "Mpaminany") dia ilazàna ny boky mamorona ny fizaràna faharoa ao amin' ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]]. Mizara roa ny ''Nevi'im'', dia ny ''Nevi'im rishonim'' ("mpaminany taloha") sy ny ''Nevi'im aharonim'' ("mpaminany taoriana"). Ny Mpaminany taloha dia ireo boky ataon' ny Kristiana hoe "[[Boky ara-tantara (Baiboly)|boky ara-tantara]]" fa ny Mpaminany taoriana kosa mifanandrifindrify amin' ireo ataon' ny Kristiana hoe "[[Bokin' ny mpaminany (Baiboly)|bokin' ny mpaminany]]". Ny ''[[Ketuvim]]'' na ''Ketubim'' (hebreo: כְּתוּבִים "Soratra") dia fitambaran' ny boky iraika ambin' ny folo mamorona ny fizaràna fahatelo sady farany ao amin' ny Baiboly hebreo. Anisan' izany ny [[Bokin' ny Salamo]] sy ny [[Bokin' ny Ohabolana]] sy ny boky toy ny [[Bokin' i Daniela|an' i Daniela]] (na [[Bokin' i Daniela|Daniely]]) sy ny [[Bokin' i Estera|an' i Estera]]. == Ny vahoaka jiosy ankehitriny == === Iza no Jiosy? === [[Sary:Jews china.jpg|vignette|215x215px|Jiosy any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20. ]] "? מיהו יהודי" / ''Mihu yehudi ?'' ("Iza no Jiosy?"). Ankehitriny ny hoe ''Jiosy'' na ''Jody'' dia teny enti-manondro indrindra ny mponina tao [[Jodea]] (na [[Jodea|Jodia]]) tamin' ny andron' i [[Jesoa]] na ny olona mpivavaka amin' ny [[jodaisma]]. Zavatra roa samy hafa ireo, nefa mifampiankina, satria misy ny Jiosy noho ny firenena niaviany (Jiosy ara-poko), mety ho Kristiana na tsy mivavaka ireo; nefa misy koa ny Jiosy noho ny fivavahany (Jiosy ara-pivavahana). Ny dikany voalohany anefa no hita ao amin' ny [[Baiboly]]. Mamaritra ny atao hoe "Jiosy" ho olona nateraka reny jiosy na olona niova finoana ho amin' ny jodaisma ny lalàna israeliana ankehitriny<ref name=":1"><small>[https://web.archive.org/web/20131021112918/http://www.icsresources.org/content/curricula/ReligiousOrEthnic.pdf "Are Jews a Religious Group or an Ethnic Group?"] (PDF). Institute for Curriculum Services''.''</small></ref>. Tsy tokony hafangaro koa ny hoe ''Jiosy'' (na ''Jody'') sy ny hoe ''[[Israelita]]'' ary ny hoe ''[[Israelianina|Israeliana]]''. === Ny foko jiosy lehibe ankehitriny === ==== Ny Jiosy sefarada ==== [[Sary:Algerian Jew.jpg|vignette|202x202px|Jiosy tao Aljeria tamin' ny taona 1890 ]] Ny [[Sefarada|Jiosy sefarada]] dia ny Jiosy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] nonina tao amin' ny [[Saikanosy Iberika]] ([[Espaina]] indrindraindrindra) sy tao [[Afrika Avaratra]] ary ny taranak' izy ireo. Nitsoaka avy ao amin' ny Saikanosy Iberika izy ireo tamin' ny taona 1492 noho ny fanenjehana nataon' ny Kristiana, nankany [[Afrika Avaratra]] sy tany amin' ny fizaràn-tany any atsinanana an' ny [[Empira Ôtômàna]], avy eo nisy koa ny nifindra fonenana tany tany [[Frantsa]], tany [[Nederlandy|Hôlanda]], tany [[Angletera]], tany [[Italia]], tany amin' ny [[Balkana|Balkàna]], sns. Manana ny fiteniny manokana ny Sefarada, dia fiteny vokatry ny fifangaroan' ny [[fiteny hebreo]] sy ny [[fiteny kastilàna]], atao hoe [[fiteny ladinô]]. Anondroana ny Jiosy avy any Afrika Avaratra sy avy any [[Atsinanana Akaiky]] miteny [[Fiteny arabo|arabo]] sy [[Fiteny persana|persiana]] sady tsy manana fifandraisana ara-pirazanana amin' ny Jiosy ao amin' ny faritra eorôpeana koa ny teny hoe ''Sefarada''. Ny Jiosy avy any [[India]] dia kilasina ho Sefarada koa<ref name=":3" />. ==== Ny Jiosy askenazy ==== Ny [[Askenazy|Jiosy askenazy]] dia ny Jiosy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] nonina tao [[Eorôpa Avaratra]], sy ny taranak' izy ireo na dia tsy mipetraka amin' io faritra io aza. Rehefa noroahina sy nenjehina ny Jiosy askenazy dia nifindra fonenana mankany atsinanana, any [[Polonia|Pôlônia]] sy any [[Litoania]] ary any [[Rosia]] tamin' ny taonjato faha-15 sy faha-16. Maro amin' ny Jiosy askenazy ny nifindra monina any [[Amerika Avaratra]] sy any [[Israely]] tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20. Miteny amin' ny fiteny vokatry ny fifangaroan' ny fiteny hebreo sy ny [[Fiteny alemana|fiteny alemàna]], atao hoe [[fiteny idisy]], ny Askenazy. === Ny foko jiosy hafa === [[Sary:Samaritans marking Passover on Mount Gerizim, West Bank - 20060418.jpg|vignette|184x184px|[[Samaritana]] mankalaza ny [[Paska jiosy|Paska]] eo amin' ny tendrombohitra [[Tendrombohitra Garizima|Gerizima]]]] ==== Ny Jiosy samaritana ==== Ny [[Samaritana]] dia anisan' ny vahoaka milaza fa taranaky ny [[Fokom-pirenena folo very|fokom-pirenen' i Israely very]]. Misy ny Jiosy mitsipaka izany, nefa ao koa ny Jiosy mihevitra ny maha azo ekena an' izany. Be mpanaraka ny petra-kevitra manohana fa ny 80&nbsp;% amin' ny mponina tao amin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Samaria]] dia nanohy ny fonenany tao ihany fa tsy natao sesitany (jereo: [[Fahababoana tany Asiria|Fahababoana asiriana]]), ka ireo no nanjary Samaritana (amin' ny dikan' io teny io ara-pivavahana) araka ny ambaran' ny [[Bokin' ny Mpanjaka]]<ref><small>Israël Finkelstein, Neil Asher Silberman, ''La Bible dévoilée, Les nouvelles révélations de l'archéologie,'' 2002, p. 256.</small></ref>. [[Sary:Israeli Bene Israel.jpg|vignette|187x187px|Fanambadiana [[Bene Israely]]]] ==== Ny Bene Israely ==== Jiosy nifindra monina any [[India]] efa hatry ny ela ny [[Bene Israely]]. Araka ny lovantsofin' ny Bene Israely dia nifindra tany India ka nifangaro tsikelikely tamin' ny vahoaka manodidina ny razamben' izy ireo, nefa nihazona ny fomba mampiavaka ny Jiosy<ref><small>Weil, Shalva (2009) [2002]. "Bene Israel Rites and Routines". In Weil, Shalva (ed.). ''India’s Jewish Heritage: Ritual, Art and Life-Cycle''(3rd ed.). Mumbai: Marg Publications. pp. 78–89.</small></ref>. Tamin' ny taona 1964 dia nanao fanambaràna ny fikambanan' ny [[raby]] ao Israely fa Jiosy tanteraka ny Bene Israely<ref><small>Weil, Shalva (2008). "Jews in India". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). ''Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture''.'''3'''. ABC-CLIO. pp. 1204–1212. ISBN <bdi>978-1-85109-873-6</bdi>.</small></ref>. Ireo Jiosy avy any India ireo dia kilasina ho [[Sefarada]]; nikambana tsara tamin' ny vahoaka sefarada ao Israely izy ireo<ref name=":3"><small>[https://web.archive.org/web/20101011172532/http://indiandiaspora.nic.in/diasporapdf/chapter9.pdf "Report of the High Level Commission on the Indian Diaspora"] (PDF). Indian Diaspora. Tahiry tamin'ny 11 Oktobra 2010. Notsidihina tamin'ny 10 Agostra 2018.</small></ref>.[[Sary:Flickr - Government Press Office (GPO) - Memorial ceremony for Ethiopian immigrants at Har Tayasim..jpg|vignette|189x189px|[[Beta Israely|Jiosy etiôpiana]]]] ==== Ny Beta Israely ==== Vahoaka jiosy ao sy avy ao [[Etiôpia]] ny [[Beta Israely]], izay atao hoe [[Beta Israely|Jiosy etiôpiana]] koa. Neken' ny [[Israely|Fanjakana israeliana]] ho Jiosy izy ireo sady afaka nifindra monina any Israely noho ny faneken' i Ovadia Yossef (raby lehibe sefarada ao Israely) azy ireo tamin' ny taona 1973 ho taranaky ny [[fokom-pirenen' i Dana]]. ==== Ny Bney Menase ==== Vondron' olona [[aziatika]] monina any amin' ny sisin-tany [[Mianmara|birmana]] any amin' ny tapany avaratra-atsinanan' i [[India]] ny [[Bney Menase]], izay nanambara, efa hatramin' ny taona 1950, fa taranaky ny [[fokom-pirenen' i Manase]] izay nitady fialokalofana tany amin' ny faritra faran' izay lavitra any [[Azia]]. Tamin' ny volana Marsa 2005, rehefa avy nanadihady ny amin' ny mety mbola hahitana ny taranaky ny [[fokom-pirenena folo very]] ny raby lehibe sefarada Rabbi Shlomo Amar ao [[Israely]], dia nekeny ny maha taranaka jiosy ny Bney Menase. Monina ao Israely amin' izao fotoana izao ny 1&nbsp;000 amin' izy ireo, sady efa niova finoana ho amin' ny [[jodaisma]]<ref><small>[https://www.pressreader.com/israel/jerusalem-post/20061122/281530811526940 "''An aliya voyage across the millennia from India"''], MICHAEL FREUND, Jerusalem Post, 22 Novambra 2006.</small></ref>. === Ny vahoaka hafa mitaky ny maha Jiosy azy === Maro ny vahoaka eto an-tany izay milaza fa Jiosy na [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] (ohatra ny vondrom-poko sasany ao [[Etiôpia]]<ref><small>Lisa Anteby-Yemini, ''Les juifs éthiopiens en Israël'', C.N.R.S., 2004 (<nowiki>ISBN 2271062055</nowiki>), p. 25.</small></ref> sy any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]<ref><small>[http://soued.chez.com/chine.htm "Tribus perdues et retrouvées - Les Juifs de Kaifeng"] [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.chez.com%2Fsoued%2Fchine.htm tahiry]]</small> </ref> ary ny mainty hoditra sasany any [[Etazonia]]<ref><small>[https://religiousmovements.lib.virginia.edu/nrms/blackjews.html "Black Jews"] {{Wayback|url=https://religiousmovements.lib.virginia.edu/nrms/blackjews.html |date=20070310193236 }} [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Freligiousmovements.lib.virginia.edu%2Fnrms%2Fblackjews.html tahiry]], The Religious Movements Homepage Project an'ny Oniversiten'i Virjinia [tahiry]</small></ref>) na dia tsy fantatry ny olona maro sady mety tsy hinoany na mety ho diso tokoa aza izany, ka anisan' izany ny [[Jiosy malagasy|Malagasy]] sasany (na rehetra), dia ny olona na vondrom-poko na fikambanana miaiky ny tenany na heverin' ny sasany fa taranaka jiosy na jody eto [[Madagasikara]]<ref><small>[https://www.facebook.com/etp.madagascar/posts/-international-conference-on-jewish-roots-in-madagascar-80-of-malagasy-have-jewi/1082100958500051/ "International conference on Jewish Roots in Madagascar: "... 80% of Malagasy have Jewish origins"]</small> </ref><ref><small>[http://searchprivacy.co/trf?&edv=pj9Hs_n9RtQotyZg3x_VQA%3D%3D&o=0B2ueHAqX2WmKHpY2dYD6hyyiz8JzYN2Ym3ur8FhMOUC7F4Ex6fSrr6DAfaywfDQLNz9mokK1V53phiVmFTU9NLr52sm356stsmOlTYU6GJdzDCgs8BBjKICKBMUN3GklYrF49YVLl_HjIXY0SxEBVkO8LbF8SXn5JTXITYy7olPibwm8wPItWLIAzEaOrF "Report on Madagascar by WRF Member Ndriana Rabarioelina"]</small></ref>.[[Sary:Tribal and religious leaders in southern Afghanistan.jpg|vignette|268x268px|[[Pastona (vahoaka)|Pastona]] avy any amin' ny fritra atsimo amin' i [[Afganistàna]]]] ==== Ny Pastona ao Afghanistàna sy Pakistàna ==== [[Iranianina (vahoaka)|Vahoaka iraniana]] betsaka mozilmana avy any [[Afganistana|Afganistàna]] sy [[Pakistàna]] ny [[Pastona (vahoaka)|Pastona]] (''Pashtun''), izay manaraka kolontsaina sy fomba fivavahana azy manokana sady efa nisy talohan' ny fidiran' ny [[Silamo|finoana silamo]], dia ny [[pastoaly]] (''pashtuwali''). Tsy mbola voaporofo ara-tantara azo tsapain-tanana ny maha [[Fiavian' ny Pastona|taranaky ny fokom-pirenena folon' i Israely very ny Pastona]]<ref><small>[https://web.archive.org/web/20130726012707/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+af0037%29 "Afhganistan Ethnic Groups"]. Library of Congress Country Studies. 1997. [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Tahiry] tamin'ny 26 Jolay 2013.</small></ref><ref><small>[https://web.archive.org/web/20070105112924/http://www.cal.org/co/afghan/apeop.html "The People - The Pashtuns"]. Center for Applied Linguistics (CAL). 30 Jona 2002. [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Tahiry] tamin'ny 5 Janoary 2007. Notsidihina tamin'ny 29 Oktobra 2010.</small></ref>. Midika hoe "zanak' i [[Jôsefa (zanak' i Jakôba)|Jôsefa]]" ny anarana hoe ''Ysef Zai'' amin' ny [[fiteny pastô]]<ref><small>Weil, Shalva (7 Septambra 2011). [https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf "The Israelite Connections of the Taliban"] {{Wayback|url=https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf |date=20190720051011 }}. ''ETH Zurich Center for Security Studies''.</small></ref>. Nisy fikarohana sasany momba ny [[foto-tarazo]] izay mitsipaka ny mety hisian' ny fifandraisan' io vahoaka io amin' ny Jiosy, nefa ny fikarohana ara-poto-tarazo hafa dia miaiky ny mety hisian' izany fifandraisana izany<ref><small>Entine, Jon (2007)''. Abraham's children: race, identity, and the DNA of the chosen people (1st ed.).'' Grand Central Publishing. p. 149. <nowiki>ISBN 978-0446580632</nowiki>.</small></ref>. ==== Ny Jiosy kiorda ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia tonga voalohany tao amin' ny faritr' i [[Kordistàna]] ny [[Israelita]]<nowiki/>n' ny [[fokom-pirenen' i Benjamina]] taorian' ny [[Fahababoana tany Asiria|fahazoan' ny Asiriana ny Fanjakan' i Israely]] tamin' ny taonjato faha-8 tal. J.K. Avy eo izy ireo dia nipetraka tao amin' ny renivohitry ny [[Asiria|Asiriana]]<ref><small>Roth C in the ''Encyclopedia Judaica'', p. 1296-1299 (Keter: Jerusalem 1972).</small></ref>. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. dia niova finoana ho amin' ny [[jodaisma]] ny fianakavia-mpajakan' i Adiabene, izay lazain' i [[Flavio Jôsefa]] fa asiriana ara-poko sady nanao renivohitra an' i Erbil ([[Fiteny arameana|arameana]]: ''Arbana''; [[Fiteny kiorda|kiorda]]: ''Hewlêr'')<ref><small>''The Works of Josephus'', Complete and Unabridged New Updated Edition Translated by William Whiston, A.M., Peabody, MA: Hendrickson Publishers, Inc., 1987. <nowiki>ISBN 0913573868</nowiki> (Hardcover).</small></ref>. ==== Ny Jiosy kasmiriana ==== I [[Al-Biruni]], ilay manampahaizana mozilmana [[Persàna (vahoaka)|persana]] tamin' ny taonjato faha-11 no voalohany nanolo-kevitra ny amin' ny fisian' ny taranaky ny fokom-pirenena verin' i Israely ao Kasimira. I François Bernier, mpitsabo frantsay tamin' ny taonjato faha-17, sy i Sir Francis Younghusband, izay nizaha ity faritra ity tamin' ny taonjato faha-19, dia niresaka ny amin' ny ny toe-batana mifanahaka eo amin' ny Kasmiriana sy ny Jiosy<ref><small>''"[https://www.jewishvirtuallibrary.org/kashmir Kashmir"]. Jewish Virtual Library. 2012''. Notysidihina talin'ny 28 Oktobra 2012''.''</small></ref>, indrindra ny fihodirany mazava, ny orony somary lava, ny lohany somary mitovitovy<ref><small>Bhandari, Mohan C. (2006). ''S[https://books.google.mg/books?id=ChbvL5i0O7YC&pg=PA107&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false olving Kashmir]''. Lancer Publishers. p. 107. ISBN <bdi>8170621259</bdi>.</small></ref>. Nilaza i Baikunth Nath Sharga fa na dia misy aza ny fifanahafana eo amin' ny fiforonan' ny anaram-pianakaviana kasmirita sy jiosy dia taranaka [[Indô-ariana (vahoaka)|indô-ariana]] ny Pandita ao Kasimira, fa ny Jiosy kosa dia taranaka [[semita]]<ref><small>Kaw, M.K (2004). ''[https://books.google.mg/books?id=QpjKpK7ywPIC&pg=PA51&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Kashmir and Its People: Studies in the Evolution of Kashmiri Society]''. APH Publishing. p. 51. ISBN <bdi>8176485373</bdi>.</small></ref>. ==== Ny fokom-pirenena sefoy ao Ganà ==== Nanaraka fanao jiosy mandrakariva ny [[Sefoy (vahoaka)|foko sefoy]] (''sefwi'') ao [[Ganà]], indrindra ny fitandremana ny [[Sabata (jiosy)|Sabata]], ny [[famorana]] ny zazalahy amin' ny fahavalo andro nahaterahany (''brit milah''), ny fomba fampidirana ny zazalahy ho anisan' ny lehilahy amin' ny faha-13 taonany, ny fitandremana ny lalàn' ny fahadiovan' ny fianakaviana (''taharat mishpcha'' na ''niddah''). Mihevitra ny manampahaizana sasany fa ny fomban-drazana jiosy dia mety nampidirin' ny Jiosy voaroaka avy any [[Espaina]] tao Ganà tamin' ny taona 1492 ka nifindra monina nankany atsimon' i [[Marôka]]. Lasa fantatra amin' ny anarana hoe "Tranon' i Israely" io foko io<ref><small>Lidman, Melanie (14 Avrily 2016). "[https://www.timesofisrael.com/ghanas-deep-spirituality-points-some-joyfully-back-to-judaism/ Ghana's deep spirituality points some, joyfully, back to Judaism]". ''Times of Israel''.</small></ref>. [[Sary:Rabbis Howshua Amariel and Hi Ben Daniel.jpg|vignette|187x187px|I Rabbi Howshua Amariel maneho an' i Rabbi Hi Ben Daniel, filohan' ny [[Jiosy igbô|vahoaka jiosy igbô]] miaraka amin' ny takelaka iray]] ==== Ny Jiosy igbô ==== Milaza ny tenany fa taranaka israelita ny [[Jiosy igbô]] ao [[Nizerià]]. Tsy voamarin' ny fandinihana tsara ny tantara anefa izany. Nandinika ny literatiora ara-tantaran' i [[Afrika Andrefana]] tamin' ny vanim-potoan' ny [[fanjanahantany]] ny mpahay tantara sady nanao izay hampazava tsara ny anjara asa sahanin' io petrakevitra io ho an' ny olona nanoratra izany <ref><small>Sanders, Edith (1963). [https://www.jstor.org/stable/179896 "The Hamitic Hypothesis: Its Origin and Functions in Time Perspective"]. Journal of African History. 10 (4): 521–532. JSTOR 179896.</small></ref><ref><small>Zachernuk, Philip (1994). [https://www.jstor.org/stable/182643 "Of Origins and Colonial Order: Southern Nigerians and the 'Hamitic Hypothesis' c. 1870-1970"]. ''Journal of African History''. '''35''' (3): 427–55. doi:10.1017/s0021853700026785. JSTOR 182643.</small></ref>. ==== Ny Lemba ==== Foko mainty hoditra ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|tapany atsimo amin' i Afrika]], ao [[Afrika Atsimo]] sy ao [[Zimbaboe]] sy ao [[Malawi|Malaoy]] ary ao [[Mozambika|Môzambika]] ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]]. Izy ireo dia mitandrina fanao ara-pivavahana tahaka izay fahita amin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]], sy ny fomban' ny vahoaka mpifindrafindra monina izay heverina fa mety avy any [[Afrika Avaratra]] na avy any [[Atsinanana Akaiky]]. Mampiseho fitoviana amin' ny an' ny ampahan' ny vahoaka jiosy taranaky ny [[Mpisorona jiosy|mpisorona]] (atao hoe [[Mpisorona jiosy|Kôhena]]) ny fandinihana ny [[foto-tarazo]]. == Jereo koa == '''Vahoaka''' * [[Israelianina|Israeliana]] * [[Israelita]] *[[Hebreo (vahoaka)|Hebreo]] (vahoaka) *[[Fokom-pirenen' i Israely]] *[[Fokom-pirenena folo very]] *[[Sefarada]] *[[Askenazy]] *[[Jiosy malagasy]] '''Fiteny sy soratra''' * [[Tanakh|Baiboly hebreo]] *[[Fiteny hebreo|Hebreo]] '''Faritra sy tany''' *[[Ôfira]] *[[Israely]] (ankehitriny) *[[Fanjakan' i Israely (mitambatra)|Israely]] (taloha) == Azo anovozan-kevitra == '''Momba ny ''Jiosy'' any Amerika sy aty Afrika''' *Morris Lounds, ''<nowiki/>'s Black Hebrews : Black Americans in search of identity'', University Press of America, 1981, 221 p. (<nowiki>ISBN 0-8191-1400-6</nowiki>). *[http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 "Diaspora Jiosy] {{Wayback|url=http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 |date=20190209033715 }}''<nowiki/>'' [http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 Gasy"] {{Wayback|url=http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 |date=20190209033715 }} in ''African Jewish Communities'' '''Momba ny ''Jiosy malagasy'' manokana''' ''<nowiki/>'' * Ferrand, Gabriel (1905). ''Les migrations musulmanes et juives à Madagascar''. Paris: Revue de l'histoire des religions. * Rabarioelina, Ndriana (Rev. Dr.) (2011), ''Biblical Relations between Israel and Madagascar'', 2010, 458 p., États-Unis. *[https://www.coolamnews.com/121-personnes-se-convertissent-ensemble-au-judaisme-a-madagascar/ "121 personnes se convertissent ensemble au Judaïsme à Madagascar"] {{Wayback|url=https://www.coolamnews.com/121-personnes-se-convertissent-ensemble-au-judaisme-a-madagascar/ |date=20160607130717 }} in ''Coolamnews'' *[http://ratsimandresy.blogspot.com/?view=flipcard "Les hébreux à Madagascar"] in ''Ratsimandresy blogspot''. *[http://tanikomadagascar.zohosites.com/jiosy.html "Jiosy ve ny Malagasy ?"] in Ratefy Tolotra, ''TANIKO Madagascar''. == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Mponina]] [[Sokajy:Israely]] 0u4mvpq9fg3f0vieu2yvi1bvbr812me La Réunion 0 25340 1091932 1091931 2024-11-23T12:11:50Z Thelezifor 15140 Tantara 1091932 wikitext text/x-wiki [[Sary:La Réunion department relief location map.jpg|vignette|309x309px|Ny nosy La Réunion]] I '''La Réunion''' dia [[nosin' afotroa]] any amin' ny ilany andrefan' ny [[Ranomasimbe Indiana]], ao atsinanan' i [[Afrika]], any amin' ny [[ila-bolantany atsimo]], manana velaran-tany mirefy 2&nbsp;512 km<sup>2</sup>. Sady departemanta izy no faritra frantsay ampitan-dranomasina ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''département et une région d'outre-mer français'' - DROM), 676&nbsp;km any atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]] sy 172&nbsp;km any atsimo-andrefan' i [[Maorisy]], izay tany akaikiny indrindra. Ny renivohiny dia i [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]]. Izy io dia nosin' afotroa noforonin' ny <u>teboka mafana</u>. Ny tendro Piton des Neiges izay manana haavo 3&nbsp;070 m ambonin' ny ranomasina, no toerana avo indrindra. Manana vohon-tany mideza vokatry ny [[fikao-tany]] ilay nosy. Iray amin' ny afotroa mihetsika indrindra eran-tany i Piton de la Fournaise (2&nbsp;632 m) izay any amin' ny ilany atsimo-atsinanan' ilay nosy. Noho ny fananany [[Toetanin-jana-pehin-tany|toetany trôpikaly]] misy rivotra [[Alizay]] an-dranomasina sy noho ny maha eo amin' ny lalan' ny rivodoza azy dia fonenan' ny karazan-javamananaina miavaka tsy fahita firy i La Réunion.[[Sary:La Réunion arrondissement commune map.svg|200px|ankavanana|thumb|Nosin'i La Réunion]]Mety ho tamin' ny [[Andro Antenatenany]] no nahitan' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] an' i La Réunion tamin' ny anarana hoe ''<u>Dina Morgabin</u>'' ("ilay nosy mandry"), izay tsy nisy mponina raha tsy nanomboka tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tokony ho 150 taona taorian' ny nipoiran' izy io tao amin' ny sarin-tanin' ny tantsambo pôrtogey. Mandra-pahatongan' izany dia fantatra tamin' ny anarana hoe ''<u>Nosy Mascarin</u>'' i La Réunion, avy eo nantsoina hoe <u>''Nosy Bourbon''</u> izay lasa fijanonan' ny [[Compagnie française des Indes orientales]] izay manaraka ny <u>Lalana mankany India</u> ([[Fiteny pôrtogey|pôrtogey]]: ''Carreira da India''). Ny toetany trôpikaly dia nitarika ny fivoaran' ny fambolena miompana indrindra amin' ny famokarana [[siramamy]]; Ny [[Fanandevozana|andevo]] avy atsy [[Afrika Atsinanana]] dia nohafarana ho mpiasa an-tsaha. Nanomboka tamin' ny taompolo 1710 dia lasa zanatany nanaovana fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] izy io. Rehafa nanjary orinasa nisahana raharaham-pamblena izy dia lasa teo ambany fifehezan' ny mpanjakan' i Frantsa tamin' ny taompolo 1760 talohan' ny namerenana azy indray hisahana ny indostrian' ny fary tamin' ny faran' ny <u>Ady Napôleôniana</u> nifanesy. Novana tanteraka ho amin' ny anarany ankehitriny izy tamin' ny taona 1848 izay nanafoanana koa ny [[fanandevozana]] tao, nosoloina tamin' ny asa an-tsitrapo ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''engagisme'') izay tsy nifarana taha tsy tamin' ny taompolo 1930 (ny [[Maley (foko)|Malay]], [[Vietnamy|Vietnamiana]], ny Sinoa ary ny [[Karàna|Karana]]).[[Sary:Location-Reunion-France.png|200px|ankavanana|thumb|Toerana misy an' i La Réunion]]Tamin' ny taona 1946 dia [[zanatany]] intsony izy fa lasa departemanta frantsay, nefa tsy nahazo ny fitovian-jo ara-tsôsialy sy momba ny karama amin' ny mponin' ny departemanta frantsay any Frantsa, nampiharana ny fehezan-didy aman-dalànan' ny departemanta 974 (frantsay: ''code départemental 974''). Ao anarin' ny Faritra Euro (frantsay: ''zone euro'') ilay nosy nefa tsy anisan' ny Erana Schengen (frantsay: ''espace Schengen''). Mbola marefo ny rafi-pamokarana ao aminy. Ambony (eo anelanelan' ny 17 % sy 19 % nanomboka tamin' ny taona 2020) ny tahan' ny tsy fananana asa ao, anisan' izany ny 39 % amin' ny tanora. Ny [[Fizahàn-tany|fizahàntany]] no sehatra ara-toekarena manan-danja indrindra ao amin' io nosy io ankehitriny. Tombanana ho 19,2 lavitrisa Euro ny [[harin-karena faobe]] tamin' ny taona 2021, ary manodidina ny 22&nbsp;400 Euro isan-taona ny salam-pidiram-bola isaky ny mponina isan-taona. Araka ny filazan' ny Institut national de la statistique et des études économiques dia tombanana ho 885&nbsp;700 ny mponina ao La Réunion tamin' ny volana Janoary 2024, izay mifantoka ao amin' ny morontsiraka misy tanàna lehibe, anisan' izany i [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] renivohitra. Miavaka ny firafitry ny mponina ao noho ny fahabetsahan' ny tanora sy ny fiaviana samihafa: [[Eorôpa|Eorôpeana]], [[Afrika Andrefana|Afrikana Tandrefana]], [[Afrika Atsinanana|Afrikana Tatsinanana]], [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]], [[Indiana (vahoaka)|Indiana]], [[Vietnamy|Vietnamiana]], [[Kômôro|Kômôriana]], [[Mayotte|Mahôrey]], [[Maley (foko)|Malay]] ary [[Sina (lohateny mitovy anarana)|Sinoa]]. Misy fiantraikany amin' ny kolontsain' i La Réunion io fahasamihafana io, indrindra eo amin' ny fiteniny ([[fiteny kreôly reoniôney]]) sy ny [[Sakafo|nahandrony]] ary hatramin' ny [[Mozika|mozikany]] ([[segà]], [[malôià]], sns.). == Tantara == Efa tamin' ny taonjato faha-17 no nipetrahan' io nosy io, rehefa nanorim-ponenana tao ny olona avy any [[Frantsa]] sy avy aty [[Madagasikara]]. Nofoanana ny fanandevozana tamin' ny 20 Desambra 1848 (daty ankalazaina isan-taona ao amin' ilay nosy), rehefa nofoanan' ny Repoblika Faharoa ny fanandevozana tany amin' ny zanatany frantsay. Na izany aza dia mbola nentina tany La Réunion avy any amin' ny tapany atsimo amin' i [[India]], ankoatry ny toeran-kafa, ny mpiasa an-tsitrapo. Lasa departemanta ampitan-dranomasina ilay nosy tamin' ny taona 1946. === Early history === Tsy dia fantatra loatra ny tantaran' i La Réunion talohan' ny nahatongavan' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-16. Ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra dia nahafantatra azy io tamin' ny anarana hoe ''Dina Morgabin'', izay midika hoe "Nosy Andrefana" (azo inoana fa avy amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hoe دنية/دبية مغربي / ''Daniyah/Dībah Maghribīy''). Mety nasehon' i <u>Al Sharif el-Edrisi</u> tamin' ny sarintany ilay nosy nanomboka tamin' ny taona 1153. Mety ho notsidihan' ny tantsambo [[Soahily (vahoaka)|soahily]] na [[Aostrôneziana (vahoaka)|aostrôneziana]] (Indôneziana-Maleziana taloha) koa ilay nosy tamin' ny dian' izy ireo niankandrefana, avy any amin' ny [[Vondro-nosy Maley|Vondronosy Maley]] ho aty [[Madagasikara]]. Ilay Pôrtogey <u>Diogo Fernandes Pereira</u>, mpizaha tany, tamin' ny taona 1507, no Eorôpeana voalohany nahita an' io faritra io, saingy tsy mazava ny antsipiriany momba izany. Angamba ilay nosy mbola tsy nisy mponina no hita voalohany tamin' ny alalan' ny diabe notarihin' i <u>Dom Pedro Mascarenhas</u>, izay nanome ny anarany ho an' ny vondronosy manodidina an' i La Réunion, dia ny vondronony [[Maskareina (tamba-nosy)|Maskarena]]. I La Réunion tenany dia nomena ny anarana hoe ''Santa Apolónia'' ho fanomezam-boninahitra ilay olomasina tiany indrindra, izany milaza fa mety ho tamin' ny 9 Febroary, andro fankalazana azy, ny daty nahitan' ny Pôrtogey an ilay nosy. Voalaza fa tonga tany amin' ny nosy La Réunion sy ny nosy Rodrigues i [[Diogo Lopes de Sequeira]] tamin' ny taona 1509. === Ny nosy Bourbon (1642–1793) === Tany am-piandohan' ny taompolo 1600 dia namela an' i Santa Apolónia saika ny fitondrana pôrtogey. Nofehezin' i [[Frantsa]] avy eo ilay nosy ary avy any [[Port Louis]], ao [[Maorisy]] no nitantanana azy. Na dia nanomboka tamin' ny taona 1638 aza ny filazan' ny Frantsay voalohany ny maha azy an' ilay nosy, tamin' ny fitsidihana nataon' i <u>François Cauche</u> ('''fr''') sy i <u>Salomon Goubert</u> tamin' ny volana Jona 1638 no nitakin' i [[Jacques Pronis]] avy any Frantsa tamin' ny fomba ôfisialy an' ilay nosy tamin' ny taona 1642, fony izy nanao sesitany mpikomy frantsay am-polony avy eto [[Madagasikara]] ho any amin' ilay nosy. Naverina tany Frantsa ireo voaheloka ireo, taona maromaro tatỳ aoriana, ary tamin' ny taona 1649 dia nomena anarana hoe ''Île Bourbon'' ilay nosy ho fanomezam-boninahitra ny <u>Tranon' ny Bourbon</u>, tarana-mpanjaka frantsay. Nanomboka tamin' ny taona 1665 ny fanjanahantany, rehefa nandefa ny voanjo voalohany ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Namolavola toekarena miompana amin' ny fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] sy famokarana [[siramamy]] amin' ny alalan' ny fampiasana [[Fanandevozana|andevo]] ny Frantsay mpanjanaka. Hatramin' ny taonjato faha-17 ka hatramin' ny taonjato faha-19, ny fanjanahantany frantsay, nampian' ny fanafarana [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]] sy [[Sina (lohateny mitovy anarana)|Sinoa]] ary [[Indiana (vahoaka)|Indiana]] ho mpiasa, dia niteraka fahasamihafan' ny foko mamorona ny vahoaka ao La Réunion. Nanomboka tamin' ny taona 1690 dia nandevozina ny ankamaroan' ny tsy Eorôpeana tao amin' ilay nosy. Amin' ny andevo miisa 80&nbsp;000 nohafarana ho any La Réunion sy [[Maorisy]] teo anelanelan' ny taona 1769 sy 1793, ny 45&nbsp;% dia avy amin' ny mpivarotra andevo ao amin' ny [[Sakalava]] any amin' ny ilany avaratra-andrefan' i [[Madagasikara]], izay nanafika tao [[Afrika Atsinanana]] sy tao [[Kômôro]] mba hangalatra olona hatao andevo; fa ny ambiny kosa dia avy amin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra andevo izay nividy andevo avy ao [[Môzambika]] pôrtogey, izay nandalo teto Madagasikara ary nitondra azy ireo nankany La Réunion. === Fikomina revôlisiônera (1793–1814) === Tamin'ny 19 Marsa 1793, nandritra ny <u>Revôlisiôna Frantsay</u>, dia novana ho "La Réunion" ny anaran' ilay nosy ho fanomezam-boninahitra ny fiombonan' ny <u>Federés</u> avy any [[Marseille]] sy ny <u>Garde nationale</u> avy any [[Paris]], nandritra ny diabe tao amin' ny Palais des Tuileries tamin' ny 10 Aogositra 1792, ary hamafana ny anaran' ny tarana-mpanjaka Bourbon. Nolavin' i La Réunion sy Île de France ([[Maorisy]] ankehitriny) ny <u>fanafoanana ny fanandevozana</u> nolanian' ny <u>Convention nationale</u> tamin' ny 4 Febroary 1794. Tonga tao amin’ ny nosy Bourbon tamin' ny 18 Jona 1796 ny delegasiôna niaraka amin' ny tafika, izay nirahina mba hanafaka ny andevo, nefa fandroahana avy hatrany tsy nisy indrafo no nahazo azy ireo. Nanaraka izany ny fotoana nisian' ny korontana sy fanoherana ny fahefana avy any [[Frantsa]], izay tsy nanana fahefana intsony tamin' ireo nosy roa ireo. Ny Konsoly voalohany ao amin' ny Repoblika (frantsay: premier consul de la République), [[Napoléon Bonaparte]], dia nitazona ny fanandevozana tao, izay tsy foana mihitsy, tamin' ny lalàna tamin' ny 20 May 1802. Tamin' ny 26 Septambra 1806 dia nomena anarana hoe ''Île Bonaparte'' ilay nosy ary teo amin' ny laharana voalohany amin' ny <u>Ady Franco-Britanika</u> momba ny fifehezana ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Taorian' ny loza ara-toetrandro tamin' ny taona 1806-1807 ([[rivodoza]], [[tondra-drano]]) dia nihena haingana ny fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] ary nosoloina fambolena [[fary]], izay nitombo ny tinady tany Frantsa, noho ny famoizan' i Frantsa an' i <u>Saint-Domingue</u> vao haingana sy tsy ela dia ny famoizany koa an' i Île-de-France (Maorisy ankehitriny). Noho ny halavan ny tsingerim-pitomboany dia tsy iharan' ny rivodoza ny fary. Nandritra ny Ady Napôleôniana dia notafihin' ny tafika britanika ilay nosy ary voatery nilavo lefona ny ny governorany, jeneraly Sainte-Suzanne, tamin' ny 9 Jolay 1810. Lasa ambany fitondran' ny Britanika ilay nosy ary nobodoin' ny Britanika hatramin' ny faran' ny Vanim-potoana Napôleôniana. Naverina indray ny anarana taloha hoe Île Bourbon tamin' ny taona 1810. === Zanatanin' i Bourbon, avy eo La Réunion (1814–1946) === Naverina tamin' ny Frantsay ny nosy Bourbon tamin' ny alalan' ny Fifanarahana tany Paris (frantsay: ''traité de Paris''; anglisy: ''Treaty of Paris'') tamin' ny taoa 1814. Natao an-karihary tao amin' ilay zanatany ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] taorian' ny namerenana ny fitondran' ny Frantsay, ary na dia teo aza ny fanamelohana iraisam-pirenena dia nanafatra andevo 2 000 isam-bolana ny Nosy Bourbon nandritra ny taompoio 1820, ary avy any amin' ny morontsiraka soahily na avy any amin' ny morontsirak' i <u>Quelimane</u> ao Môzambika portogey. Tamin' ny taona 1841, ny fahitan' i <u>Edmond Albius</u> ny fandonahana ny vonin' ny lavanila amin' ny tanana dia nahatonga ilay nosy ho mpamokatra lavanila voalohany eran-tany. Niainga ihany koa ny fambolena [[zeraniôma]], izay ampiasaina betsaka amin' ny fanamboarana [[ranomanitra]]. Nanomboka tamin' ny taona 1838 ka hatramin' ny taona 1841, ny Kôntramiraly <u>Anne Chrétien Louis de Hell</u> no governoran' ilay nosy. Nisy ny fiovana lalina teo amin' ny fiarahamonina sy ny toe-tsaina izay nifandray amin' ny zava-nitranga tao anatin' ny folo taona farany izay nahatonga ny governora hanolotra tetikasa telo famotsorana teo anatrehan' ny Filankevitra momba ny Fanjanahantany (frantsay: ''<u>Conseil colonial</u>''). Tamin' ny 9 Jona 1848, taorian' ny nahatongavan' ny vaovao momba ny <u>Revôlisiôna Frantsay</u> tamin' ny taona 1848 avy any Eorôpa, ny governora <u>Joseph Graëb</u> dia nanambara ny fanambarana ny Repoblika Frantsay tao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]], ary tamin' io andro io ihany dia nomena anarana hoe "La Réunion" ilay nosy, anarana efa azony teo anelanelan' ny taona 1793 sy 1806. Nangatsiaka sy feno ahiahy fandraisan' ny plantôkrasia ny fananganana an' ilay Repoblika noho ny pôlitikam-panafoanana fanandevozana nambaran' ny fahefana repoblikana vaovao tao [[Paris]]. Tamin' ny 18 Ôktôbra 1848, ny <u>Commissaire de la République</u> vaovao, <u>Joseph Napoléon Sébastien Sarda Garriga</u>, izay nalefa avy any Paris hisolo an' i Graëb, dia nanambara tao Saint-Denis ny fanafoanana ny fanandevozana ao La Réunion, manomboka amin' ny 20 Desambra 1848 (ny 20 Desambra dia andro tsy fiasana ôfisialy any La Réunion nanomboka teo). I <u>Louis Henri Hubert Delisle</u> no governora kreôly voalohany tamin' ny 8 Aogositra 1852, ary nijanona teo amin' io toerana io hatramin' ny 8 Janoary 1858. Taorian' ny fanafoanana ny fanandevozana dia mpiasa vahiny maro no tonga mba ho mpiasa an-tsitrapo manao fanekena. Ny fanandevozana dia nosoloina amin' ny asa misy fifanekena, fantatra amin' ny anarana hoe ''engagés'', izay naharitra nanomboka tamin' ny 1848 ka hatramin' ny 1864. Raha ny marina dia nisy ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] tsy ara-dalàna, nahazoana andevo avy any [[Môzambika]] pôrtogaly sy avy any [[Zanzibar]], izay naondrana an-tsokosoko tany La Réunion nandalo tao amin' ny fivarotana andevo tao [[Kômôro]]. Nantsoina tamin' ny fomba ôfisialy hoe ''engagés'' izy ireo mba hialana amin' ny fanakanana ataon' ny Britanika izay manohitra ny fanandevozana aty [[Afrika]]. Nampihen-danja an' ilay nosy amin' ny maha fijanonana vonjimaika azy eo amin' ny lalam-barotra mankany India Atsinanana ny fanokafana ny [[Lakandranon' i Suez]] tamin' ny taona 1869, ary niteraka fiovana teo amin' ny fifamoivoizana ara-barotra izay nanalavitra an' ilay nosy izany. Nitodika tsikelikely amin' ny [[betiravy]] fanaovan-tsiramamy i [[Eorôpa]] mba hamaliany ny filany [[siramamy]]. Na dia teo aza ny pôlitikam-pampandrosoana nataon' ny manam-pahefana eo an-toerana sy ny fikatsahana marimaritra iraisana, dia niharihary ny krizy ara-toekarena nanomboka tamin' ny taompolo 1870. Tsy nahasakana ny fanovana an' ilay nosy ho môderina anefa izany fitontongan' ny toekarena izany, tamin' ny fampandrosoana ny tambazotran-dalana sy ny fanamboarana lalamby ary ny fanamboarana ny seranan-tsambo ao Pointe des Galets. Nanome safidy azo raisina ho an' ny mpiasa amin' ny fambolena ireo tetikasa fanorenana lehibe ireo. Nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]], dia teo ambany fifehezan' i <u>Frantsan' i Vichy</u> ny nosy La Réunion hatramin' ny 30 Nôvambra 1942, daty nidin' ny tafik' i <u>France libre</u> avy tao amin' ny sambo mpiady ''Léopard'' sy nanafahany ny zanatany. === Tantara ankehitriny (1946–) === Lasa ''département d'outre-mer'' (departemanta ampitan-dranomasina) any [[Frantsa]] i La Réunion tamin' ny 19 Marsa 1946. Nomen' ny Institut national de la statistique et des études économiques (INSEE) an' i La Réunion ny kaodin-departemanta 974 sy ny kaodim-paritra 04 rehefa niforona ny filan-kevitry ny faritra tamin' ny taona 1982 tany Frantsa, anisan' izany ny departemanta any ivelany izay lasa ''région d'outre-mer'' (faritra ampitan-dranomasina) koa. Tao anatin' ny roapolo taona teo ho eo tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 (1963–1982) dia ankizy 1&nbsp;630 avy ao La Réunion no nafindra tany amin' ny faritra ambanivohitr' i Frantsa, indrindra tany Creuse, mba hahafahany mahazo fanabeazana sy asa. Nitarika izany fandaharana izany ny mpanao pôlitika gaullista Michel Debré, izay solombavam-bahoaka tao La Réunion tamin' izany fotoana izany. Maro tamin' ireo ankizy ireo no nampijalina na nailiky ny fianakaviana nipetrahany. Fantatra amin' ny anarana hoe "<u>Ankizin' i Creuse</u>" (frantsay: ''Enfants de la Creuse'') izy ireo ka dia niseho ny zavatra nanjo azy ireo tamin' ny taona 2002 rehefa nametraka fitoriana tamin' ny fanjakana frantsay noho ny fakana an-keriny sy fandroahana zaza tsy ampy taona ny iray amin' izy ireo, i Jean-Jacques Martial. Nisy fitoriana hafa mitovy amin' izany koa napetraka nandritra ny taona vitsivitsy nanaraka, saingy nolavin' ny fitsarana frantsay avokoa izy rehetra, sy ny Fitsarana Eorôpeana momba ny Zon' Olombelona (anglisy: ''European Court of Human Rights''; frantsay: ''Cour européenne des droits de l'homme'') tamin' ny taona 2011. Tamin' ny taona 2005 sy 2006 dia voan' ny areti-mifindra mandringa [[tsikongonià]], aretina afindran' ny moka, ny mponina tao La Réunion. Araka ny filazan' ny [[BBC News]] dia olona 255&nbsp;000 ao La Réunion no voan' io aretina io hatramin' ny 26 Avrily 2006. Nidiran' ilay areti-mifindra tamin' io taona io ihany koa ny nosy manodidina, i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]]. Tranga vitsivitsy ihany koa no niseho tany [[Frantsa]], nentin' ny olona nandeha fiaramanidina. Nandefa fanampiana vonjy maika mitentina 36 tapitrisa Euro ny governemanta frantsaibn' i <u>Dominique de Villepin</u> ary nandefa miaramila 500 teo ho eo mba hamongorana ny moka tao amin' ilay nosy. == Mponina == Ny isan' ny mponina ao La Réunion dia {{formatnum:808250}} <ref>{{Cite web |title=kopian'ny arisiva |url=http://www.linfo.re/-Societe-/808-250-habitants-a-la-Reunion |accessdate=2012-04-29 |archivedate=2011-11-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111117190817/http://www.linfo.re/-Societe-/808-250-habitants-a-la-Reunion }}</ref>: {| class="wikitable sortable" |- ! Tanàna !! Mponina[[2011]] !! Augmentation par rapport à [[2010]] |- | [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] || {{formatnum:144238}} || {{Increase}} +1,1 % |- | [[Saint-Paul, Réunion|Saint-Paul]] || {{formatnum:103008}} || {{Increase}} +1,8 % |- | [[Saint-Pierre, Réunion|Saint-Pierre]] || {{formatnum:76247}} || {{Increase}} +1,2 % |- | [[Le Tampon]] || {{formatnum:72026}} || {{Increase}} +2,0 % |- | [[Saint-André, Réunion|Saint-André]] || {{formatnum:52956}} || {{Increase}} +2,3 % |- | [[Saint-Louis, Réunion|Saint-Louis]] || {{formatnum:50717}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Le Port, Réunion|Le Port]] || {{formatnum:38279}} || {{Increase}} +0,2 % |- | [[Saint-Joseph, Réunion|Saint-Joseph]] || {{formatnum:35062}} || {{Increase}} +1,6 % |- | [[Saint-Benoît, Réunion|Saint-Benoît]] || {{formatnum:33802}} || {{Increase}} +0,8 % |- | [[Sainte-Marie, Réunion|Sainte-Marie]] || {{formatnum:30815}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Saint-Leu, Réunion|Saint-Leu]] || {{formatnum:29925}} || {{Increase}} +1,9 % |- | [[La Possession]] || {{formatnum:28798}} || {{Increase}} +3,1 % |- | [[Sainte-Suzanne, Réunion|Sainte-Suzanne]] || {{formatnum:22411}} || {{Increase}} +2,4 % |- | [[L'Étang-Salé|Étang-Salé]] || {{formatnum:13367}} || {{Increase}} +1,4 % |- | [[Petite-Île]] || {{formatnum:11692}} || {{Increase}} +1,6 % |- | [[Bras-Panon]] || {{formatnum:11404}} || {{Increase}} +1,8 % |- | [[Les Avirons]] || {{formatnum:10336}} || {{Increase}} +4,1 % |- | [[Salazie]] || {{formatnum:7294}} || {{Decrease}} -0,1 % |- | [[Trois-Bassins]] || {{formatnum:6994}} || {{Increase}} +0,6 % |- | [[Sainte-Rose, Réunion|Sainte-Rose]] || {{formatnum:6809}} || {{Increase}} +0,4 % |- | [[Entre-Deux]] || {{formatnum:6022}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Cilaos]] || {{formatnum:5994}} || {{Decrease}} -0,2 % |- | [[Saint-Philippe, Réunion|Saint-Philippe]] || {{formatnum:5114}} || {{Increase}} +0,6 % |- | [[La Plaine-des-Palmistes]] || {{formatnum:4940}} || {{Increase}} +4,1 % |-class="sortbottom" | '''Total''' || '''{{formatnum:808250}}''' || |} == Jereo koa == * [[Frantsa]] ** [[Departemanta andafy]] == Rohy Ivelany== {{Commons|Category:Réunion|Réunion}} == Tsiahy == <references/> [[Sokajy:La Réunion|*]] [[Sokajy:Nosy ao Afrika]] [[Sokajy:Nosy ny ranomasimbe Indiana]] b9ubluc441oshrcxy9kksgnvtg176ol 1091933 1091932 2024-11-23T12:13:42Z Thelezifor 15140 Tsipelina 1091933 wikitext text/x-wiki [[Sary:La Réunion department relief location map.jpg|vignette|309x309px|Ny nosy La Réunion]] I '''La Réunion''' dia [[nosin' afotroa]] any amin' ny ilany andrefan' ny [[Ranomasimbe Indiana]], ao atsinanan' i [[Afrika]], any amin' ny [[ila-bolantany atsimo]], manana velaran-tany mirefy 2&nbsp;512 km<sup>2</sup>. Sady departemanta izy no faritra frantsay ampitan-dranomasina ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''département et une région d'outre-mer français'' - DROM), 676&nbsp;km any atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]] sy 172&nbsp;km any atsimo-andrefan' i [[Maorisy]], izay tany akaikiny indrindra. Ny renivohiny dia i [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]]. Izy io dia nosin' afotroa noforonin' ny <u>teboka mafana</u>. Ny tendro Piton des Neiges izay manana haavo 3&nbsp;070 m ambonin' ny ranomasina, no toerana avo indrindra. Manana vohon-tany mideza vokatry ny [[fikao-tany]] ilay nosy. Iray amin' ny afotroa mihetsika indrindra eran-tany i Piton de la Fournaise (2&nbsp;632 m) izay any amin' ny ilany atsimo-atsinanan' ilay nosy. Noho ny fananany [[Toetanin-jana-pehin-tany|toetany trôpikaly]] misy rivotra [[Alizay]] an-dranomasina sy noho ny maha eo amin' ny lalan' ny rivodoza azy dia fonenan' ny karazan-javamananaina miavaka tsy fahita firy i La Réunion.[[Sary:La Réunion arrondissement commune map.svg|200px|ankavanana|thumb|Nosin'i La Réunion]]Mety ho tamin' ny [[Andro Antenatenany]] no nahitan' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] an' i La Réunion tamin' ny anarana hoe ''<u>Dina Morgabin</u>'' ("ilay nosy mandry"), izay tsy nisy mponina raha tsy nanomboka tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tokony ho 150 taona taorian' ny nipoiran' izy io tao amin' ny sarin-tanin' ny tantsambo pôrtogey. Mandra-pahatongan' izany dia fantatra tamin' ny anarana hoe ''<u>Nosy Mascarin</u>'' i La Réunion, avy eo nantsoina hoe <u>''Nosy Bourbon''</u> izay lasa fijanonan' ny [[Compagnie française des Indes orientales]] izay manaraka ny <u>Lalana mankany India</u> ([[Fiteny pôrtogey|pôrtogey]]: ''Carreira da India''). Ny toetany trôpikaly dia nitarika ny fivoaran' ny fambolena miompana indrindra amin' ny famokarana [[siramamy]]; Ny [[Fanandevozana|andevo]] avy atsy [[Afrika Atsinanana]] dia nohafarana ho mpiasa an-tsaha. Nanomboka tamin' ny taompolo 1710 dia lasa zanatany nanaovana fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] izy io. Rehafa nanjary orinasa nisahana raharaham-pamblena izy dia lasa teo ambany fifehezan' ny mpanjakan' i Frantsa tamin' ny taompolo 1760 talohan' ny namerenana azy indray hisahana ny indostrian' ny fary tamin' ny faran' ny <u>Ady Napôleôniana</u> nifanesy. Novana tanteraka ho amin' ny anarany ankehitriny izy tamin' ny taona 1848 izay nanafoanana koa ny [[fanandevozana]] tao, nosoloina tamin' ny asa an-tsitrapo ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''engagisme'') izay tsy nifarana taha tsy tamin' ny taompolo 1930 (ny [[Maley (foko)|Malay]], [[Vietnamy|Vietnamiana]], ny Sinoa ary ny [[Karàna|Karana]]).[[Sary:Location-Reunion-France.png|200px|ankavanana|thumb|Toerana misy an' i La Réunion]]Tamin' ny taona 1946 dia [[zanatany]] intsony izy fa lasa departemanta frantsay, nefa tsy nahazo ny fitovian-jo ara-tsôsialy sy momba ny karama amin' ny mponin' ny departemanta frantsay any Frantsa, nampiharana ny fehezan-didy aman-dalànan' ny departemanta 974 (frantsay: ''code départemental 974''). Ao anarin' ny Faritra Euro (frantsay: ''zone euro'') ilay nosy nefa tsy anisan' ny Erana Schengen (frantsay: ''espace Schengen''). Mbola marefo ny rafi-pamokarana ao aminy. Ambony (eo anelanelan' ny 17 % sy 19 % nanomboka tamin' ny taona 2020) ny tahan' ny tsy fananana asa ao, anisan' izany ny 39 % amin' ny tanora. Ny [[Fizahàn-tany|fizahàntany]] no sehatra ara-toekarena manan-danja indrindra ao amin' io nosy io ankehitriny. Tombanana ho 19,2 lavitrisa Euro ny [[harin-karena faobe]] tamin' ny taona 2021, ary manodidina ny 22&nbsp;400 Euro isan-taona ny salam-pidiram-bola isaky ny mponina isan-taona. Araka ny filazan' ny Institut national de la statistique et des études économiques dia tombanana ho 885&nbsp;700 ny mponina ao La Réunion tamin' ny volana Janoary 2024, izay mifantoka ao amin' ny morontsiraka misy tanàna lehibe, anisan' izany i [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] renivohitra. Miavaka ny firafitry ny mponina ao noho ny fahabetsahan' ny tanora sy ny fiaviana samihafa: [[Eorôpa|Eorôpeana]], [[Afrika Andrefana|Afrikana Tandrefana]], [[Afrika Atsinanana|Afrikana Tatsinanana]], [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]], [[Indiana (vahoaka)|Indiana]], [[Vietnamy|Vietnamiana]], [[Kômôro|Kômôriana]], [[Mayotte|Mahôrey]], [[Maley (foko)|Malay]] ary [[Sina (lohateny mitovy anarana)|Sinoa]]. Misy fiantraikany amin' ny kolontsain' i La Réunion io fahasamihafana io, indrindra eo amin' ny fiteniny ([[fiteny kreôly reoniôney]]) sy ny [[Sakafo|nahandrony]] ary hatramin' ny [[Mozika|mozikany]] ([[segà]], [[malôià]], sns.). == Tantara == Efa tamin' ny taonjato faha-17 no nipetrahan' io nosy io, rehefa nanorim-ponenana tao ny olona avy any [[Frantsa]] sy avy aty [[Madagasikara]]. Nofoanana ny fanandevozana tamin' ny 20 Desambra 1848 (daty ankalazaina isan-taona ao amin' ilay nosy), rehefa nofoanan' ny Repoblika Faharoa ny fanandevozana tany amin' ny zanatany frantsay. Na izany aza dia mbola nentina tany La Réunion avy any amin' ny tapany atsimo amin' i [[India]], ankoatry ny toeran-kafa, ny mpiasa an-tsitrapo. Lasa departemanta ampitan-dranomasina ilay nosy tamin' ny taona 1946. === Tantara tany am-boalohany === Tsy dia fantatra loatra ny tantaran' i La Réunion talohan' ny nahatongavan' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-16. Ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra dia nahafantatra azy io tamin' ny anarana hoe ''Dina Morgabin'', izay midika hoe "Nosy Andrefana" (azo inoana fa avy amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hoe دنية/دبية مغربي / ''Daniyah/Dībah Maghribīy''). Mety nasehon' i <u>Al Sharif el-Edrisi</u> tamin' ny sarintany ilay nosy nanomboka tamin' ny taona 1153. Mety ho notsidihan' ny tantsambo [[Soahily (vahoaka)|soahily]] na [[Aostrôneziana (vahoaka)|aostrôneziana]] (Indôneziana-Maleziana taloha) koa ilay nosy tamin' ny dian' izy ireo niankandrefana, avy any amin' ny [[Vondro-nosy Maley|Vondronosy Maley]] ho aty [[Madagasikara]]. Ilay Pôrtogey <u>Diogo Fernandes Pereira</u>, mpizaha tany, tamin' ny taona 1507, no Eorôpeana voalohany nahita an' io faritra io, saingy tsy mazava ny antsipiriany momba izany. Angamba ilay nosy mbola tsy nisy mponina no hita voalohany tamin' ny alalan' ny diabe notarihin' i <u>Dom Pedro Mascarenhas</u>, izay nanome ny anarany ho an' ny vondronosy manodidina an' i La Réunion, dia ny vondronony [[Maskareina (tamba-nosy)|Maskarena]]. I La Réunion tenany dia nomena ny anarana hoe ''Santa Apolónia'' ho fanomezam-boninahitra ilay olomasina tiany indrindra, izany milaza fa mety ho tamin' ny 9 Febroary, andro fankalazana azy, ny daty nahitan' ny Pôrtogey an ilay nosy. Voalaza fa tonga tany amin' ny nosy La Réunion sy ny nosy Rodrigues i [[Diogo Lopes de Sequeira]] tamin' ny taona 1509. === Ny nosy Bourbon (1642–1793) === Tany am-piandohan' ny taompolo 1600 dia namela an' i Santa Apolónia saika ny fitondrana pôrtogey. Nofehezin' i [[Frantsa]] avy eo ilay nosy ary avy any [[Port Louis]], ao [[Maorisy]] no nitantanana azy. Na dia nanomboka tamin' ny taona 1638 aza ny filazan' ny Frantsay voalohany ny maha azy an' ilay nosy, tamin' ny fitsidihana nataon' i <u>François Cauche</u> ('''fr''') sy i <u>Salomon Goubert</u> tamin' ny volana Jona 1638 no nitakin' i [[Jacques Pronis]] avy any Frantsa tamin' ny fomba ôfisialy an' ilay nosy tamin' ny taona 1642, fony izy nanao sesitany mpikomy frantsay am-polony avy eto [[Madagasikara]] ho any amin' ilay nosy. Naverina tany Frantsa ireo voaheloka ireo, taona maromaro tatỳ aoriana, ary tamin' ny taona 1649 dia nomena anarana hoe ''Île Bourbon'' ilay nosy ho fanomezam-boninahitra ny <u>Tranon' ny Bourbon</u>, tarana-mpanjaka frantsay. Nanomboka tamin' ny taona 1665 ny fanjanahantany, rehefa nandefa ny voanjo voalohany ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Namolavola toekarena miompana amin' ny fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] sy famokarana [[siramamy]] amin' ny alalan' ny fampiasana [[Fanandevozana|andevo]] ny Frantsay mpanjanaka. Hatramin' ny taonjato faha-17 ka hatramin' ny taonjato faha-19, ny fanjanahantany frantsay, nampian' ny fanafarana [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]] sy [[Sina (lohateny mitovy anarana)|Sinoa]] ary [[Indiana (vahoaka)|Indiana]] ho mpiasa, dia niteraka fahasamihafan' ny foko mamorona ny vahoaka ao La Réunion. Nanomboka tamin' ny taona 1690 dia nandevozina ny ankamaroan' ny tsy Eorôpeana tao amin' ilay nosy. Amin' ny andevo miisa 80&nbsp;000 nohafarana ho any La Réunion sy [[Maorisy]] teo anelanelan' ny taona 1769 sy 1793, ny 45&nbsp;% dia avy amin' ny mpivarotra andevo ao amin' ny [[Sakalava]] any amin' ny ilany avaratra-andrefan' i [[Madagasikara]], izay nanafika tao [[Afrika Atsinanana]] sy tao [[Kômôro]] mba hangalatra olona hatao andevo; fa ny ambiny kosa dia avy amin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra andevo izay nividy andevo avy ao [[Môzambika]] pôrtogey, izay nandalo teto Madagasikara ary nitondra azy ireo nankany La Réunion. === Fikomina revôlisiônera (1793–1814) === Tamin'ny 19 Marsa 1793, nandritra ny <u>Revôlisiôna Frantsay</u>, dia novana ho "La Réunion" ny anaran' ilay nosy ho fanomezam-boninahitra ny fiombonan' ny <u>Federés</u> avy any [[Marseille]] sy ny <u>Garde nationale</u> avy any [[Paris]], nandritra ny diabe tao amin' ny Palais des Tuileries tamin' ny 10 Aogositra 1792, ary hamafana ny anaran' ny tarana-mpanjaka Bourbon. Nolavin' i La Réunion sy Île de France ([[Maorisy]] ankehitriny) ny <u>fanafoanana ny fanandevozana</u> nolanian' ny <u>Convention nationale</u> tamin' ny 4 Febroary 1794. Tonga tao amin’ ny nosy Bourbon tamin' ny 18 Jona 1796 ny delegasiôna niaraka amin' ny tafika, izay nirahina mba hanafaka ny andevo, nefa fandroahana avy hatrany tsy nisy indrafo no nahazo azy ireo. Nanaraka izany ny fotoana nisian' ny korontana sy fanoherana ny fahefana avy any [[Frantsa]], izay tsy nanana fahefana intsony tamin' ireo nosy roa ireo. Ny Konsoly voalohany ao amin' ny Repoblika (frantsay: premier consul de la République), [[Napoléon Bonaparte]], dia nitazona ny fanandevozana tao, izay tsy foana mihitsy, tamin' ny lalàna tamin' ny 20 May 1802. Tamin' ny 26 Septambra 1806 dia nomena anarana hoe ''Île Bonaparte'' ilay nosy ary teo amin' ny laharana voalohany amin' ny <u>Ady Franco-Britanika</u> momba ny fifehezana ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Taorian' ny loza ara-toetrandro tamin' ny taona 1806-1807 ([[rivodoza]], [[tondra-drano]]) dia nihena haingana ny fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] ary nosoloina fambolena [[fary]], izay nitombo ny tinady tany Frantsa, noho ny famoizan' i Frantsa an' i <u>Saint-Domingue</u> vao haingana sy tsy ela dia ny famoizany koa an' i Île-de-France (Maorisy ankehitriny). Noho ny halavan ny tsingerim-pitomboany dia tsy iharan' ny rivodoza ny fary. Nandritra ny Ady Napôleôniana dia notafihin' ny tafika britanika ilay nosy ary voatery nilavo lefona ny ny governorany, jeneraly Sainte-Suzanne, tamin' ny 9 Jolay 1810. Lasa ambany fitondran' ny Britanika ilay nosy ary nobodoin' ny Britanika hatramin' ny faran' ny Vanim-potoana Napôleôniana. Naverina indray ny anarana taloha hoe Île Bourbon tamin' ny taona 1810. === Zanatanin' i Bourbon, avy eo La Réunion (1814–1946) === Naverina tamin' ny Frantsay ny nosy Bourbon tamin' ny alalan' ny Fifanarahana tany Paris (frantsay: ''traité de Paris''; anglisy: ''Treaty of Paris'') tamin' ny taoa 1814. Natao an-karihary tao amin' ilay zanatany ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] taorian' ny namerenana ny fitondran' ny Frantsay, ary na dia teo aza ny fanamelohana iraisam-pirenena dia nanafatra andevo 2 000 isam-bolana ny Nosy Bourbon nandritra ny taompoio 1820, ary avy any amin' ny morontsiraka soahily na avy any amin' ny morontsirak' i <u>Quelimane</u> ao Môzambika portogey. Tamin' ny taona 1841, ny fahitan' i <u>Edmond Albius</u> ny fandonahana ny vonin' ny lavanila amin' ny tanana dia nahatonga ilay nosy ho mpamokatra lavanila voalohany eran-tany. Niainga ihany koa ny fambolena [[zeraniôma]], izay ampiasaina betsaka amin' ny fanamboarana [[ranomanitra]]. Nanomboka tamin' ny taona 1838 ka hatramin' ny taona 1841, ny Kôntramiraly <u>Anne Chrétien Louis de Hell</u> no governoran' ilay nosy. Nisy ny fiovana lalina teo amin' ny fiarahamonina sy ny toe-tsaina izay nifandray amin' ny zava-nitranga tao anatin' ny folo taona farany izay nahatonga ny governora hanolotra tetikasa telo famotsorana teo anatrehan' ny Filankevitra momba ny Fanjanahantany (frantsay: ''<u>Conseil colonial</u>''). Tamin' ny 9 Jona 1848, taorian' ny nahatongavan' ny vaovao momba ny <u>Revôlisiôna Frantsay</u> tamin' ny taona 1848 avy any Eorôpa, ny governora <u>Joseph Graëb</u> dia nanambara ny fanambarana ny Repoblika Frantsay tao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]], ary tamin' io andro io ihany dia nomena anarana hoe "La Réunion" ilay nosy, anarana efa azony teo anelanelan' ny taona 1793 sy 1806. Nangatsiaka sy feno ahiahy fandraisan' ny plantôkrasia ny fananganana an' ilay Repoblika noho ny pôlitikam-panafoanana fanandevozana nambaran' ny fahefana repoblikana vaovao tao [[Paris]]. Tamin' ny 18 Ôktôbra 1848, ny <u>Commissaire de la République</u> vaovao, <u>Joseph Napoléon Sébastien Sarda Garriga</u>, izay nalefa avy any Paris hisolo an' i Graëb, dia nanambara tao Saint-Denis ny fanafoanana ny fanandevozana ao La Réunion, manomboka amin' ny 20 Desambra 1848 (ny 20 Desambra dia andro tsy fiasana ôfisialy any La Réunion nanomboka teo). I <u>Louis Henri Hubert Delisle</u> no governora kreôly voalohany tamin' ny 8 Aogositra 1852, ary nijanona teo amin' io toerana io hatramin' ny 8 Janoary 1858. Taorian' ny fanafoanana ny fanandevozana dia mpiasa vahiny maro no tonga mba ho mpiasa an-tsitrapo manao fanekena. Ny fanandevozana dia nosoloina amin' ny asa misy fifanekena, fantatra amin' ny anarana hoe ''engagés'', izay naharitra nanomboka tamin' ny 1848 ka hatramin' ny 1864. Raha ny marina dia nisy ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] tsy ara-dalàna, nahazoana andevo avy any [[Môzambika]] pôrtogaly sy avy any [[Zanzibar]], izay naondrana an-tsokosoko tany La Réunion nandalo tao amin' ny fivarotana andevo tao [[Kômôro]]. Nantsoina tamin' ny fomba ôfisialy hoe ''engagés'' izy ireo mba hialana amin' ny fanakanana ataon' ny Britanika izay manohitra ny fanandevozana aty [[Afrika]]. Nampihen-danja an' ilay nosy amin' ny maha fijanonana vonjimaika azy eo amin' ny lalam-barotra mankany India Atsinanana ny fanokafana ny [[Lakandranon' i Suez]] tamin' ny taona 1869, ary niteraka fiovana teo amin' ny fifamoivoizana ara-barotra izay nanalavitra an' ilay nosy izany. Nitodika tsikelikely amin' ny [[betiravy]] fanaovan-tsiramamy i [[Eorôpa]] mba hamaliany ny filany [[siramamy]]. Na dia teo aza ny pôlitikam-pampandrosoana nataon' ny manam-pahefana eo an-toerana sy ny fikatsahana marimaritra iraisana, dia niharihary ny krizy ara-toekarena nanomboka tamin' ny taompolo 1870. Tsy nahasakana ny fanovana an' ilay nosy ho môderina anefa izany fitontongan' ny toekarena izany, tamin' ny fampandrosoana ny tambazotran-dalana sy ny fanamboarana lalamby ary ny fanamboarana ny seranan-tsambo ao Pointe des Galets. Nanome safidy azo raisina ho an' ny mpiasa amin' ny fambolena ireo tetikasa fanorenana lehibe ireo. Nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]], dia teo ambany fifehezan' i <u>Frantsan' i Vichy</u> ny nosy La Réunion hatramin' ny 30 Nôvambra 1942, daty nidin' ny tafik' i <u>France libre</u> avy tao amin' ny sambo mpiady ''Léopard'' sy nanafahany ny zanatany. === Tantara ankehitriny (1946–) === Lasa ''département d'outre-mer'' (departemanta ampitan-dranomasina) any [[Frantsa]] i La Réunion tamin' ny 19 Marsa 1946. Nomen' ny Institut national de la statistique et des études économiques (INSEE) an' i La Réunion ny kaodin-departemanta 974 sy ny kaodim-paritra 04 rehefa niforona ny filan-kevitry ny faritra tamin' ny taona 1982 tany Frantsa, anisan' izany ny departemanta any ivelany izay lasa ''région d'outre-mer'' (faritra ampitan-dranomasina) koa. Tao anatin' ny roapolo taona teo ho eo tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 (1963–1982) dia ankizy 1&nbsp;630 avy ao La Réunion no nafindra tany amin' ny faritra ambanivohitr' i Frantsa, indrindra tany Creuse, mba hahafahany mahazo fanabeazana sy asa. Nitarika izany fandaharana izany ny mpanao pôlitika gaullista Michel Debré, izay solombavam-bahoaka tao La Réunion tamin' izany fotoana izany. Maro tamin' ireo ankizy ireo no nampijalina na nailiky ny fianakaviana nipetrahany. Fantatra amin' ny anarana hoe "<u>Ankizin' i Creuse</u>" (frantsay: ''Enfants de la Creuse'') izy ireo ka dia niseho ny zavatra nanjo azy ireo tamin' ny taona 2002 rehefa nametraka fitoriana tamin' ny fanjakana frantsay noho ny fakana an-keriny sy fandroahana zaza tsy ampy taona ny iray amin' izy ireo, i Jean-Jacques Martial. Nisy fitoriana hafa mitovy amin' izany koa napetraka nandritra ny taona vitsivitsy nanaraka, saingy nolavin' ny fitsarana frantsay avokoa izy rehetra, sy ny Fitsarana Eorôpeana momba ny Zon' Olombelona (anglisy: ''European Court of Human Rights''; frantsay: ''Cour européenne des droits de l'homme'') tamin' ny taona 2011. Tamin' ny taona 2005 sy 2006 dia voan' ny areti-mifindra mandringa [[tsikongonià]], aretina afindran' ny moka, ny mponina tao La Réunion. Araka ny filazan' ny [[BBC News]] dia olona 255&nbsp;000 ao La Réunion no voan' io aretina io hatramin' ny 26 Avrily 2006. Nidiran' ilay areti-mifindra tamin' io taona io ihany koa ny nosy manodidina, i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]]. Tranga vitsivitsy ihany koa no niseho tany [[Frantsa]], nentin' ny olona nandeha fiaramanidina. Nandefa fanampiana vonjy maika mitentina 36 tapitrisa Euro ny governemanta frantsaibn' i <u>Dominique de Villepin</u> ary nandefa miaramila 500 teo ho eo mba hamongorana ny moka tao amin' ilay nosy. == Mponina == Ny isan' ny mponina ao La Réunion dia {{formatnum:808250}} <ref>{{Cite web |title=kopian'ny arisiva |url=http://www.linfo.re/-Societe-/808-250-habitants-a-la-Reunion |accessdate=2012-04-29 |archivedate=2011-11-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111117190817/http://www.linfo.re/-Societe-/808-250-habitants-a-la-Reunion }}</ref>: {| class="wikitable sortable" |- ! Tanàna !! Mponina[[2011]] !! Augmentation par rapport à [[2010]] |- | [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] || {{formatnum:144238}} || {{Increase}} +1,1 % |- | [[Saint-Paul, Réunion|Saint-Paul]] || {{formatnum:103008}} || {{Increase}} +1,8 % |- | [[Saint-Pierre, Réunion|Saint-Pierre]] || {{formatnum:76247}} || {{Increase}} +1,2 % |- | [[Le Tampon]] || {{formatnum:72026}} || {{Increase}} +2,0 % |- | [[Saint-André, Réunion|Saint-André]] || {{formatnum:52956}} || {{Increase}} +2,3 % |- | [[Saint-Louis, Réunion|Saint-Louis]] || {{formatnum:50717}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Le Port, Réunion|Le Port]] || {{formatnum:38279}} || {{Increase}} +0,2 % |- | [[Saint-Joseph, Réunion|Saint-Joseph]] || {{formatnum:35062}} || {{Increase}} +1,6 % |- | [[Saint-Benoît, Réunion|Saint-Benoît]] || {{formatnum:33802}} || {{Increase}} +0,8 % |- | [[Sainte-Marie, Réunion|Sainte-Marie]] || {{formatnum:30815}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Saint-Leu, Réunion|Saint-Leu]] || {{formatnum:29925}} || {{Increase}} +1,9 % |- | [[La Possession]] || {{formatnum:28798}} || {{Increase}} +3,1 % |- | [[Sainte-Suzanne, Réunion|Sainte-Suzanne]] || {{formatnum:22411}} || {{Increase}} +2,4 % |- | [[L'Étang-Salé|Étang-Salé]] || {{formatnum:13367}} || {{Increase}} +1,4 % |- | [[Petite-Île]] || {{formatnum:11692}} || {{Increase}} +1,6 % |- | [[Bras-Panon]] || {{formatnum:11404}} || {{Increase}} +1,8 % |- | [[Les Avirons]] || {{formatnum:10336}} || {{Increase}} +4,1 % |- | [[Salazie]] || {{formatnum:7294}} || {{Decrease}} -0,1 % |- | [[Trois-Bassins]] || {{formatnum:6994}} || {{Increase}} +0,6 % |- | [[Sainte-Rose, Réunion|Sainte-Rose]] || {{formatnum:6809}} || {{Increase}} +0,4 % |- | [[Entre-Deux]] || {{formatnum:6022}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Cilaos]] || {{formatnum:5994}} || {{Decrease}} -0,2 % |- | [[Saint-Philippe, Réunion|Saint-Philippe]] || {{formatnum:5114}} || {{Increase}} +0,6 % |- | [[La Plaine-des-Palmistes]] || {{formatnum:4940}} || {{Increase}} +4,1 % |-class="sortbottom" | '''Total''' || '''{{formatnum:808250}}''' || |} == Jereo koa == * [[Frantsa]] ** [[Departemanta andafy]] == Rohy Ivelany== {{Commons|Category:Réunion|Réunion}} == Tsiahy == <references/> [[Sokajy:La Réunion|*]] [[Sokajy:Nosy ao Afrika]] [[Sokajy:Nosy ny ranomasimbe Indiana]] ax85o7zjq8pnbml6c9prbhq5vj1ii0g 1091934 1091933 2024-11-23T12:30:20Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1091934 wikitext text/x-wiki [[Sary:La Réunion department relief location map.jpg|vignette|309x309px|Ny nosy La Réunion]] I '''La Réunion''' dia [[nosin' afotroa]] any amin' ny ilany andrefan' ny [[Ranomasimbe Indiana]], ao atsinanan' i [[Afrika]], any amin' ny [[ila-bolantany atsimo]], manana velaran-tany mirefy 2&nbsp;512 km<sup>2</sup>. Sady departemanta izy no faritra frantsay ampitan-dranomasina ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''département et une région d'outre-mer français'' - DROM), 676&nbsp;km any atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]] sy 172&nbsp;km any atsimo-andrefan' i [[Maorisy]], izay tany akaikiny indrindra. Ny renivohiny dia i [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]]. Izy io dia nosin' afotroa noforonin' ny <u>teboka mafana</u>. Ny tendro Piton des Neiges izay manana haavo 3&nbsp;070 m ambonin' ny ranomasina, no toerana avo indrindra. Manana vohon-tany mideza vokatry ny [[fikao-tany]] ilay nosy. Iray amin' ny afotroa mihetsika indrindra eran-tany i Piton de la Fournaise (2&nbsp;632 m) izay any amin' ny ilany atsimo-atsinanan' ilay nosy. Noho ny fananany [[Toetanin-jana-pehin-tany|toetany trôpikaly]] misy rivotra [[Alizay]] an-dranomasina sy noho ny maha eo amin' ny lalan' ny rivodoza azy dia fonenan' ny karazan-javamananaina miavaka tsy fahita firy i La Réunion.[[Sary:La Réunion arrondissement commune map.svg|200px|ankavanana|thumb|Nosin'i La Réunion]]Mety ho tamin' ny [[Andro Antenatenany]] no nahitan' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] an' i La Réunion tamin' ny anarana hoe ''<u>Dina Morgabin</u>'' ("ilay nosy mandry"), izay tsy nisy mponina raha tsy nanomboka tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tokony ho 150 taona taorian' ny nipoiran' izy io tao amin' ny sarin-tanin' ny tantsambo pôrtogey. Mandra-pahatongan' izany dia fantatra tamin' ny anarana hoe ''<u>Nosy Mascarin</u>'' i La Réunion, avy eo nantsoina hoe <u>''Nosy Bourbon''</u> izay lasa fijanonan' ny [[Compagnie française des Indes orientales]] izay manaraka ny <u>Lalana mankany India</u> ([[Fiteny pôrtogey|pôrtogey]]: ''Carreira da India''). Ny toetany trôpikaly dia nitarika ny fivoaran' ny fambolena miompana indrindra amin' ny famokarana [[siramamy]]; Ny [[Fanandevozana|andevo]] avy atsy [[Afrika Atsinanana]] dia nohafarana ho mpiasa an-tsaha. Nanomboka tamin' ny taompolo 1710 dia lasa zanatany nanaovana fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] izy io. Rehafa nanjary orinasa nisahana raharaham-pamblena izy dia lasa teo ambany fifehezan' ny mpanjakan' i Frantsa tamin' ny taompolo 1760 talohan' ny namerenana azy indray hisahana ny indostrian' ny fary tamin' ny faran' ny <u>Ady Napôleôniana</u> nifanesy. Novana tanteraka ho amin' ny anarany ankehitriny izy tamin' ny taona 1848 izay nanafoanana koa ny [[fanandevozana]] tao, nosoloina tamin' ny asa an-tsitrapo ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''engagisme'') izay tsy nifarana taha tsy tamin' ny taompolo 1930 (ny [[Maley (foko)|Malay]], [[Vietnamy|Vietnamiana]], ny Sinoa ary ny [[Karàna|Karana]]).[[Sary:Location-Reunion-France.png|200px|ankavanana|thumb|Toerana misy an' i La Réunion]]Tamin' ny taona 1946 dia [[zanatany]] intsony izy fa lasa departemanta frantsay, nefa tsy nahazo ny fitovian-jo ara-tsôsialy sy momba ny karama amin' ny mponin' ny departemanta frantsay any Frantsa, nampiharana ny fehezan-didy aman-dalànan' ny departemanta 974 (frantsay: ''code départemental 974''). Ao anarin' ny Faritra Euro (frantsay: ''zone euro'') ilay nosy nefa tsy anisan' ny Erana Schengen (frantsay: ''espace Schengen''). Mbola marefo ny rafi-pamokarana ao aminy. Ambony (eo anelanelan' ny 17 % sy 19 % nanomboka tamin' ny taona 2020) ny tahan' ny tsy fananana asa ao, anisan' izany ny 39 % amin' ny tanora. Ny [[Fizahàn-tany|fizahàntany]] no sehatra ara-toekarena manan-danja indrindra ao amin' io nosy io ankehitriny. Tombanana ho 19,2 lavitrisa Euro ny [[harin-karena faobe]] tamin' ny taona 2021, ary manodidina ny 22&nbsp;400 Euro isan-taona ny salam-pidiram-bola isaky ny mponina isan-taona. Araka ny filazan' ny Institut national de la statistique et des études économiques dia tombanana ho 885&nbsp;700 ny mponina ao La Réunion tamin' ny volana Janoary 2024, izay mifantoka ao amin' ny morontsiraka misy tanàna lehibe, anisan' izany i [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] renivohitra. Miavaka ny firafitry ny mponina ao noho ny fahabetsahan' ny tanora sy ny fiaviana samihafa: [[Eorôpa|Eorôpeana]], [[Afrika Andrefana|Afrikana Tandrefana]], [[Afrika Atsinanana|Afrikana Tatsinanana]], [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]], [[Indiana (vahoaka)|Indiana]], [[Vietnamy|Vietnamiana]], [[Kômôro|Kômôriana]], [[Mayotte|Mahôrey]], [[Maley (foko)|Malay]] ary [[Sina (lohateny mitovy anarana)|Sinoa]]. Misy fiantraikany amin' ny kolontsain' i La Réunion io fahasamihafana io, indrindra eo amin' ny fiteniny ([[fiteny kreôly reoniôney]]) sy ny [[Sakafo|nahandrony]] ary hatramin' ny [[Mozika|mozikany]] ([[segà]], [[malôià]], sns.). == Tantara == Efa tamin' ny taonjato faha-17 no nipetrahan' io nosy io, rehefa nanorim-ponenana tao ny olona avy any [[Frantsa]] sy avy aty [[Madagasikara]]. Nofoanana ny fanandevozana tamin' ny 20 Desambra 1848 (daty ankalazaina isan-taona ao amin' ilay nosy), rehefa nofoanan' ny Repoblika Faharoa ny fanandevozana tany amin' ny zanatany frantsay. Na izany aza dia mbola nentina tany La Réunion avy any amin' ny tapany atsimo amin' i [[India]], ankoatry ny toeran-kafa, ny mpiasa an-tsitrapo. Lasa departemanta ampitan-dranomasina ilay nosy tamin' ny taona 1946. === Tantara tany am-boalohany === Tsy dia fantatra loatra ny tantaran' i La Réunion talohan' ny nahatongavan' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-16. Ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra dia nahafantatra azy io tamin' ny anarana hoe ''Dina Morgabin'', izay midika hoe "Nosy Andrefana" (azo inoana fa avy amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hoe دنية/دبية مغربي / ''Daniyah/Dībah Maghribīy''). Mety nasehon' i <u>Al Sharif el-Edrisi</u> tamin' ny sarintany ilay nosy nanomboka tamin' ny taona 1153. Mety ho notsidihan' ny tantsambo [[Soahily (vahoaka)|soahily]] na [[Aostrôneziana (vahoaka)|aostrôneziana]] (Indôneziana-Maleziana taloha) koa ilay nosy tamin' ny dian' izy ireo niankandrefana, avy any amin' ny [[Vondro-nosy Maley|Vondronosy Maley]] ho aty [[Madagasikara]]. Ilay Pôrtogey <u>Diogo Fernandes Pereira</u>, mpizaha tany, tamin' ny taona 1507, no Eorôpeana voalohany nahita an' io faritra io, saingy tsy mazava ny antsipiriany momba izany. Angamba ilay nosy mbola tsy nisy mponina no hita voalohany tamin' ny alalan' ny diabe notarihin' i <u>Dom Pedro Mascarenhas</u>, izay nanome ny anarany ho an' ny vondronosy manodidina an' i La Réunion, dia ny vondronony [[Maskareina (tamba-nosy)|Maskarena]]. I La Réunion tenany dia nomena ny anarana hoe ''Santa Apolónia'' ho fanomezam-boninahitra ilay olomasina tiany indrindra, izany milaza fa mety ho tamin' ny 9 Febroary, andro fankalazana azy, ny daty nahitan' ny Pôrtogey an ilay nosy. Voalaza fa tonga tany amin' ny nosy La Réunion sy ny nosy Rodrigues i [[Diogo Lopes de Sequeira]] tamin' ny taona 1509. === Ny nosy Bourbon (1642–1793) === [[Sary:MaheDeLaBourdonnais 2.JPG|vignette|Sarivongan' i Mahé de La Bourdonnais ao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]]]] Tany am-piandohan' ny taompolo 1600 dia namela an' i Santa Apolónia saika ny fitondrana pôrtogey. Nofehezin' i [[Frantsa]] avy eo ilay nosy ary avy any [[Port Louis]], ao [[Maorisy]] no nitantanana azy. Na dia nanomboka tamin' ny taona 1638 aza ny filazan' ny Frantsay voalohany ny maha azy an' ilay nosy, tamin' ny fitsidihana nataon' i <u>François Cauche</u> ('''fr''') sy i <u>Salomon Goubert</u> tamin' ny volana Jona 1638 no nitakin' i [[Jacques Pronis]] avy any Frantsa tamin' ny fomba ôfisialy an' ilay nosy tamin' ny taona 1642, fony izy nanao sesitany mpikomy frantsay am-polony avy eto [[Madagasikara]] ho any amin' ilay nosy. Naverina tany Frantsa ireo voaheloka ireo, taona maromaro tatỳ aoriana, ary tamin' ny taona 1649 dia nomena anarana hoe ''Île Bourbon'' ilay nosy ho fanomezam-boninahitra ny <u>Tranon' ny Bourbon</u>, tarana-mpanjaka frantsay. Nanomboka tamin' ny taona 1665 ny fanjanahantany, rehefa nandefa ny voanjo voalohany ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Namolavola toekarena miompana amin' ny fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] sy famokarana [[siramamy]] amin' ny alalan' ny fampiasana [[Fanandevozana|andevo]] ny Frantsay mpanjanaka. Hatramin' ny taonjato faha-17 ka hatramin' ny taonjato faha-19, ny fanjanahantany frantsay, nampian' ny fanafarana [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]] sy [[Sina (lohateny mitovy anarana)|Sinoa]] ary [[Indiana (vahoaka)|Indiana]] ho mpiasa, dia niteraka fahasamihafan' ny foko mamorona ny vahoaka ao La Réunion. Nanomboka tamin' ny taona 1690 dia nandevozina ny ankamaroan' ny tsy Eorôpeana tao amin' ilay nosy. Amin' ny andevo miisa 80&nbsp;000 nohafarana ho any La Réunion sy [[Maorisy]] teo anelanelan' ny taona 1769 sy 1793, ny 45&nbsp;% dia avy amin' ny mpivarotra andevo ao amin' ny [[Sakalava]] any amin' ny ilany avaratra-andrefan' i [[Madagasikara]], izay nanafika tao [[Afrika Atsinanana]] sy tao [[Kômôro]] mba hangalatra olona hatao andevo; fa ny ambiny kosa dia avy amin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra andevo izay nividy andevo avy ao [[Môzambika]] pôrtogey, izay nandalo teto Madagasikara ary nitondra azy ireo nankany La Réunion. === Fikomina revôlisiônera (1793–1814) === Tamin'ny 19 Marsa 1793, nandritra ny <u>Revôlisiôna Frantsay</u>, dia novana ho "La Réunion" ny anaran' ilay nosy ho fanomezam-boninahitra ny fiombonan' ny <u>Federés</u> avy any [[Marseille]] sy ny <u>Garde nationale</u> avy any [[Paris]], nandritra ny diabe tao amin' ny Palais des Tuileries tamin' ny 10 Aogositra 1792, ary hamafana ny anaran' ny tarana-mpanjaka Bourbon. Nolavin' i La Réunion sy Île de France ([[Maorisy]] ankehitriny) ny <u>fanafoanana ny fanandevozana</u> nolanian' ny <u>Convention nationale</u> tamin' ny 4 Febroary 1794. Tonga tao amin’ ny nosy Bourbon tamin' ny 18 Jona 1796 ny delegasiôna niaraka amin' ny tafika, izay nirahina mba hanafaka ny andevo, nefa fandroahana avy hatrany tsy nisy indrafo no nahazo azy ireo. Nanaraka izany ny fotoana nisian' ny korontana sy fanoherana ny fahefana avy any [[Frantsa]], izay tsy nanana fahefana intsony tamin' ireo nosy roa ireo. Ny Konsoly voalohany ao amin' ny Repoblika (frantsay: premier consul de la République), [[Napoléon Bonaparte]], dia nitazona ny fanandevozana tao, izay tsy foana mihitsy, tamin' ny lalàna tamin' ny 20 May 1802. Tamin' ny 26 Septambra 1806 dia nomena anarana hoe ''Île Bonaparte'' ilay nosy ary teo amin' ny laharana voalohany amin' ny <u>Ady Franco-Britanika</u> momba ny fifehezana ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Taorian' ny loza ara-toetrandro tamin' ny taona 1806-1807 ([[rivodoza]], [[tondra-drano]]) dia nihena haingana ny fambolena [[Kafe (zavamaniry)|kafe]] ary nosoloina fambolena [[fary]], izay nitombo ny tinady tany Frantsa, noho ny famoizan' i Frantsa an' i <u>Saint-Domingue</u> vao haingana sy tsy ela dia ny famoizany koa an' i Île-de-France (Maorisy ankehitriny). Noho ny halavan ny tsingerim-pitomboany dia tsy iharan' ny rivodoza ny fary. Nandritra ny Ady Napôleôniana dia notafihin' ny tafika britanika ilay nosy ary voatery nilavo lefona ny ny governorany, jeneraly Sainte-Suzanne, tamin' ny 9 Jolay 1810. Lasa ambany fitondran' ny Britanika ilay nosy ary nobodoin' ny Britanika hatramin' ny faran' ny Vanim-potoana Napôleôniana. Naverina indray ny anarana taloha hoe Île Bourbon tamin' ny taona 1810. === Zanatanin' i Bourbon, avy eo La Réunion (1814–1946) === Naverina tamin' ny Frantsay ny nosy Bourbon tamin' ny alalan' ny Fifanarahana tany Paris (frantsay: ''traité de Paris''; anglisy: ''Treaty of Paris'') tamin' ny taoa 1814. Natao an-karihary tao amin' ilay zanatany ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] taorian' ny namerenana ny fitondran' ny Frantsay, ary na dia teo aza ny fanamelohana iraisam-pirenena dia nanafatra andevo 2 000 isam-bolana ny Nosy Bourbon nandritra ny taompoio 1820, ary avy any amin' ny morontsiraka soahily na avy any amin' ny morontsirak' i <u>Quelimane</u> ao Môzambika portogey. Tamin' ny taona 1841, ny fahitan' i <u>Edmond Albius</u> ny fandonahana ny vonin' ny lavanila amin' ny tanana dia nahatonga ilay nosy ho mpamokatra lavanila voalohany eran-tany. Niainga ihany koa ny fambolena [[zeraniôma]], izay ampiasaina betsaka amin' ny fanamboarana [[ranomanitra]]. Nanomboka tamin' ny taona 1838 ka hatramin' ny taona 1841, ny Kôntramiraly <u>Anne Chrétien Louis de Hell</u> no governoran' ilay nosy. Nisy ny fiovana lalina teo amin' ny fiarahamonina sy ny toe-tsaina izay nifandray amin' ny zava-nitranga tao anatin' ny folo taona farany izay nahatonga ny governora hanolotra tetikasa telo famotsorana teo anatrehan' ny Filankevitra momba ny Fanjanahantany (frantsay: ''<u>Conseil colonial</u>''). [[Sary:Alphonse Garreau.- L’Emancipation à la Réunion le 20 octobre 1848.png|vignette|Famoahan' i Sarda Garriga ny didy fanafoanana ny fanandevozana tao amin' ny nosy La Réunion tamin' ny 20 Ôktôbra 1848.]] Tamin' ny 9 Jona 1848, taorian' ny nahatongavan' ny vaovao momba ny <u>Revôlisiôna Frantsay</u> tamin' ny taona 1848 avy any Eorôpa, ny governora <u>Joseph Graëb</u> dia nanambara ny fanambarana ny Repoblika Frantsay tao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]], ary tamin' io andro io ihany dia nomena anarana hoe "La Réunion" ilay nosy, anarana efa azony teo anelanelan' ny taona 1793 sy 1806. Nangatsiaka sy feno ahiahy fandraisan' ny plantôkrasia ny fananganana an' ilay Repoblika noho ny pôlitikam-panafoanana fanandevozana nambaran' ny fahefana repoblikana vaovao tao [[Paris]]. Tamin' ny 18 Ôktôbra 1848, ny <u>Commissaire de la République</u> vaovao, <u>Joseph Napoléon Sébastien Sarda Garriga</u>, izay nalefa avy any Paris hisolo an' i Graëb, dia nanambara tao Saint-Denis ny fanafoanana ny fanandevozana ao La Réunion, manomboka amin' ny 20 Desambra 1848 (ny 20 Desambra dia andro tsy fiasana ôfisialy any La Réunion nanomboka teo). I <u>Louis Henri Hubert Delisle</u> no governora kreôly voalohany tamin' ny 8 Aogositra 1852, ary nijanona teo amin' io toerana io hatramin' ny 8 Janoary 1858. Taorian' ny fanafoanana ny fanandevozana dia mpiasa vahiny maro no tonga mba ho mpiasa an-tsitrapo manao fanekena. Ny fanandevozana dia nosoloina amin' ny asa misy fifanekena, fantatra amin' ny anarana hoe ''engagés'', izay naharitra nanomboka tamin' ny 1848 ka hatramin' ny 1864. Raha ny marina dia nisy ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] tsy ara-dalàna, nahazoana andevo avy any [[Môzambika]] pôrtogaly sy avy any [[Zanzibar]], izay naondrana an-tsokosoko tany La Réunion nandalo tao amin' ny fivarotana andevo tao [[Kômôro]]. Nantsoina tamin' ny fomba ôfisialy hoe ''engagés'' izy ireo mba hialana amin' ny fanakanana ataon' ny Britanika izay manohitra ny fanandevozana aty [[Afrika]]. Nampihen-danja an' ilay nosy amin' ny maha fijanonana vonjimaika azy eo amin' ny lalam-barotra mankany India Atsinanana ny fanokafana ny [[Lakandranon' i Suez]] tamin' ny taona 1869, ary niteraka fiovana teo amin' ny fifamoivoizana ara-barotra izay nanalavitra an' ilay nosy izany. Nitodika tsikelikely amin' ny [[betiravy]] fanaovan-tsiramamy i [[Eorôpa]] mba hamaliany ny filany [[siramamy]]. Na dia teo aza ny pôlitikam-pampandrosoana nataon' ny manam-pahefana eo an-toerana sy ny fikatsahana marimaritra iraisana, dia niharihary ny krizy ara-toekarena nanomboka tamin' ny taompolo 1870. Tsy nahasakana ny fanovana an' ilay nosy ho môderina anefa izany fitontongan' ny toekarena izany, tamin' ny fampandrosoana ny tambazotran-dalana sy ny fanamboarana lalamby ary ny fanamboarana ny seranan-tsambo ao Pointe des Galets. Nanome safidy azo raisina ho an' ny mpiasa amin' ny fambolena ireo tetikasa fanorenana lehibe ireo. Nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]], dia teo ambany fifehezan' i <u>Frantsan' i Vichy</u> ny nosy La Réunion hatramin' ny 30 Nôvambra 1942, daty nidin' ny tafik' i <u>France libre</u> avy tao amin' ny sambo mpiady ''Léopard'' sy nanafahany ny zanatany. === Tantara ankehitriny (1946–) === Lasa ''département d'outre-mer'' (departemanta ampitan-dranomasina) any [[Frantsa]] i La Réunion tamin' ny 19 Marsa 1946. Nomen' ny Institut national de la statistique et des études économiques (INSEE) an' i La Réunion ny kaodin-departemanta 974 sy ny kaodim-paritra 04 rehefa niforona ny filan-kevitry ny faritra tamin' ny taona 1982 tany Frantsa, anisan' izany ny departemanta any ivelany izay lasa ''région d'outre-mer'' (faritra ampitan-dranomasina) koa. Tao anatin' ny roapolo taona teo ho eo tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 (1963–1982) dia ankizy 1&nbsp;630 avy ao La Réunion no nafindra tany amin' ny faritra ambanivohitr' i Frantsa, indrindra tany Creuse, mba hahafahany mahazo fanabeazana sy asa. Nitarika izany fandaharana izany ny mpanao pôlitika gaullista Michel Debré, izay solombavam-bahoaka tao La Réunion tamin' izany fotoana izany. Maro tamin' ireo ankizy ireo no nampijalina na nailiky ny fianakaviana nipetrahany. Fantatra amin' ny anarana hoe "<u>Ankizin' i Creuse</u>" (frantsay: ''Enfants de la Creuse'') izy ireo ka dia niseho ny zavatra nanjo azy ireo tamin' ny taona 2002 rehefa nametraka fitoriana tamin' ny fanjakana frantsay noho ny fakana an-keriny sy fandroahana zaza tsy ampy taona ny iray amin' izy ireo, i Jean-Jacques Martial. Nisy fitoriana hafa mitovy amin' izany koa napetraka nandritra ny taona vitsivitsy nanaraka, saingy nolavin' ny fitsarana frantsay avokoa izy rehetra, sy ny Fitsarana Eorôpeana momba ny Zon' Olombelona (anglisy: ''European Court of Human Rights''; frantsay: ''Cour européenne des droits de l'homme'') tamin' ny taona 2011. Tamin' ny taona 2005 sy 2006 dia voan' ny areti-mifindra mandringa [[tsikongonià]], aretina afindran' ny moka, ny mponina tao La Réunion. Araka ny filazan' ny [[BBC News]] dia olona 255&nbsp;000 ao La Réunion no voan' io aretina io hatramin' ny 26 Avrily 2006. Nidiran' ilay areti-mifindra tamin' io taona io ihany koa ny nosy manodidina, i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]]. Tranga vitsivitsy ihany koa no niseho tany [[Frantsa]], nentin' ny olona nandeha fiaramanidina. Nandefa fanampiana vonjy maika mitentina 36 tapitrisa Euro ny governemanta frantsaibn' i <u>Dominique de Villepin</u> ary nandefa miaramila 500 teo ho eo mba hamongorana ny moka tao amin' ilay nosy. == Mponina == Ny isan' ny mponina ao La Réunion dia {{formatnum:808250}} <ref>{{Cite web |title=kopian'ny arisiva |url=http://www.linfo.re/-Societe-/808-250-habitants-a-la-Reunion |accessdate=2012-04-29 |archivedate=2011-11-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111117190817/http://www.linfo.re/-Societe-/808-250-habitants-a-la-Reunion }}</ref>: {| class="wikitable sortable" |- ! Tanàna !! Mponina[[2011]] !! Augmentation par rapport à [[2010]] |- | [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] || {{formatnum:144238}} || {{Increase}} +1,1 % |- | [[Saint-Paul, Réunion|Saint-Paul]] || {{formatnum:103008}} || {{Increase}} +1,8 % |- | [[Saint-Pierre, Réunion|Saint-Pierre]] || {{formatnum:76247}} || {{Increase}} +1,2 % |- | [[Le Tampon]] || {{formatnum:72026}} || {{Increase}} +2,0 % |- | [[Saint-André, Réunion|Saint-André]] || {{formatnum:52956}} || {{Increase}} +2,3 % |- | [[Saint-Louis, Réunion|Saint-Louis]] || {{formatnum:50717}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Le Port, Réunion|Le Port]] || {{formatnum:38279}} || {{Increase}} +0,2 % |- | [[Saint-Joseph, Réunion|Saint-Joseph]] || {{formatnum:35062}} || {{Increase}} +1,6 % |- | [[Saint-Benoît, Réunion|Saint-Benoît]] || {{formatnum:33802}} || {{Increase}} +0,8 % |- | [[Sainte-Marie, Réunion|Sainte-Marie]] || {{formatnum:30815}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Saint-Leu, Réunion|Saint-Leu]] || {{formatnum:29925}} || {{Increase}} +1,9 % |- | [[La Possession]] || {{formatnum:28798}} || {{Increase}} +3,1 % |- | [[Sainte-Suzanne, Réunion|Sainte-Suzanne]] || {{formatnum:22411}} || {{Increase}} +2,4 % |- | [[L'Étang-Salé|Étang-Salé]] || {{formatnum:13367}} || {{Increase}} +1,4 % |- | [[Petite-Île]] || {{formatnum:11692}} || {{Increase}} +1,6 % |- | [[Bras-Panon]] || {{formatnum:11404}} || {{Increase}} +1,8 % |- | [[Les Avirons]] || {{formatnum:10336}} || {{Increase}} +4,1 % |- | [[Salazie]] || {{formatnum:7294}} || {{Decrease}} -0,1 % |- | [[Trois-Bassins]] || {{formatnum:6994}} || {{Increase}} +0,6 % |- | [[Sainte-Rose, Réunion|Sainte-Rose]] || {{formatnum:6809}} || {{Increase}} +0,4 % |- | [[Entre-Deux]] || {{formatnum:6022}} || {{Increase}} +1,7 % |- | [[Cilaos]] || {{formatnum:5994}} || {{Decrease}} -0,2 % |- | [[Saint-Philippe, Réunion|Saint-Philippe]] || {{formatnum:5114}} || {{Increase}} +0,6 % |- | [[La Plaine-des-Palmistes]] || {{formatnum:4940}} || {{Increase}} +4,1 % |-class="sortbottom" | '''Total''' || '''{{formatnum:808250}}''' || |} == Jereo koa == * [[Frantsa]] ** [[Departemanta andafy]] == Rohy Ivelany== {{Commons|Category:Réunion|Réunion}} == Tsiahy == <references/> [[Sokajy:La Réunion|*]] [[Sokajy:Nosy ao Afrika]] [[Sokajy:Nosy ny ranomasimbe Indiana]] 9859dseawh6fsdsuoc3n6wn9ekusgpu Manambaro 0 46157 1091974 798042 2024-11-23T18:03:24Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091974 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Manambaro |faritany=Toliary |isam-ponina=26080 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Traveller's Tree Manambaro Madagascar - panoramio.jpg}} I '''Manambaro''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan' i Tolagnaro|distrikan' i Fort Dauphin]], [[Faritra Anosy]], [[Faritanin' i Toliara]]. Ny isan' ny mponiny dia 26&nbsp;080 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 51507 ary ny kaodin-distrika dia 515. == Vokatry ny fambolena == Ny [[mangahazo]] no entana faharoa lafo vidy indrindra. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny [[vary]]. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia ny [[Litisia|litisy]]. Ny isan' ny omby dia 5&nbsp;092. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia ny vary. 50 % amin' ny [[tanimbary]] no voatondraka amin' ny [[tohodrano]] na paompy. 5 % amin' ny mponina no manao [[asa tanana]]. 50 % amin' ny mponina no [[Fambolena|miasa tany]]. 20 % amin' ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]]. 15 % amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 10 % amin' ny mponina no miasa amin' ny servisy. 45 ny isan' ny [[kisoa]]. Ahitana fikambanan-tantsaha ny ao. Ahitana fikambanan' ny mpanjono koa ny ao amin' io tanàna io. Ahitana fikambanan' ny mpampiasa rano ny ao. == Fotodrafitrasa == Tongan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana [[hôpitaly]] na toeram-pitsaboana ny ao. Ahitana tobim-pahasalamana ny ao. Misy tsena isan' andro ny ao. Ijanon' ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Andalovan' ny [[lalam-pirenena]] ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Tsy ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]] no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny jiro. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia kamiao kely. Ny faharetan' ny dia mankany amin' ny renivohi-paritra dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin' ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritra amin' ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritra amin' ny andro fahavaratra dia 4&nbsp;500 Fmg. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritra amin' ny maintany dia 4&nbsp;500 Fmg. == Fari-pianana == 10 % amin' ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 30 % amin' ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 % amin' ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Fitantanana == Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany ny ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fanabeazana koa. == Olana == Tapaka in-2 ny lalana tao anatin' ny taona 1999-2001. Ahitana pôlisy ao amin' ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 6z8uyvqkus6r0n3qc3gjb5x86napkp3 Debian 0 96295 1091988 1036673 2024-11-24T03:43:49Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091988 wikitext text/x-wiki [[Sary:Openlogo-debianV2.svg|120px|ankavanana|thumb|Lôgô ampiasain'i Debian]] '''Debian''' dia [[mpandrindra milina]] mampiasa [[rindrankajy malalaka]] ary Open Source (manam-[[fango|pango]] azo jerena ary ovaina) mitondra ny lisansa malalaka GNU/GPL miara-mihatra amin'ny lisansan'ny rindrankajy efa misy ao anatiny. [[Sary:Debian4fr.png|240px|ankavanana|thumb|Fisehon'ny biraon'i Debian amin'ny teny frantsay]] Noho ny fahalazany dia nisy mpandrindra milina roa hafa mifototra amin'ny renifangon'i Debian. Ny tena malaza amin'izy ireo dia Knoppix ary Ubuntu. == Ny tetikasa Debian == I Debian dia fizarazarana GNU/Linux tsy manan-tanjona ny hanangom-bola, naorin'i Ian Murdock tamin'ny 1993 miaraka amin'ny fanohanan'i Free Software Foundation ; ny tanjony amin'ny ankapobeny dia mamorona mpandrindra milina iray malalaka mampiasa rindrankajy malalaka. Ny tena fanononan'i Debian dia {{AAI|/debian/}}. Ny fihavian'io anarana io dia avy amin'ny fampikambanana ny teny Debra (vadin' Ian) ary Ian, ny mpamorona ilay tetikasa Debian. Misy fototra telo ilay tetikasa Debian : # Fifanarahna ara-tsosialy amin'ny fikambanan'ny rindrankajy malalaka izay mamaritra ny fitsipika ankapobe eken'ny mpanoratra rindrankajy ; # Ny fototry ny rindrankajy malaka aarak'i Debian (na DFSG) izay mamaritra ny dikan'ny teny "malalaka" ho an'ny mpamoron'i Debian ; # Lalam-panorenana iray izay mamisavisa ny rafitry ny tetikasa, ny fomba fanapahan-kevitra ary ny anjaran'ny mpanao maro samihafa : ny talen'ny tetikasa, ny sekretera, ny mpamorona sns. Mampiasa fomaba fandatsaham-bato ny demokrasia Internet : ny fomban'i Schulze (anisan'ny fomban'i Condorcet). Amin'ny lafiny ara-pitsarana, tetikasan'ny fikambanana tsy manangom-bola manana anarana SPI (''Software in the Public Interest) i Debian. === Talen-tetikasa === Ireo no talen-tetikasan'i Debian taloha : <ref>http://www.debian.org/doc/manuals/project-history/ch-leaders {{Wayback|url=http://www.debian.org/doc/manuals/project-history/ch-leaders |date=20181212143849 }} ''A Brief History of Debian Chapter 2 – Leadership''</ref> : # [[Ian Murdock]] ({{D||aogositra|1993}} – {{D||martsa|1996}}) ny mpamorona ny tetikasa Debian # [[Bruce Perens]] ({{D||aprily|1996}} – {{D||desambra|1997}}) ; # [[Ian Jackson]] ({{D||janoary|1998}} – {{D||desambra|1998}}) ; # [[Wichert Akkerman]] ({{D||janoary|1999}} – {{D||martsa|2001}}) ; # [[Ben Collins (hacker)|Ben Collins]] ({{D||aprily|2001}} – {{D||aprily|2002}}) ; # [[Bdale Garbee]] ({{D||aprily|2002}} – {{Date||aprily|2003}}) ; # [[Martin Michlmayr]] ({{D||martsa|2003}} – {{D||martsa|2005}}) ; # [[Branden Robinson]] ({{D||avril|2005}} – {{D||aprily|2006}}) ; # [[Anthony Towns]] ({{D||aprily|2006}} – {{D||aprily|2007}}) ; # [[Samuel Hocevar|Samuel « Sam » Hocevar]] ({{D||aprily|2007}} – {{D||aprily|2008}}) ; # [[Steve McIntyre]] ({{D||aprily|2008}} – {{D||aprily|2010}})<ref>{{en}} [http://lists.debian.org/debian-vote/2008/04/msg00060.html Debian Project Leader Election 2008 Results]</ref>{{,}}<ref>{{en}} [http://lists.debian.org/debian-vote/2009/04/msg00011.html Debian Project Leader Election 2009 Results]</ref> ; # [[Stefano Zacchiroli]] ({{Date||aprily|2010}} – ankehitriny)<ref>{{en}} [http://www.debian.org/News/2010/20100416 Debian Project elects Stefano Zacchiroli as next Project Leader] {{Wayback|url=http://www.debian.org/News/2010/20100416 |date=20110629092423 }}, Fampandrenesana ny gazety an'i Debian, 16 apr. 2010</ref>. === Mpandrindra ny famoahana === # Brian C. White (1997 – 1999). # Richard Braakman (1999 – 2000). # Anthony Towns (2000 – 2004). # Steve Langasek, Andreas Barth et Colin Watson (2004 – 2007). # Andreas Barth et Luk Claes (2007 – 2008). # Luk Claes et Marc Brockschmidt (2008 – 2009). # Luk Claes et Adeodato Simó (2009 – 2010). # Adam D. Barratt and Neil McGovern (2010 – ankehitriny)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://lists.debian.org/debian-devel-announce/2010/08/msg00000.html |title=Bits from the (chilly) release team }}</ref> == Fizarazarana ny rindrankajy == Eo amin'ny dimy arivo sy roa hetsy eo no isan'ny pakajin-drindrankajin'i GNU/Linux izay amboarina ary kojakojain'ny mpamorona rindrankajy mahery ny iray arivo. Fantatra amin'ny mpikarakara pakejy ho azy manokana i Debian, izy ireo dia mitondra ny tovana ''.deb'' hahafahana manao fanavaozana ary mampiantoka mpandrindra milina ranoray. Betsaka ireo fitaovana izay mety zakan'i Debian x86, SPARC, PowerPC, MIPS (big ary little-endian), IA-64, S/390, AMD64, ARM, Alpha ary PA-RISC (amin'ny fomba ofisialy, tsy zakan'i Debian intsony ireo mpizara fitaovana roa farany ireo manomboka ny version "Squeeze"). Misy fitaovana manana firafitra hafa zakany, fa tsy zany amin'ny fomba ofisialy. === Fizarazarana ny pakajin-drindrankajy === Misy fizarana telo azo ampiasaina isaky ny sampanana iray : * Ny fizarana ''main'' dia ny lohafizaran'i Debian. Misy ny ankamaroan'ny pakejy ao aminy ; * Ny fizarana ''non-free'' (tsy malalaka) dia manangona ny pakejy izay tsy manaka ny DFSG. Tsy ao amin'ny fizarana ofisialy intsony izy ireo ary tsy vaozin'ny mpanoratr'i Debian izy ireo. Ny pakejy vrms dia manoro raha misy pakejy ''non-dree'' eo amin'ny mpandrindra milina. * Ny fizarana ''contrib'' izay misy ny pakejy manaja ny DFSG, fa miankina amin'ny pakejy iray ny fizarana ''non-free''. Misy fametrahana rindrankajy hafa ao amin'i Debian, sahala ireo fametrahana ''backports'' izay hahafahana mampiasa ny sampandraharaha fanaovana ''backporting'' ho an'ny mpampiasa ny "version stable", ankehitriny manohana ny petra-drakitra ''backport'' amin'ny fomba ofisialy i Debian. === Fikarakarana ny {{v|pakajy}} === [[Dpkg]] no rindrankajy reniny ampiasaina ho an'ny fikasikasihana ny pakejy (miantso azy koa i APT ho an'ny fametrahana ny rindrankajy). Ny dikan'i APT dia "'''A'''dvanced '''P'''ackaging '''T'''ool" (na "Fitaovana Fitantanana havanana kokoa ny pakejy'' amin'ny teny malagasy) dia ''interface'' havanana ho an'ny rafitra fitantanana ny pakejy Debian, izy io dia rindrankajy maro manomboka amin'i teny "apt-" (oh. : apt-get, apt-cache, apt-cdrom ...). Ankoatran'ny hamora ny fampiasany sy ny fahafahany manao zavatra maro, ny tena ilana azy dia ny fitantanany amin'ny fomba aotômatika ny fifampilana eo anivon'ny pakejy. Misy koa ''interface'' an-tsary ho an'io rindrankajy io : [[Synaptic]]. [[sary:Synaptic capture.png|200px|ankavanana|Synaptic]] Dselect no ''interface'' ho an'ny mpampiasa taloha, hahafahana mitantana ny pakejy moramora kokoa. Manomboka lasan'i [[Aptitude]] ny anjara toerany. === Ireo Debian === * ''stable'' : version efa mipetraka. Mikasika ny fiarovana ihany ny fanavaozana. * ''testing'' : version efa hipetraka. Ny pakejy efa masamasaka ihany no ampidirina. * ''unstable'' : mitondra anarana koa hoe ''Sid''. Version miovaova ary mivoatra matetika, matetika ny fanavaozana. Miampy amin'izany koa dia misy petra-drakitra manana anarana backports ary hafa mitondra anarana ''Experimental'' izay mitondra ny pakajin-drindrankajy mbola andramana, mety manimba ny mpandrindra milina ny fampiasana ireo pakejy izay mbola atao andrana.. Ny [[Live CD]] (Kapila mahaleotena) koa dia misy ho an'i Debian, izy io dia hahafahana manandrana an'i Debian amin'ny alalan'ny fanatsofohana ny CD ao amin'ny toerany rehefa mandrehatra ny solosaina. Tsy mikasika ny zava-misy eo amin'ny [[kapila mangirana]] (HDD/disque dur) == Jereo koa == === Tsiahy === {{ref}} {{vangovango}} {{Mpandrindra milina}} [[Sokajy:Linux]] [[Sokajy:Mpandrindra milina]] [[Sokajy:Debian|*]] [[Sokajy:Mpandrindra milina mifototra amin'i Linux]] 08yxwwg1h1cx6yj1eeakmr53mvtvlot Goiás 0 163260 1091985 1089797 2024-11-24T03:30:16Z 41.213.235.225 1091985 wikitext text/x-wiki {{coord|-15.934440|-50.140280}} [[Sary:Brazil State Goias.svg|200px|ankavanana|thumb|Ny faritan'i Goiás (miloko mena)]] I '''Goiás''' dia faritany mizaka-tena ao [[Brazila]], izay eo amin'ny faritra afovoan'ny firenena. Ny teny Goiás (izay '''Goyaz''' taloha) dia avy amin'ny anaran'ny mponina teratany eo an-toerana. Ny teny tena niavian'ilay anarana dia mety ''guaiá'' izay midika "olona mitovy fiaviana". Ny faritany manodidina azy dia i [[Tocantins]], [[Bahia]], [[Minas Gerais]], ny [[Distrito Federal (Brazila)|Distrika Federaly]], [[Mato Grosso do Sul]] ary [[Mato Grosso]]. Ny renivohitr'i Goiás dia [[Goiânia]], izay nanana isam-ponina 1,26 tapitrisa tamin'ny 2008. [[Sokajy:Faritany mizaka-tena ao Brazila]] big6j4sdydvexnrjjv4nzmy17p2mgd8 Minas Gerais 0 164104 1091981 1069227 2024-11-24T03:18:33Z 41.213.235.225 1091981 wikitext text/x-wiki [[Sary:Bandeira de Minas Gerais.svg|150px|Sain'i Minas Gerais|thumb|right]] [[Sary:Minas Gerais in Brazil.svg|200px|right|thumb|Saritanin'i Minas Gerais]] I '''Minas Gerais''' dia faritany mizaka-tena ao [[Brazila]]. Ny renivohiny dia [[Belo Horizonte]]. Ny velarantanin'ilay faritany dia {{formatnum:586528.293}} kilometatra toradroa ary ny isam-poniny dia {{formatnum:19595309}}. ==Ony lehibe== * [[Rio São Francisco]] ==Tanàna lehibe== {| class="wikitable sortable" |- class="hintergrundfarbe9" !laharana !tanàna !mponina 2010 !vinavina 2018 |- |1 || [[Belo Horizonte]] || align="right" | 2.375.151 || align="right" | ''2.501.576'' |- |2 || [[Uberlândia]] || align="right" | 604.013 || align="right" | ''683.247'' |- |3 || [[Contagem]] || align="right" | 603.442 || align="right" | ''659.070'' |- |4 || [[Juiz de Fora]] || align="right" | 516.247 || align="right" | ''564.310'' |- |5 || [[Betim]] || align="right" | 378.089 || align="right" | ''432.575'' |- |6 || [[Montes Claros]] || align="right" | 361.915 || align="right" | ''404.804'' |- |7 || [[Ribeirão das Neves]] || align="right" | 296.317 || align="right" | ''331.045'' |- |8 || [[Uberaba]] || align="right" | 295.988 || align="right" | ''330.361'' |- |9 || [[Governador Valadares]] || align="right" | 263.689 || align="right" | ''278.685'' |- |10 || [[Ipatinga]] || align="right" | 239.468 || align="right" | ''261.344'' |- |} ==Jereo Koa== *[[Lisitry ny faritany ao Brazile]] {{reflist}} {{commonscat}} [[Sokajy:Minas Gerais]] [[sokajy:Faritany mizaka-tena ao Brazila]] [[sokajy:Brazila]] f1c2jyhy8yuqflif256lr1yis8xqh7u Roraima 0 164112 1091982 626406 2024-11-24T03:21:19Z 41.213.235.225 1091982 wikitext text/x-wiki [[Sary:Bandeira de Roraima.svg|150px|Sain'i Roraima|thumb|right]] [[Sary:Roraima in Brazil.svg|200px|right|thumb|Saritanin'i Roraima]] I '''Roraima''' dia faritany mizaka-tena ao [[Brazila]]. Ny renivohiny dia [[Boa Vista|Boa Vista]]. Ny velarantanin'ilay faritany dia {{formatnum:224298.980}} kilometatra toradroa ary ny isam-poniny dia {{formatnum:460157}}. [[sokajy:Faritany mizaka-tena ao Brazila]] [[sokajy:Brazila]] 5kim1rgycxh23qq4z5y6htm25qdv1b2 Rio Branco 0 164115 1091984 1000666 2024-11-24T03:29:17Z 41.213.235.225 1091984 wikitext text/x-wiki {{coord|-9.974720|-67.810000}} [[Sary:RioBrancoMontagem.jpg|200px|ankavanana|thumb]] I '''Rio Branco''' dia renivohi-paritany mizaka tenan'i [[Acre]] ao [[Brazila]]. Ny isam-poniny dia 342298 ary ny halavirany amin'ny renivohi-pirenena dia 3123 kilometatra. [[Sokajy:Tanàna ao Brazila]] dsxx93cnfa2rtggs94xrq6ibnrjg8ib Bukan 0 180671 1091979 818676 2024-11-23T20:53:34Z Behruz1995s 34511 1091979 wikitext text/x-wiki {{Coord|36.5211111111|46.2088888889}} [[sary:Iran Bukan 2012.jpg|200px|thumb]] {{infobox tanàna |tanàna= |firenena={{Iran}} |faritany=[[Faritanin'i Azerbaijana Andrefana|Azerbaijana Andrefana]] |velarantany= |isam-ponina=149340 |ben'ny tanàna= }} I '''Bukan''' بۆکان dia tanàna ao amin'ny faritanin'i [[Faritanin'i Azerbaijana Andrefana|Azerbaijana Andrefana]], ao [[Iran]]. == Jeografia == Ny laharam-pehintaniny ary ny laharan-jarahasiny dia : 36.5211111111° Avaratra ary 46.2088888889° Atsinanana Ny faritr'ora dia GMT+3:30. == Rohy ivelany == * : Sehatra ofisialy [[sokajy:Tanàna ao Iran]] [[sokajy:Tanàna ao amin'ny faritanin'i Azerbaijana Andrefana|Azerbaijana Andrefana]] 1k8bmjuvz4sfbl6c1niscnmojs5y7ha Lisboa 0 183715 1091935 1079866 2024-11-23T12:33:49Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Lisbon]] ho [[Lisboa]] i Thelezifor 1079866 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |tanàna=Lisbon |firenena=Pôrtogaly |isam-ponina=567.131 |velarantany= 100.05 |ben'ny tanàna= |sary=Parque das Nações 31 (cropped2).jpg }} [[File:Flag of Lisbon.svg|thumb|left|Flag of Lisbon]] I '''Lisbon''' (Lisboa) dia tanàna renivohitr'i [[Pôrtogaly]]. == Jereo koa == * [[Pôrtogaly]] {{vangovango}} [[sokajy:Tanàna ao Pôrtogaly]] [[sokajy:Pôrtogaly]] [[Sokajy:Renivohitra any Eoropa]] jtew4vsqc79qnyv21aic5thyhokjn0g 1091937 1091935 2024-11-23T13:21:56Z Thelezifor 15140 Nanitatra vontoatiny 1091937 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |tanàna=Lisbon |firenena=Pôrtogaly |isam-ponina=567.131 |velarantany= 100.05 |ben'ny tanàna= |sary=Parque das Nações 31 (cropped2).jpg |saina=Flag of Lisbon.svg}} I '''Lisboa''' no renivohitr' i [[Pôrtogaly]] sy tanàna lehibe indrindra any. Ity tanàna ity koa dia renivohitry ny Distrikan' i Lisboa, renivohitry ny zana-paritra Grande Lisboa ary renivohitry ny Área Metropolitana de Lisboa. Matetika antsoina hoe Lisbôeta (avy amin' ny teny pôrtogey hoe ''lisboeta'') ny mponina ao. Tamin' ny taona 2023 dia nisy mponina 567&nbsp;000 ilay kaominina izay mirefy 100 km<sup>2</sup>. Nisy mponina maherin' ny 2,100 tapitrisa ny tangoron-tanànan' i Lisboa (atao hoe Grande Lisboa), ka mahatonga azy io ho tangoron-tanàna eorôpeana faha-15 lehibe indrindra. Misy mponina 2&nbsp;987&nbsp;876 ny Faritr' i Lisboa (pôrtogey: ''Região de Lisboa''), izany dia 28&nbsp;% amin' ny mponina pôrtogey. I Lisboa no tanàna manankarena indrindra any Pôrtogaly, manna [[harin-karena faobe]] isan-olona ambony noho ny salanisan' ny harin-karena faobe isan' olona ao amin' ny [[Vondrona Eorôpeana]]. Tanàna manana ny maha izy azy maneran-tany i Lisboa, eo amin' ny ambaratonga alpha, noho ny lanjany eo amin' ny fitantanam-bola, amin' ny [[varotra]], amin' ny lamaody, amin' ny haino aman-jery, amin' ny fialamboly, amin' ny [[zavakanto]], amin' ny varotra iraisam-pirenena, amin' ny [[fanabeazana]] ary amin' ny [[Fizahàn-tany|fizahan-tany]]. Eo amin' ny vavaranon' i Tejo no misy ilay kaominina, izay mizara ho 24 ''freguesias'' (izany hoe paroasy sivily na distrika na boriborintany). Mamaritra azy ny kaominina Odivelas sy Loures any avaratra, Oeiras any andrefana, Amadora any avaratra-andrefana ary ny Vinanin' i Tejo (ao amin' ny Ranomasn' i Palha) any atsimo-atsinanana, ao ampitan' io izy dia mifandray amin' ny kaominina maro ao amin' ny morony atsimo: i Almada, i Seixal, i Barreiro, i Moita, i Montijo ary i Alcochete. Iray amin' ny tanàna tranainy indrindra eran-tany i Lisboa sady renivohitra eorôpeana faharoa tranainy indrindra (aorian' i [[Atena]] any [[Grisy|Grisia]]) taonjato maro talohan' ny renivohitra eorôpeana hafa. Nozanahin' ny [[fokom-pirenena]] talohan' ny [[Selta (vahoaka)|Selta]] ary naorin' ny [[Fenisiana (vahoaka)|Fenisiana]] sy nampandrosoiny tatỳ aoriana, nanao azy ho ''municipium'' nantsoina hoe ''Felicitas Julia'' i [[Jolio Kaisara]] izay nanampy ny teny hoe ''Olissipo''. Taorian' ny fianjeran' ny [[Empira Rômana]] dia nisy [[Vahoaka jermanika|fokom-pirenena jermanika]] maromaro nifehy an' ilay tanàna nanomboka tamin' ny taonjato faha-5, indrindra fa ny [[Visigôty (vahoaka)|Visigôty]]. Taty aoriana dia lasan' ny [[Maora (vahoaka)|Maora]] (vahoaka [[Arabo (vahoaka)|arabo]]-[[Berbera (vahoaka)|berbera]]) izy tamin' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 1147 no nandresen' i Afonso Henriques indray ilay tanàna (fandresena raha amin' ny fomba fijerin' ny [[kristianisma]]) ary tamin' ny taona 1255 dia lasa renivohitra tsy ôfisialin' i Pôrtogaly izy, nisolo an' i Coimbra. Hatramin' izay dia izy no foibe ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] ary ara-[[kolontsaina]] ao amin' ilay firenena. Masoivohon-tsapandraharaha eorôpeana roa no manana ny foibeny ao Lisboa: ny Observatoire européen des drogues et des toxicomanies et l'Agence européenne pour la sécurité maritime ("foibe fanaraha-maso eorôpeana momba ny zava-mahadomelina sy ny fiankinan-doha amin' ny zava-mahadomelina") ary ny Agence européenne pour la sécurité maritime ("masoivoho eorôpeana momba ny fiarovana an-dranomasina"), izay samy eo amoron' ilay ony. Manana ny biraony ao an-drenivohitra pôrtogey ihany koa ny Comunidade dos Países de Língua Portuguesa ("vondron' ny firenena miteny pôrtogey"). == Jereo koa == * [[Pôrtogaly]] {{vangovango}} [[sokajy:Tanàna ao Pôrtogaly]] [[sokajy:Pôrtogaly]] [[Sokajy:Renivohitra any Eoropa]] jkvy98glih62m0uhbbje8yhub5na5xj 1091939 1091937 2024-11-23T13:23:54Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1091939 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |tanàna=Lisbon |firenena=Pôrtogaly |isam-ponina=567.131 |velarantany= 100.05 |ben'ny tanàna= |sary=Montagem de Lisboa.png |saina=Flag of Lisbon.svg}} I '''Lisboa''' no renivohitr' i [[Pôrtogaly]] sy tanàna lehibe indrindra any. Ity tanàna ity koa dia renivohitry ny Distrikan' i Lisboa, renivohitry ny zana-paritra Grande Lisboa ary renivohitry ny Área Metropolitana de Lisboa. Matetika antsoina hoe Lisbôeta (avy amin' ny teny pôrtogey hoe ''lisboeta'') ny mponina ao. Tamin' ny taona 2023 dia nisy mponina 567&nbsp;000 ilay kaominina izay mirefy 100 km<sup>2</sup>. Nisy mponina maherin' ny 2,100 tapitrisa ny tangoron-tanànan' i Lisboa (atao hoe Grande Lisboa), ka mahatonga azy io ho tangoron-tanàna eorôpeana faha-15 lehibe indrindra. Misy mponina 2&nbsp;987&nbsp;876 ny Faritr' i Lisboa (pôrtogey: ''Região de Lisboa''), izany dia 28&nbsp;% amin' ny mponina pôrtogey. I Lisboa no tanàna manankarena indrindra any Pôrtogaly, manna [[harin-karena faobe]] isan-olona ambony noho ny salanisan' ny harin-karena faobe isan' olona ao amin' ny [[Vondrona Eorôpeana]]. Tanàna manana ny maha izy azy maneran-tany i Lisboa, eo amin' ny ambaratonga alpha, noho ny lanjany eo amin' ny fitantanam-bola, amin' ny [[varotra]], amin' ny lamaody, amin' ny haino aman-jery, amin' ny fialamboly, amin' ny [[zavakanto]], amin' ny varotra iraisam-pirenena, amin' ny [[fanabeazana]] ary amin' ny [[Fizahàn-tany|fizahan-tany]]. Eo amin' ny vavaranon' i Tejo no misy ilay kaominina, izay mizara ho 24 ''freguesias'' (izany hoe paroasy sivily na distrika na boriborintany). Mamaritra azy ny kaominina Odivelas sy Loures any avaratra, Oeiras any andrefana, Amadora any avaratra-andrefana ary ny Vinanin' i Tejo (ao amin' ny Ranomasn' i Palha) any atsimo-atsinanana, ao ampitan' io izy dia mifandray amin' ny kaominina maro ao amin' ny morony atsimo: i Almada, i Seixal, i Barreiro, i Moita, i Montijo ary i Alcochete. Iray amin' ny tanàna tranainy indrindra eran-tany i Lisboa sady renivohitra eorôpeana faharoa tranainy indrindra (aorian' i [[Atena]] any [[Grisy|Grisia]]) taonjato maro talohan' ny renivohitra eorôpeana hafa. Nozanahin' ny [[fokom-pirenena]] talohan' ny [[Selta (vahoaka)|Selta]] ary naorin' ny [[Fenisiana (vahoaka)|Fenisiana]] sy nampandrosoiny tatỳ aoriana, nanao azy ho ''municipium'' nantsoina hoe ''Felicitas Julia'' i [[Jolio Kaisara]] izay nanampy ny teny hoe ''Olissipo''. Taorian' ny fianjeran' ny [[Empira Rômana]] dia nisy [[Vahoaka jermanika|fokom-pirenena jermanika]] maromaro nifehy an' ilay tanàna nanomboka tamin' ny taonjato faha-5, indrindra fa ny [[Visigôty (vahoaka)|Visigôty]]. Taty aoriana dia lasan' ny [[Maora (vahoaka)|Maora]] (vahoaka [[Arabo (vahoaka)|arabo]]-[[Berbera (vahoaka)|berbera]]) izy tamin' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 1147 no nandresen' i Afonso Henriques indray ilay tanàna (fandresena raha amin' ny fomba fijerin' ny [[kristianisma]]) ary tamin' ny taona 1255 dia lasa renivohitra tsy ôfisialin' i Pôrtogaly izy, nisolo an' i Coimbra. Hatramin' izay dia izy no foibe ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] ary ara-[[kolontsaina]] ao amin' ilay firenena. Masoivohon-tsapandraharaha eorôpeana roa no manana ny foibeny ao Lisboa: ny Observatoire européen des drogues et des toxicomanies et l'Agence européenne pour la sécurité maritime ("foibe fanaraha-maso eorôpeana momba ny zava-mahadomelina sy ny fiankinan-doha amin' ny zava-mahadomelina") ary ny Agence européenne pour la sécurité maritime ("masoivoho eorôpeana momba ny fiarovana an-dranomasina"), izay samy eo amoron' ilay ony. Manana ny biraony ao an-drenivohitra pôrtogey ihany koa ny Comunidade dos Países de Língua Portuguesa ("vondron' ny firenena miteny pôrtogey"). == Jereo koa == * [[Pôrtogaly]] {{vangovango}} [[sokajy:Tanàna ao Pôrtogaly]] [[sokajy:Pôrtogaly]] [[Sokajy:Renivohitra any Eoropa]] 0aelcn4jnph186bbgwamtmua3zz4qow Charles de Gaulle 0 189424 1091977 1090893 2024-11-23T19:44:39Z Thelezifor 15140 Nanitatra 1091977 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Bundesarchiv B 145 Bild-F010324-0002, Flughafen Köln-Bonn, Adenauer, de Gaulle-cropped.jpg |anarana=Charles de Gaulle |teraka=22 Novambra 1890 |maty=9 Novambra 1970 |firenena={{Frantsa}} |mpiaraka= |asa= * [[mpanao politika]] * [[miaramila]] |taona niasàna= }} I '''Charles de Gaulle''' miaramila, mpanohitra fibodoana, mpanao pôlitika, mpitondra fanjakana ary mpanoratra frantsay, teraka tamin' ny 22 Nôvambra 1890 tao Lille (Nord) ary maty tamin' ny 9 Nôvambra 1970 tao Colombey-les-Deux-Églises (Haute-Marne). Antsoina fotsiny amin' ny hoe dia '''Jeneraly''' '''De Gaulle''' na '''De Gaulle''' izy. Izy no mpanorina ny France libre avy eo mpitarika ny Comité français de libération nationale nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]], filohan' ny governemanta vonjimaiky ny Repoblika Frantsay tamin' ny taona 1944 ka hatramin' ny taona 1946, filohan' ny Conseil des ministres tamin' ny taona 1958 ka hatramin' ny taona 1959, mpamporisika amin' ny firosoana amin' ny Repoblika Fahadimy, naorina tamin’ ny taona 1958, ary filohan’ ny Repoblika tamin’ ny taona 1959 ka hatramin’ ny taona 1969, ka voalohany nitana ny toerana ambony tamin’ ity fitondrana ity. Amin' ny maha nobeazina tao amin' ny kolontsain' ny fahalehibeazan' ny firenena azy, i Charles de Gaulle dia nisafidy ny ho manamboninahitra tao amin' ny tafika. Nandritra ny [[Ady Lehibe Voalohany]], dia naratra sy nigadra izy. Taorian' izay dia nanompo sy namoaka lahatsoratra tao amin' ny manodidina an' i Philippe Pétain izy, ary natorony ny olo-manana ny maha izy azy ara-pôlitika ny fampiasana ny diviziôna mampiasa fiara mifono vy amin' ny ady ankehitriny. Tamin' ny volana Mey 1940, kôlônely izy tamin' izany fotoana izany, dia napetraka hitarika ny diviziôna mifono vy, ny diviziona diviziôna faha-4 mampiasa fiara mifono vy, ary nitarika valim-panafihana maro nandritra ny ady tao Frantsa, indrindra ny tamin' ny 17 Mey tao Montcornet sy ny tamin' ny fiandohan' ny volana Jona tao Abbeville; avy hatrany dia niakatra ho jeneraly brigady vonjimaika izy. Nandritra ny fifindra-monina taorian' izay dia sekreteram-panjakana lefitra misahana ny Ady sy ny Fiarovam-pirenena tao amin' ny governemantan' i Reynaud izy. Nolaviny ny fampitsaharana ny ady tamin' ny 22 Jona 1940 izay nangatahin' i Pétain amin' i Alemaina Nazi, nambarany avy any London, tao amin' ny BBC, ny "appel du 18 Juin", izay nandrisika ny Frantsay hanohitra sy hanatevin-daharana ny Forces françaises libres. Nohelohina ho faty tsy nanatrika fitsarana izy ary nambara fa nesorin' ny fitondrana Vichy taminy ny zom-pirenena frantsay, dia nikasa ny hametrahana ny maha ara-dalàna an' i Frantsa izy sy ny haneken' ny Mpiray Dina an' i Frantsa ho fitenana matanjaka ara-tafika. Tsy nifehy afa-tsy zanatany vitsivitsy ihany izy, saingy neken' ny Resistance, dia nanohy fifandraisana mangatsiaka tamin' i [[Franklin Roosevelt]] izy, saingy tamin' ny ankapobeny dia nahazo fanohanana tamin' i [[Winston Churchill]]. Tamin' ny taona 1943 dia nampiray ny France libre ho ao amin' ny Comité français de libération nationale izy, izay nahatonga azy ho mpitarika ilay Comité tamin' ny farany. Izy no nitarika ny firenena tamin' ny alalan' ny Libération; noho izy nankasitraka fahefana mpanatanteraka matanjaka, dia nanohitra ny tolotra avy amin' ny parlemantera izy ary nandà ny hanaraka ny maro anisa voafidy ao amin' ny Antenimieram-Pirenena, dia nametra-pialana izy tamin' ny taona 1946. Ny taona nanaraka dia nanangana ny Rassemblement du peuple français (RPF) izy, nega ny tsy fetezany hanaiky marimaritra iraisana amin' izay heveriny ho "fitondran’ antoko" dia manala azy amin' izay mety ho andraikitra eo amin' ny firenena. Niverina teo amin' ny fitondrana izy taorian' ny krizy tamin' ny volana Mey 1958, tao anatin' ny Ady tany Alzeria. Lany ho filohan' ny Filankevitra sy nahazo fahefana feno teo amin' ny tontolon' ny hetsika Résurrection izy, dia nahazo fankatoavana ny Repoblika fahadimy tamin' ny alalan' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]]. Voafidy ho Filohan' ny Repoblika tamin' ny alalan' ny kôlejy novelarina ahitana ny mpifidy vaventy izy, ka nanohana ny "pôlitikan' ny fahalehibiazan' i Frantsa". Nohamafisiny ny andrim-panjakana, ny vola (Franc vaovao) ary nomeny anjara toerana ara-toekarena fahatelo ny Fanjakana mpanao drafitra sy mpanavao ny indostria. Nandao tsikelikely an' i Alzeria frantsay izy na dia teo aza ny fanoheran' ny Pieds-noirs sy ny miaramila, izay nankasitraka ny fiverenany. Nanohy ny [[Fanafoanana ny fanjanahantany|fanafoanana ny fanjanahana]] an' i [[Afrika atsimon' i Sahara]] izy nefa nitazona ny herin' ny Frantsay tao. Nisaraka tamin' ny federalisma eorôpeana sy ny [[fizaràna tao Yalta]] i De Gaulle, niaro ny "fahaleovantenan' ny firenena": nanohana ny "Epropan' ny firenena" izay misy fampihavanana ny Frantsay sy ny Alemana sady izay "avy any [[Atlantika]] mankany [[Ural]]", nahatsapa ny hery fandresen-dahatra nokleary frantsay, nanala an' i Frantsa tsy ho ao amin' ny fibaikoana ny miaramilan' ny [[OTAN]], nanohitra ny fidiran' ny [[Fanjakana Mitambatra]] ao amin' ny Communauté économique européenne ("Vondrona ara-Toekarena Eorôpeana"), nanohana ny "Québec libre", nanameloka ny <u>Ady tao Vietnamy</u> ary nanaiky an' i [[Sina]] kôminista. Ny fahitany ny fahefana, izany hoe ny filoham-panjakana voafidy mivantana sy ankatoavin' ny firenena, dia nampîfanohitra azy tamin' ny antoko kôminista sy sôsialista ary santrista mpomba ny Erôpeana. Ireo vondrona ireo dia nanakiana ny fomba fitantanana amin' ny fomban' ny tenany manokana loatra, na koa hoe "fanonganam-panjakana maharitra", araka ny filazan' i [[François Mitterrand]], izay tsy lany tamin' ny nahalany an' i De Gaulle indray tamin' ny taona 1965 tamin' ny fifidianana mivantana andraisan' ny mpifidy tsotra rehetra anjara - fomba fandatsaham-bato izay nampakatoaviny tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka tamin' ny taona 1962 taorian' ny fanafihana ny Petit-Clamart izay nikendrena azy. Nandresy ny krizy tamin' ny 68 Mey izy taorian' ny nisehoany ho nisintona, ka niantso fifidianana mpanao lalàna izay mandefa maro anisa gaolista ho ao amin' ny Antenimieram-Pirenena. Tamin' ny taona 1969 anefa dia nanomboka ny fitondrany tamin' ny fanaovana fitsapan-kevi-bahoaka momba ny fanavaozana ny Antenimieran-Doholona sy ny fampirindrana amin' ny faritra izy, ary nametra-pialana taorian' ny fandresen' ny “Tsia”. Nisotro ronono tany amin’ ny fananany any Colombey-les-Deux-Églises izy, ary maty tao valo ambin' ny folo volana tatỳ aoriana. Heverina ho iray amin' ny mpitarika frantsay nanan-kery indrindra teo amin' ny tantara i Charles de Gaulle izay mpanoratra malaza ihany koa. Namela ny ''Mémoires de guerre'' izy, izay nilazany fa "hanana hevitra momba an' i Frantsa" foana izy, ary nitsara fa "tsy afaka ho Frantsa i Frantsa raha tsy misy fahalehibeazana". Raha tsy afaka amin' ny fifandirana ny fiadidiany, dia naseho, maherin' ny antsasa-taonjato taorian' ny nahafatesany, ho olo-malaza eny rehetra eny eo amin' ny fiainana ara-pôlitikan' ny Repoblika Fahadimy, ary saika ny mpanao ara-pôlitika rehetra no nanome voninahitra azy sy milaza fa nandray lova taminy. ==Ny fiainany manokana== I Henri de Gaulle no rainy. Ny vadiny dia i Yvonne de Gaulle. Ny zanany dia i Anne de Gaulle sy i Philippe de Gaulle ary i Élisabeth de Gaulle. Ny rahalahiny sy ny rahavaviny dia i Marie-Agnès de Gaulle, i Jacques de Gaulle, i Xavier de Gaulle ary i Pierre de Gaulle. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0dj5q] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/0dj5q |date=20130904192018 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpanao politika frantsay]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1890]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona 1970]] [[Sokajy:Filohan'i Frantsa]] [[Sokajy:Jeneraly frantsay]] 3iglcwcdnk3ucqrwu3njn6mtzao2ee7 1091978 1091977 2024-11-23T20:04:20Z Thelezifor 15140 Nanitsy tsipelina 1091978 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Bundesarchiv B 145 Bild-F010324-0002, Flughafen Köln-Bonn, Adenauer, de Gaulle-cropped.jpg |anarana=Charles de Gaulle |teraka=22 Novambra 1890 |maty=9 Novambra 1970 |firenena={{Frantsa}} |mpiaraka= |asa= * [[mpanao politika]] * [[miaramila]] |taona niasàna= }} I '''Charles de Gaulle''' miaramila, mpanohitra fibodoana, mpanao pôlitika, mpitondra fanjakana ary mpanoratra frantsay, teraka tamin' ny 22 Nôvambra 1890 tao [[Lille]] ([[Nord (departemanta frantsay)|Nord]]) ary maty tamin' ny 9 Nôvambra 1970 tao [[Colombey-les-Deux-Églises]] ([[Haute-Marne]]). Antsoina fotsiny amin' ny hoe dia '''Jeneraly''' '''De Gaulle''' na '''De Gaulle''' izy. Izy no mpanorina ny <u>France libre</u> avy eo mpitarika ny <u>Comité français de libération nationale</u> nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]], filohan' ny governemanta vonjimaiky ny Repoblika Frantsay tamin' ny taona 1944 ka hatramin' ny taona 1946, filohan' ny Conseil des ministres tamin' ny taona 1958 ka hatramin' ny taona 1959, mpamporisika amin' ny firosoana mankany amin' ny [[Repoblika Frantsay Fahadimy|Repoblika Fahadimy]], naorina tamin’ ny taona 1958, ary filohan’ ny Repoblika tamin’ ny taona 1959 ka hatramin’ ny taona 1969, ka voalohany nitana ny toerana ambony tamin’ ity fitondrana ity. Amin' ny maha nobeazina tamin' ny kolontsain' ny halehibeazam-pirenena azy, i Charles de Gaulle dia nisafidy ny ho manamboninahitra tao amin' ny tafika. Nandritra ny [[Ady Lehibe Voalohany]], dia naratra sy nigadra izy. Taorian' izay dia nanompo sy namoaka lahatsoratra tao amin' ny manodidina an' i [[Philippe Pétain]] izy, ary natorony ireo olo-manana ny maha izy azy ara-pôlitika ny fampiasana ny diviziôna mampiasa fiara mifono vy amin' ny ady ankehitriny. Tamin' ny volana Mey 1940, kôlônely izy tamin' izany fotoana izany, dia napetraka hitarika ny diviziôna faha-4 mifono vy, ary nitarika valim-panafihana maro nandritra ny ady tao [[Frantsa]], indrindra ny tamin' ny 17 Mey tao [[Montcornet, Aisne|Montcornet]] sy ny tamin' ny fiandohan' ny volana Jona tao [[Abbeville]]; avy hatrany dia niakatra ho jeneralim-brigady vonjimaika izy. Nandritra ny fifindra-monina taorian' izay dia sekreteram-panjakana lefitra misahana ny Ady sy ny Fiarovam-pirenena tao amin' ny governemantan' i [[Paul Reynaud|Reynaud]] izy. Nolaviny ny fampitsaharana ny ady tamin' ny 22 Jona 1940 izay nangatahin' i Pétain amin' i [[Alemaina Nazi]], nambarany avy any [[Lôndôna|London]], tao amin' ny [[BBC]], ny "appel du 18 Juin", izay nandrisika ny Frantsay hanohitra sy hanatevin-daharana ny <u>Forces françaises libres</u>. Nohelohina ho faty tsy nanatrika fitsarana izy ary nambara fa nesorin' ny [[fitondrana Vichy]] taminy ny [[zom-pirenena frantsay]], dia nikasa ny hametrahana ny maha ara-dalàna an' i Frantsa izy sy ny haneken' ny Mpiray Dina an' i Frantsa ho fitenana matanjaka ara-tafika. Tsy nifehy afa-tsy zanatany vitsivitsy ihany izy, saingy neken' ny <u>Resistance</u>, dia nanohy fifandraisana mangatsiaka tamin' i [[Franklin Delano Roosevelt|Franklin Roosevelt]] izy, saingy tamin' ny ankapobeny dia nahazo fanohanana tamin' i [[Winston Churchill]]. Tamin' ny taona 1943 dia nampiray ny <u>France libre</u> ho ao amin' ny <u>Comité français de libération nationale</u> izy, izay nahatonga azy ho mpitarika ilay Comité tamin' ny farany. Izy no nitarika ny firenena tamin' ny alalan' ny Libération; noho izy nankasitraka fahefana mpanatanteraka matanjaka, dia nanohitra ny tolotra avy amin' ny parlemantera izy ary nandà ny hanaraka ny maro anisa voafidy ao amin' ny Antenimieram-Pirenena, dia nametra-pialana izy tamin' ny taona 1946. Ny taona nanaraka dia nanangana ny <u>Rassemblement du peuple français</u> (RPF) izy, nega ny tsy fetezany hanaiky marimaritra iraisana amin' izay heveriny ho "fitondran’ antoko" dia manala azy amin' izay mety ho andraikitra eo amin' ny firenena. Niverina teo amin' ny fitondrana izy taorian' ny krizy tamin' ny volana Mey 1958, tao anatin' ny [[Ady tao Alzeria]]. Lany ho filohan' ny Filankevitra sy nahazo fahefana feno teo amin' ny tontolon' ny <u>hetsika Résurrection</u> izy, dia nahazo fankatoavana ny Repoblika Fahadimy tamin' ny alalan' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]]. Voafidy ho Filohan' ny Repoblika tamin' ny alalan' ny kôlejy novelarina ahitana ny mpifidy vaventy izy, ka nanohana ny "pôlitikan' ny halehibeazan' i Frantsa". Nohamafisiny ny andrim-panjakana sy ny vola (Franc vaovao) ary nomeny anjara toerana ara-toekarena fahatelo ny Fanjakana mpanao tetika sy mpanavao ny indostria. Nandao tsikelikely an' i [[Alzeria frantsay]] izy na dia teo aza ny fanoheran' ny [[Pieds-noirs]] sy ny miaramila, izay nankasitraka ny fiverenany. Nanohy ny [[Fanafoanana ny fanjanahantany|fanafoanana ny fanjanahana]] an' i [[Afrika atsimon' i Sahara]] izy nefa nitazona ny herin' ny Frantsay tao. Nisaraka tamin' ny federalisma eorôpeana sy ny [[fizaràna tao Yalta]] i De Gaulle, niaro ny "fahaleovantenan' ny firenena": nanohana ny "Epropan' ny firenena" izay misy fampihavanana ny Frantsay sy ny Alemana sady izay "avy any [[Atlantika]] mankany [[Tendrombohitra Oraly|Ural]]", nahatsapa ny hery fandresen-dahatra nokleary frantsay, nanala an' i Frantsa tsy ho ao amin' ny fibaikoana ny miaramilan' ny [[OTAN]], nanohitra ny fidiran' ny [[Fanjakana Mitambatra]] ao amin' ny <u>Communauté économique européenne</u> ("Vondrona ara-Toekarena Eorôpeana"), nanohana ny "<u>Québec libre</u>", nanameloka ny <u>Ady tao Vietnamy</u> ary nanaiky an' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] kôminista. Ny fahitany ny fahefana, izany hoe ny maha filoham-panjakana voafidy mivantana sy ankatoavin' ny firenena, dia nampifanohitra azy amin' ny antoko kôminista sy sôsialista ary santrista mpomba ny Erôpeana. Ireo vondrona ireo dia nanakiana ny fomba fitantanana amin' ny fomban' ny tenany manokana loatra, na koa hoe "fanonganam-panjakana maharitra", araka ny filazan' i [[François Mitterrand]], izay tsy lany tamin' ny nahalany an' i De Gaulle indray tamin' ny taona 1965 tamin' ny fifidianana mivantana andraisan' ny mpifidy tsotra rehetra anjara - fomba fandatsaham-bato izay nampakatoaviny tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka tamin' ny taona 1962 taorian' ny fanafihana ny Petit-Clamart izay nikendrena azy. Nandresy ny krizy tamin' ny 68 Mey izy taorian' ny nisehoany ho nisintona, ka niantso fifidianana mpanao lalàna izay mandefa maro anisa gaolista ho ao amin' ny Antenimieram-Pirenena. Tamin' ny taona 1969 anefa dia nanomboka ny fitondrany tamin' ny fanaovana fitsapan-kevi-bahoaka momba ny fanavaozana ny Antenimieran-Doholona sy ny fampirindrana amin' ny faritra izy, ary nametra-pialana taorian' ny fandresen' ny “Tsia”. Nisotro ronono tany amin’ ny fananany any Colombey-les-Deux-Églises izy, ary maty tao valo ambin' ny folo volana tatỳ aoriana. Heverina ho iray amin' ny mpitarika frantsay nanan-kery indrindra teo amin' ny tantara i Charles de Gaulle izay mpanoratra malaza ihany koa. Namela ny ''Mémoires de guerre'' izy, izay nilazany fa "hanana hevitra momba an' i Frantsa" foana izy, ary nitsara fa "tsy afaka ho Frantsa i Frantsa raha tsy misy fahalehibeazana". Raha tsy afaka amin' ny fifandirana ny fiadidiany, dia naseho, maherin' ny antsasa-taonjato taorian' ny nahafatesany, ho olo-malaza eny rehetra eny eo amin' ny fiainana ara-pôlitikan' ny Repoblika Fahadimy, ary saika ny mpanao ara-pôlitika rehetra no nanome voninahitra azy sy milaza fa nandray lova taminy. ==Ny fiainany manokana== I Henri de Gaulle no rainy. Ny vadiny dia i Yvonne de Gaulle. Ny zanany dia i Anne de Gaulle sy i Philippe de Gaulle ary i Élisabeth de Gaulle. Ny rahalahiny sy ny rahavaviny dia i Marie-Agnès de Gaulle, i Jacques de Gaulle, i Xavier de Gaulle ary i Pierre de Gaulle. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0dj5q] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/0dj5q |date=20130904192018 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpanao politika frantsay]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1890]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona 1970]] [[Sokajy:Filohan'i Frantsa]] [[Sokajy:Jeneraly frantsay]] 0sjfmj1kmqqjkz78a3oqjx2xxq9tweu Fanjanahantany 0 190866 1091953 1078226 2024-11-23T16:41:48Z Thelezifor 15140 Nanalehibe sary 1091953 wikitext text/x-wiki [[Sary:Colonisation 1550.png|vignette|379x379px|Ireo [[empira]] sy zanatany tamin' ny taona 1550]] Ny '''fanjanahantany''' dia fibodoana sy fitrandrahana ny tany sy ny olona ao amin' ny firenena iray ataon' ny firenena vahiny izay lasa iankinan' io voalohany io amin' ny lafiny ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] sady mahatonga azy tsy hanana [[fahaleovantena]]. Anisan' ny zavatra niseho ara-tantara mamaritra ny vanimpotoana ankehitriny ny fanjanahantany. Tsara ny manamarika fa na dia nisy ny fiankinan-dohan' ny vahoaka iray amin' ny firenena hafa tamin' ny faritra maro teto amin' izao tontolo izao sy tamin' ny vanimpotona samihafa, dia tsy niseho ny tena fanjanahantany raha tsy tamin' ny alalan' ny [[Eorôpa Andrefana|firenena eorôpeana tandrefana]]. Na dia amin' izao fotoana ilazana ny fahafoanan' ny fanjanahantany izao dia mbola tsapa ny vokatry ny fanjanahantany amin' ny fiainana ara-pôlitikan' ny firenena maro voazanaka taloha sady mbola am-bentin-tenin' ny maro ny fisian' ny toe-tsaina mpanjanaka ananan' ny firenen-dehibe sasany sy ny toe-tsaim-boazanaka ananan' ny firenena madinika maro. == Famaritana == Ny fanjanahantany dia fibodoana sy fitrandrahana ny vahoaka sy ny tanin' ny firenena iray ataon’ ny firenena vahiny izay lasa iankinan’ izany firenena izany amin’ ny lafiny ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] sady mahatonga azy tsy hanana [[fahaleovantena]]. Indraindray dia miresaka koa ny momba ny olona manjanaka toerana na [[planeta]] hafa ankoatra ny [[Tany]] ny tantara foronina. Ny sasany, toy ny tantara foronina ''[[The Matrix]]'' dia miresaka momba ny milina nataon' olombelona, naka ny fahefana sy nanjanaka ny Tany. == Tantara == === Fanjanahan-tany tamin' ny Andro Taloha === Tamin' ny fanitaran-tany nataon' ny [[Eorôpa|Eorôpeana]] tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nahatratra ny fara tampon' ny fandrosoany ny pôlitikan' ny fanjanahantany. Talohan' ireo taonjato ireo dia tsy zava-baovao ny fakana tany hozanahina. ==== Fanjanahan-tany fenisiana ==== Efa nanao fanitaram-panjakana tamin' ny tany maro sady nanjakazaka tamin' ny vahoaka maro hafa ny firenena manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] sy ny nosy sasany ao aminy. Nanorina tobim-barotra manerana ny lemaka manodidina an' i Mediteranea ny [[Fenisia|Fenisiana]] (na Foinikiana). Na dia natokana ho an' ny raharaham-barotra aza ireo tobim-barotra ireo dia nahasarika mpifindra monina avy amin' ny firenena tompon' ny tobim-barotra. Nahita tombontsoa tao, izay tsy hitany tany an-tanindrazany, mantsy ireo mpifindra monina atao hoe [[Voanjo (olona)|voanjo]] ireo. ==== Fanjanahantany grika ==== Lasan-davitra kokoa amin' ny fanitarany ny tany nanjakazakany kosa ny [[Grisy|Grika]]. Efa tany amin' ny taonjato faha-15 tal. J.K. no nandroso ny firenena mpanita-panjakana ary efa nanana tany nozanahina nametrahany voanjo ny tanànana grika maro na dia tsy tena nitovy amin' ny zava-niseho tamin' io ny fanjanahantany taty aoriana. Tamin' ny nampiroboroboany ny fifindrà-monina sy ny fanjanahantany dia nanorim-ponenana teny amin' ny faritra an-tsisin' i [[Azia Minora]] ny Grika sady nanorina tanàna lehibe tamin' ny morontsirak' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Na dia atao hoe efa nisy fanjanahantany aza tamin' ny [[Andro Taloha]] dia tsy mitovy tanteraka amin’ ny fanjanahantany taty aoriana ny endrika nisehoany sy ny tanjona notratrariny. === Ny fanjanahantany amin' ny endriny fantatra ankehitriny === Tany amin' ny taonjato faha-14, ny teny hoe ''colon'' (adika amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] hoe "voanjo") dia nanondro ny olona mamboly amin' ny tany iray izay tsy fananany ka mandoa hofan-tany amin' ny tompony. Niova hevitra io teny io tamin' ny taonjato faha-18 ka nanondro ny olona manangana tany hozanahina na namaritra tany hametrahana voanjo. Izany no nitranga teo amin' ny fifandraisan' ny firenena ao [[Eorôpa Andrefana]] andaniny sy ny firenena any [[Amerika]] sy [[Azia]] ary [[Afrika]] ankilany. Tamin' ny taona 1492 no nahita an' i Amerika i [[Christophe Colomb]]. Izany no nahafantaran' ny Eorôpeana ny fisian' i [[Amerika Avaratra]] sy i [[Amerika Atsimo]]. Nanjanaka an' i Amerika ny Eorôpeana taorian' izany. Noho izany sy noho ny famonoana ny vahoaka [[teratanin' i Amerika]] (ny Amerindiana) maro dia maro, dia lasa manana razana eorôpeanina ny ankamaroan' ny olona mipetraka any Amerika Avaratra. Tamin' ny [[Andro Vaovao]] dia niely maneran-tany ny fanjakazakana amin' ny alalan' ny fanjanahantany. Nivoatra ho amin' ny endrika ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] ny fanjanahantany ka niafara amin' ny fametrahana paikady ho enti-mampanompo ny vahoaka voazanaka. Tamin' ny fiafaran' ny [[Andro Antenatenany]] mantsy dia maro ny filana vaovao izay tsy maintsy nezahin' ny Eorôpeana nomena fahafaham-po noho ny fiovana nisy teo amin' ny hery famokarana sy ny fitaovam-pifandraisana nampiasaina. Nihalany ny [[harena an-kibon' ny tany]] azo trandrahina tao Eorôpa nandritra ny Andro Antenatenany, ary nisondro-bidy ny zavatra mampatsiro sy manamanitra ny sakafo, ka nahatonga ny Eorôpeana hitady akora fanodina sy olona hampiasaina avy aty [[Afrika]] sy any [[Azia]] ary any [[Amerika]]. Efa hatramin’ ny taonjato faha-14 ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sy ny [[Espaina|Espaniôla]] no nandeha lavitra nankaty Afrika nitady izany zavatra sy olona izany. Ny fifaninanana nisy teo amin' ireo firenena roa ireo dia namoronan' ny [[papa]] lalàna hifehy azy, dia ny "[[Dinan' i Tordesillas]]" tamin' ny taona 1494, izay nizara ny tany nifaninanana ho an' i Espaina sy ho an' i Pôrtogaly. Raha vantany vao nanomboka ny pôlitikan' ny fanitaran-tany hozanahina dia nahazo ny fanohanan' ny mpanao [[rijan-kevitra]] malaza izany. Tamin' ny voalohany dia nohamarinina tamin' ny alalan' ny finiavana hitaiza ny vahoaka rehetra izay manalasala ny fiheverana azy ho olombelona ny fanjanahan-tany. Ny fampielezana ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] no tohan-kevitra nitondrana ny fanjanahan-tany, ary izany ihany koa no antony nampanjariana [[Fanandevozana|andevo]] ny vahoaka [[Teratanin' i Amerika|amerindiana]]. Ny teôlojiana anefa no nanomboka ny fitsikerana ny pôlitika nampiharina tany [[Amerika]]. Tamin' ny taona 1550, tamin' ny fifanolanana nalaza tao [[Valladolid]], dia nifanohitra teo ana trehan' ny Filankevitra momba an' i India (frantsay: ''Conseil des Indes'') i [[Las Casas]] sy i [[Juan Ginés de Sepulveda]]. Amin' i Sepulveda dia hamarinin' ny fahambanian-toetran' ny Indiana ny fanjanahan-tany, ary heverina ho ara-drariny ny fanandevozana noho izy atao ho an' ny tombontsoan' ny firenena ambony toa an' i [[Espaina]]. Nandresy ny tsangan-kevitr' i Las Calas tamin' ny farany, ka niteraka ny fampiharana ny lalàna miaro ny Indianan' i Amerika, tsy nahafoana tanteraka ny fanandevozana anefa izany. === Ny "compagnies à charte" === Ny pôlitikan' ny fanitaran-tany nataon' i [[Espaina]] tany [[Azia]] sy tany [[Amerika]] indridraindrindra, izay nahazoany [[empira]] midadasika, dia nanaitra ny firenena eorôpeana hafa koa. Fotoana fohy taorian' izay dia nadray anjara tamin' ny hazakazaka ho amin' ny fanjanahan-tany koa i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]] ary i [[Nederlandy|Hôlandy]] (na Nederlandy). Niditra an-tsehatra mivantana i Espaina sy i [[Pôrtogaly]], fa ny firenena mpandray anjara vaovao, tamin' ny voalohany, dia nampiasa ny atao hoe "compagnies à charte" ho mpanelanelana, izay niforona tamin' ny taonjato faha-17. === Endrika roan' ny fanjanahantany === [[Sary:League of Nations Anachronous Map FR.png|vignette|279x279px|Ny fitrenena eto amin' izao tamin' ny andron' ny [[Fikambanan' ny Firenena]], ny toerana nisy ny firenena voazanaka.]] Matetika dia avahana ny [[zanatany]] ampidirana mponina vaovao sy ny zanatany natao ho trandrahina sy hanjakazakana. Ny zanatany ho an' ny mponina vaovao avy any amin' ny firenena mpanjanaka dia heverina ho fanorenam-ponenan' ny olo-maro ([[Voanjo (mpanjana-tany)|voanjo]]) izay afaka mamorona vondron' olona misy fandaminana. Tsy nisy ara-bakiteny anefa izany zanatany ametrahana mponina vaovao izany, ary ny voanjo eorôpeana dia niaina niaraka tamin' ny vahoaka voazanaka tanatin' ny fiarahamonina anjakan' ny fanavakavahana. Ny zanatany natao ho hararaotina amin' ny fitrandrahina no endrika niely indrindra. Satria ny tanjona voalohan' ny fanjanahantany dia ny hanome ny firenena tandrefana ny loharanon-karenan' ny firenena voazanaka, ny tsy fisian' ny herin-tsandry eorôpeana ho enti-miasa sy ny fanamelohana ny [[fanandevozana]] ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]] dia niteraka fitadiavana olona hafa hampiasaina. Izany no nahatonga ny firenena nanao [[raharaham-barotra telolafy]] hanao maty paika ny fanandevozana ho amin' ny tombontsoany. Niteraka fampiankinan-doha tanteraka ny voanjo amin' ny firenena na tanàna niaviany ny fiheverana ara-toekarena notohanan' ny [[Merkantilisma|merkantilista]]. === Ny empira mpanjana-tany === [[Sary:Colonial empires in 1800.svg|vignette|297x297px|Ireo [[empira]] sy zanatany tamin' ny taona 1800]]Nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 dia nivoatra ny fomba fanaon' ny firenena mpanjanaka sy ny [[empira]]. Afa-tsy i [[Leopold II, mpanjakan' i Belzika|Leopold II]] (mpajaka belza), izay naka tany tamin' ny anarany manokana, dia nisahana mivantana ny fanjanahantany tsy misy mpanelanelana ny fanjakana. I [[Frantsa]] sy i [[Britaina Lehibe]] no tompon-daka tamin' ireo fanjakana mpanjana-tany ireo, nanarakaraka azy roa i [[Alemaina]] sy i [[Italia]]. Ny fahaleovantenan' i Saint-Dominique sy ny lalàmpanorenan' i [[Etazonia]] ary ny fanesorana an' i [[Espaina]] sy [[Pôrtogaly]] tsy ho anisan' ny fanjakana mpanjanatany dia nampitodika ny fanitaran-tany mankaty [[Afrika]] izay voazanaka saika manontolo (afa-tsy i [[Etiôpia]] izay nanohitra ny ezaky ny [[Italia|Italiana]]). Nitazona toerana tsy azo tsinontsinoavina ny zanatany amerikana, indrindra ireo nosy [[Antilia]], na dia vitsy anisa, porofon' izany ny tsy nanafoanany sy ny tsy nanovany ny fifanarahana hatramin' izay ka hatramin' ny taona 1825 sy ny nihazonany ny fomba fanandevozana hatramin' ny taona 1848 tao amin' ny zanatany frantsay. I [[Azia]] kosa no [[kôntinenta]] fahatelo nizaka ny afitsoky ny fanjanahantany. Nisolo miandalana ny [[rijan-kevitra|rijankevitra]] [[Liberalisma ara-toekarena|liberaly]] ny fotokevitra [[Merkantilisma|merkantilista]]. Ary ny "avelao hanao, avelao handalo" novoizin' i [[Adam Smith]] dia tsy nety nifanindran-dalana amin' ny famerana ny fahafahan' ny entam-barotra mivezivezy, izay sehatra nahafahan' ny fanjanahantany nanjakazaka. Nanomboka tamin' ny taona 1870 dia nitombo ny fanohanana tsy misy fepetra nataon' ny mpomba ny fanjanahantany ny fandraharahana nataon' ny mpanjanatany, ary nanamarina ny fanjanahantany tamin' ny alalan' ny tohan-kevitra maro izy ireo. Ny lanjan' ny empira mpanjanatany dia niseho amin' izay ho mason-tsivana amaritana ny tanjaky ny firenena tandrefana. Ohatra amin' izany ny fifaninanana sy ny fifandrafiana nisy teo amin' ny samy firenena eorôpeana izay nitarika amin' ny tsy famelana na dia faritra kely eto ambonin' ny tany tsy hisy mpibodo, mba tsy hahatonga izany faritra izany hanjakan' ny firenena mpifaninana amin' ny tena. Satria tsy maintsy maka anjara toerana eo amin' ny raharaham-barotra maneran-tany, dia tsy maintsy natao izay hananana tobim-pamaharana ara-tafika an-dranomasina sy ara-barotra amin' ny toerana samihafa eto amin' izao tontolo izao. Amin' ny lafiny ara-toekarena dia faritra manana loharanon-karena betsaka ny tany voazanaka, izay azo itrandrahana raha vantany vao miseho ny filana. Etsy an-danin' izany, amin' i [[Frantsa]], ny empira mpanjanatany dia heverina ho toerana fitehirizana olona betsaka, satria, nanoloana an' i Alemaina, dia sahirana izy noho ny tsy fahampian' ny olona ka mampanahy azy ny mety ho vokany raha misy ny ady. Farany, ny firenena mpanjanatany dia nihevi-tena ho mpitondra ny [[sivilizasiôna]] teo amin' ny vahoaka voazanaka izay heveriny ho barbariana.[[Sary:World 1936 empires colonies territory.png|vignette|307x307px|Ireo [[empira]] sy zanatany tamin' ny taona 1936]]Notsikerain' ny [[Kômonisma|kômonista]] izany fiitaran' ny fanjanahantany izany. Nihevitra i [[Vladimir Lenin|Lenine]] fa ny fanjanahantany dia vokatry ny fandrosoan' ny [[kapitalisma]] izay tsy maintsy miafara amin' ny rafitra mpanararaotra amin' ny fitsentsefana olona eran' izao tontolo izao. Ankoatra izany dia nilaza mialoha ity kômonista ity fa manoloana ny fifampiankinana izay nampaharitra ny fanjanahantany dia tsy maintsy hitroatra ny firenena voazanaka. === Tsy nifarana ny toe-tsaina mpanjana-tany === Amin' ny fotoana nahatraran' ny fanjanahantany ny fara tampon' ny tanjany, nandritra ny fe-potoana teo anelanelan' ny [[Ady Lehibe|ady lehibe]] roa, dia nanomboka niseho ny fahalemen' ny fanjanahantany. Ny fikambanana sy hetsika isam-pirenena, izay nanomboka tsapa tao amin' ireo firenena mpanjanaka, dia nitombo, ary taorian' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] dia nahazo [[fahaleovantena]] ôfisialy ny firenena voazanaka. Na dia azon' ireo firenena ireo aza izany sata vaovao izany dia mbola iainana ankehitriny ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao. Ny fifandraisana eo amin’ ny firenena mpanjanaka taloha sy ny firenena nozanahiny dia tsy tapaka tanteraka ary azo atao ny manontany tena raha tena afaka handroso tokoa ny firenena voazanaka taloha izay mbola miankin-doha amin' ny firenenena nanjanaka azy. Ny ankamaroan' ireo firenena voazanaka taloha ireo dia ao amin' ny vondron' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]]. == Jereo koa == * [[Imperialisma]] *[[Fanandevozana]] *[[Prôtektôrata]] *[[Fahaleovantena|Fahaleovan-tena]] *[[Fanjanahantany amin' ny endriny vaovao]] na [[Fanjanahantany amin' ny endriny vaovao|neôkôlônialisma]] *[[Voanjo (olona)|Voanjo]] [[sokajy:Politika]] [[sokajy:Fanjanahan-tany]] 6ylkpa2s7030y6filx1uz8nhkxi19za 1091954 1091953 2024-11-23T16:43:13Z Thelezifor 15140 Rohy 1091954 wikitext text/x-wiki [[Sary:Colonisation 1550.png|vignette|379x379px|Ireo [[empira]] sy zanatany tamin' ny taona 1550]] Ny '''fanjanahantany''' dia fibodoana sy fitrandrahana ny tany sy ny olona ao amin' ny firenena iray ataon' ny firenena vahiny izay lasa iankinan' io voalohany io amin' ny lafiny ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] sady mahatonga azy tsy hanana [[fahaleovantena]]. Anisan' ny zavatra niseho ara-tantara mamaritra ny vanimpotoana ankehitriny ny fanjanahantany. Tsara ny manamarika fa na dia nisy ny fiankinan-dohan' ny vahoaka iray amin' ny firenena hafa tamin' ny faritra maro teto amin' izao tontolo izao sy tamin' ny vanimpotona samihafa, dia tsy niseho ny tena fanjanahantany raha tsy tamin' ny alalan' ny [[Eorôpa Andrefana|firenena eorôpeana tandrefana]]. Na dia amin' izao fotoana ilazana ny fahafoanan' ny fanjanahantany izao dia mbola tsapa ny vokatry ny fanjanahantany amin' ny fiainana ara-pôlitikan' ny firenena maro voazanaka taloha sady mbola am-bentin-tenin' ny maro ny fisian' ny toe-tsaina mpanjanaka ananan' ny firenen-dehibe sasany sy ny toe-tsaim-boazanaka ananan' ny firenena madinika maro. == Famaritana == Ny fanjanahantany dia fibodoana sy fitrandrahana ny vahoaka sy ny tanin' ny firenena iray ataon’ ny firenena vahiny izay lasa iankinan’ izany firenena izany amin’ ny lafiny ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] sady mahatonga azy tsy hanana [[fahaleovantena]]. Indraindray dia miresaka koa ny momba ny olona manjanaka toerana na [[planeta]] hafa ankoatra ny [[Tany]] ny tantara foronina. Ny sasany, toy ny tantara foronina ''[[The Matrix]]'' dia miresaka momba ny milina nataon' olombelona, naka ny fahefana sy nanjanaka ny Tany. == Tantara == === Fanjanahan-tany tamin' ny Andro Taloha === Tamin' ny fanitaran-tany nataon' ny [[Eorôpa|Eorôpeana]] tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nahatratra ny fara tampon' ny fandrosoany ny pôlitikan' ny fanjanahantany. Talohan' ireo taonjato ireo dia tsy zava-baovao ny fakana tany hozanahina. ==== Fanjanahan-tany fenisiana ==== Efa nanao fanitaram-panjakana tamin' ny tany maro sady nanjakazaka tamin' ny vahoaka maro hafa ny firenena manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] sy ny nosy sasany ao aminy. Nanorina tobim-barotra manerana ny lemaka manodidina an' i Mediteranea ny [[Fenisia|Fenisiana]] (na Foinikiana). Na dia natokana ho an' ny raharaham-barotra aza ireo tobim-barotra ireo dia nahasarika mpifindra monina avy amin' ny firenena tompon' ny tobim-barotra. Nahita tombontsoa tao, izay tsy hitany tany an-tanindrazany, mantsy ireo mpifindra monina atao hoe [[Voanjo (olona)|voanjo]] ireo. ==== Fanjanahantany grika ==== Lasan-davitra kokoa amin' ny fanitarany ny tany nanjakazakany kosa ny [[Grisy|Grika]]. Efa tany amin' ny taonjato faha-15 tal. J.K. no nandroso ny firenena mpanita-panjakana ary efa nanana tany nozanahina nametrahany voanjo ny tanànana grika maro na dia tsy tena nitovy amin' ny zava-niseho tamin' io ny fanjanahantany taty aoriana. Tamin' ny nampiroboroboany ny fifindrà-monina sy ny fanjanahantany dia nanorim-ponenana teny amin' ny faritra an-tsisin' i [[Azia Minora]] ny Grika sady nanorina tanàna lehibe tamin' ny morontsirak' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Na dia atao hoe efa nisy fanjanahantany aza tamin' ny [[Andro Taloha]] dia tsy mitovy tanteraka amin’ ny fanjanahantany taty aoriana ny endrika nisehoany sy ny tanjona notratrariny. === Ny fanjanahantany amin' ny endriny fantatra ankehitriny === Tany amin' ny taonjato faha-14, ny teny hoe ''colon'' (adika amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] hoe "voanjo") dia nanondro ny olona mamboly amin' ny tany iray izay tsy fananany ka mandoa hofan-tany amin' ny tompony. Niova hevitra io teny io tamin' ny taonjato faha-18 ka nanondro ny olona manangana tany hozanahina na namaritra tany hametrahana voanjo. Izany no nitranga teo amin' ny fifandraisan' ny firenena ao [[Eorôpa Andrefana]] andaniny sy ny firenena any [[Amerika]] sy [[Azia]] ary [[Afrika]] ankilany. Tamin' ny taona 1492 no nahita an' i Amerika i [[Christophe Colomb]]. Izany no nahafantaran' ny Eorôpeana ny fisian' i [[Amerika Avaratra]] sy i [[Amerika Atsimo]]. Nanjanaka an' i Amerika ny Eorôpeana taorian' izany. Noho izany sy noho ny famonoana ny vahoaka [[teratanin' i Amerika]] (ny Amerindiana) maro dia maro, dia lasa manana razana eorôpeanina ny ankamaroan' ny olona mipetraka any Amerika Avaratra. Tamin' ny [[Andro Vaovao]] dia niely maneran-tany ny fanjakazakana amin' ny alalan' ny fanjanahantany. Nivoatra ho amin' ny endrika ara-[[pôlitika]] sy ara-[[toekarena]] ny fanjanahantany ka niafara amin' ny fametrahana paikady ho enti-mampanompo ny vahoaka voazanaka. Tamin' ny fiafaran' ny [[Andro Antenatenany]] mantsy dia maro ny filana vaovao izay tsy maintsy nezahin' ny Eorôpeana nomena fahafaham-po noho ny fiovana nisy teo amin' ny hery famokarana sy ny fitaovam-pifandraisana nampiasaina. Nihalany ny [[harena an-kibon' ny tany]] azo trandrahina tao Eorôpa nandritra ny Andro Antenatenany, ary nisondro-bidy ny zavatra mampatsiro sy manamanitra ny sakafo, ka nahatonga ny Eorôpeana hitady akora fanodina sy olona hampiasaina avy aty [[Afrika]] sy any [[Azia]] ary any [[Amerika]]. Efa hatramin’ ny taonjato faha-14 ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sy ny [[Espaina|Espaniôla]] no nandeha lavitra nankaty Afrika nitady izany zavatra sy olona izany. Ny fifaninanana nisy teo amin' ireo firenena roa ireo dia namoronan' ny [[papa]] lalàna hifehy azy, dia ny "[[Dinan' i Tordesillas]]" tamin' ny taona 1494, izay nizara ny tany nifaninanana ho an' i Espaina sy ho an' i Pôrtogaly. Raha vantany vao nanomboka ny pôlitikan' ny fanitaran-tany hozanahina dia nahazo ny fanohanan' ny mpanao [[rijan-kevitra]] malaza izany. Tamin' ny voalohany dia nohamarinina tamin' ny alalan' ny finiavana hitaiza ny vahoaka rehetra izay manalasala ny fiheverana azy ho olombelona ny fanjanahan-tany. Ny fampielezana ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] no tohan-kevitra nitondrana ny fanjanahan-tany, ary izany ihany koa no antony nampanjariana [[Fanandevozana|andevo]] ny vahoaka [[Teratanin' i Amerika|amerindiana]]. Ny teôlojiana anefa no nanomboka ny fitsikerana ny pôlitika nampiharina tany [[Amerika]]. Tamin' ny taona 1550, tamin' ny fifanolanana nalaza tao [[Valladolid]], dia nifanohitra teo ana trehan' ny Filankevitra momba an' i India (frantsay: ''Conseil des Indes'') i [[Las Casas]] sy i [[Juan Ginés de Sepulveda]]. Amin' i Sepulveda dia hamarinin' ny fahambanian-toetran' ny Indiana ny fanjanahan-tany, ary heverina ho ara-drariny ny fanandevozana noho izy atao ho an' ny tombontsoan' ny firenena ambony toa an' i [[Espaina]]. Nandresy ny tsangan-kevitr' i Las Calas tamin' ny farany, ka niteraka ny fampiharana ny lalàna miaro ny Indianan' i Amerika, tsy nahafoana tanteraka ny fanandevozana anefa izany. === Ny "compagnies à charte" === Ny pôlitikan' ny fanitaran-tany nataon' i [[Espaina]] tany [[Azia]] sy tany [[Amerika]] indridraindrindra, izay nahazoany [[empira]] midadasika, dia nanaitra ny firenena eorôpeana hafa koa. Fotoana fohy taorian' izay dia nadray anjara tamin' ny hazakazaka ho amin' ny fanjanahan-tany koa i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]] ary i [[Nederlandy|Hôlandy]] (na Nederlandy). Niditra an-tsehatra mivantana i Espaina sy i [[Pôrtogaly]], fa ny firenena mpandray anjara vaovao, tamin' ny voalohany, dia nampiasa ny atao hoe "compagnies à charte" ho mpanelanelana, izay niforona tamin' ny taonjato faha-17. === Endrika roan' ny fanjanahantany === [[Sary:League of Nations Anachronous Map FR.png|vignette|279x279px|Ny fitrenena eto amin' izao tamin' ny andron' ny [[Fikambanan' ny Firenena]], ny toerana nisy ny firenena voazanaka.]] Matetika dia avahana ny [[zanatany]] ampidirana mponina vaovao sy ny zanatany natao ho trandrahina sy hanjakazakana. Ny zanatany ho an' ny mponina vaovao avy any amin' ny firenena mpanjanaka dia heverina ho fanorenam-ponenan' ny olo-maro ([[Voanjo (mpanjana-tany)|voanjo]]) izay afaka mamorona vondron' olona misy fandaminana. Tsy nisy ara-bakiteny anefa izany zanatany ametrahana mponina vaovao izany, ary ny voanjo eorôpeana dia niaina niaraka tamin' ny vahoaka voazanaka tanatin' ny fiarahamonina anjakan' ny fanavakavahana. Ny zanatany natao ho hararaotina amin' ny fitrandrahina no endrika niely indrindra. Satria ny tanjona voalohan' ny fanjanahantany dia ny hanome ny firenena tandrefana ny loharanon-karenan' ny firenena voazanaka, ny tsy fisian' ny herin-tsandry eorôpeana ho enti-miasa sy ny fanamelohana ny [[fanandevozana]] ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]] dia niteraka fitadiavana olona hafa hampiasaina. Izany no nahatonga ny firenena nanao [[raharaham-barotra telolafy]] hanao maty paika ny fanandevozana ho amin' ny tombontsoany. Niteraka fampiankinan-doha tanteraka ny voanjo amin' ny firenena na tanàna niaviany ny fiheverana ara-toekarena notohanan' ny [[Merkantilisma|merkantilista]]. === Ny empira mpanjana-tany === [[Sary:Colonial empires in 1800.svg|vignette|297x297px|Ireo [[empira]] sy zanatany tamin' ny taona 1800]]Nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 dia nivoatra ny fomba fanaon' ny firenena mpanjanaka sy ny [[empira]]. Afa-tsy i [[Leopold II, mpanjakan' i Belzika|Leopold II]] (mpajaka belza), izay naka tany tamin' ny anarany manokana, dia nisahana mivantana ny fanjanahantany tsy misy mpanelanelana ny fanjakana. I [[Frantsa]] sy i [[Britaina Lehibe]] no tompon-daka tamin' ireo fanjakana mpanjana-tany ireo, nanarakaraka azy roa i [[Alemaina]] sy i [[Italia]]. Ny fahaleovantenan' i Saint-Dominique sy ny lalàmpanorenan' i [[Etazonia]] ary ny fanesorana an' i [[Espaina]] sy [[Pôrtogaly]] tsy ho anisan' ny fanjakana mpanjanatany dia nampitodika ny fanitaran-tany mankaty [[Afrika]] izay voazanaka saika manontolo (afa-tsy i [[Etiôpia]] izay nanohitra ny ezaky ny [[Italia|Italiana]]). Nitazona toerana tsy azo tsinontsinoavina ny zanatany amerikana, indrindra ireo nosy [[Antilia]], na dia vitsy anisa, porofon' izany ny tsy nanafoanany sy ny tsy nanovany ny fifanarahana hatramin' izay ka hatramin' ny taona 1825 sy ny nihazonany ny fomba fanandevozana hatramin' ny taona 1848 tao amin' ny zanatany frantsay. I [[Azia]] kosa no [[kôntinenta]] fahatelo nizaka ny afitsoky ny fanjanahantany. Nisolo miandalana ny [[rijan-kevitra|rijankevitra]] [[Liberalisma ara-toekarena|liberaly]] ny fotokevitra [[Merkantilisma|merkantilista]]. Ary ny "avelao hanao, avelao handalo" novoizin' i [[Adam Smith]] dia tsy nety nifanindran-dalana amin' ny famerana ny fahafahan' ny entam-barotra mivezivezy, izay sehatra nahafahan' ny fanjanahantany nanjakazaka. Nanomboka tamin' ny taona 1870 dia nitombo ny fanohanana tsy misy fepetra nataon' ny mpomba ny fanjanahantany ny fandraharahana nataon' ny mpanjanatany, ary nanamarina ny fanjanahantany tamin' ny alalan' ny tohan-kevitra maro izy ireo. Ny lanjan' ny empira mpanjanatany dia niseho amin' izay ho mason-tsivana amaritana ny tanjaky ny firenena tandrefana. Ohatra amin' izany ny fifaninanana sy ny fifandrafiana nisy teo amin' ny samy firenena eorôpeana izay nitarika amin' ny tsy famelana na dia faritra kely eto ambonin' ny tany tsy hisy mpibodo, mba tsy hahatonga izany faritra izany hanjakan' ny firenena mpifaninana amin' ny tena. Satria tsy maintsy maka anjara toerana eo amin' ny raharaham-barotra maneran-tany, dia tsy maintsy natao izay hananana tobim-pamaharana ara-tafika an-dranomasina sy ara-barotra amin' ny toerana samihafa eto amin' izao tontolo izao. Amin' ny lafiny ara-toekarena dia faritra manana loharanon-karena betsaka ny tany voazanaka, izay azo itrandrahana raha vantany vao miseho ny filana. Etsy an-danin' izany, amin' i [[Frantsa]], ny empira mpanjanatany dia heverina ho toerana fitehirizana olona betsaka, satria, nanoloana an' i Alemaina, dia sahirana izy noho ny tsy fahampian' ny olona ka mampanahy azy ny mety ho vokany raha misy ny ady. Farany, ny firenena mpanjanatany dia nihevi-tena ho mpitondra ny [[sivilizasiôna]] teo amin' ny vahoaka voazanaka izay heveriny ho barbariana.[[Sary:World 1936 empires colonies territory.png|vignette|307x307px|Ireo [[empira]] sy zanatany tamin' ny taona 1936]]Notsikerain' ny [[Kômonisma|kômonista]] izany fiitaran' ny fanjanahantany izany. Nihevitra i [[Vladimir Lenin|Lenine]] fa ny fanjanahantany dia vokatry ny fandrosoan' ny [[kapitalisma]] izay tsy maintsy miafara amin' ny rafitra mpanararaotra amin' ny fitsentsefana olona eran' izao tontolo izao. Ankoatra izany dia nilaza mialoha ity kômonista ity fa manoloana ny fifampiankinana izay nampaharitra ny fanjanahantany dia tsy maintsy hitroatra ny firenena voazanaka. === Tsy nifarana ny toe-tsaina mpanjana-tany === Amin' ny fotoana nahatraran' ny fanjanahantany ny fara tampon' ny tanjany, nandritra ny fe-potoana teo anelanelan' ny [[Ady Lehibe|ady lehibe]] roa, dia nanomboka niseho ny fahalemen' ny fanjanahantany. Ny fikambanana sy hetsika isam-pirenena, izay nanomboka tsapa tao amin' ireo firenena mpanjanaka, dia nitombo, ary taorian' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] dia nahazo [[fahaleovantena]] ôfisialy ny firenena voazanaka. Na dia azon' ireo firenena ireo aza izany sata vaovao izany dia mbola iainana ankehitriny ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao. Ny fifandraisana eo amin’ ny firenena mpanjanaka taloha sy ny firenena nozanahiny dia tsy tapaka tanteraka ary azo atao ny manontany tena raha tena afaka handroso tokoa ny firenena voazanaka taloha izay mbola miankin-doha amin' ny firenenena nanjanaka azy. Ny ankamaroan' ireo firenena voazanaka taloha ireo dia ao amin' ny vondron' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]]. == Jereo koa == * [[Imperialisma]] *[[Fanandevozana]] *[[Prôtektôrata]] *[[Fahaleovantena|Fahaleovan-tena]] *[[Fanjanahantany amin' ny endriny vaovao]] na [[Fanjanahantany amin' ny endriny vaovao|neôkôlônialisma]] *[[Voanjo (olona)|Voanjo]] *[[Franafrique|Frantsafrika]] [[sokajy:Politika]] [[sokajy:Fanjanahan-tany]] 8qi4hdvvmd0w3kzoyd2sy43pnmvf9yu Antanosy 0 229961 1091972 1091920 2024-11-23T17:45:02Z Thelezifor 15140 /* Fiorenam-ponenan' ny Frantsay */ 1091972 wikitext text/x-wiki [[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]] [[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]] Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360&nbsp;000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013. == Ny maha izy azy ny Antanosy == Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]] Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>. Niisa 360&nbsp;000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]] == Fiarahamonina == Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny. === Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona === Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo: * ny [[Antavaratra (tanosy)|Antavaratra]] any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antaisaka]]); * ireo monina amin' ny lohasaha [[Antambolo (tanosy)|Antambolo]] ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]] * ny [[Antatsimo (tanosy)|Antatsimo]] mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]]. Raha zaraina dimy, dia ao: * ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra); * ny [[Antambolo (tanosy)|Antambolo]] na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]; * ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]); * ny [[Antambato (tanosy)|Antambato]] na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]]; * ny [[Antanosy (Fanjahira)|Antanosy]] na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]]. Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe [[Enosiavaratse|Enosiavaratsy]] (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]). == Tantara == === Tarana-mpanjaka zafiraminia === Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona. === Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana === Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10&nbsp;m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9&nbsp;km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy. Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova ​​vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, [[Chambanga]], ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i [[Drian-Ramaka]] zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]]. === Fiorenam-ponenan' ny Frantsay === Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40&nbsp;km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay natezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana [[Aika (zavamaniry)|aika]] (''Indigofera tinctoria'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]]. Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' [[Andriampanolahy]] zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy [[fanapoizinana]] ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany. === Fitondrana tompomenakely === Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i [[Diamarang Diamera]], mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo. Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3&nbsp;000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10&nbsp;000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''Compagnie française des Indes orientales'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600. Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny [[Zafiraminia]], atao hoe [[Rabefania]]. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]]. === Fanapahan' ny Merina === Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3&nbsp;000 hatramin' ny 4&nbsp;000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany. === Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy === Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay. === Zanatany frantsay === Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy [[Rabefagnatrika]], izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]]. Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i [[Befagnatrika]], izay mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy. Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]]. === Repoblikan' i Madagasikara === Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka. == Fiteny == Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy).. == Toekarena == === Jono === Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka. === Fambolena sy fiompiana === Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[trongatsy mavokely]] (''Catharanthus roseus''), ny [[taretra]] (''Agave sisalana'') ary ny [[Dipoavatra (maniry)|dipoavatra]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy. === Taozavatra === [[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]] Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo. === Varotra === Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny divarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' ala ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>. == Kolontsaina == [[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]] === Ny fivavahan-drazana === Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa. === Ny kristianisma === Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy. === Fombafomba amin' ny fandevenana === [[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]] Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana. [[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]] == Jereo koa == '''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>''' '''Ny foko eto Madagasikara''' * [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]]. '''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara''' * [[Sinoa eto Madagasikara]] * [[Vazaha eto Madagasikara]] * [[Karàna]] '''Samihafa''' * [[Jiosy malagasy]] == Tahirin-kevitra == * [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo] * [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }} == Boky azo anovozan-kevitra == * Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>. * Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29. * Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994. * Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie. * Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987. * Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p. * Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990. * Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005. * Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. * Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p. * Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse) * Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>. == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Foko ao Madagasikara]] 2smglb19an9jny32u9nwchor4wvha3v 1091997 1091972 2024-11-24T10:15:05Z Thelezifor 15140 Rohy 1091997 wikitext text/x-wiki [[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]] [[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]] Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360&nbsp;000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013. == Ny maha izy azy ny Antanosy == Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]] Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>. Niisa 360&nbsp;000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]] == Fiarahamonina == Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny. === Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona === Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo: * ny [[Antavaratra (tanosy)|Antavaratra]] any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antaisaka]]); * ireo monina amin' ny lohasaha [[Antambolo (tanosy)|Antambolo]] ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]] * ny [[Antatsimo (tanosy)|Antatsimo]] mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]]. Raha zaraina dimy, dia ao: * ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra); * ny [[Antambolo (tanosy)|Antambolo]] na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]; * ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]); * ny [[Antambato (tanosy)|Antambato]] na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]]; * ny [[Antanosy (Fanjahira)|Antanosy]] na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]]. Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe [[Enosiavaratse|Enosiavaratsy]] (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]). == Tantara == === Tarana-mpanjaka zafiraminia === Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona. === Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana === Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10&nbsp;m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9&nbsp;km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy. Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova ​​vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, [[Chambanga]], ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i [[Drian-Ramaka]] zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]]. === Fiorenam-ponenan' ny Frantsay === Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40&nbsp;km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay natezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana [[Aika (zavamaniry)|aika]] (''[[Indigofera tinctoria]]'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]]. Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' [[Andriampanolahy]] zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy [[fanapoizinana]] ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany. === Fitondrana tompomenakely === Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i [[Diamarang Diamera]], mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo. Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3&nbsp;000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10&nbsp;000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''Compagnie française des Indes orientales'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600. Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny [[Zafiraminia]], atao hoe [[Rabefania]]. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]]. === Fanapahan' ny Merina === Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3&nbsp;000 hatramin' ny 4&nbsp;000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany. === Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy === Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay. === Zanatany frantsay === Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy [[Rabefagnatrika]], izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]]. Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i [[Befagnatrika]], izay mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy. Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]]. === Repoblikan' i Madagasikara === Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka. == Fiteny == Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy).. == Toekarena == === Jono === Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka. === Fambolena sy fiompiana === Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[trongatsy mavokely]] (''Catharanthus roseus''), ny [[taretra]] (''Agave sisalana'') ary ny [[Dipoavatra (maniry)|dipoavatra]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy. === Taozavatra === [[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]] Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo. === Varotra === Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny divarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' ala ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>. == Kolontsaina == [[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]] === Ny fivavahan-drazana === Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa. === Ny kristianisma === Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy. === Fombafomba amin' ny fandevenana === [[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]] Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana. [[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]] == Jereo koa == '''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>''' '''Ny foko eto Madagasikara''' * [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]]. '''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara''' * [[Sinoa eto Madagasikara]] * [[Vazaha eto Madagasikara]] * [[Karàna]] '''Samihafa''' * [[Jiosy malagasy]] == Tahirin-kevitra == * [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo] * [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }} == Boky azo anovozan-kevitra == * Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>. * Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29. * Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994. * Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie. * Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987. * Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p. * Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990. * Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005. * Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. * Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p. * Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse) * Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>. == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Foko ao Madagasikara]] 8i9952jh7pg9iocmfa29am7ojg04qc3 1092001 1091997 2024-11-24T10:47:08Z Thelezifor 15140 Namafa rohy 1092001 wikitext text/x-wiki [[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]] [[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]] Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360&nbsp;000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013. == Ny maha izy azy ny Antanosy == Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]] Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>. Niisa 360&nbsp;000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]] == Fiarahamonina == Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny. === Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona === Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo: * ny [[Antavaratra (tanosy)|Antavaratra]] any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antaisaka]]); * ireo monina amin' ny lohasaha [[Antambolo (tanosy)|Antambolo]] ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]] * ny [[Antatsimo (tanosy)|Antatsimo]] mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]]. Raha zaraina dimy, dia ao: * ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra); * ny [[Antambolo (tanosy)|Antambolo]] na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]; * ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]); * ny [[Antambato (tanosy)|Antambato]] na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]]; * ny [[Antanosy (Fanjahira)|Antanosy]] na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]]. Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe [[Enosiavaratse|Enosiavaratsy]] (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]). == Tantara == === Tarana-mpanjaka zafiraminia === Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona. === Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana === Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10&nbsp;m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9&nbsp;km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy. Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova ​​vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, [[Chambanga]], ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i [[Drian-Ramaka]] zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]]. === Fiorenam-ponenan' ny Frantsay === Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40&nbsp;km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay natezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana aika na angitra (''[[Indigofera tinctoria]]'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]]. Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' [[Andriampanolahy]] zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy fanapoizinana ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany. === Fitondrana tompomenakely === Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i [[Diamarang Diamera]], mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo. Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3&nbsp;000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10&nbsp;000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''Compagnie française des Indes orientales'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600. Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny [[Zafiraminia]], atao hoe [[Rabefania]]. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]]. === Fanapahan' ny Merina === Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3&nbsp;000 hatramin' ny 4&nbsp;000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany. === Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy === Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay. === Zanatany frantsay === Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy [[Rabefagnatrika]], izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]]. Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i [[Befagnatrika]], izay mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy. Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]]. === Repoblikan' i Madagasikara === Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka. == Fiteny == Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy).. == Toekarena == === Jono === Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka. === Fambolena sy fiompiana === Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[trongatsy mavokely]] (''Catharanthus roseus''), ny [[taretra]] (''Agave sisalana'') ary ny [[Dipoavatra (maniry)|dipoavatra]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy. === Taozavatra === [[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]] Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo. === Varotra === Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny divarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' ala ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>. == Kolontsaina == [[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]] === Ny fivavahan-drazana === Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa. === Ny kristianisma === Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy. === Fombafomba amin' ny fandevenana === [[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]] Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana. [[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]] == Jereo koa == '''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>''' '''Ny foko eto Madagasikara''' * [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]]. '''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara''' * [[Sinoa eto Madagasikara]] * [[Vazaha eto Madagasikara]] * [[Karàna]] '''Samihafa''' * [[Jiosy malagasy]] == Tahirin-kevitra == * [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo] * [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }} == Boky azo anovozan-kevitra == * Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>. * Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29. * Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994. * Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie. * Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987. * Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p. * Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990. * Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005. * Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. * Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p. * Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse) * Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>. == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Foko ao Madagasikara]] rvcqf1w51qp6cx9sru6694vu8ey5178 Kor'any 0 231247 1091995 1075318 2024-11-24T06:15:10Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091995 wikitext text/x-wiki [[Sary:Opened Qur'an.jpg|vignette|Ny Kor'any masina|249x249px]] Ny '''Kor'any''' dia [[Soratra Masina|boky masin]]' ny [[silamo]] izay inoan' ny Mozilmana fa fanangonana ny tenin' i [[Allah]] (Andriamanitra) izay [[Fanambaràna (finoana)|fanambaràna]] (''āyāt'') ara-bakiteny nambarany tamin' i [[Mohamady]] ([[Fiteny arabo|arabo]]: محمد / ''Muḥammad'') izay inoan' ny Mozilmana fa [[mpaminany]] farany sady irak' Andriamanitra, tamin' ny alalan' ny anjely [[Gabriela (anjely)|Gabriela]] (جبريل / ''Jibrîl'') nanomboka tamin' ny taona 610-612 hatramin' ny fotoana nahafatesany tamin' ny taona 632. Amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] dia القُرْآن‎ / ''al-Qurʾān'' no anaran' ilay boky. Asasoratra tamin' ny faramparan' ny [[Andro Taloha]], tamin' ny taonjato faha-7, ny Kor'any izay boky voalohany sy tranainy indrindra fantatra amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hatramin' izao. Ny [[Tenim-pinoana|dôgma]] nifandovàna eo amin' ny fivavahana silamo dia manao an' io boky io ho asasoratra voalohany amin' ny "teny arabo mazava", sady manana toetra "tsy hay alain-tahaka" eo amin' ny hakanton' ny firafetany sy amin' ny foto-pitsipika [[môraly]] sy [[etika]] voiziny. Ny Kor'any dia antsoina indraindray hoe ''al-kitāb'' ("ny Boky"), ''adh-dhikr'' ("ny fampahatsiahivana") na koa ''al-furqān'' ("ny fahaiza-manavaka"). Ho an' ny Mozilmana sonita dia fanehoana anaran-toetr' Andriamanitra, tsy noforonina, natao ho an' ny olombelona rehetra ny Kor'any. Ny lovam-pampianarana silamo dia mihevitra fa ny lahatsoratra kanônikan' ny Kor'any dia vita tany amin' ny andron' ny [[kalifa]] fahatelo, [[Uthman ibn Affan|Othmān]]. Izany fiheverana izany anefa dia mbola foto-pikarohana sy adihevitra eo amin' ny mpahay tantara amin' izao taonjato faha-21 izao. Amin' ireto mpahay tantara ireto, ny Kor'any dia lahatsoratra samihafa natambatra na nampandrin' ny mpanoratra samihafa an-tsoratra, noraiketina tamin' ireo taona farany tamin' ny taonjato faha-7, teo ambany fitondran' ny [[kalifa]] [[ômeiada]] Abd al-Malik (taona 685-705), izay tena mpandrindra an' ilay empira ary nanao ny finoana silamo ho [[fivavahana ôfisialy]]<ref><small>"La fin d'une énigme", ''L'histoire'', 472, 2020, <abbr>p.</abbr> 3 (citation) mamintina ny ''Le Coran des historiens'', 2019. Jereo koa : ''The Oxford Handbook of Qur'anic studies'', 2020</small></ref>. Ity lahatsoratra ity dia mampivondrona singa avy amin' ny toritenin' i [[Mohamady]], ary koa lahatsoratra manam-piaviana [[Kristianisma|kristiana]] na [[Paganisma|pagàna]] mihitsy aza. Noho izany, ny Kor'any dia mpandova loharanom-pahalalana maro natambatry ny vondrona mpino voalohany izay nihevitra ny tenany fa mifanaraka amin' ny fampianaran' i Mohamady. Miteraka adihevitra eo amin' ny mpahay tantara ny daty nandraiketana ny rijantenin' ny Kor'any. Mitsinjara hoe toko na [[soràta]] miisa 114 ny Kor'any. == Fampahafantarana tsotsotra ny Kor'any == === Ny anarany === Ny anarana hoe ''Kor’any'' ([[Fiteny arabo|arabo]]: اَلْقُرْآنُ‎ / ''Qurʾān'' na ٱلۡقُرۡءَانُ‎ / ''al-Qurʾān''‎‎) dia midika hoe: "ilay fivakina". na "ilay vakiteny". Amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] dia maro ny [[fanagasiana]] ny teny arabo hoe ''Qurʾān'', ka anisan' izany ny hoe '''Koràna''', '''Korany''', '''Koroany''', ary '''Korohany'''. === Ny teny nanoratana ny Kor'any === Ny Kor'any dia voasoratra amin' ny [[fiteny arabo]], tenin-drazan' ilay mpaminany nitondra azy. Ny Kor'any amin' ny fiteny arabo hatramin' izao no eken' ny mpino silamo ho [[Soratra Masina|boky masina]]. Ny fiteny arabo dia [[fiteny semitika]] tenenina ao avaratr' i [[Afrika]] sy any [[Azia Andrefana]]. Raha atambatra ny olona miteny arabo eo amin' ny firenena rehetra izay lazaina fa miteny arabo ôfisialy, dia eo amin' ny 240 tapitrisa eo ho eo. Noho ny fielezan' ny fiteny arabo dia samihafa ny fiteny an-tsoratra sy ny fiteny tenenina am-bava. Ao amin' ny fiteny an-tsoratra dia ahitana ny [[fiteny arabo klasika]], sy ny [[fiteny arabo soratana ankehitriny]]. === Ny olona iantefan' ny Kor'any === Ny Kor'any dia boky mikendry ny sokajy sy sarangan' olona rehetra. Na mpanan-karena na mahantra na fadiranovana na [[Silamo|mpino silamo]] na [[Kristianina|mpino kristianina]] na [[Jodaisma|mpino jiosy]] na [[Ateisma|tsy mpino an' Andriamanitra]] mihitsy dia mbola namelany hafatra sy anatra ary fampitandremana. === Fampiasana ny Ko'rany === Raha ny resaka original no resahina amin’ ny boky manan-kaja Kor’any dia tena original tokoa ny boky manan-kaja Kor’any. Ao ny feo izay mampita amin' ny taranaka mifandimby hatramintsika ankehitriny. Ary tsy tapaka amin’ ny famerenana izany mandritra ny ''soalat'' sy ''taraweeh'' isaky ny volana [[Ramadany]] ireny. Ny soratra dia mbola amin’ ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] izay fitenin-drazan’ ny mpaminany [[Mohamady]]. Ny fitenin' ny boky manan-kaja Kor’any dia tena fampiasan' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mandraka ankehitriny fa tsy mba [[fiteny maty]] velively izay tsy hain’ ny olona afa tsy olom-bitsy. Ao koa ny boky izay mbola dian-tanan’ ireo voalohany izay nanoratra azy izay hitantsika ankehitriny. == Ny fomba famakiana ny Kor'any == Araka ny fampianaran' ny [[Silamo|Mozilmana]], ny Kor'any dia mbola tsy niharan' ny fanovana. Na ny fomba famakiana azy na ny fomba fanazavana azy na ny fomba fampiharana azy dia mbola hita mazava tsara sasy voatahiry amin' ny alalan' ny boky mirakitra ny tenin' ilay [[Mohamady|mpaminany]] nitondra azy, izay atao hoe ''Hadith Sahih''. Ny Kor'any dia manana fomba famakiana azy miisa fito. Vakina amin' ny feo manaitra sy lalim-paka mba haharesy lahatra sahady na dia tsy fantatra aza ny zavatra teneniny. Voasariky ny feo miditra sy mamakivaky ny fanahy ny mpihaino ka mirotsaka amin' ny fomba mahagaga ny ranomasony. == Ny vontoatin' ny Kor'any == Ahitana ny lafin' ny fiainana rehetra ny ao anatiny: na ara-piarahamonina, na ara-pivavahana, na ara-pitondrana, na ara-piarovana izany, dia voalahadahatra ao anatiny. Ny Kor'any dia boky manambara ny zavatra ho avy sy efa lasa. Boky manambara ny zavatra hiseho ao anatin' ny fasana sy ny zavatra hiseho amin' ny [[Fitsarana farany|andron' ny fitsarana]] koa izy. Ny Kor'any dia boky manambarana ny tsiambaratelon' izao tontolo izao. Na ny [[Famoronana (finoana sy fedrà)|fiandohan']] izao tontolo izao izany na ny [[Eskatolojia|fiafarany]] na ny fizotrany ankehitriny dia tsy misy na dia iray aza nafeniny. Ny votoatin' ny Kor'any dia mahakasika ny finoana fototra ao amin' ny [[silamo]], ao anatin' izany ny fisian' [[Andriamanitra ao amin' ny fivavahana abrahamika|Andriamanitra]] sy ny [[Fitsanganan-ko velona|fitsanganana amin' ny maty]]. Hita ao amin' ny Kor'any ihany koa ny fitantaran' ny [[Mpaminanin' ny silamo|mpaminany]] maro tany aloha, ny lohahevitra momba ny [[môraly]] sy momba ny [[lalàna]], ny zava-nitranga ara-tantara tamin' ny andron' i [[Mohamady]], ny fiantrana sy ny [[vavaka]]. Ny andininy (''ayat'') ao amin' ny Kor'any dia mirakitra famporisihana ankapobeny momba ny [[tsara]] sy ny [[ratsy]] ary ny zava-nitranga ara-tantara dia momba ny fitondran-tena ankapobeny. Ny andininy mifandraika amin' ny zava-miseho voajanahary dia nadikan' ny Mozilmana ho famantarana ny maha-azo itokiana ny hafatry ny Kor'any<ref name=":0"><small>Saeed, Abdullah (2008). ''The Qurʼan: an introduction''. London: Routledge. p. 62. <nowiki>ISBN 978-0-415-42124-9</nowiki>.</small></ref>. Ny fomba nanoratana ny Kor'any dia nantsoina hoe "miresaka ankolaka", miaraka amin' ny heviteny ilaina mba hanazavana izay tiana hambara - resahina ny zava-nitranga fa tsy tantaraina; iadian-kevitra tsy misy fanazavana ny tsy fitovian-kevitra; ny olona sy ny toerana dia resahina nefa zara raha omena ny anarany<ref><small>Crone, Patricia (10 June 2008). [https://www.opendemocracy.net/en/mohammed_3866jsp/ "What do we actually know about Mohammed?"]. ''Open Democracy''. Notsidihina tamin' ny 3 Ôktôbra 2019.</small></ref>. === Mônôteisma === Ny lohahevitra foibe ao amin' ny Kor'any dia ny [[mônôteisma]]. Andriamanitra dia aseho ho velona, ​​[[mandrakizay]], [[Fahalalana ny zava-drehetra|mahalala ny zava-drehetra]] ary [[Fahefana ny zava-drehetra|mahery indrindra]] (jereo, ohatra, Kor'any 2:20, 2:29, 2:255). Ambonin' ny zavatra rehetra ny herin' Andriamanitra ao amin' ny [[Famoronana (finoana sy fedrà)|famoronana]]. Izy no namorona ny zava-drehetra, ny [[Lanitra (finoana)|lanitra]] sy ny [[tany]] ary izay eo anelanelany (jereo, ohatra, ny Kor'any 13:16, 2:253, 50:38, sns.). Mitovy avokoa ny olombelona rehetra eo amin’ ny fiankinany tanteraka amin’ Andriamanitra, ary ny hahasoa azy dia miankina amin’ ny fanekeny an' izany zava-misy izany sy ny fiainany mifanaraka amin’ izany<ref name=":1"><small>Richard Bell (Revised and Enlarged by W. Montgomery Watt) (1970). ''Bell's introduction to the Qur'an''. Univ. Press. pp. 31–51. <nowiki>ISBN 978-0-85224-171-4</nowiki>.</small></ref> <ref name=":0" />. Ny Kor'any dia mampiasa fanohanan-kevitra momba ny [[kôsmôlôjia]] amin' ny andininy isan-karazany nefa tsy mampiasa ireo teny ireo hanaporofoana ny <u>fisian' Andriamanitra</u>. Noho izany, <u>izao rehetra izao</u> dia nanam-piandohana ary mila [[Andriamanitra mpamorona|mpamorona]], ary izay rehetra misy dia tsy maintsy manana antony ampy hampisy azy. Ankoatra izany, ny famolavolana izao rehetra izao dia matetika lohahevitra ho saintsainina: "Izy no nahary ny lanitra fito mirindra. Tsy mahita hadisoana amin' ny zavatra noforonin' Andriamanitra ianao, ka jereo indray hoe: mahita kilema va ianao ?" (Kor'any 67:3)<ref><small>Saritoprak, Zeki (2006). "Allah". In Leaman, Oliver (ed.). ''[[iarchive:quranencyclopedi2006unse|The Qur'an: an Encyclopedia]]''. New York: Routledge. pp. 33–40. <nowiki>ISBN 978-0-415-32639-1</nowiki>.</small></ref>. === Eskatôlôjia === Ny [[foto-pampianarana]] momba ny [[andro farany]] sy ny [[Eskatôlôjia silamo|eskatôlôjia]] (ny fiafaran' izao rehetra izao) dia azo heverina ho foto-pampianarana lehibe faharoa ao amin' ny Kor'any<ref name=":1" />. Tombanana ho eo amin' ny ampahatelon' ny Kor'any dia momba ny eskatôlôjia, miresaka momba ny fiainana any ankoatra any amin' ny tontolo ho avy sy ny andro fitsarana amin' ny [[andro farany]]<ref><small>Buck C (2006). "Discovering (final destination)". In Rippin A, et al. (eds.). ''[[iarchive:blackwellcompani00ripp_0|The Blackwell Companion to the Qur'an]]'' (2a reimpr. ed.). Blackwell. p. 30. <nowiki>ISBN 978-1-4051-1752-4</nowiki>.</small></ref>. Misy resaka momba ny fiainana any an-koatra ao amin' ny ankamaroan' ny takelaka ao amin' ny Kor'any ary ny finoana ny any ankoatra dia matetika lazaina miaraka amin' ny finoana an' Andriamanitra toy ny ao amin' ny fitenenana mahazatra hoe: "Minoa an' Andriamanitra sy ny andro farany."<ref><small>Haleem, Muhammad Abdel (2005). ''[[iarchive:understandingqur00abde/page/82|Understanding the Qur'an: themes and style]]''. I.B. Tauris. p. 82. <nowiki>ISBN 978-1-86064-650-8</nowiki>.</small></ref> Misy soràta maromaro toy ny 44, 56, 75, 78, 81 ary 101 izay mifandray mivantana amin' ny fiainana any ankoatra sy ny fanomanana azy. Ny soràta sasany dia manondro ny maha akaiky ny fitrangan' izany ary mampitandrina ny olona mba hiomana amin' ny andro izay efa antomotra. Ohatra, ny andininy voalohany amin’ ny Sotata 22, izay miresaka momba ny horohoron-tany mahery vaika sy ny toe-javatra hisy ny olona amin’ izany andro izany, dia maneho izao fomba tenin' Andriamanitra izao: "Ry vahoaka, manajà ny Tomponareo fa ny horohorontany amin' ilay Ora dia zavatra tsy hay tohaina<ref><small>Saritoprak, Zeki (2006). "Eschatology". In Leaman, Oliver (ed.). ''The Qur'an: an Encyclopedia''. New York: Routledge. pp. 194–99. <nowiki>ISBN 978-0-415-32639-1</nowiki>.</small></ref>." Matetika ny Kor'any dia mazava tsara amin' ny fanehoana ny zavatra hitranga amin' ny andro farany. I Watt dia manoritsoritra ny fomba fijerin' ny Kor'any momba ny andro farany<ref name=":1" />:<blockquote>Ny fara tampon’ ny tantara, rehefa hifarana ity izao tontolo izao ankehitriny ity, dia resahina amin’ ny fomba samihafa. Io no "andro fitsarana", "andro farany", "andro fitsanganana amin' ny maty", na "ny Ora" tsotra fotsiny. Tsy dia matetika loatra ny hoe "andron' ny fanavahana" (rehefa tafasaraka amin' ny [[ratsy]] ny [[tsara]]), "andro fanangonana" (ny olona ho eo anatrehan' Andriamanitra) na "andron' ny fihaonana" (ny olona amin' Andriamanitra). Tonga tampoka ny Ora. Ambara amin' ny alalan' ny horakoraka, na amin' ny kotrokorana, na amin' ny fitsofana trompetra izany. Misy korontana kôsmika avy eo. Miempo ho vovoka ny tendrombohitra, misamboaravoara ny ranomasina, mihamaizina ny masoandro, miraraka ny kintana ary mihorona ny lanitra. Andriamanitra dia miseho ho Mpitsara, fa ny fanatrehany kosa dia asian-teny fa tsy voasoritsoritra. Ny tena zava-dehibe, mazava ho azy, dia ny fanangonana ny olombelona rehetra eo anatrehan’ ny Mpitsara. Ny olombelona amin' ny sokajin-taona rehetra, izay naverina ho amin' ny fiainana, dia manatevina ny vahoaka. Ho an’ ny fanoheran’ ny tsy mpino izay milaza fa ny taranaka teo aloha dia efa maty hatry ny ela ary efa vovoka sy taolam-paty izao, ny valiny dia hoe afaka mamerina azy ireo amin’ ny fiainana Andriamanitra<ref><small>Inty ilay tsongan-tsoratra nadika amin' ny teny malagasy: "''The climax of history, when the present world comes to an end, is referred to in various ways. It is 'the Day of Judgment,' 'the Last Day,' 'the Day of Resurrection,' or simply 'the Hour.' Less frequently it is 'the Day of Distinction' (when the good are separated from the evil), 'the Day of the Gathering' (of men to the presence of God) or 'the Day of the Meeting' (of men with God). The Hour comes suddenly. It is heralded by a shout, by a thunderclap, or by the blast of a trumpet. A cosmic upheaval then takes place. The mountains dissolve into dust, the seas boil up, the sun is darkened, the stars fall and the sky is rolled up. God appears as Judge, but his presence is hinted at rather than described.… The central interest, of course, is in the gathering of all mankind before the Judge. Human beings of all ages, restored to life, join the throng. To the scoffing objection of the unbelievers that former generations had been dead a long time and were now dust and mouldering bones, the reply is that God is nevertheless able to restore them to life''."</small></ref>.</blockquote>Ny Kor'any dia tsy milaza ny [[tsy feteza-maty]] voajanahary ananan' ny [[Fanahin' ny vatana|fanahin' ny olombelona]], satria miankina amin' ny sitrapon' Andriamanitra ny fisian' ny olona: rehefa sitrapony dia ataony ho faty ny olona; ary rehefa sitrapony, dia hatsangany amin’ ny fitsanganan' ny tena amin' ny maty izy<ref name=":2"><small>Esack, Farid (2003). Martin, Richard C. (ed.). ''Encyclopedia of Islam and the Muslim world'' (Online-Ausg. ed.). Macmillan Reference. pp. 568–562. <nowiki>ISBN 978-0-02-865603-8</nowiki>.</small></ref>. === Ny mpaminany === Araka ny voalazan' ny Kor'any dia nifandray tamin' ny olombelona Andriamanitra ary nampahafantatra ny sitrapony tamin' ny alalan' ny famantarana sy [[Fanambaràna (finoana)|fanambaràna]]. Nahazo fanambaràna sy nanolotra izany ho an' ny olombelona ny [[Mpaminanin' ny silamo|mpaminany]] na "Irak' Andriamanitra". Mitovy ny hafatra ary ho an' ny olombelona rehetra. "Tsy misy zavatra izay nolazaina aminao izay tsy voalaza tamin' ny iraka talohanao, fa ao amin' ny Tomponao ny famelan-keloka sy famaizana mafy indrindra." (Kor'any 41:43). Tsy mivantana avy amin’ Andriamanitra mankamin' ny mpaminany ny fanambaràna. [[Anjely (araka ny silamo)|Anjely]] miasa amin' ny maha irak' Andriamanitra azy no mampita ny fanambaràn' Andriamanitra amin’ izy ireo. Izany voalaza ao amin’ ny Kor'any 42:51, izay manao hoe: "Tsy ho an' ny mety maty rehetra ny hitenenan' Andriamanitra amin' izy ireo, afa-tsy amin' ny alalan’ ny fanambaràna, na avy ao ambadiky ny fisalobonana, na amin’ ny alalan’ ny fandefasana iraka hanambara amin’ ny alalany na inona na inona tiany hatao"<ref name=":2" />. === Lohahevitra momba ny etika ara-pivavahana === Ny [[finoana]] dia endrika fototra eo amin' ny [[môraly]] (fitondran-tena) ampianarin' ny Kor'any, ary ny manam-pahaizana dia nanandrana namaritra ny votoatin-kevitry ny hoe "finoana" sy ny hoe "mpino" izay resahina ao amin' ny Kor'any<ref><small>Izutsu, Toshihiko (6 June 2007) [2002]. ''Ethico-religious concepts in the Qur'an'' (Repr. ed.). McGill-Queen's University Press. p. 184. <nowiki>ISBN 978-0-7735-2427-9</nowiki>.</small></ref>. Ny lohahevitra sy ny fananarana momba ny [[etika]] ara-pivavahana momba ny fitondran-tena marina dia mifamatotra amin' ny fahatsapana lalina an' Andriamanitra, ka manantitrantitra ny maha zava-dehibe ny fitokiana sy ny fandraisana andraikitra ary ny finoana ny fihaonan' ny olombelona tsirairay amin' Andriamanitra. Asaina ny olona hanao asa soa, indrindra ho an' ireo sahirana. Ny mpino izay "mandany ny fananany na alina na andro, na mangingina na ampahibemaso" dia ampanantenaina fa "dia hahazo ny valim-pitia eo anatrehan’ ny Tompony izy, ka tsy hanan-tahotra na alahelo izy ireo" (Kor'any 2:27). Manamafy ny fiainam-pianakaviana koa ny Kor'any amin’ ny alalan’ ny fanaovana lalàna momba ny [[fanambadiana]], ny fisaraham-panambadiana ary ny lova. Voarara ny fanao maro toy ny fanjanaham-bola sy ny filokana. Anisan' ny loharano fototry ny lalàna silamo (''Sharia'') ny Kor'any. Ny fanao ara-pivavahana sasany dia zava-dehibe ao amin' ny Kor'any, anisan' izany ny vavaka tsy maintsy atao ara-dalàna (''[[Vavaka dimy fanao isan' andro (silamo)|salat]]'') sy ny [[Fifadian-kanina amin' ny volana Ramadany|fifadian-kanina]] amin' ny volana [[Ramadany]]. Raha mikasika ny fomba fitondrana ny vavaka, ny Kor'any dia manondro ny fiankohofana<ref><small>Campo, Juan E. (2009). ''Encyclopedia of Islam''. Facts On File. pp. 570–574. <nowiki>ISBN 978-0-8160-5454-1</nowiki>.</small></ref> <ref name=":2" />. Ny teny ilazana ny fiantrana, atao hoe ''[[Asa fiantrana (silamo)|zakat]]'', dia midika ara-bakiteny hoe "fanadiovana". Ny fiantrana, araka ny voalazan' ny Kor'any, dia fomba atao ho fanadiovan-tena (Kor'any 9:103) <ref><small>Sonn, Tamara (2010). ''Islam: a brief history'' (Second ed.). Wiley-Blackwell. <nowiki>ISBN 978-1-4051-8093-1</nowiki>.</small></ref>. === Famporisihana amin' ny siansa === Ilay astrôfizisiana Nidhal Guessoum ([[Aljeria|Aljeriana]]), izay mpanakiana mafy ny filazana siantifika sandoka momba ny Kor'any, dia nanasongadina ny famporisihana amin' ny siansa izay omen' ny Kor'any amin' ny fampivelarana ny "atao hoe fahalalana". Manoratra izy hoe<ref><small>Guessoum, Nidhal (2011). ''Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science''. I.B. Tauris. p. 174. <nowiki>ISBN 978-1-84885-517-5</nowiki>, p. 174.</small></ref>:<blockquote>Ny Kor'any dia misarika ny saina ho amin' ny loza ateraky ny fanombantombanana tsy misy porofo ("''Ary aza manaraka izay tsy anananareo fahalalana (azo antoka) momba ny''..." 17:36) ary amin' ny andininy maro samihafa dia angatahiny ny Mozilmana mba hitaky porofo ("''Lazao hoe: porofoy raha marina ny anao"'' 2:111), na eo amin' ny resaka finoana ara-teôlôjia na amin' ny siansan' ny zavaboary<ref><small>Inty ilay tsongan-tsoratra nadika amin' ny teny "The Qur'an draws attention to the danger of conjecturing without evidence (''And follow not that of which you have not the (certain) knowledge of...'' 17:36) and in several different verses asks Muslims to require proofs (''Say: Bring your proof if you are truthful'' 2:111), both in matters of theological belief and in natural science."</small></ref>.</blockquote>Ny filôzôfa palestiniana amerikana Ismail al-Faruqi sy ny manam-pahaizana mozilmana [[Iràka|irakiana]] Taha Jabir Alalwani dia mihevitra fa ny famohazana rehetra amin' ny sivilizasiôna mozilmana dia tsy maintsy manomboka amin' ny Kor'any; na izany aza, ny sakana lehibe indrindra amin' io lalana io dia ny "lova tranainy nandritry ny taonjato maro avy amin' ny ''tafsir'' ("famakafakana") sy ny taranja klasika hafa" izay manakana ny fiheverana anjiaby sy epidemiôlôjika ary sistematikana" momba ny hafatry ny Kor'any. Ilay filôzôfa mozilmana [[Indiana (vahoaka)|indiana]] Muhammad Iqbal dia nihevitra ny metôdôlôjia sy ny epistemôlôjian' ny Kor'any ho ara-panandramana sy vosaina<ref><small>Guessoum, Nidhal (2011). ''Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science''. I.B. Tauris. p. 174. <nowiki>ISBN 978-1-84885-517-5</nowiki>. p.58–9</small> </ref>. Ilay manam-pahaizana mozilmana [[Afganistàna|afgànistaney]] Mohammad Hashim Kamali dia nanambara fa "ny fandinihana ara-tsiansa, ny fahalalana azo avy amin' ny fanandranamana sy ny fitsipiky ny saina" no fitaovana voalohany ahafahan' ny zanak' olombelona manatratra ny tanjona napetraka ho azy ao amin' ny Kor'any<ref><small>Guessoum, Nidhal (2011). ''Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science''. I.B. Tauris. p. 174. <nowiki>ISBN 978-1-84885-517-5</nowiki>., p. 63</small></ref>. Ny manam-pahaizana britanika pakistaney Ziauddin Sardar dia niaro ny Mozilmana izay namolavola ny fototry ny siansa môderina, tamin' ny fanasongadinana ny antso miverimberina ao amin' ny Kor'any mba hijery sy hisaintsaina ny zava-mitranga voajanahary<ref><small>Guessoum, Nidhal (2011). ''Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science''. I.B. Tauris. p. 174. <nowiki>ISBN 978-1-84885-517-5</nowiki>., p. 75.</small></ref>. Ilay mpahay fizika [[Pakistàna|pakistaney]] Abdus Salam, tao amin’ ny lahateniny nandritra ny fanasana tamin' ny [[Loka Nobel]] azony, dia nanonona andinin-teny fanta-daza ao amin’ ny Kor'any (67:3-4) ary avy eo dia nilaza hoe: "Izany tokoa no finoan' ny mpahay fizika rehetra: arakaraka ny itadiavantsika lalina kokoa no mampientanentana kokoa ny fahagagantsika sy vao mainka mampitombo ny famirapiratana azon' ny fijerintsika." Iray amin' ny faharesen-dahatra fototra ao amin' i Salam ny tsy fisian' ny fifanoherana eo amin' ny finoana silamo sy ny zavatra hitan' ny olombelona eo amin' ny zavaboary sy eo amin' izao rehetra izao noho ny siansa. Nitandrina ihany koa i Salam amin' ny fanavahana ny [[metafizika]] sy ny [[fizika]], ary nandrara ny tsy hananaovana fanadihadiana amin' ny fomba ara-panandramana momba ny lohahevitra sasany izay "mampangina ny fizika ary hijanonany ho toy izany", toy ny [[foto-pampianarana]] momba ny "[[Famoronana (finoana sy fedrà)|famoronana]] avy amin' ny tsy misy" izay ataon' i Salam fa ivelan' ny fetran' ny siansa. ka noho izany dia "manome toerana" ny fiheverana ara-pivavahana<ref><small>Guessoum, Nidhal (2011). ''Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science''. I.B. Tauris. p. 174. <nowiki>ISBN 978-1-84885-517-5</nowiki>., p. 134 .</small></ref>.<gallery> Sary:Hungary pecs - jakovali2.jpg|Ny boky manan-kaja Al Korany Sary:Coran-en-francais.jpg|Ny boky manan-kaja Kor'any. Ny ivelany. </gallery> == Ny tantaran' ny fahatongavan' ny Kor'any == === Ny mpaminany Mohamady === Raha jerena ny toe-draharaha tamin' ny taona 570 dia nanjaka ny [[Empira Rômana|Rômana]] (izay nanao ho fivavaham-panjakana ny [[Tantaran' ny kristianisma|kristianisma]]) tao [[Eorôpa]] sy tao amin' ny faritra [[Atsinanana Akaiky]] ([[Siria (faritra)|Siria]], [[Palestina (faritra)|Palestina]], [[Iràka]],…). Ny mpanjaka [[Clovis I]] tamin' ny taona 496 dia nanaraka ny finoana kristianina, ka isan' ireo niandohan' i Eorôpa kristianina voalohany. Izany hoe nanjaka tanteraka ny finoana kristianina tao Eorôpa tamin' izany fotoana izany ary betsaka ny ady niseho nataon' ny Kristianina katôlika. Ary nanomboka tamin' ny taona 325 dia tsy nitsahatra ny fanenjehana ny mpino maro samihafa. Tamin' ny taona 570 dia teraka ny mpaminany [[Mohamady]] tao [[Maka (any Arabia Saodita)|Maka]] any [[Saikanosin' i Arabia|Arabia]]. === Ny fahatongavan' ny Kor'any === Araka ny fampianarana silamo dia tamin' ny taona 610 taor. J.K. no tonga tamin' ny mpaminany [[Mohamady]] ny ''Wahi'' ([[Fanambaràna (finoana)|fanambaràna]] na [[faminaniana]]), ka ny anjely Jibrily ([[Gabriela (anjely)|Gabriela]]) no nitondra ny Kor'any masina tamin' ilay mpaminany ary nampianatra azy ny fomba famakiana izany boky izany sy ny fomba fandaharana azy sy ny fomba fitehirizana azy ao an-tsaina ary ny fomba fanazavana azy. Amin' ny Mozilmana, ny Kor'any dia vaovao mahafaly ho an' ny olombelona rehetra sy fampitandremana azy amin' ny sazy mamaivay miandry azy raha toa ka mitsipaka izany. === Ny fandraisan' ny Arabo ny faminaniana tamin' izany fotoana izany === Niantso ny vahoakany ny Mpaminany mba hanaraka ny [[Silamo|finoana silamo]] ary tsy nitsahatra nitombo ny vahoaka nanaraka azy. Nefa, nahatezitra an' ireo ''Mushrikûn'' na ''Shirk'' (izany hoe ny [[Paganisma|mpanompo sampy]] sy ny [[Pôliteisma|mpivavaka amin' andriamanitra maro]]) izany ka nandeha ny famoretana maro samihafa. Rehefa avy eo dia natomboky ny mpaminany [[Mohamady]] ny iraka izay nampanatanterahina azy. Maro ny nankahala azy sy ny nanendrikendrika azy. Tao ny nilaza fa i Mohamady dia mpamorika na mpamosavy, tao ny niteny fa izy dia mpandainga, tao koa ny nilaza fa izy dia pôeta, tao ny nilaza fa izy dia novorehin' olona, tao koa ny nilaza fa izy dia mpandangolango resaka ihany, tao koa ny nilaza fa izy dia nihambo ho [[mpaminany]] ihany, sns. Teo aloha anefa dia maro tamin' ny mpiara-belona taminy ny niaky ny fahamarinan' i Mohamady sy ny hatsaran' ny fitondran-tenany. Tao ny nampanantena azy ho filoha, tao koa ny nampanantena azy vehivavy tsara tarehy, tao ny nampanantena azy vola be nefa tsy mba nanaiky izy na dia iray aza amin' ireo tolo-kevitry ny mpiara-belona taminy ireo. Noho izany dia nanao tetikady izy ireo ny mba hamonoana azy sy handroahana azy hiala eo amin' ny tanàna. == Ny nanambarana ny faminaniana ho boky iray == === Ny nianarana sy nanoratana ny faminanian' i Mohamady === Ny mpaminany [[Mohamady]] dia nampianatra ny Kor'any tamin' ny [[Sahaba]] (mpiaradia taminy) izay miisa mihoatra ny 10&nbsp;000. Nampianariny azy ireo ny fomba famakiana azy, ny fomba fandaharana azy, ny fomba fitehirizana azy ao an-tsaina sy ny fomba fanazavana azy. Ohatra amin' ny Sahaba nahay tsianjery ny Kor'any iray manontolo i `Abd Allah ibn Mas`ud, i Mu`adh ibn Jabal, i Hudhayfa ibn al-Yaman, i Ubay ibn Ka`b, i Zayd ibn Thabit sy ny hafa (miisa zato mahery ny totaliny). Manaraka izany, nasain' ny Mpaminany nosoratana koa ny Kor'any. Ny Sahaba malaza tamin' ny fanoratana ny Kor'any dia i [[Abu Bakr]], i [[Omar ibn al-Khattâb|‘Omar ibn al Khattab]], i [[Uthman ibn Affan|‘Uthman]], i [[Ali ibn Abi Talib]], i Ubay ibn Ka`b, i Mu`adh ibn Jabal, i Zayd ibn Thabit, i Abu Zayd, i Mu’awiya, i Sayid ibn al-Walid sy maro hafa….<ref><small>Tsiahy: ny ''Sahih Boukhari'' sy ny ''Fath al bari'' dia nosoratan’i Ibn Hajr Asqalani  9/18</small> </ref>. Rehefa mivavaka ireo Sahaba ireo dia nampianarin' ny Mpaminany Mohamady namaky ny ampahany amin' ny boky masina Kor'any. Tsy maintsy mamaky tapany amin' ny soratra hita ao amin' ilay boky masina ireo Sahaba ireo sy ny mpino silamo rehetra mandraka ankehitriny. === Ny fifindrà-monina tany Al-Habasha === Ny fifindrà-monina tao Al-Habasha (any [[Abisinia]] ao [[Etiôpia]], [[Afrika]]) dia fifindrà-monina voalohany, tamin' ny fahadimy taonan' ny fahatongavan' ny faminaniana (taona 615). Rehefa nandeha ny fampijaliana natao tamin' ny mpino silamo vaovao dia nomen' ny Mpaminany alalana ny andiana mpino silamo vitsivitsy, dimy ambin' ny folo, hialokaloka any Al-Habasha (Etiôpia) amin' ny fanjakan' i Aṣḥama ibn Abjar (mpanjaka kristianina Armaha II), ireto avy izy ireo: * Ruqayya (r.a), zanaky ny Mpaminany sy i ‘Uthman ibn Affan (r.a) vadiny; * i Abu Hudhayfa ibn ‘Utbah ibn Rabi'ah sy i Sahla bint Suhail (r.a) vadiny; * i Zubayr ibn al-'Awwam bin Khuwaylid (r.a); * i 'Abd ar-Rahman bin 'Awf (r.a); * i Mous'ab ibn 'Umair (r.a); * i 'Abdullah ibn Mas'ud (r.a); * i Abu Salama (r.a); * i Umm Salamah na Hind bint Abi Umayya (r.a); * i 'Amir bin Rabi'a bin Malik (r.a); * i Hatib bin 'Amr (r.a); * i 'Uthman bin Maz'un (r.a); * i Abu Sibrah bin Abi Ruhm. === Ny nanambarana ny Kor'any ho iray sy ny nanaovana kôpia azy === Maty ny Mpaminany [[Mohamady]] tamin' ny taona 632 ary namela ny Kor'any an-tsoratra sy tao am-pon' ny mpiara-dia taminy miisa mihoatra ny 124&nbsp;000. Natambatra ho boky iray ny takelaka rehetra nosoratana nandritra ny fahaveloman' ny Mpaminany Mohamady tamin' ny taona 634. Navory daholo ny [[Sahaba]] ary nomena an' i Zayd ibn Thabit ny hitantana ny vondron' ny Sahaba hanao izany. I Zayd ibn Thabit dia Sahaba anisan' ny nosafidin' ny mpaminany manokana ho mpanoratra ny Kor'any noho ny fahaizany mamaky, manao tsianjery, manoratra ary mitadidy zavatra. Ary mbola i Zayd koa no nasain' ny [[kalifa]] [[Abu Bakr]] (mpitondra voalohany taorian' ny mpaminany) hanangona ny takelaka rehetra ary hanao izany ho boky mitambatra iray. Nanaiky i Zayd miaraka amin' ny Sahaba hafa izay samy mpanoratra sy mpahay tsianjery ny Kor'any nandritra ny fahaveloman' ny mpaminany. Tamin' ny taona 650, nandritra ny fitondran' i [[Uthman ibn Affan|‘Uthman]], [[kalifa]] fahatelo, dia nasain' ity farany i Zayd ibn Thabit mba hanao kôpia maromaro ny Kor'any ary hanaparitaka izany amin' ny toerana maro satria efa tsy nitsahatra niely ny [[Silamo|finoana silamo]]. Ohatra: Nalefa tany Sham (faritra [[Siria (faritra)|Siria]]), tany [[Iràka]], tany [[Meka (Arabia Saodita)|Meka]], tany [[Medina (Arabia Saodita)|Medina]], sns. == Fifandraisan' ny Kor'any amin' ny fivavahana sy literatiora hafa == === Ny fivavahana hafa manaiky ny Kor'any === Ny vondrona tsy mozilmana sasany toa ny [[Bahaisma|Bahay]] sy ny [[Droza]] dia mihevitra ny Kor'any ho [[Soratra Masina|boky masina]]. Ao amin' ny finoana bahay, ny Kor'any dia ekena ho [[Fanambaràna (finoana)|fanambaràna]] marina avy amin' [[Andriamanitra ao amin' ny fivavahana abrahamika|Andriamanitra]] sahala amin' ny fanambaràn' ny [[fivavahana]] hafa maneran-tany, ny [[Silamo|finoana silamo]] dia dingana iray ao anatin' ny fiasan' Andriamanitra manatanteraka ny [[fanambaràna miandalana]]. I [[Baháʼu'lláh|Bahá'u'lláh]], mpaminany mpanorina ny finoana bahay, dia nanamarina ny maha-marina ny Kor'any, raha nanoratra hoe: "Tsy nandinika ny Kor'any ve ianareo? Vakio izy, sao dia hahitanao ny Fahamarinana, fa io Boky io dia lalana mahitsy tokoa. Izany no lalan' Andriamanitra ho an' izay rehetra any an-danitra sy izay rehetra ety an-tany"<ref><small>"[https://www.bahai.org/library/authoritative-texts/bahaullah/kitab-i-iqan/5#335712027 The Kitáb-i-Íqán]". ''Bahá'í Reference Library''. Notsidihina tamin' ny 6 Aogositra 2021.</small></ref> <ref><small>Inty ilay tsongan-tsoratra nadika amin' ny teny malagasy: "''Perused ye not the Qur'án? Read it, that haply ye may find the Truth, for this Book is verily the Straight Path. This is the Way of God unto all who are in the heavens and all who are on the earth''."</small></ref>. Mitady aingam-panahy avy amin' ny Kor'any ihany koa ny [[Oniversalisma Onitariana|Oniversalista Onitariana]]. === Lahatsoratra manam-pifandraisana amin' ny Kor'any === Raha ny amin' ny filazana ny maha avy amin' Andriamanitra ny Kor'any, ny mpitsikera dia manondro loharanon-tsoratra efa nisy teo aloha, izay tsy avy ao amin' ny [[Baiboly]] ihany izay noheverina ho fanambaran' Andriamanitra tranainy kokoa, fa avy amin' ny bokin' ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] (mpampianatra finoan-diso) sy [[Apôkrifan' ny Baiboly|boky apôkrifa]] ary ny lahatsoratra [[Talmoda|talmodika]] koa, toy ny [[Diatesarôna]], ny [[Prôtevanjelin' i Jakôba]], ny [[Filazantsaran' ny Fahazazana nosoratan' i Tômasy]], ny [[Evanjelin' i Pseodô-Matio|Filazantsaran' i Pseodô-Matio]] ary ny [[Filazantsara arabon' ny Fahazazana]]<ref><small>Griffith, Signey (2008). "Christian Lore and the Arabic Qur'an". In Reynolds, Gabriel S. (ed.). ''The Qurʼān in its Historical Context''. Psychology Press. p. 112. <nowiki>ISBN 978-0-203-93960-4</nowiki>.</small></ref><ref><small>''New Catholic Encyclopedia''. Vol. 7. Washington, DC: The Catholic University of America. 1967. p. 677.</small></ref>. Nisy manam-pahaizana nilaza fa ny Diatesarôna, amin' ny maha fandrindrana ny [[Filazantsara]] azy, dia mety ho nahatonga ny fiheverana ao amin' ny Kor'any fa ny Filazantsara kristiana dia lahatsoratra tokana<ref><small>Rawandi, Ibn (2002). "On pre-Islamic Christian strophic poetical texts in the Koran". In Warraq, Ibn (ed.). ''What the Koran Really Says: Language, Text and Commentary''. Prometheus Books. <nowiki>ISBN 978-1-57392-945-5</nowiki>.</small></ref>. Ny Kor'any dia manaiky fa ny fiampangana ho nindrana anganom-bahoaka taloha dia natao hanoherana an' i [[Mohamady]] (Kor'any 25:5). Na izany aza, ny [[Baiboly]] dia tsy nadika tamin' ny [[fiteny arabo]] raha tsy taorian' ny fahavitan' ny Kor'any ary nisy lahatsoratra [[Jodeô-kristianisma|jodeô-kristiana]] hafa izay efa vita dikateny na dia somary tratra aoriana aza<ref><small>Griffith, Sidney H. (2013). "Christian Translations of the Bible into Arabic". ''The Bible in Arabic: The Scriptures of the 'People of the Book' in the Language of Islam''. Princeton University Press. pp. 127–154. <nowiki>ISBN 978-0-691-15082-6</nowiki>. JSTOR j.ctt28550z.9.</small></ref>. Noho ny fandavana ny [[fanomboana an' i Jesoa]] ao amin' ny Kor'any dia misy manam-pahaizana sasany miahiahy ihany koa fa ny [[manikeisma]], izay fivavahana [[Doalisma (finoana)|doalista]] (mino hery roa mifanandrina mandrakizay), dia niantraika amin 'ny fanoratana ny Kor'any. ==== Ny Baiboly ==== Izao ny voasoratra ao amin' ny Kor'any momba ny Baiboly:<blockquote>"Izy dia nanambara taminao, [ry Mpaminany], ny Boky amin' ny fahamarinana, nanamafy ny zavatra teo alohany, tahaka ny nanambaràny ny [[Taoraty]] sy ny [[Injily]] teo aloha, ho mpitari-dalana ho an' ny olona, ​​ary nanambaràny [ihany koa] ny fenitry ny fanavahana ny tsara sy ny ratsy."<ref><small>3:3 نزل عليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه وانزل التوراة والانجيل</small></ref> (Kor'any 3:3-4)</blockquote>Ny Kor'any dia manondro ny fifandraisany amin' ny boky taloha (ny [[Torah]] sy ny [[Filazantsara]]) amin' maha iray fiaviany azy ireo, ary nilaza fa samy nambaran' ilay Andriamanitra tokana ireo boky ireo. Araka ny voalazan' i Christoph Luxenberg (ao amin' ny ''Vakiteny Sirô-Arameanan' ny Kor'any'') dia nitovitovy tamin' ny [[fiteny siriaka]] ny fitenin' ny Kor'any. Ny Kor'any dia mamerina manao fitantarana ny tantaran' ny olona maro sy ny zava-nitranga voatantara ao amin' ny boky masina [[Jodaisma|jiosy]] sy [[Kristianisma|kristiana]] (ny [[Tanakh]], ny [[Baiboly]]) ary literatiora momba ny fanoloran-tena ([[Apôkrifan' ny Baiboly|Apôkrifa]], [[Midrasa]]), na dia tsy mitovy aza izany amin' ny antsipiriany maro. I [[Adama (Baiboly)|Adama]], i [[Henôka|Enôka]] na [[Henôka]], i [[Nôa]], i [[Ebera]], i Sela, i [[Abrahama (patriarka)|Abrahama]], i [[Lôta]], i [[Ismaela]], i [[Isaaka zanak' i Abrahama|Isaaka]], i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]], i [[Jôsefa (zanak' i Jakôba)|Jôsefa]], i [[Jôba]], i [[Jetrô]], i [[Davida (mpanjaka)|Davida]], i [[Sôlômôna]], i [[Elia]], i [[Elisa]], i [[Jônà (mpaminany)|Jônà]], i [[Aarôna]], i [[Mosesy]], i [[Zakaria (rain' i Joany)|Zakaria]], i [[Joany Mpanao Batisa|Joany Batista]] ary i [[Jesoa araka ny silamo|Jesoa]] na [[Jesoa araka ny silamo|Jesosy]] dia resahina ao amin' ny Kor'any fa [[Mpaminany|mpaminanin']] Andriamanitra (jereo ny [[Mpaminanin' ny silamo]]). Raha ny marina, i Mosesy dia voatonona bebe kokoa ao amin' ny Kor'any noho ny olona hafa rehetra<ref><small>Keeler, Annabel (2005). "[https://books.google.mg/books?id=9A4JZ8CSJJwC&q=Moses&pg=PA55&redir_esc=y Moses from a Muslim Perspective]". In Solomon, Norman; Harries, Richard; Winter, Tim (eds.). ''Abraham's children: Jews, Christians and Muslims in conversation''. T&T Clark. pp. 55–66. <nowiki>ISBN 978-0-567-08171-1</nowiki>.</small></ref>. I Jesoa na Jesosy dia voatonona matetika kokoa ao amin' ny Kor'any noho ny i Mohamady (amin' ny anarana -Mohamady dia lazaina matetika hoe "Ilay Mpaminany" na "Ilay Apôstôly"), raha i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] kosa dia voatonona ao amin' ny Kor'any bebe kokoa noho ny ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]]<ref><small>Esposito, John L (2010). ''The Future of Islam''. US: Oxford University Press. p. 40. <nowiki>ISBN 978-0-19-516521-0</nowiki>. "Christians are often surprised to discover that Jesus is mentioned by name in the Quran more than Muhammad and that Mary is mentioned more times in the Quran than in the New Testament. Both Jesus and Mary play important roles not only in the Quran but also in Muslim piety and spirituality."</small> <small>"Gaga matetika ny Kristiana rehefa mahita fa i Jesosy dia voatonona anarana ao amin' ny Kor'any mihoatra noho i Mohamady ary i Maria dia voatonona matetika ao amin' ny Kor'any noho ny ao amin' ny Testamenta Vaovao. Na i Jesoa sy i Maria dia samy manana anjara toerana lehibe tsy ao amin' ny Kor'any ihany fa eo amin' ny fitiavam-bavaka mozilmana sy ny ara-panahy koa".</small> </ref>. ==== Lahatsoratra arabo ==== Taorian' ny Kor'any, sy ny fisandratan' ny finoana silamo amin' ny ankapobeny, ny [[abidy arabo]] dia nivoatra haingana ka lasa zavakanto<ref><small>Leaman, Oliver, ed. (2006). ''The Qur'an: an Encyclopedia''. New York: Routledge. <nowiki>ISBN 978-0-415-32639-1</nowiki>. pp. 130–35.</small></ref>. Nanoratra ny iray amin' ny boky voalohany indrindra momba ny [[fitsipi-pitenenana]] arabo, antsoina hoe ''Al-Kitab'', ilay mpahay fitsipi-pitenenana arabo Sibawayh, izay niantehitra mafy tamin' ny fiteny ao amin' ny Kor'any. I Wadad Kadi, profesora amin' ny Near Eastern Languages and Civilizations ao amin' ny Oniversiten' i Chicago, ary i Mustansir Mir, profesora momba ny fianarana Islamika ao amin' ny Oniversiten' i Youngstown State, dia nilaza fa ny Kor'any dia misy fiantraikany manokana amin' ny fanononana, ny lohahevitra, ny fanoharana, ny antony manosina ary ny fanoharana amin' ny literatiora arabo ary nanampy fomba fiteny vaovao sy heviny vaovao amin' ny voanteny tranainy efa nisy talohan' ny silamo izay lasa hita hatraiza hatraiza taty aoriana<ref><small>Kadi, Wadad; Mir, Mustansir (2002). "Literature and the Quran". In McAuliffe, Jane Dammen (ed.). ''Encyclopedia of the Qurʾān''. Vol. 3. Leiden: Brill. pp. 213, 216. <nowiki>ISBN 90-04-12354-7</nowiki>.</small></ref>. == Ny firafitry ny Kor'any == Ny Kor'any dia mizara ho toko, antsoina hoe [[soràta]] (izay midika hoe "soratra"), miisa 114. Ny voalohany amin' ireo soràta ireo dia antsoina hoe ''Al Fatiha'' (indraindray adika hoe "ny fampidirana", "ny sasin-teny", "ny fanokafana", na koa "ny renin' ny boky"). Ireo soràta ireo dia ahitana andininy na ''[[Ayat|āyāt]]'' (endrika milaza maron' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hoe ''āyah'', izay midika hoe "porofo", na koa "famantarana" na "fanambaràna"). Miisa 6 236 ny andininy ao amin' ny Kor'any<ref><small>Malek Chebel, ''Dictionnaire encyclopédique du Coran'', Paris, Fayard, 2011, 541 p. (<nowiki>ISBN 978-2-253-15623-9</nowiki>), p. 105</small></ref>. === Filaharan' ny soràta === Araka ny lovam-pampianarana silamo, taorian' ny nahafatesan' i [[Mohamady]] dia tamin' ny fotoana nitondran' ny [[kalifa]] [[Uthman ibn Affan|Uthman]] (na Othman) no nadraiketana ny lahatsoratry ny Kor'any ary io no lasa lahatsoratra ôfisialy teo anelanelan' ny taona 644 sy 656. Nahatsapa i Uthman fa ilaina ny mandraikitra ny lahatsoratra taorian' ny nahafatesan' ny maro amin' ny mpanaradia ny Mpaminany; ireo no atao hoe ''[[Sahaba]]'', izay manam-pahaizana manokana amin' ny fanaovana tsianjery (ireo ''qurraʾ'' na mpanao tsianjery ny Kor'any). Nopotehina avy eo ny lahatsoratra samihafa tsy mitovy amin' io (raha ny amin' ny soràta na ny ny filaharan' izany), ka ny Kor'any nampanaovin' i Uthman no sisa notehirizina. Ireo soràta ireo dia nalahatra araka ny halavany ka amin' ny ankapobeny dia izay lava no napetraka aloha ary ny fohy no aoriana, fa tsy araka ny filaharana ara-potoan' ny fanambaràna raiketiny. Ity filaharana ity dia noraiketina tao amin' ny Kor'any nampanaovin' i Uthman araka ny filazan' ny ankamaroan' ny manam-pahaizana mozilmana, fa ny hafa kosa milaza izany ho nataon' i [[Mohamady]] tenany. Na izany aza, io resaka momba ny filaharana io dia tsy misy lanjany raha tsy efa nampandrina an-tsoratra ilay lahatsoratra. Ny sasany amin' ny <u>[[sora-tanana hita tao Sanaa]]</u> (any [[Iemena]]) dia mampiseho filaharana soràta tsy mitovy amin' ny lahatsoratra nampanaovin' i Uthman. Araka ny voalazan' i Moezzi, "ny 22 % amin' ny vondrona ampahan-dahatsoratra 926 nodinihina dia mampiseho filaharana soràta tena tsy mitovy amin' ny filaharana fantatra. Nomarihiny koa fa ny filaharan' ny soràta dia mampahatsiahy ny lahatsotratry ny Kor'any nataon' i <u>[[Ubay Ibn Ka'b]]</u> sy ny an' i <u>[[Abdullah Ibn Mas'ûd]]</u>. Ezaka isan-karazany no natao hamerenana indray ny filaharana ara-potoan' ny soràta, anisan' izany ny nataon' ny manam-pahaizana eorôpeana momba ny literatiora tatsinanana toa an' i Blachère. Nasongadin' ny mpanao tsikera anefa fa miankina loatra amin' ny tantaram-piainan' i Mohamady io filaharana ara-potoana io. == Andininy manan-danja sy soràta fohy sasantsasany == ==== ''Soràta Al Fatiha'' – Ny fanokafana - 001 ==== ''Amin’ ny anaran' Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Dera ho an’ i [[Allah]], Tompon’ izao tontolo izao. # Ilay be fiantrana sy be indra fo. # Mpanjakan’ ny [[andro farany]]. # Ianao irery ihany no tompoinay ary Ianao irery ihany no angatahanay fanampiana. # Tariho amin’ ny lalana mahitsy izahay. # Amin’ Ilay lalan’ ireo izay nofenoinao ny fahasoavanao. # Fa tsy amin’ ireo izay niharan’ ny fahatezeranao<ref><small>Ny mpanoratra ity pejy Wikipedia malagasy ity tamin' ny voalohany dia nametraka anaty fonon-teny ny teny hoe "[[Jiosy]]".</small></ref> na amin’ ireo izay ao anatin’ ny fahaverezana<ref><small>Ny mpanoratra ity pejy Wikipedia malagasy ity tamin' ny voalohany dia nametraka anaty fonon-teny ny teny hoe "[[Kristianisma|Kristianina]]".</small></ref>. '''Fanazavana:''' Ity soràta ''Al fatiha'' ity dia manome toromarika ho an' izay hamaky azy na handinika azy mba hanala ny hevitra rehetra izay efa nisy tao aminy mahakasika ny zava-drehetra ary tsy mikatsaka afa-tsy ny fahamarinana irery ihany. Ary ny mba hangataka amin’ i [[Allah]] mba ho tantanany mandritra ny famakiany sy fandinihany an' ity soràta ity na ny Kor'any iray manontolo. Ary voasoratra mazava tsara amin' ny voalohany fa ny fiderana an' Andriamanitra no voalohany hita ao amin' ity soràta ity. Marihina fa ny Kor’any iray manontolo no valin' ny hataka izay hita amin' ity soràta ity. === Ny andininy manan-danja sasantsasany === Miteny i Allah Ilay Avo tsy toha manao hoe: لَوْ أَنزَلْنَا هَٰذَا ٱلْقُرْءَانَ عَلَىٰ جَبَلٍۢ لَّرَأَيْتَهُۥ خَٰشِعًۭا مُّتَصَدِّعًۭا مِّنْ خَشْيَةِ ٱللَّهِ ۚ وَتِلْكَ ٱلْأَمْثَٰلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ<ref><small>Ny boky manan-kaja Kor’any soràta ''al Hashr'' 59 ayat 21.</small></ref> "Raha mba nampidininay tamin’ ny tendrombohitra ity boky manan-kaja Kor’any ity, mba nahitanao fa niambany tanteraka ary vakivaky izy noho ny fahatahorany an’ i Allah. Ary izany fanoharana izany dia tantarainay amin’ ny zanak’ olombelona mba hahafahan’ izy ireo handinika tsara ny zavatra tokony hataon' izy ireo". '''Ny filazana ''[[Tawhîd|Tawhid]]'' ao amin' ny Kor'any''' Miteny Ilay Avo tsy toha i Allah Djalla wa ‘anlaa manao hoe: فَٱعْلَمْ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ وَٱسْتَغْفِرْ لِذَنۢبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَٱلْمُؤْمِنَٰتِ ۗ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَىٰكُمْ<ref name=":3"><small>Ny boky manan-kaja Kor’any sorata [Muhammad 47 ''ayat'' 19].</small></ref> "Fantaro fa amin’ ny tena marina dia tsy misy tompo afa tsy i Allah" '''Ny fiantsoana amin' ny lala-mahitsy''' [Miteny i Allah Ilay Avo tsy toha manao hoe:] وَأَنَّ هَٰذَا صِرَٰطِى مُسْتَقِيمًۭا فَٱتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا۟ ٱلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِۦ ۚ ذَٰلِكُمْ وَصَّىٰكُم بِهِۦ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ<ref name=":4"><small>Ny boky manan-kaja Kor’any Soràta ''Al An’am'' 6 ayat 153.</small></ref> "Ary ity lalako ity dia mahitsy, ka arahinareo. Ary aza mba manaraka lalana hafa maro isankarazany, fa hiala lavitra ny lalany ianareo amin’ izany. Izany no anatra omeny anareo, angamba ianareo hatahotra (an’ i Allah)". '''Ny filazana zavatra ho avy''' Miteny i Allah Ilay Avo tsy toha manao hoe: إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَٰقِعٌۭ<ref name=":5"><small>Ny boky manan-kaja Kor’any Soràta ''Al Moursalat'' 77 ayat 7.</small></ref> "Amin’ ny tena marina, (ny zavatra izay nampanantenaina anareo) dia, tsy maintsy higadona" Betsaka ireo zavatra ireo, ny tena lehibe dia: * ny [[fahafatesana]] tsy maintsy ho tonga; * ny [[masoandro]] ho potipotika ka tsy hisy intsony ny hazavana eto an-tany; * ny [[Tany]] ho rava miaraka amin’ ny tendrombohitra; * ny [[andro farany]] tsy maintsy ho tonga; * ny [[andro fitsarana]]; * ny [[Paradisa (silamo)|paradisa]]; * ny [[Fiainan-tsi-hita|afo be]]; * ny fidirana ao amin’ ny paradisa; * ny fidirana ao amin' ny afo be; * ny famaizana ao amin' ny afo be; * ny hasoavana ao amin' ny paradisa. === Ny soràta fohy vitsivitsy === ===== Soràta ''An Nas'' -  Ny olombelona – 114 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Lazao hoe: ‘Izaho dia mitady fiarovana avy amin’ ny Tompon’ ny olombelona. # Ilay mpanjakan’ ny olombelona. # Zanaharin' ny olombelona. # Hanohitra ny haratsian’ ny mpaka fanahy mamerivery ny saina. # Izay maka fanahy<ref><small>Ny mpanoratra an' ity pajy Wikipedia malagasy ity tamin' ny voalohany dia nametraka anaty fonosana ny andian-teny hoe "mampisy ''[[waswas]]''"''.''</small></ref> ny fon’ ny olombelona. # Na avy amin’ ny [[jiny]] <ref><small>Ny mpanoratra an' ity pajy Wikipedia malagasy ity tamin' ny voalohany dia nametraka anaty fonosana ny andian-teny hoe "angatra na matoatoa"''.''</small></ref> izany na avy amin’ ny olombelona amin’ izy ireny. Ny [[jiny]] dia anisan’ ny zavaboaharin’ ilay Nahary izay noharîny ary mahita antsika fa saingy isika kosa tsy afaka mahita azy ireo, raha tsy hoe angaha izy mihitsy no te hiseho amin’ ny olombelona. Tahaka antsika olombelona dia misy ny mpino ny an’ i [[Allah]] amin’ izy ireo ary misy koa ireo tsy mpino an’ i Allah. Marihina fa izy ireo koa dia anisan’ ny iantefan' ny [[faminaniana]].  ===== Soràta ''Al Falaq'' – Ny maraina vao mangiran-dratsy – 113 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Lazao hoe: ‘Izaho dia, mitady fiarovana avy amin’ ny Tompon’ ny maraina vao mangiran-dratsy, # Hanohitra ny [[ratsy]] izay avy amin’ ny zavaboariny, # Hanohitra ny haratsiana entin’ ny alina rehefa mikotroka iny izy, # Hanohitra ny haratsiana’ ireo mpamosavy mpitsoka amin’ ny vona, # Hanohitra ny haratsian’ ny mpialona rehefa feno fialonanan izy. ===== Soràta ''Al Ikhlas'' – Ny fahadiovam-po tanteraka – 112 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Lazao hoe: ‘[[Tawhîd|Izy Allah dia Tokana]]. # Allah Ilay mahefa sy tsy miankindoha amin’ ny hafa ary maharitra [[mandrakizay]]. # Tsy niteraka Izy no tsy nateraka ihany koa. # Ary tsy mba misy na dia iray aza mitovy aminy.  ===== Soràta ''Al Masad'' – Ny kofehy manify – 111 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Ho levona anie ny tanan-droan’ i Abu-Lahab sy ny tenany! # Tsy nahavita na inona na inona taminy ny harenany sy izay azony. # Ka hodorana ao anaty afo miredareda izy (tsy ho ela), # Toy izany koa ny vadiny izay mitondra hazon-kitay feno tsilo, # Ho eny am-bozonany ny tady mafy vita amin’ ny kofehy madinika manify. '''Fanazavana.''' Ny anaran' i Abi Lahab dia midika hoe "rain' ny afo". Izany dia, fiantsoana an’ i ‘Abdul ‘Uzzaa (na Abd al-Uzza), iray amin’ ireo zanak’ i ‘Abdul Mouttalib (na Abd al-Muttalib). Tsy voalaza amin’ ny anarany manokana izy ao anatin’ ny Kor’any satria mety noho ny anarany izay mampiseho [[fanompoan-tsampy]] (ahitana ny naran' ny andriaanitra [[Al-‘Uzzá|Al-'Uzza]]). Ity lehilahy ity dia fahavalon’ ny mpaminany [[Mohamady]] ary fatra-pitsikera ny [[finoana silamo]]. Rehefa ny Mpaminany miantso ny olona mba hiditra amin’ ny finoana silamo dia tsy maintsy sakanan’ i Abu Lahab foana izy ary haratsîny sy amoronany ainga.  ===== Soràta ''An Nasr'' – Ny famonjena  - 110 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Rehefa tonga ny [[Famonjena|famonjen]]’ i Allah sy ny fandresena. # Ary hahita andian’ olona maro hanaraka ny finoana an’ i Allah ianao. # Dia ankalazao ny voninahitry ny Tomponao ary [[Fibebahana|mibebaha]] aminy, fa Izy no Ilay feno [[famelan-keloka]] tokoa. ===== Soràta ''Al Kafiruna'' – Ireo tsy mpino mafy hatoka – 109 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Lazao hoe: ‘O, ianareo tsy mpino # Izaho dia tsy manompo izay tompoinareo; # Ary ianareo koa dia tsy manompo izay tompoiko, # Eny! Izaho dia, tsy hanompo izay tompoinareo na oviana na oviana! # Ary ianareo koa dia tsy hanompo izay tompoiko. # Anareo ny fivavahanareo, ary ahy kosa ny fivavahako!  ===== Soràta ''Al Kauthar –'' Fahasoavana sesehena – 108 ===== ''Amin’ ny Anaran’ i Allah Ilay Be Fiantra Sy Be Indra Fo.'' # Tena marina tokoa fa nomeko anao ny fahasoavana sesehena, # koa mivavaha amin’ ny Tomponao ary manolora [[sorona]] ho Azy, # fa izay mankahala anao, dia izy no ho lany tamingana tsy hanan-taranaka.  ===== Soràta ''Al Ma’una'' – Ireo fitaovan-dakozia – 107 ===== ''Amin’ ny Anaran’ i Allah Ilay Be Fiantra Sy Be Indra Fo.'' # Moa hitanao ve ny olona tsy mino ny [[Andro farany]]? # Izany dia izay manosi-bohon-tanana ny kamboty, # ary tsy mamporisika mihitsy amin’ ny fampihinanana mahantra, # koa loza ho an’ ireo mpivavaka # izay manao an-tsirambina ny fivavahan’ izy ireo; # sy ireo feno fisehosehoana # ary ireo manakana ny fampindramam-pitaovana ilaina.  ===== Soràta ''Quraish'' – Ireo Koraisita – 106 ===== ''Amin’ ny Anaran’ i Allah Ilay Be Fiantra Sy Be Indra Fo.'' # Nohon’ ny amin’ ny fifanarahan’ ireo [[Koraisa|Koraisita]]. # Ilay fifanarahan’ izy ireo amin’ ny fandehanana mandritra ny ririnina sy amin’ ny fahavaratra # dia aoka hanompo ny Tompon’ ity trano fanompoana masina ity izy ireo, # dia Ilay nampihinana anjara azy ireo tamin’ ny hanoanana ary nanome fandriam-pahalemana azy  ireo tao anatin’ ny tahotra. ===== Soràta ''Al Fil'' – Ny Elefanta – 105 ===== ''Amin’ ny Anaran’ i Allah Ilay Be Fiantra Sy Be Indra Fo.'' # Moa ve tsy fantatrao nanao ahoana no nanaovan’ ny Tomponao ireo olon’ ny [[elefanta]]? # Moa ve tsy nataony nanjavona ny teti-dratsin’ izy ireo? # Ary nandefasany andian-borona maro izy ireo, # Izay nitora-bato tanimanga voadotra tamin’ ny afo be tamin’ izy ireo. # Ka nanao azy ireo ho toy ny ravi-mololo voatsakotsako.<ref name=":6"><small>Ny boky manan-kaja Kor’any Soràta ''Al Fil'' – Ny Elefanta – 105</small></ref> ===== Sorata ''Al Humazah'' – Ny mpanendrikendrika –104 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Loza ho an’ izay mpanendrikendrika sy mpifosa! # Izay nanangona harena sy nanisa izany. # Mihevitra izy fa ny hareny dia hampaharitra azy mandrakizay. # Tsia! Tsy maintsy hatsipiko ao anaty afo izy. # Moa fantatrao ve izany afo izany? # Izany dia, afon’ i [[Allah]] miredareda! # Izay miantefa mivaivay hatrany am-po lalina any! # Ka hanemitra azy ireo. # Anaty andry fefy mijoalajoala.<ref name=":7"><small>Ny boky manan-kaja Kor’any sorata ''Al Humazah'' – Ny mpanendrikendrika 104.</small></ref>  ===== Sorata ''Al ‘Asr'' – Ny fotoana – 103 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Mianiana aho amin’ ny fotoana. # Fa tena marina, ny olombeona dia, ao anatin’ ny fahaverezana. # Afa tsy ireo izay nino sy nanao ny asa soa ary nifananatra tamin’ ny fahamarinana, sy nifananatra ihany koa tamim-paharetana. '''Fanazavana''' Tatitra azo avy tamin’ ny [[Sahaba]] iray ‘Ubaidullah ibn Hisn radhiyallah ‘anhu, rehefa mifanena ny mpiaradia tamin’ ny Mpaminany anakiroa dia tsy mba mifandao izy ireo afa tsy aorian’ ny famakiany an’ ity soràta ity (soràta ''al ‘Asr'').<ref name=":8"><small>At Tabarani.</small></ref> Niteny ny [[Imam]] Shafi’I ahimahullah, manao hoe: "Raha toa ka tena eritreretin’ olona tsara ny momba an’ ity soràta ity dia, efa ampy azy ireo izany hitari-dalana amin’ ny fahamarinana".  ===== Soràta ''At Takathur'' – Ny fanagonan-karena – 102 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Variana amin’ ny fanangonan-karena tokoa ianareo, # Eny, mandra-pahatongavanareo ao am-pasana, # Tsia, mbola ho fantatrareo! # Eny, Mbola ho fantatrareo am-pahalalana marina, # Dia hahita ny memy tokoa ianareo! # Ary hanatri-maso marina azy. # Ka amin’ izay fotoana izay dia tsy maintsy hanontaniana ny amin’ ireo harena marobe ianareo.  ===== Soràta ''Al Qari’ah'' – Ilay mikotrokotroka – 101 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Ilay mikotrokotroka! # Inona moa ilay mikotrokotroka? # Moa ve fantatrao ilay mikotrokotroka? # Izany dia ilay andro hahatonga ny olona ho toy ny [[Lolo (bibikely)|lolo]] miely patrana, # ary ireo tendrombohitra dia ho toy ny volon’ ondry voahety. # Ka ho an’ izay mavesa-danja kosa ny asa soa vitany # dia ho ao anatin’ ny fiainam-pahasambarana feno fankasitrahana izy. # Fa ho an’ izay maivan-danja kosa ny asa soa vitany dia, ny lavaka mangitsokitsoky ny [[afo be]] no ho fonenany. # Moa ve fantatrao izany lavaka mangitsokitsoka izany? # Afo mivaivay izay tsy izy. ===== Soràta ''Al Ghashiyah'' – Ilay manarona – 88 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantrana sy be indra fo.'' # Moa ve tonga taminao ny tantaran’ ny Ghashiya (anaran’ ny [[Andro farany]]) # Hisy endrika (endrik’ olona) amin’ izay fotoana izay ho ao anatin’ ny fahatahorana (tanteraka). # Sahirana sy torovana (valaka sy trotraka ary vizana). # Ka hodorana ao anaty afo mivaivay (mamaivay). # Hampisotroina avy amin’ ny loharano mangotraka. # Ary tsy hanan-tsakafo afa tsy karazan-tsilo izy ireo. # Ka tsy hampatavy azy ireo izany. Na koa tsy hanala ny hanoanana. # Hisy koa ireo endrika amin’ izay fotoana izay ho ao anatin’ ny fiadanana. # Afa-po tokoa amin’ ny fiezahana nataon’ izy ireo # Hiditra ny [[paradisa]] mendrika tokoa. # Ka tsy haheno ao anatin’ izany, ireo teny maloto (tsy mendrika). # Hita ao anatin’ izany koa ny loharano mikoriana. # Fandriana avo toerana, # Ireo fitaovam-pisotroana eo am-pelatanan’ izy ireo. # Ireo ondana tsara lahatra. # Ireo [[karipetra]] mivelatra. # Moa tsy nodinihin’ izy ireo va ny [[rameva]], ahoana ny fomba nahariana azy? # Ny lanitra, nanao ahoana nampiakarana azy? # Ireo tendrombohitra, nanao ahoana ny fomba nametrahana azy? # Ary ny tany, ahoana ny fomba nampitoviana tantana azy? # Koa mampahatsiahiva, fa raha ny tena marina dia, mpampahatsiahy ihany ianao. # Fa tsy nomena zo hanery azy ireo ianao. # Afa tsy izay manome lamosina sy mpikomy (ihany no tsy mino anao). # Satria, i [[Allah]] dia hanasazy amin’ ny famaizana mafy tokoa. # Tena marina! Any amiko no hiverenan’ izy ireo indray. # Ary eo am-pelantanako ny fitsarana azy ireo.<ref name=":9"><small>Ny boky manan-kaja Kor’any Sorata ''Al Ghashiyya'' – ‘Ilay manarona’ – 88</small></ref> ===== Soràta ''Al Burudj'' – "Ireo antokon-kintana" – 85 ===== ''Amin’ ny anaran’ i Allah Ilay be fiantra sy be indrafo.'' # Mianiana aho amin’ ny lanitra feno ireo [[antokon-kintana]] # sy amin’ ilay andro nampanantenaina # sy amin’ ny manatri-maso izany, ary mijoro ho vavolombelona. # voaozona ireo olon’ ny Oukhdoud (Hantsana lalina) # amin’ ny afo feno fandrehetana. # ary indro izy ireo hipetraka manodidina izany. # vavolombelona koa izy ireo ny amin’ ny fampijaliana izay nataon’ izy ireo ny mpino. # nefa, tsy nankahala ireo mpino izy ireo afa-tsy ny noho ny finoana an’ i Allah Ilay mahery sy mendri-piderana. # Azy ny fanjakan’ ny lanitra sy ny tany; Allah Ilay vavolom-belona amin’ ny zavadrehetra. # Tena marina fa ireo izay nampijaly ny mpino fa tsy [[Fibebahana|nibebaka]] tamin’ izany dia hahazo ny famaizana ao amin’ ny [[Helo (silamo)|afo be]] ary ho dorana. # fa ireo izay nino sy nanao asa soa kosa dia, hahazo marina ny [[Paradisa (silamo)|paradisa]] izay ahitana ny renirano mikoriana eo ambaniny; izany no tena fahombiazana lehibe. # Tena marina fa ny sazy avy amin’ ny Tomponao dia, mahery vaika. # ary Izy Ilay Mpahary tany am-piandohana, ary Izy ihany koa no [[Fitsanganan-ko velona|hanangana indray ny maty]]. # Izy Ilay Mpamela heloka sy be fitiavana. # Ilay Tompon’ ny seza fiandrianana sady malala-tanana. # [[Fahefana ny zava-drehetra|Mahefa izay rehetra]] tiany sy sitrany. # Moa ve tonga tany aminao ny tantaran’ ireo mpiantafika? # Dia ny tafiky ny [[Farao|Faraôna]] sy ny an’ ny Thamoud izany. # Nefa, indrisy fa ireo tsy mpino dia feno fandavana izany. # [[Allah]] dia, manemitra (manodidina sy mamehy) azy ireo noho izany. # Izy io anefa dia Kor’any be voninahitra. # Voarakitra an-takelaka eo anatrehan’ i Allah. == Fandikan-teny sy sora-kaliana ary fanaovana printy == === Fandikan-teny === Ny [[fandikan-teny]] ny Kor'any dia olana sady sarotra foana. Maro no milaza fa tsy azo adika amin' ny fiteny na endrika hafa ny lahatsoratry ny Kor'any<ref name=":3" />. Fanampin' izany, ny [[Voanteny|vonteny]] arabo iray dia mety manana heviny isan-karazany arakaraka ny teny manodidina, ka mahatonga ny fandikan-teny marina kokoa ho sarotra kokoa<ref name=":4" />. Na izany aza, ny Kor'any dia nadika tamin' ny ankamaroan' ny [[Fiteny aty Afrika|fiteny afrikana]] sy [[Fiteny ao Azia|aziatika]] ary [[Fiteny ao Eorôpa|eorôpea,a]]. Ny mpandika teny voalohany ny Kor'any ilay Persiana atao hoe Salman, izay nandika ny Soràta ''al-Fatiha'' ho amin' ny [[Fiteny persana|teny persana]] nandritra ny taonjato fahafito<ref name=":5" />. Ny fandikan-teny hafa ny Kor'any dia vita tamin'ny 884 tany amin' ny tanànan' i Alwar (faritany [[Sindh]], [[India]], any [[Pakistàna]] ankehitriny) noho ny baikon' i Abdullah bin Umar bin Abdul Aziz noho ny fangatahan' ilay Hindo atao hoe Raja Mehruk<ref name=":6" />. Ny fandikan-teny feno tanteraka voalohany voamarim-pisiana dia natao teo anelanelan' ny taonjato faha-10 sy faha-12 tamin' ny [[Fiteny persana|teny persana]]. Ny mpanjaka [[samanida]] Mansur I (961–976) dia nandidy andiana manam-pahaizana avy any [[Khorasan]] mba handika ny ''Tafsir al-Tabari'' (famakafakana ny Kor'any), avy amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] tany am-boalohany ho amin' ny teny persana. Taty aoriana tamin' ny taonjato faha-11, ny iray tamin' ny mpianatr' i Abu Mansur Abdullah al-Ansari dia nanoratra ''[[tafsir]]'' feno amin' ny Kor'any amin' ny teny persana. Tamin' ny taonjato faha-12, i Najm al-Din Abu Hafs al-Nasafi no nandika ny Kor'any tamin' ny teny persana<ref name=":7" />. Ny sora-tanana amin' ireo boky telo ireo dia mbola ananana ary natonta imbetsaka. Ny lovantsofina silamo ihany koa dia milaza fa nisy fandikan-teny maro natao ho an' ny emperora Negus avy any [[Abisinia]] sy ny emperora [[Empira Bizantina|bizantina]] Herakliôsy, satria samy nahazo taratasy avy amin' i [[Mohamady]] ahitana andininy avy amin' ny Kor'any. Tany amin' ny taonjato voalohandohany, tsy ny famelana na tsia ny fandikan-teny no olana, fa ny fahazoana mampiasa fandikan-teny amin' ny vavaka. Tamin' ny taona 1936 dia nisy fandikan-teny tamin' ny fiteny miisa 102 fantatra<ref name=":8" />. Tamin' ny taona 2010, ny ''Hürriyet Daily News and Economic Review'' dia nitatitra fa naseho tamin' ny fiteny 112 ny Kor'any tamin' ny fampirantiana ny Kor'any Iraisam-Pirenena faha-18 tao [[Teheran]] (any [[Iràna]])<ref name=":9" />. Ny fandikan-teny ny Kor'any nataon' i Robert of Ketton tamin' ny taona 1143 ho an' i Pierre le Vénérable, atao hoe ''Lex Mahumet pseudoprophete'' (midika hoe "ny Lalànan' i Mohamady ilay mpaminany sandoka") no voalohany tamin' ny fiteny tandrefana ([[fiteny latina]])<ref><small>Bloom, Jonathan; Blair, Sheila (2002). ''[[iarchive:isbn_9780300094220|Islam: A Thousand Years of Faith and Power.]]'' New Haven: Yale University Press. p. 42. <nowiki>ISBN 978-0-300-09422-0</nowiki>.</small></ref>. I Alexander Ross dia nanolotra ny dikan-teny anglisy voalohany tamin' ny taona 1649, avy amin' ny dikan-teny [[Fiteny frantsay|frantsay]] ''L'Alcoran de Mahomet'' (1647) nataon' i André du Ryer. Tamin' ny taona 1734, i George Sale dia namokatra ny fandikan-teny voalohany amin' ny Kor'any amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]]; ny iray hafa dia novokarin' i Richard Bell tamin' ny taona 1937, ary iray hafa nataon' i Arthur John Arberry tamin' ny taona 1955. Tsy Mozilmana ireo mpandika teny rehetra ireo. Betsaka ny fandikan-teny nataon' ny Mozilmana. Ny dikan-teny [[Fiteny anglisy|anglisy]] môderina malaza ataona Mozilmana dia ahitana ny dikan-tenin' ny ''The Oxford World Classic'' nataon' i Muhammad Abdel Haleem, ''The Clear Quran'' nataon' i Mustafa Khattab, ny ''Saheeh International translation'', ankoatry ny maro hafa. Ny dikan-teny natao amin' ny [[Tarehin-tsoratra gormoky|tarehin-tsoratra gurmukhi]] tranainy indrindra amin' ny ''Quran Sharif'' dia hita tao amin' ny tanàna Lande ao amin' ny Distrikan' i Moga ao amin' ny Faritanin' i [[Punjab, India|Punjab]] ([[India]]) izay natao pirinty tamin' ny taona 1911, amin' ny [[Fiteny penjaby|teny ponjaby]]<ref><small>Pal, Amaninder (5 May 2016) [4 April]. "[https://www.tribuneindia.com/news/archive/features/gurmukhi-translation-of-quran-traced-to-moga-village-232193 Gurmukhi translation of Quran traced to Moga village]". ''The Tribune''. Notsidihina tamin' ny 26 Aogositra 2016.</small></ref>. === Fanaovana sora-kaliana === Talohan' ny nanaovana pirinty tamin' ny taonjato faha-19 ny Kor'any dia nampitaina tamin' ny sora-tanana nataon' ny mpanao [[sora-kaliana]] sy ny mpanao dika mitovy (na kôpia) ny Kor'any. Ny sora-tanana voalohany indrindra dia natao tamin' ny tarehin-tsoratra ''Ḥijāzī''. Ny sora-tanana amin' ny fomba ''Hijazi'' anefa dia manamafy fa ny fampitana ny Kor'any an-tsoratra dia efa nanomboka tany am-boalohany. Azo inoana fa tamin' ny taonjato fahasivy ireo tarehin-tsoratra ireo dia nanomboka nanasongadina tsipika matevina kokoa, izay fantatra amin' ny anarana hoe tarehin-tsoratra ''Kufic''. Tany amin' ny faramparan' ny taonjato fahasivy dia nanomboka nipoitra tamin' ny fanaovana dika mitovy amin' ny Kor'any ny tarehin-tsoratra vaovao ary nisolo ny tarehin-tsoratra taloha. Ny antony nampitsaharana ny fampiasana ny fomba teo aloha dia satria ela loatra ny famokarana ary nitombo ny fangatahana kôpia. Ny mpanao kôpia àry dia nifidy fomba fanoratana tsotra kokoa. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-11, ny fomba fanoratana voalohany indrindra dia ny ''naskh'', ny ''muhaqqaq'', ny ''rayḥānī'' ary, mahalana kokoa, ny tarehin-tsoratra ''thuluth''. Ny ''naskh'' dia nampiasaina be dia be. Tany [[Afrika Avaratra]] sy tany [[Saikanosy Iberika|Iberia]] dia nalaza ny fomba fanoratra ''Maghribī''. Miavaka kokoa ny soratra ''Bihari'' izay nampiasaina tany amin' ny tapany avaratr' i [[India]] irery ihany. Ny fomba fanoratra ''nastaʻlīq'' dia zara raha nampiasaina tao amin' ny [[Tontolo Persiana]] (na [[Iràna Lehibe]])<ref><small>Déroche, François (2006). "Written Transmission". In Rippin, Andrew; et al. (eds.). ''[[iarchive:blackwellcompani00ripp_0|The Blackwell Companion to the Qur'an]]'' (2a reimpr. ed.). Blackwell. pp. 172–87. <nowiki>ISBN 978-1-4051-1752-4</nowiki>.</small></ref><ref><small>Riddell, Peter G.; Street, Tony; Johns, Anthony Hearle (1997). ''[https://books.google.mg/books?id=H3nHpsDBm6QC&pg=PA170&redir_esc=y Islam: essays on scripture, thought and society: a festschrift in honour of Anthony H. Johns]''. Leiden: Brill. pp. 170–74. <nowiki>ISBN 978-90-04-10692-5</nowiki>.</small></ref>. Tamin' ny voalohany dia tsy nosoratana miaraka amin' ny teboka (solon-[[Zanatsoratra|janatsoratra]]) na ''tashkeel'' ny Kor'any. Ireo mari-tsoratra ireo dia nampiana tao amin' ny lahatsoratra nandritra ny androm-piainan' ny ''[[Sahaba]]'' farany, izany hoe ny mpiara-dia tamin' ny mpaminany [[Mohamady]]<ref><small>Ibn Taymiyyah, Ahmed. ''Majmue Alfatawaa'' مجموع الفتاوى [''Total Fatwas'']. p. 12/576.</small></ref>. Koa satria mety ho lafo loatra ho an' ny ankamaroan' ny Mozilmana ny fividianana sora-tanana dia natao tao amin' ny [[Môskea|môske]] ny kôpian' ny Kor'any mba hahatonga azy ireo ho azon' ny olona vakina. Ireo kôpia ireo matetika dia naka endrika andian-dahatsoratra misy fizaràna 30 atao hoe ''[[Juz|juzʼ]]''. Amin' ny lafiny famokarana, ny Ôtômana mpanao kôpia dia nanome ohatra tsara indrindra. Izany dia ho setrin' ny fanafarana niely patrana sy ny tsy fitiavan' ny olona ny fanontam-pirinty ary noho ny fitadiavana ny kanto<ref><small>Faroqhi, Suraiya (2005). ''[https://books.google.mg/books?id=cQ8ZLZh9WjwC&pg=PA95&redir_esc=y Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire]''. I.B. Tauris. pp. 134–136. <nowiki>ISBN 978-1-85043-760-4</nowiki>.</small></ref><ref name=":10"><small>Bosworth, Clifford Edmund, ed. (1989). "[https://books.google.mg/books?id=PvwUAAAAIAAJ&pg=PA803&redir_esc=y Matba'a]". ''The Encyclopaedia of Islam: Fascicules 111–112: Masrah Mawlid''. Leiden: E. J. Brill. p. 803. <nowiki>ISBN 90-04-09239-0</nowiki>.</small></ref>. Lehilahy ny ankamaroan' ny mpiandraikitra ny soratra silamo nefa dia nisy vehivavy manam-pahaizana sy mpanao dika mitovy; anisan' ny vehivavy nanao dika soratra i Amina, bint al-Hajj ʿAbd al-Latif izay mpahay lalàna marôkana<ref><small>James, David (1 January 2011). "[https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195382075.001.0001/acref-9780195382075-e-0171 Amina bint al-Hajj ʿAbd al-Latif]". In Akyeampong, Emmanuel K; Gates, Henry Louis (eds.). Dictionary of African Biography. Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195382075.001.0001. <nowiki>ISBN 978-0-19-538207-5</nowiki>. Retrieved 1 July 2022.</small></ref>. === Fanontana printy === Ny fanontam-pirinty vita amin' ny hazo ho an' ny Kor'any dia voarakitra an-tsoratra tany am-piandohan' ny taonjato faha-10<ref><small>"[https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780195382075.001.0001/acref-9780195382075 Muslim Printing Before Gutenberg]". ''muslimheritage.com''.</small></ref>. Nampanamboarin' ny papa [[Jolio II (papa)|Jolio II]] (1503–1512) ny fanontam-pirinty arabo azo afindrafindra mba hozaraina amin' ny Kristiana any [[Atsinanana Afovoany]]<ref><small>Krek, Miroslav (1979). "The Enigma of the First Arabic Book Printed from Movable Type". ''Journal of Near Eastern Studies''. 38 (3): 203–212. doi:10.1086/372742. S2CID 162374182, p. 203</small></ref>. Ny Kor'any feno natao pirinty voalohany tamin' ny karazana fanontam-printy azo afindrafindra dia novokarin' i Paganino Paganini sy i Alessandro Paganini tany [[Venezia]] tamin' ny taona 1537–1538 hamidy ao amin' ny tsena ôtômana<ref><small>"[https://web.archive.org/web/20131102232102/http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200802/east.meets.west.in.venice.htm Saudi Aramco World: East Meets West in Venice]". archive.aramcoworld.com. [https://archive.aramcoworld.com/issue/200802/east.meets.west.in.venice.htm Arsiva] tamin' ny 2 Nôvambra 2013. Notsidihina tamin' ny 16 Febroary 2021.</small></ref><ref><small>Nuovo, Angela (1990). "A Lost Arabic Koran Rediscovered". The Library. s6-12 (4): 273–292. doi:10.1093/library/s6-12.4.273.</small></ref>. Tsy nampiasaina anefa io Kor'any io satria misy fahadisoana maro be<ref><small>"[https://web.archive.org/web/20200506131717/https://madainproject.com/paganini_quran Paganini Quran]". ''Madain Project''. [https://madainproject.com/paganini_quran Asiva] tamin' ny 6 Mey 2020. Notsidihina taùin' ny 6 Mey 2020.</small></ref>. Misy fanontana roa fanampiny ahitana ireo navoakan' ny pasitera Abraham Hinckelmann tany [[Hamburg]] tamin’ ny taona 1694<ref><small>"[https://exhibitions.library.columbia.edu/exhibits/show/quran/qurans/printed The Quran in East and West: Manuscripts and Printed Books]". ''Columbia University Libraries Online Exhibitions''. Notsidihina tamin' ny 3 Avrily 2017.</small></ref>, ary ny [[pretra]] italiana Ludovico Maracci tany Padua tamin’ ny taona 1698 niaraka amin’ ny fandikan-teny latina sy hevi-teny<ref><small>"[https://exhibitions.library.columbia.edu/exhibits/show/quran/item/6131 Alcorani textus universus ex correctioribus Arabum exemplaribus summa fide, atque pulcherrimis characteribus descriptus, vol. 2, p. i]". ''Columbia University Libraries Online Exhibitions''. Notsidihina tamin' ny 3 Avrily 2017.</small></ref>. Ny kôpia vita pirinty amin' ny Kor'any nandritra io vanim-potoana io dia nifanehatra amin' ny fanoherana mafy avy amin' ny manam-pahaizana momba ny lalàna silamo: voarara ny fanontana printy amin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] tao amin' ny [[Empira Ôtômàna|Empira Ôtômana]] teo anelanelan' ny taona 1483 sy 1726 - tamin' ny voalohany, izay mety hahazoana [[fanamelohana ho faty]] aza<ref><small>Faroqhi, Suraiya (2005). ''[https://books.google.mg/books?id=cQ8ZLZh9WjwC&pg=PA95&redir_esc=y Subjects of the Sultan: culture and daily life in the Ottoman Empire]''. I.B. Tauris. pp. 134–36. <nowiki>ISBN 978-1-85043-760-4</nowiki>.</small></ref><ref name=":10" /><ref><small>Watson, William J. (1968). "İbrāhīm Müteferriḳa and Turkish Incunabula". ''Journal of the American Oriental Society''. 88 (3): 435–441. doi:10.2307/596868. JSTOR 596868., p. 435</small></ref><ref><small>Clogg, Richard (1979). "An Attempt to Revive Turkish Printing in Istanbul in 1779". ''International Journal of Middle East Studies''. 10 (1): 67–70. doi:10.1017/s0020743800053320. S2CID 159835641., p. 67</small></ref>. Nesorina tamin' ny 1726 ny fandrarana natan' ny Ôtômana amin' ny fanaovana pirinty amin' ny soratra arabo raha ho an' ny boky tsy ara-pivavahana, noho ny fangatahan' i Ibrahim Muteferrika, izay nanonta ny bokiny voalohany tamin' ny taona 1729. Afa-tsy ny boky amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] sy amin' ny [[Fiteny ao Eorôpa|teny eorôpeana]], izay tsy voafefy, dia vitsy dia vitsy ny boky, ary tsy nisy soratra ara-pivavahana, natao pirinty tao amin' ny [[Empira Ôtômàna|Empira Ôtômana]] nandritra ny taonjato iray hafa<ref><small>Hanioğlu, Şükrü (2010). ''A Brief History of the Late Ottoman Empire''. Princeton University Press.</small></ref>. Tamin' ny taona 1786, i [[Ekaterina II]] any [[Rosia]] dia nanohana ny famokarana milina fanontam-pirinty ho an' ny "Tsipelilna Tatara sy Tiorka" tao Sankt-Peterburg ([[Fiteny rosiana|rosiana]]: ''Санкт-Петербург''; [[Fiteny frantsay|frantsay]]: Saint-Pétersbourg), niaraka amin' ny ''mullah'' (na ''mollah'') iray atao hoe Osman Ismail tompon' andraikitra amin' ny famokarana lohavy arabo. Nisy Kor'any natao pirinty tamin' ity milina ity tamin' ny taona 1787, naverina navoaka tamin' ny taona 1790 sy 1793 tany Sankt-Peterburg, ary tamin' ny 1803 tany Kazan<ref><small>Dorn (2002). "Chronologisches Verzeichnis, 371". In McAuliffe, Jane Dammen (ed.). ''Encyclopedia of the Qurʾān''. Vol. 3. Leiden: Brill. p. 251. <nowiki>ISBN 90-04-12354-7</nowiki>.</small></ref>. Ny fanontana voalohany natao pirinty tany [[Iràna]] dia nivoaka tao [[Teheran]] (1828), ny dika amin' ny [[Fiteny tiorka|teny tiorka]] natao pirinty tany [[Kahira]] tamin' ny taona 1842, ary ny fanontana ôtômana voalohany nahazoana alalana tamin' ny fomba ôfisialy dia natao pirinty tany [[Kônstantinôpôlisy|Kônstantinôpla]] teo anelanelan' ny taona 1875 sy 1877 amin' ny endrika boky roa, nandritra ny "Vanim-potoana Voalohan' ny Lalàmpanorenana"<ref><small>Iriye, A.; Saunier, P. (2009). ''The Palgrave Dictionary of Transnational History: From the mid-19th century to the present day''. Springer. p. 627. <nowiki>ISBN 978-1-349-74030-7</nowiki>.</small></ref><ref><small>Kamusella, T. (2012). ''The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe''. Springer. pp. 265–266. <nowiki>ISBN 978-0-230-58347-4</nowiki>.</small></ref>. I Gustav Flügel dia namoaka Kor'any voapirinty tamin' ny taona 1834 tao [[Leipzig]], izay nanan-kery tany [[Eorôpa]] nandritra taonjato iray, mandra-pamoahan' ny Oniversite Al-Azhar ao [[Kahira]] (ao [[Ejipta]]) ny fanontana Kor'any tamin' ny taona 1924. Ity fanontana ity dia vokatry ny fanomanana maharitra, satria nataony manara-penitra ny tsipelina ao amin' ny lahatsoratry ny Kor'any, ary nijanona ho fototry ny fanontana printy taty aoriana<ref><small>Déroche, François (2006). "Written Transmission". In Rippin, Andrew; et al. (eds.). ''[[iarchive:blackwellcompani00ripp_0|The Blackwell Companion to the Qur'an]]'' (2a reimpr. ed.). Blackwell. pp. 172–87. <nowiki>ISBN 978-1-4051-1752-4</nowiki>.</small></ref>. == Voka-pikarohana == === '''Ny fahitana takelaky ny Kor'any tany Angletera''' === [[Sary:Birmingham Quran manuscript - closeup.jpg|vignette|Takelaky ny Kor'any tao amin' ny soratanana hita tao Birmigham]]Ny Oniversiten' i Birmingham, izany hoe ny Cadbury Research Library, dia nanao fizahana amin’ ny lafiny ara-daty ny takelaka tranainy izay nisy tao anatin’ ny tranombokiny tamin’ ny taona 2015. Rehefa nandeha ny fanaovana ny fitiliana ilay takelaka anankiroa mahakasika ny Kor’any dia hita araka ny kajikajy fa ireo takelaka anankiroa ireo dia nosoratana teo anelanelan’ ny taona 568 sy 645<ref><small>"[https://www.birmingham.ac.uk/news-archive/2015/birmingham-quran-manuscript-dated-among-the-oldest-in-the-world Birmingham Qur'an manuscript dated among the oldest in the world] {{Wayback|url=https://www.birmingham.ac.uk/news-archive/2015/birmingham-quran-manuscript-dated-among-the-oldest-in-the-world |date=20240104221123 }}". University of Birmingham. 22 July 2015. Notsidihina tamin' ny 22 Jolay 2015.</small></ref><ref name=":11"><small>"'[https://www.bbc.co.uk/news/business-33436021 Oldest' Koran fragments found in Birmingham University]". BBC. 22 July 2015. Notsidihina tamin' ny 22 Jolay 2015.</small></ref><ref><small>"[https://web.archive.org/web/20150722212055/https://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2015/07/quran-manuscript-22-07-15.aspx Birmingham Qur'an manuscript dated among the oldest in the world]". ''University of Birmingham''. 22 July 2015. [[Asiva]] tamin' ny 22 Jolay 2015. Notsidihina tamin' ny 31 Ôktôbra 2019.</small></ref>.[[Sary:Ny Takelaka Kor'any.jpg|vignette|Fahitana Kor'any.]]Tsara ho marihina fa ireo takelaka ireo dia nosoratana amin’ ny fomba fanoratra ''Hijazi'' zany hoe mbola ilay fomba fanoratana tamin’ ny voalohany mihitsy<ref name=":11" />. Ny ''[[ayat]]'' izay hita amin’ ireo takelaka ireo dia ao amin’ ny soràta ''Al Khahf'' 18 ayat 17–31, sy ny soràta ''Mariyam'' 19 ayat 91–98, ary soràta ''Twaha'' 20 ayat 1-40<ref><small>"[https://edition.cnn.com/2015/07/22/europe/uk-quran-birmingham-manuscript/ Tests show UK Quran manuscript is among world's oldest]". CNN. 22 July 2015. Retrieved 22 July 2015.</small></ref>. Natao hitan’ ny rehetra ireo takelaka ireo nanomboka tamin’ ny volana Ôktôbra 2015 ka hatramin’ ny volana Aogositra 2016<ref><small>Authi, Jasbir (22 July 2015). "[https://www.birminghammail.co.uk/news/midlands-news/worldwide-media-frenzy-oldest-koran-9710028 Worldwide media frenzy as 'oldest Koran' found lying forgotten at University of Birmingham]". ''Birmingham Mail''. Notsidihina tamin' ny 23 Jolay 2015.</small></ref>. Ao amin’ ny Birmingham Museum and Art Gallery ho an’ izay te hahafantatra bebe kokoa. I Alba Fedeli, tamin’ izy nanomana ny fikarohany sy ny diplôma Ph.D dia nahatsikaritra ireo takelaka ireo ary nangataka ny mba hanaovana ny fitiliana azy amin’ ny [[kabônina-14]]<ref><small>Fedeli, Alba (2014). ''[https://etheses.bham.ac.uk//id/eprint/5864/1/Fedeli15PhD.pdf Early qur'anic manuscripts, their text, and the Alphoonse Mingana papers held in the Department of Special Collections of the University of Birmingham]'' (PDF) (Ph.D.). Birmingham University, pp. 147-199</small></ref>. Ary notontosaina izany tao tamin’ ny University of Oxford's Radiocarbon Accelerator Unit<ref><small>"[https://web.archive.org/web/20150926153516/http://www.birmingham.ac.uk/events/quran-manuscript/faqs.aspx FAQs: About the Birmingham Qur'an manuscript]". University of Birmingham. [https://www.birmingham.ac.uk/events/quran-manuscript/faqs.aspx Asiva] tamin' ny 26 Septambra 2015. Notsidihina tamin' ny 10 Ôktôbra 2015.</small></ref><ref><small>T. F. G. Higham, C. Bronk Ramsey, D. Chivall, J. Graystone, D. Baker, E. Henderson and P. Ditchfield (19 April 2018). "[https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:9001bfe4-c3f3-4590-8bdf-a998f2b72abb Radiocarbon Dates from the Oxford AMS System: ''Archaeometry'' Datelist 36]". ''Archaeometry''. 60 (3): 628–640. doi:10.1111/arcm.12372.</small></ref>. == Jereo == * [[Sharia]] * [[Hadita]] * [[Silamo]] * [[Baiboly]] * [[Mohameda|Mohamady]] * [[Abidy arabo]] * [[Mônôteisma]] * [[Kônkôrdisma]] * [[Soratra Masina]] * [[Alin' ny Lahatra]] *[[Fanekem-pinoana]] *[[Tetiandro mozilmana]] *[[Apôkrifan' ny Baiboly]] *[[Kor'any amin' ny teny malagasy]] *[[Naskh|Andininy manafoana andininy hafa (ao amin' ny Kor'any)]] == Rohy ivelany == '''Fanehoana ny boky Kor'any amin' ny teny malagasy''' * "[https://journals.openedition.org/oceanindien/1718 Un nouvel élargissement du corpus littéraire en malgache moderne : les traductions du Coran]", journals.openedition.org/oceanindien '''Kor'any amin' ny teny frantsay (''Wikisource''):''' * [https://fr.wikisource.org/wiki/Le_Koran_(Traduction_de_Kazimirski) ''Le Koran'': Traduction d’Albin de Kazimirski Biberstein] (1952) * [https://fr.wikisource.org/wiki/Le_Coran_(Traduction_de_Montet) ''Le Coran'': Traduction d’un choix de sourates par Édouard Montet] (1925) * [https://fr.wikisource.org/wiki/Le_Coran_(Traduction_de_Savary) ''Le Coran'': Traduction de Claude-Étienne Savary] (1783) '''Kor'any amin' ny teny anglisy (''Wikisource''):''' * [[wikisource:Quran_(Progressive_Muslims_Organization)|''The Qur'an'' (2015), translated by the Progressive Muslims Organization (with Arabic)]] * [[wikisource:The_Holy_Qur'an_(Maulana_Muhammad_Ali)|''The Holy Qur-án'' (1917, rev. 1920), translated by Maulana Muhammad Ali (transcription project)]] '''Kor'any amin' ny teny malagasy''' * [https://archive.org/stream/HolyQuranMalagasy/Holy-Quran-Malagasy_djvu.txt Full text of "Holy-Quran-Malagasy - اللغة المدغشقرية الملغاشية في مدغشقر"] (dikan-teny nataon' ny Fikambanana Ahmadiyyah Manerana izao tontolo izao) *https://www.alislam.org/quran/Holy-Quran-Malagasy.pdf (dikan-teny nataon' ny Fikambanana Ahmadiyyah Manerana izao tontolo izao) == Loharano sy fanamarihana == iigmc7i4hgzzuu9xilpvs7ub4he72lp Fanandevozana 0 263668 1091958 1042971 2024-11-23T16:59:58Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091958 wikitext text/x-wiki [[Sary:Marché aux esclaves de Zanzibar.JPG|vignette|285x285px|Tsena fivarotana andevo tao Zanzibar (Tanzania) tamin' ny taonjato faha-19.]] Ny '''fanandevozana''' dia zava-manjo ny olona iray na maro tsy manana [[fahafahana]] ka lasa fananana, azo trandrahina sy azo amidy amin' ny olona iray hafa sahala amin' ny entam-barotra. Ny andevo, izay faritan' i [[Aristotle|Aristôty]] ho sahala amin' ny "fitaovana manana aina", dia tsy mitovy amin' ny mpanompo tamin' ny [[Andro Antenatenany]], na ny olona azo sambo-belona na ny olona miasa an-terivozona, satria very ny maha olona azy eo anatrehan' ny [[lalàna]]. Misy ny fitsipika sy ny fomba amam-panao miovaova isam-pirenena sy isaky ny vanim-potoana, izay mamaritra ny antony mahatonga ny olona iray ho lasa andevo na hahatonga azy ho afaka amin' ny fahandevozana, ny famerana ny fahefan' ny tompony, ny fahalalahana kely mba ananany na ny fiarovan' ny lalàna azy, ny fiheverana na tsia ny maha olona manana [[Fanahin' ny vatana|fanahy]] azy eo amin' ny lafiny [[fivavahana]], sns. Mahatonga ny andevo ho lasa olona [[Fahafahana|afaka]] indray, izay mahatonga azy hitovy (na hitovitovy [[zo]]) amin' ny olona tsotra, ny fanafahana ny andevo (araka ny sitrapon' ny tompony na araka ny sitrapon' ny manampahefana). Ny fivarotana andevo tany [[Tontolo Atsinanana|Atsinanana]], anisan' izany ilay fivarotana andevo namakivaky an' i [[Sahara]] (fivarotana andevo nataon' ny [[Arabo (olona)|Arabo]]), sy ny fivarotana andevo mainty miampita an' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] no lehibe indrindra amin' ny fomba fitrandrahana ny fanandevozana, noho ny faharetan' ireo fanao ireo (ny voalohany naharitra taonjato iraika ambin' ny folo, ny faharoa naharitra taonjato efatra), sy noho ny hamaron' ny andevo namidiny (olona mahatratra am-polo tapitrisany maro no lasa andevo), ary noho ny fiantraikan' izany ara-piarahamonina sy ara-kolontsaina ary ara-toekarena, ka hita izany na tao amin' ny faritra mivelona amin' ny fanandevozana na tao [[Afrika]], izay nisy ireo toerana telo lehibe fivarotana andevo: i [[Tombouctou]] sy i Gao (samy ao [[Malỳ]]) ary i [[Zanzibar]] (ao [[Tanzania]]). == Jereo koa == * [[Fanjanahan-tany]] *[[Fivarotana andevo]] *[[Andevo (teto Madagasikara)]] rw12urdr479kcjblkillnflkrrg22x0 Fokom-pirenena folo very 0 263880 1091990 1079483 2024-11-24T04:42:01Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091990 wikitext text/x-wiki [[Sary:12 Tribes of Israel Map.svg|vignette|414x414px|Ny [[Fokom-pirenen' i Israely|fokom-pirenena roa ambin' ny folon' i Israely]]]] Ny '''fokom-pirenena folo very''', araka ny [[Baiboly hebreo]], dia foko nonina tao amin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]], izay fantatra koa amin' ny anarana hoe Fanjakan' i Samaria, talohan' ny faharavan' ity fanjakana ity tamin' ny taona 722 tal. J.K. ka tsy hita intsony hatramin' izay. Ankehitriny dia maro ny vahoaka milaza ny tenany na lazaina fa taranak' ireo fokom-pirenena folo very ireo. == Ny faharavan' ny Fanjakan' i Samaria == === Ny fokom-pirenen' i Israely lazaina fa very === Ireto avy ireo fokom-pirenena ireo: ny fokon' i Robena, ny fokom-pirenen' i Simeôna, ny fokom-pirenen' i Levy, ny fokom-pirenen' i Isakara, ny fokom-pirenen' i Zebolôna, ny fokom-pirenen' i Dana, ny fokom-pirenen' i Naftaly, ny fokom-pirenen' i Gada, ny fokom-pirenen' i Asera ary ny fokom-pirenen' i Jôsefa (izay nizara foko roa: fokom-pirenen' i Manase sy fokom-pirenen' i Efraima). ==== Ny fokom-pirenen' i Robena ==== Ny [[fokom-pirenen' i Robena]] dia nanorim-ponenana tamin' ny ilan-tany andafy atsinanan' ny ony [[Jordana (ony)|Jordana]]. I [[Robena]] na [[Reobena]] dia zanak' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] voalohany tamin' i [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]] araka ny tantara ao amin' ny [[Bokin' ny Genesisy]]. Izy ilay niangavy ireo rahalahiny mba tsy hamono an' i [[Jôsefa (zanak' i Jakôba)|Jôsefa]]. Ny fokon' i Robena dia naka ny tany [[Kanaana (faritra)|Kanaana]] ka nanorim-ponenana tamin' ny ila-tany andafy atsinanan' ny ony [[Jordana (ony)|Jordana]]. Isan' ireo fokon' i Israely lazaina fa nanjavona ny fokon' i Robena tamin' ny naharavan' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely avaratra]]. ==== Ny fokom-pirenen' i Simeona ==== Ny [[fokon' i Simeôna]] tao amin' ny tapany atsimo-andrefan' i [[Kanaana (faritra)|Kanaana]], ao atsinanany ny fokon' i Jodà, nefa mety voahodidin' ny tanin' i Jodà tao ndrefana. I [[Simeôna (zanak' i Jakôba)|Simeôna]] dia zanaka faharoan' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] tamin' i [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]]. Tao amin' ny tapany atsimo-andrefan' i Kanaana no nisy ny fokon' i Simeona, ka ao atsinanany ny [[fokon' i Jodà]], nefa mety voahodidin' ny tanin' i Jodà tao andrefana izy (Jos. 19.1-9). ==== Ny fokom-pirenen' i Levy ==== Ny [[fokon' i Levy]] dia tsy nahazo anjara tany azy manokana fa niparitaka tamin’ ny tanana miisa 48 miaraka amin’ ireo foko sisa ao amin’ ny [[Zanak' i Israely|Zanak’ i Israely]]. I [[Levy (zanak' i Jakôba)|Levy]] no raibe mpanorina ny fokon' i Levy. Zanaka lahy fahatelon' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] izy. I [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]] no anaran-dreniny (Gen. 29.31-34). ==== Ny fokom-pirenen' i Isakara ==== I [[Isakara]] dia zanaka fahasivin' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] sady zanany fahadimy tamin' i [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]]. Ny [[fokon' i Isakara]] dia nomen' i [[Jôsoa]] tany any avaratr' i [[Fokon' i Manase|Manase]] sy ny any atsimon' i [[Fokon' i Zebolôna|Zebolôna]] sy [[Fokon' i Naftaly|Naftaly]], hatreo amin' ny onin' i [[Jordana (ony)|Jordana]] any antsinanana ka hatramin' ny morontsiraka any andrefana. Mihevitra anefa ny manam-pahaizana fa tsy ara-tantara ny voalaza ao amin'ny [[Bokin' ny Mpitsara]] momba ny fokon' i Isakara. ==== Ny fokom-pirenen' i Zebolôna ==== I [[Zebolona|Zebolôna]] na [[Zebolona|Zabolôna]] dia zanak' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] fahenina, zanany farany tamin' i [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]] araka ny [[Baiboly]]. Ny [[fokon' i Zebolôna]] dia tany amin' ny tapany atsimon' i [[Galilea (faritra)|Galilea]] (na [[Galilia (faritra)|Galilia]]) ka ny sisiny atsinanana dia ny [[Farihy Tiberiada|Ranomasin' i Galilea]], ary ny sisiny andrefana dia ny [[Ranomasina Mediteranea]], ny sisiny atsimo dia ny ny [[fokon' i Isakara]], ary ny varatra-andrefana dia ny [[Fokon' i Asera|an’ i Asera]] ary ny avaratra-atsinanana ny [[Fokon' i Naftaly|an' i Naftaly]] (Jôs. 19.10-16). ==== Ny fokom-pirenen' i Dana ==== I [[Dana]] dia zanaka fahadimin' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] tamin' i [[Bila]] mpanompovavin' i [[Rahely]] vadiny. Ny [[fokon' i Dana]] dia nohodidinin' ny an' i [[Fokon' i Benjamina|Benjamina]] sy ny [[Fokon' i Jodà|an' i Jodà]] ao atsinanana sy ao atsimo, ny [[Fokon' i Efraima|an' i Efraima]] ao avaratra ary ny [[Ranomasina Mediteranea]] ao andrefana. ==== Ny fokom-pirenen' i Naftaly ==== I [[Naftaly]] na Neftaly dia zanaka fahenin' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] sady zanany faharoa tamin' i [[Bila]] mpanompovavin' i [[Rahely]]. Ny [[fokon' i Naftaly]] dia tao amin' ny faritr' i [[Galilea (faritra)|Galilea]] (na [[Galilia (faritra)|Galilea]]), manamorona ny tapany ambonin' ny ony [[Jordana (ony)|Jordana]] (na [[Jordany (ony)|Jordany]]) sy ny [[farihy Tiberiada]] (na Tiberiasy). Ao andrefany no ahitana ny tanin' i [[Fokon' i Asera|Asera]], ao avaratra ny [[Fokon' i Dana|tanin' i Dana]] ary ao atsimo ny [[Fokon' i Zebolôna|tanin' i Zebolôna]] (Jôs. 19.32-39). ==== Ny fokom-pirenen' i Gada ==== I [[Gada]] dia zanaka fahafiton' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] sady zanany tamin' i [[Zilpa]] mpanompovavin' i [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]] vadiny. Tamin' ny nahazoana ny tany [[Kanaana (faritra)|Kanaana]] dia niorim-ponenana tao atsinanan' i [[Jordana (ony)|Jordana]] ny [[fokon' i Gada]]. ==== Ny fokom-pirenen' i Asera ==== I [[Asera]] dia zanaka fahavalon' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] tamin' i [[Zilpa]] mpanompovavin' i [[Lea (vadin' i Jakôba)|Lea]] vadin' i Jakôba. Ny [[fokon' i Asera]] dia nomen' i [[Jôsoa]] ny faritra andrefana sy amorontsirak' i [[Galilea (faritra)|Galilea]]. ==== Ny fokom-pirenen' i Jôsefa ==== Ny [[fokon' i Jôsefa]] dia nizara ho foko roa, ny [[fokon' i Efraima]] sy ny [[fokon' i Manase]]. I [[Jôsefa (zanak' i Jakôba)|Jôsefa]] dia zanak' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] sy i [[Rahely]]. I [[Manase (zanak' i Jôsefa)|Manase]] sy i [[Efraima (zanak'i Josefa)|Efraima]] no zanany lahy izay samy nana ny maha izy azy satria nanana foko manokana avy. Ny antsasa-pokon' i Manase miaraka amin' ny [[fokon' i Robena]] sy ny [[fokon' i Gada]], dia nipetraka teny ampita atsinanan' i [[Jordana (ony)|Jordana]] fa ny antsasany faharoa kosa dia napetrak' i [[Jôsoa]] teo andrefan' i [[Jordana (ony)|Jordana]]. === Ny faharavan' ny Fanjakan' i Samaria === ==== Ny faharavan' ny Fanjakan' i Samaria ==== [[Sary:Kingdoms of Israel and Judah map 830.svg|vignette|225x225px|[[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]] sy [[Fanjakan' i Jodà]] tamin' ny taonjato faha-9 tal. J.K.]] Taorian' ny fatoana nisian' ny fizarazarana teo amin' ny [[Zanak' i Israely]] tao [[Kanaana (faritra)|Kanaana]] dia nampiraisin' ny mpanjaka [[Saoly]] (na Saola) ho [[Fanjakan' i Israely (mitambatra)|fanjakana iray]] izy ireo. Nandimby azy ny zanany [[Isbôseta]], avy eo i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] ary farany i [[Sôlômôna]] (Salômôna). Rehefa maty i Sôlômôna tamin' ny taona 930 tal. J.K. dia nizara roa ny fanjakana ka ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]] (na Fanjakan' i Samaria) ny tao avaratra fa ny [[Fanjakan' i Jodà]] kosa no tao atsimo. Ny Fanjakan' i Samaria, izay nahitana ireo foko folo ireo, dia notafihin' ny [[Asiria|Asiriana]] sy noravany tamin' ny taona 722 tal. J.K. ka [[Fahababoana tany Asiria|nataony sesitany ny mponina tao]] ary nataony faritany feheziny ny faritr' i Samaria. Ny Fanjakan' i Jodà kosa, izay nonenan' ny [[fokon' i Jodà]] sy ny [[fokon' i Benjamina]] ary ny ampahan' ny [[fokon' i Levy]], dia nanaiky ny ho eo ambany fanaraha-mason' ny Asiriana ka tsy nisy voakasiky ny fanaovan-tsesitany nefa very ny tena fahaleovantenany. Tsy niverina tamin' ny fahaleovantenany ny Fanjakan' i Jodà raha tsy tamin' ny fanapahan' i [[Jôsia (mpanjakan' i Jodà)|Jôsia]] (taona 639 -- 609 tal. J.K.)<ref><small>Israël Finkelstein, Neil Asher Silberman, ''La Bible dévoilée, Les nouvelles révélations de l'archéologie'', 2002, p. 287 sy ny manaraka.</small></ref>, hatramin' ny fandravàn' ny [[Babilôna|Babilôniana]] sy ny [[Fahababoana tany Babilôna|fanaovan-tsesitany]] ny ampahany amin' ny mponina tao tamin' ny taona 587 na 586 tal. J.K. ==== Ny fahababoan' ny mponin' i Israely avaratra ==== [[Sary:Deportation of Jews by Assyrians.svg|vignette|Fanaovan' i Asiria sesitany ny Fanjakan' i Israely avaratra]] Araka ny [[Boky faharoan' ny Mpanjaka]] ao amin' ny [[Baiboly]] (2Mpanj. 17.23 --17.41) dia natao sesitany mankany amin' ny faritry ny Fanjakana Asiriana ny mponin' i Samaria mba ho fanasazian' Andriamanitra ny fahotan' izy ireo. Avy eo dia tsy fantatra intsony ny nanjo azy ireo. Milaza ny Baiboly fa nisy mponina vahiny mampidirina tao Samaria mba hasolo ireo Israelita natao sesitany. Ireo vahiny ireo no namorona ny fivavahana manafangaro fomba israelita amin' ny fomban' ny mpanompo sampy ([[sinkretisma]]); ka heverina fa niteraka ny [[Samaritana]]. Ny fivavahana samaritana araka ny ahafantarana azy amin' izao fotoana izao anefa tsy ahitana fomban' ny mpanompo sampy. Misy hoatry ny mifanohitra anefa ny fitantaran' ny Baiboly ao amin' ny Boky faharoan' ny Mpanjaka: ireo mponina vao nampidirina ao amin' ny faritr' i Samaria ireo dia lazaina fa vahiny avy any ivelany, nefa voalaza koa fa nanao fanekem-pihavanana tamin' izy ireo i [[Iahveh]], toy ny hoe taranaky ny Israelita taloha izy ireo. Etsy andaniny dia nisy ireo izay lazaina fa natahotra an' Andriamanitra, ary ankilany dia lazaina koa fa nanompo koa ny andriamaniny izy ireo. Ny Baiboly anefa tsy tena miresaka mazava ny amin' ny fanjavonan' ny fokon' i Israely folo. Ohatra, ny [[Bokin' i Jeremia]] (Jer. 41.5) dia mitatitra fa 150 taona taorian' ny faharavan' ny Fanjakan' i Samaria, izany hoe raha vantany vao rava i [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tamin' ny taona 586 tal. J.K., dia tonga nitondra fanatitra tao amin' ny [[Tempolin' i Jerosalema]] ny mponin' i Israely Avaratra: lehilahy miisa valopolo tonga avy any Sikema (na Sekema), avy any Silô ary avy any Samaria, niharatra volom-bava, nandrovitra akanjo, sady nandididy ny hodiny (ho mariky ny fisaonana). Nitondra voan-javatra sy emboka manitra hatao fanatitra ho an' ny Tempolin' i Iahveh. ==== Filazana ao amin' ny tahirin-kevitra asiriana ==== Izao no hita tao amin' ny tahirin-tsoratry ny asiriana, araka ny mpanoratra tantara asiriana tao amin' i [[Sargôna II]], mpanjaka nandresy ny Fanjakan' i Samaria:<blockquote>"Nataoko fahirano sady nobodoiko ny tanànan' i Samaria, ka nentiko ho babo ny mponiny miisa 27&nbsp;280. Nalaiko taminy ny kalesy 50, nefa navelako ho azy ny sisa tamin' ny fananany"<ref name=":0"><small>Project Gutenberg's [http://www.gutenberg.org/ebooks/10887 Babylonian and Assyrian Literature]</small></ref>.</blockquote>Ny mpandika teny sasany dia tsy miombon-kevitra amin' ny fampiasana ny hoe "tanànan' i Samaria" ka mieritraritra fa ny lahatsoratra voasoratra voalohany dia tsy manondro mazava ny tanànan' i Samaria na ny Fanjakan' i Samaria. Misy fitoviany amin' ny zava-boalazan' ny [[Bokin' ny Mpanjaka]] izany: ny fanaovan-tsesitany ny Israelita dia nisy tokoa. Nefa misy koa tsy fifanarahan' ny fitantarana roa raha momba ny isan' ny olona natao sesitany. Ny Boky faharoan' ny Mpanjaka dia milaza fa ny mponina rehetra na saika izy rehetra no natao sesitany. I Sargôna II anefa milaza fa ampahany kely fotsiny no nentiny. Mieritreritra mantsy ny [[Arkeôlôjia|arkeôlôga]] fa manodidina ny 200&nbsp;000 eo ny mponin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Samaria]], raha heverina ny tanàn-dehibe sy ny tanàna madinika hita. Nisy tokoa ny fanaovan-tsesitany voalohany, folo taona tany aloha, tamin' i [[Teglata-Falasara III]] naka ka nahazo an' i [[Galilea (faritra)|Galilea]]. Ireo olona natao sesitany voalohany dia voaisan' ny lahatsoratra asiriana. Raha atambatra ny isan' ny olona tamin' ireo sesitany roa ireo dia mahatratra 40&nbsp;000 eo, ka 20&nbsp;%n' ny mponina rehetra izany, izay azo antoka fa ny olomanga tao amin' ny Fanjakan' i Samaria. Ny mpahay tantara dia mihevitra fa ny Israelita Tavaratra sasany dia nandositra nianatsimo hitady fialofana any amin' ny [[Fanjakan' i Jodà]]<ref><small>Pierre Razoux, ''Tsahal, nouvelle histoire de l'armée israélienne,'' Paris, Perrin, 2008 (<nowiki>ISBN 978-2-262-02792-6</nowiki>), p.28</small></ref>. Ny fanorenam-ponenan' ny voanjo vahiny dia voalaza matetika ao amin' ny sisa amin' ilay lahatsoratra:<blockquote>"Nentiko i Amrisy avy any Tabala ho any Asora, miaraka amin' ny entany, ny olona ao amin' ny fianakaviany sy amin' ny razany, sy ny mpandraharaha varotra ao amin' io tany io, ary koa kalesy 100; nametraka Asiriana mahatoky ao amin' ny fitondrako, hisolo toerana azy ireo aho."<ref name=":0" />.</blockquote>Momba ny fandresena hafa izany. Izany pôlitika fampanorenam-ponenana izany dia zavatra mpitranga matetika, ka mety nampiharina koa tao Samaria, araka ny hita ao amin' ny [[Bokin' ny Mpanjaka]]. ==== Ny vokatry ny fikarohana arkeôlôjika ==== Tao Gezer sy ny manodidina azy dia nahitana lahatsoratra amin' ny [[soratra miendri-pantsika]] natao tamin' ny taonjato faha-7 tal. J.K. izay ahitana anarana babilôniana. Ny fanaovan-tsesitany ny mponina vahiny mankao Samaria (amin' ny faritra sasany fara-fakakeliny), araka ny Bokin' ny Mpanjaka, dia voamarina. Manambara anefa ny arkeôlôjia fa ny mponina notaterina ho ao Samaria dia tsy betsaka. Ny fanaka vita amin' ny tanimanga, ny soratsoratra, ny tanàna madinika, sns dia maneho fitohizana amin' ny vanimpotoana teo alohany<ref><small>Israël Finkelstein, Neil Asher Silberman, ''La Bible dévoilée, Les nouvelles révélations de l'archéologie, 2002,'', <abbr>p.</abbr> 255-256.</small></ref>. == Hevitry ny olona aty aoriana == ==== Hevitry ny Jiosy ôrtôdôksa sy ny Kristiana sasany ==== Na dia manalasala aza ny fitantaran' ny Baiboly ny amin' ny fahaverezan' ny foko folon' i Israely dia mihevitra ny [[Jodaisma ôrtôdôksa|Jiosy ôrtôdôksa]], toraka izany koa ny Kristiana, fa ny [[Samaritana]] dia tsy afaka hihambo ho taranak' ireo foko ireo. Tsy ireo Samaritana ireo no ho fitohizam-pisian' ireo foko izay nanjavona amin' ny fomba tsy fantatra ireo. ==== Hevitry ny Samaritana ==== Ny Samaritana dia mihevitra fa taranaky ny foko folo lazaina fa very, indrindra fa ireo [[Fokon' i Jôsefa|foko roan' i Jôsefa]], dia ny [[fokon' i Manase]] sy ny [[fokon' i Efraima]], ary koa ny [[fokon' i Levy]]. == Ireo vahoaka milaza fa taranaky ny foko folo very == Ny fanjavonan' ny folon' i Israely dia niteraka petrakevitra maro tamin' ny [[Andro Taloha]] teo amin' ny Jiosy ôrtôdôksa, sy teo amin' ny Kristiana. Ny petrakevitra tsotra indrindra dia ny filazana fa nifangaro ka lasa nitovy fomba tamin' ny mponina tao [[Atsinanana Afovoany]], na Jiosy ireo na tsy Jiosy, ireo mponin' ny Fanjakan' i Samaria natao sesitany. Nisy koa anefa ny nandroso hevitra fa mety nitady fialokalofana any amin' ny faritra lavitra indrindra ireo foko folo ireo, ka izany fiheverana izany dia niteraka fikarohana maro. === Ny Samaritana === [[Sary:The High Priest of the Samaritans with the Codex Nablus c. 192.jpg|vignette|231x231px|I Yitzhaq ben Amram ben Shalma ben Tabia, mpisoronaben' ny [[Samaritana]], Nablosa, 1920]] Ny [[Samaritana]] dia isan' ireo vahoaka milaza fa taranaky ny foko verin' i Israely. Misy ny Jiosy mitsipaka izany nefa misy koa ireo Jiosy mihevitra ny maha azo ekena an' izany. Ny fivavahan' ny Samaritana, izay mifototra amin' ny [[Torah]], dia tsy ahitana soritra fomban' ny mpanompo sampy. Tamin' ny taonjato faha-6 dia nitantara ny [[Bokin' i Jeremia]] fa nanao fanatitra tao amin' ny [[Tempolin' i Jerosalema|Tempoly]] izy ireo. Ny soratr' ireo [[raby]] tamin' ny fotoana nanombohan' ny fisian' ny fivavahana kristiana dia milaza fa ny fanompoan' ny Samaritana an' [[Mônôteisma|Andriamanitra tokana]] dia efa nisy hatramin' ny andro taloha ela. Ny fanangonam-pitsipika '''Houllin'' dia manaiky ny henam-biby novonoin' izy ireo ho ''kasher'' (כשר), izany hoe azon' ny [[Jiosy]] hanina, raha nisy Jiosy nanatrika ny famonoana izany<ref><small>Fampianarana ao amin'ny Talmoda '''Hullin'', 3b.</small></ref>, ary ny boky atao hoe ''Orlah'' ao amin' ny [[Talmodan' i Jerosalema]] dia manaiky koa ny mofo nandrahoin' izy ireo<ref><small>Talmadan'i Jerosalema, ''Orlah'', ii. 7.</small></ref> nefa misy fepetra izany. Misy soratra hafa ao amin' ny Talmodan' i Jerosalema nosoratana tokony ho tamin' ny taonjato voalohany izay milaza fa ny sakafon' ny Samaritana dia ara-dalàna<ref><small>Talmodan'i Jerosalema, ''Abhodah Zorah'' v. 4</small></ref>. Ny soratra iray hafa koa, ny ''Massecheth Kuthim,'' dia manamafy ny fanekena amin' ny ampahany azy ireo: "oviana no azo ekena ho isan' ny vahoaka jiosy izy ireo? Rehefa miala amin' ny tendrombohitra [[Tendrombohitra Garizima|Garizima]] izy ireo sady manaiky an' i Jerosalema sy ny [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|fitsangan' ny tena amin' ny maty]]"<ref><small>''"Massecheth Kuthim",'' Kirchheim, ''Septem Libri parvi Talmudici'', pp. 31-36.</small></ref>. Io soratra io ihany dia miaiky fa ny ankabeazan' ny fanaon' ny Samaritana dia itovizan' izy ireo amin' ny Jiosy. Noho ireo antony ireo dia be mpanaraka ny petra-kevitra izay manohana fa ny 80&nbsp;%n' ny mponina tao amin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Samaria]] dia nanohy ny fonenany tao ihany fa tsy natao sesitany, ka ireo no nanjary Samaritana (amin' ny dikan' io teny io ara-pivavahana) araka ny ambaran' ny [[Bokin' ny Mpanjaka]]<ref><small>''I''sraël Finkelstein, Neil Asher Silberman, ''La Bible dévoilée, Les nouvelles révélations de l'archéologie,'' 2002, p. 256.</small></ref>. Ireo izay natao sesitany nefa vitsy dia mety nifangaro amin' ny vahoaka manodidina rehefa ela ny ela. === Ny Pastona ao Afghanistàna sy Pakistàna === [[Sary:Tribal and religious leaders in southern Afghanistan.jpg|vignette|243x243px|[[Pastona (vahoaka)|Pastona]] avy any amin' ny fritra atsimon' i [[Afganistàna]]]] Ny [[Pastona (vahoaka)|Pastona]] (''Pashtun'') dia [[Iranianina (vahoaka)|vahoaka iraniana]] betsaka miozolmana avy any [[Afganistana|Afganistàna]] sy [[Pakistàna]], izay manaraka kolontsaina sy fomba fivavahana azy manokana sady efa nisy talohan' ny fidiran' ny [[finoana silamo]], dia ny pastoaly (''pashtuwali''). Ny fiheverana ny Pastona ho taranak' ireo foko folon' i Israely very dia tsy mbola voaporofo ara-tantara azo tsapain-tanana<ref><small>[https://web.archive.org/web/20130726012707/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+af0037%29 "Afhganistan Ethnic Groups"]. Library of Congress Country Studies. 1997. [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Tahiry] tamin'ny 26 Jolay 2013.</small></ref> <ref><small>"[https://web.archive.org/web/20070105112924/http://www.cal.org/co/afghan/apeop.html The People - The Pashtuns]". Center for Applied Linguistics (CAL). 30 Jona 2002. [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Tahiry] tamin'ny 5 Janoary 2007. Notsidihina tamin'ny 29 Oktobra 2010.</small></ref>. Maro amin' ny vahoaka [[Talibana|Talibàna]] no avy amin' ny foko pastona maro sady tsy voatery miala amin' ny finoany ho taranaky ny Israelita <ref><small>Weil, Shalva (2008). "The Pathans of Afghanistan and their Israelite Status". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). ''Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture''. '''3'''. ABC-CLIO. pp. 1230–1231. ISBN <bdi>978-1-85109-873-6</bdi>.</small></ref> <ref name=":2"><small>Weil, Shalva (7 Septambera 2011). [https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf "The Israelite Connections of the Taliban"] {{Wayback|url=https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf |date=20190720051011 }}. ''ETH Zurich Center for Security Studies''.</small></ref>. Ny anarana hoe ''Ysef Zai'' amin' ny [[fiteny pastô]] dia midika hoe "zanak' i Jôsefa" <ref name=":2" />. Nisy fikarohana momba ny foto-tarazo izay mitsipaka ny mety hisian' ny fifandraisan' io vahoaka io amin' ny [[Jiosy]] nefa ny fikarohana ara-poto-tarazo hafa dia miaiky ny mety hisian' izany fifandraisana izany<ref><small>Entine, Jon (2007)''. Abraham's children : race, identity, and the DNA of the chosen people (1st ed.).'' Grand Central Publishing. p. 149. <nowiki>ISBN 978-0446580632</nowiki>.</small></ref>. Tamin' ny taona 2010 dia nilaza ny gazety ''The Guardian'' fa ny governemanta israeliana dia mihevitra ny hamatsy vola ny fikarohana ara-poto-tarazo mba hijerena ny fahamarinan' ny rohy ara-poto-tarazo eo amin' ny Pastona sy ny foko verin' i Israely. Nanambara ilay gazety fa ny porofo ara-tantara dia mampitodika fatratra any amin' ny fisian' izany rohy izany, nefa tsy misy porofo ara-tsiansa hita na dia iray aza. Ny antrôpôlôga israeliana malaza sasany dia mihevitra fa amin' ireo vondrona maro eran-tany izay milaza fa misy rohim-pihavanana amin' ny foko folo verin' i Israely dia ny Pastona na Patàna no tena mandresy lahatra<ref><small>McCarthy, Rory (17 Janoary 2010). "Pashtun clue to lost tribes of Israel". ''the Guardian''.</small></ref>. === Ny Jiosy kiorda na Jiosy asiriana === [[Sary:KurdJewwomenRowendez905.jpg|vignette|194x194px|Vehivavy jiosy tany [[Kordistàna]] tamin' ny taona 1905.]] Araka ny [[lovantsofina]] dia ny Israelita tamin' ny [[fokon' i Benjamina]] dia tonga voalohany tao amin' ny faritr' i [[Kordistàna]] taorian' ny fahazoan' ny [[Asiria|Asiriana]] ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]] tamin' ny taonjato faha-8 tal. J.K. Avy eo izy ireo nipetraka tao amin' ny renivohitry ny Asiriana <ref><small>Roth C in the ''Encyclopedia Judaica'', p. 1296-1299 (Keter: Jerusalem 1972).</small></ref>. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. dia niova finoana ho amin' ny [[jodaisma]] ny fianakavia-mpajakan' i Adiabene, izay lazain' i [[Flavio Jôsefa]] fa asiriana ara-poko sady nanao renivohitra an' i Erbil ([[Fiteny arameana|arameana]]: ''Arbana''; [[Fiteny kiorda|kiorda]]: ''Hewlêr'') <ref><small>"Irbil/Arbil" teny iditra ao amin'ny t''he Encyclopaedia Judaica''</small></ref> <ref><small>''The Works of Josephus'', Complete and Unabridged New Updated Edition Translated by William Whiston, A.M., Peabody, MA: Hendrickson Publishers, Inc., 1987. <nowiki>ISBN 0913573868</nowiki> (Hardcover).</small></ref>. Ny mpanjaka Monobazo sy ny mpanjakavavy Helena ary ny zananilahy sady mpandimby azy Izata dia voasoratra fa nifindra finoana voalohany ho amin' ny jodaisma (prôselita) <ref><small>Brauer E., ''The Jews of Kurdistan'', Wayne State University Press, Detroit, 1993; Ginzberg, Louis, "The Legends of the Jews, 5th CD." in ''The Jewish Publication Society of America'', VI.412 (Philadelphia: 1968); sy http://www.eretzyisroel.org/~jkatz/kurds.html {{Wayback|url=http://www.eretzyisroel.org/~jkatz/kurds.html |date=20090207020340 }}.</small></ref>. === Ny Jiosy kasmiriana === I Al-Biruni, ilay manampahaizana miozolmana persana tamin' ny taonjato faha-11 no voalohany nanolo-kevitra ny amin' ny fisian' ny taranak' ireo [[Petrakevitra momba ny fananan' ny Kasimiry firazanana jiosy|foko verin' i Israely ao Kasimira]]. Araka ny filazan' i Al-Biruni, fahiny dia namela mpivahiny iray na roa hiditra ao amin' ny fireneny, indrindra ny [[Jiosy]], ny vahoaka tao Kasimira, nefa amin' izao fotoana izao dia tsy omeny alalana ny [[Hindoisma|Hindoa]] raha tsy olom-pantany manokana, indrindra fa ny olon-kafa<ref name=":3"><small>''[https://www.jewishvirtuallibrary.org/kashmir "Kashmir"]. Jewish Virtual Library. 2012''. Notysidihina talin'ny 28 Oktobra 2012''.''</small></ref>. I François Bernier, mpitsabo frantsay tamin' ny taonjato faha-17, sy i Sir Francis Younghusband, izay nizaha ity faritra ity tamin' ny taonjato faha-19, dia niresaka ny amin' ny ny toe-batana mifanahaka eo amin' ny Kasimiriana sy ny Jiosy <ref name=":3" /> <ref><small>Quraishi, Humra (2004). ''K[https://books.google.mg/books?id=DGO0qkqA2X0C&pg=PA37&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ashmir, The Untold Story]''. Penguin Books India. p. 37. ISBN <bdi>0143030876</bdi>.</small></ref>, indrindra ny fihodirany mazava, ny orony somary lava, ny lohany somary mitovitovy <ref><small>Bhandari, Mohan C. (2006). ''[https://books.google.mg/books?id=ChbvL5i0O7YC&pg=PA107&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Solving Kashmir]''. Lancer Publishers. p. 107. ISBN <bdi>8170621259</bdi>.</small></ref> <ref><small>Childress, David Hatcher (1991). ''[https://books.google.mg/books?id=rjpISIxkOmEC&pg=PA271&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Lost Cities of China, Central Asia and India]'' (3rd ed.). Adventures Unlimited Press. p. 271. ISBN <bdi>0932813070</bdi>.</small></ref> <ref><small>Bamzai, P. N. K (1994). ''[https://books.google.mg/books?id=1eMfzTBcXcYC&pg=PA16&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Culture and Political History of Kashmir]''. '''1'''. M.D. Publications Pvt. Ltd. p. 16. ISBN <bdi>818588031X</bdi>.</small></ref>. I Baikunth Nath Sharga dia nilaza fa na dia misy aza ny fifanahafana eo amin' ny fiforonan' ny anaram-pianakaviana kasimirita sy jiosy dia taranaka [[Indô-ariana (vahoaka)|indô-ariana]] ny Pandita ao Kasimira, fa ny Jiosy kosa dia taranaka [[semita]] <ref><small>Kaw, M.K (2004). ''[https://books.google.mg/books?id=QpjKpK7ywPIC&pg=PA51&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Kashmir and Its People: Studies in the Evolution of Kashmiri Society]''. APH Publishing. p. 51. ISBN <bdi>8176485373</bdi>.</small></ref>. === Ny Jiosin' i Malabar === Ny Jiosin' i Malabar (''Malabar Yehudan'') dia taranaky ny Jiosy tao amin' ny Fanjakan' i Cochin, izay ao anatin' i [[India]] Atsimo ankehitriny, izay ahitana koa ny tanàna manana seranan-tsambo, dia i Kochi. Niteny amin' ny fiteny jodeô-malaialamo, izay notetenina ao amin' ny [[Kerala|Fanjakan' i Kerala]]. izy ireo taloha. === Ny Bene Israely === [[Sary:Jewish community Madhupura Ahmedabad India.jpg|vignette|163x163px|Jiosy any Madhupura, Ahmedabad.]] Taorian' ny nahafantarany ny [[jodaisma]] tamin' ny taonjato faha-19 dia nisy vondrona jiosy any [[India]] atao hoe [[Bene Israely]] izay nifindra avy any amin' ny tanàna kely any Konkan mankany amin' ireo tanàn-dehibe akaiky azy ireo, ka isan' izany i [[Mumbai]] <ref><small>Weil, Shalva (2010). [https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world/bombay-present-day-mumbai-COM_0004450?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world&s.q=Bombay "Bombay (present day Mumbai)"]. In Stillman, Norman A. (ed.). ''Encyclopedia of Jews in the Islamic World''. Brill.</small></ref>, i [[Pune]], i [[Ahmedabad]] ary i [[Karachi]] <ref><small>Weil, Shalva (2008). "The Jews of Pakistan". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). ''Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture''. '''3'''. ABC-CLIO. pp. 1228–1230. ISBN <bdi>978-1-85109-873-6</bdi>.</small></ref>. Araka ny lovantsofin' ny Bene Israely, taorian' ny taonjato nandehandehanana namakivaky an' i Israely ao [[Azia Andrefana]], ny razamben' izy ireo dia nifindra tany India ka nifangaro tsikelitsikely tamin' ny vahoaka manodidina, nefa nihazona ny fomba mampiavaka ny Jiosy <ref><small>Weil, Shalva (2009) [2002]. "Bene Israel Rites and Routines". In Weil, Shalva (ed.). ''India’s Jewish Heritage: Ritual, Art and Life-Cycle''(3rd ed.). Mumbai: Marg Publications. pp. 78–89.</small></ref>. I David Rahabi, izay Jiosy indiana, dia nahita ny Bene Israely tamin' ny taonjato faha-18 ka nahamarika ny fomba amam-panao jiosy niainan' izy ireo <ref><small>Weil, Shalva (1994). "Yom Kippur: the Festival of Closing the Doors". In Goodman, Hananya (ed.). ''Between Jerusalem & Benares: Comparative Studies in Judaism & Hinduism''. New York: State University of New York Press. pp. 85–100.</small></ref>. Ny mpahay tantara sasany dia milaza fa ny razamben' ny Bene Israely dia isan' ny iray amin' ireo foko verin' i Israely <ref><small>Weil, Shalva (2015). "Tribes, Ten Lost". In Patai, Raphael; Bar -Itzhak, Haya (eds.). ''Encyclopedia of Jewish Folklore and Traditions''. '''2'''. Routledge. pp. 542–543. ISBN <bdi>9781317471714</bdi>.</small></ref> <ref><small>Weil, Shalva (2015). ""Jews of India". In Patai, Raphael; Bar -Itzhak, Haya (eds.). ''Encyclopedia of Jewish Folklore and Traditions''. '''1'''. Routledge. pp. 255–258. ISBN <bdi>9781317471714</bdi>.</small></ref>. Ny manampahefana jiosy anefa tsy nanaiky ny Bene Israely ho iray amin' ireo foko very. Tamin' ny taona 1964 dia nanambara ny fikambanan' ny raby ao Israely fa Jiosy tanteraka ny Bene Israely <ref><small>Weil, Shalva (2008). "Jews in India". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). ''Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture''. '''3'''. ABC-CLIO. pp. 1204–1212. ISBN <bdi>978-1-85109-873-6</bdi>.</small></ref>. Ny ''Report of the High Level Commission on the Indian Diaspora'' (2012) dia nandinika ny fiainana tao Israely ho an' ny Bene Israely ka nahita fa ny tanànan' i [[Beerseba]] ao amin' ny tapany atsion' i Israely, no ahitana ny ankabetsahan'ny vahoaka Bene Israely, ka any Ramla no tena maro azy ireo. Karazana vaovao amin' ny fianakaviana miparitaka amim-pirenena samihafa izy ireo<ref><small>Weil, Shalva (2012). [https://www.jstor.org/stable/41585381?seq=1#page_scan_tab_contents "The Bene Israel Indian Jewish Family in Transnational Context".] ''Journal of Comparative Family Studies''. '''43''' (1): 71–80. JSTOR 41585381.</small></ref>. Amin' ny ankapobeny dia tsy mandray anjara loatra amin' ny resaka pôlitika ny Bene Israely. Tsy nisy fifandraisana ara-toekarena hentitra amin' i [[India]] izy ireo sady vofetra ny satany ara-pôlitika ao Israely. Ny Jiosy avy any India dia kilasina ho [[Sefarada]]; nikambana tsara tamin' ny vahoaka sefarada ao Israely izy ireo <ref><small>[https://web.archive.org/web/20101011172532/http://indiandiaspora.nic.in/diasporapdf/chapter9.pdf "Report of the High Level Commission on the Indian Diaspora"] (PDF). Indian Diaspora. Tahiry tamin'ny 11 Oktobra 2010. Notsidihina tamin'ny 10 Agostra 2018.</small></ref>. === Ny foko sefoy ao Ganà === Ny [[Sefoy (vahoaka)|foko sefoy]] (''sefwi'') ao [[Ganà]] dia nanaraka fanao jiosy mandrakariva, indrindra ny fitandremana ny [[Sabata (jiosy)|Sabata]], ny [[famorana]] ny zazalahy amin' ny fahavalo andro nahaterahany (''brit milah''), ny fomba fampidirana ny zazalahy ho isan' ny lehilahy amin' ny faha-13 taonany, ny fitandremana ny lalàn' ny fahadiovan' ny fianakaviana (''taharat mishpcha'' na ''niddah''). Tamin' ny taona 1977 dia nisy olona iray avy amin' io foko io, i Aaron Ahotre Toakyirafa, izay nahatsapa ny tenany fa Jiosy sady taranaky ny iray amin' ireo fokon' i Israely very. Ny mpanampahaizana sasany dia mihevitra fa ny fomban-drazana jiosy dia mety nampidirin' ny Jiosy voaroaka avy any [[Espaina]] tao Ganà tamin'ny taona 1492 ka nifindra monina nankany atsimon'i [[Marôka|Maroka]]. Io foko io dia lasa fantatra amin'ny anarana hoe "Tranon'i Israely"<ref><small>Lidman, Melanie (14 Avrily 2016). "Ghana's deep spirituality points some, joyfully, back to Judaism". ''Times of Israel''.</small></ref>. === Ny Jiosy igbô === [[Sary:Rabbis Howshua Amariel and Hi Ben Daniel.jpg|vignette|189x189px|I Rabbi Howshua Amariel maneho an' i Rabbi Hi Ben Daniel, filohan' ny vahioaka jiosy igbô miaraka amin' ny takelaka iray]] Ny [[Jiosy igbo|Jiosy igbô]] ao [[Nizeria]] dia milaza ny tenany fa avy amin' ny [[fokon' i Efraima]] sy ny [[fokon' i Naftaly]] sy ny [[fokon' i Manase]] sy ny [[fokon' i Levy]] sy ny [[Fokon' i Zebolôna|fokon' i Zebolona]] ary ny [[fokon' i Gada]]. Izany petrakevitra izany anefa tsy voamarin' ny fandinihana tsara ny tantara. Ny mpahay tantara dia nandinika ny literatiora ara-tantaran' i [[Afrika Andrefana]] tamin' ny vanimpotoan' ny fanjanahantany sady nanao izay hampazava tsara ny anjara asa sahanin' ny petrakevitra ho an' ireo olona nanoratra izany <ref><small>Sanders, Edith (1963). "[https://www.jstor.org/stable/179896 The Hamitic Hypothesis: Its Origin and Functions in Time Perspective]". ''Journal of African History''. '''10''' (4): 521–532. JSTOR 179896.</small></ref> <ref><small>Zachernuk, Philip (1994). [https://www.jstor.org/stable/182643 "Of Origins and Colonial Order: Southern Nigerians and the 'Hamitic Hypothesis' c. 1870-1970"]. ''Journal of African History''. '''35''' (3): 427–55. doi:10.1017/s0021853700026785. JSTOR 182643.</small></ref>. === Ny Beta Israely === [[Sary:PikiWiki Israel 22999 Religion in Israel.JPG|vignette|238x238px|Vehivavy beta Israely any Israely.]] Ny fikarohana ny foko nanjavona dia misy akony lehibe eo amin' ny vahoaka ao [[Etiôpia]] atao hoe [[Beta Israely]]. Neken' ny [[Israely|Fanjakana israeliana]] ho Jiosy ny Beta Israely, sady afaka nifindra monina any Israely noho ny faneken' ny raby lehibe sefarada ao Israely (i Ovadia Yossef) azy ireo tamin' ny taona 1973 ho taranaky ny [[fokon' i Dana]] === Ny Bney Menase === Tamin' ny Marsa 2005, rehefa avy nanadihady ny amin' ny mety mbola hahitana ny taranaky ny foko folo very ny raby lehibe sefarada ao Israely (Rabbi Shlomo Amar), dia nanaiky ny [[Bney Menase]] ho taranak' i Israely, ka nanaiky ny fitakian' ny Bney Menase ny maha taranaka jiosy azy ireo<ref name=":1"><small>[https://www.pressreader.com/israel/jerusalem-post/20061122/281530811526940 "''An aliya voyage across the millennia from India"''], MICHAEL FREUND, Jerusalem Post, 22 Novambra 2006.</small></ref>. Ny Bney Menase dia vondron' olona [[aziatika]] monina any amin' ny sisin-tany [[Mianmara|birmana]] any avaratra-atsinanan' i India, sady nanambara, efa hatramin' ny taona 1950, fa taranaky ny [[fokon' i Manase]] izay nitady fialokalofana tany amin' ny faritra faran' izay lavitra any [[Azia]]. Ny 1&nbsp;000 amin' izy ireo<ref name=":1" /> dia monina ao Israely amin' izao fotoana izao, sady efa niova finoana ho amin' ny [[jodaisma]]. Ny 7&nbsp;000 hafa<ref><small>"''A miracle of biblical proportions"'', MICHAEL FREUND, Jerusalem Post, 4 Oktobra 2006.</small></ref> dia mbola monina any Mizoram (fanjakana any India avaratra-atsinanana) miandry ny fiovam-pinoany ho amin' ny jodaisma amin' ny fomba ôfisialy. === Ny Lemba === Ao koa ireo [[Lemba]] izay foko mainty hoditra ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo ao Afrika]]. Eo amin' ny 70&nbsp;000 eo ny isan' izy ireo ka ahitana azy ny ao [[Afrika Atsimo]] (indrindra ny ao amin' ny faritanin' i Limpopo), ny ao [[Zimbaboe]], ny ao [[Malawi|Malaoy]], ary ny ao [[Môzambika]]. Na dia miteny [[Fiteny banto|banto]] mitovitovy amin' ny an' ireo foko hafa mifanerasera aminy aza izy ireo dia mitandrina fanao ara-pivavahana tahaka izay fahita amin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]], sy fomban' ny vahoaka mpifindrafindra monina izay heverina fa mety avy any [[Afrika Avaratra]] na avy any [[Afovoany Atsinanana]]. Ny fandinihana ny foto-tarazo dia mampiseho fitoviana amin' ny an' ny ampahan' ny vahoaka jiosy taranaky ny mpisorona. == Jereo koa == * [[Jiosy]] * [[Israelita]] * [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] *[[Sefarada]] *[[Askenazy]] *[[Fiavian' ny Pastona]] *[[Vahoaka milaza fa taranaky ny Israelita]] *[[Petrakevitra momba ny fananan' ny Kasimiry firazanana jiosy]] == Loharano sy fanamarihana == 2wnq4z3syib14obw9jhkts1jkeohq5j Fiavian' ny Pastona 0 263927 1091989 1056875 2024-11-24T04:30:31Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091989 wikitext text/x-wiki Ny '''fiavian' ny Pastona''' dia nanaovan' ny mpikaroka petra-kevitra. Ny [[Pastona (vahoaka)|Pastona]] dia [[vahoaka iraniana]] betsaka [[Silamo|mozilmana]] avy any [[Afganistana|Afganistàna]] sy [[Pakistàna]], izay manaraka kolontsaina sy fomba fivavahana azy manokana sady efa nisy talohan' ny [[finoana silamo]], dia ny pastoaly (''pashtuwali''). Ny fiheverana ny Pastona ho taranak' ireo [[Foko folo very|foko folon' i Israely very]] dia tsy mbola voaporofo ara-tantara azo tsapain-tanana<ref><small>"[https://web.archive.org/web/20130726012707/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+af0037%29 Afhganistan Ethnic Groups"]. Library of Congress Country Studies. 1997. Tahiry tamin'ny 26 Jolay 2013.</small></ref> <ref><small>[https://web.archive.org/web/20070105112924/http://www.cal.org/co/afghan/apeop.html "The People - The Pashtuns"]. Center for Applied Linguistics (CAL). 30 Jona 2002. Tahiry tamin'ny 5 Janoary 2007. Notsidihina tamin'ny 29 Oktobra 2010.</small></ref>. Maro ny amin' ny vahoaka [[Talibana|Talibàna]] no avy amin' ny foko poastona maro sady tsy voatery miala amin' ny finoany ho taranaky ny [[Israelita]] <ref><small>Weil, Shalva (2008). "The Pathans of Afghanistan and their Israelite Status". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). ''Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture''. '''3'''. ABC-CLIO. pp. 1230–1231. ISBN <bdi>978-1-85109-873-6</bdi>.</small></ref> <ref name=":0"><small>Weil, Shalva (7 Septambra 2011). [https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf "The Israelite Connections of the Taliban"] {{Wayback|url=https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf |date=20190720051011 }}. ''ETH Zurich Center for Security Studies''.</small></ref>. Ny anarana hoe ''Ysef Zai'' amin' ny fiteny pastodia midika hoe "zanak' i Jôsefa" <ref name=":0" />. Nisy fikarohana momba ny fototarazo dia mitsipaka ny mety hisian' ny fifandraisan' io vahoaka io amin' ny Jiosy nefa ny fikarohana ara-pototarazo hafa dia miaiky ny mety hisian' izany fifandraisana izany<ref><small>Entine, Jon (2007)''. Abraham's children : race, identity, and the DNA of the chosen people (1st ed.).'' Grand Central Publishing. p. 149. <nowiki>ISBN 978-0446580632</nowiki>.</small></ref>. Tamin' ny taona 2010 dia nilaza ny gazety ''The Guardian'' fa ny governemanta israeliana dia mihevitra ny hamatsy vola ny fikarohana ara-pototarazo mba hijerena ny fahamarinan' ny rohy ara-pototarazo eo amin' ny Pastona sy ny foko verin' i Israely. Nanambara ilay lahatsoratra fa ny porofo ara-tantara sy ara-pitantarana dia manoro fatratra ny fisian' izany rohy izany, nefa tsy misy porofo ara-tsiansa hita na dia iray aza. Ny antrôpôlôga israeliana malaza sasany dia mihevitra fa amin' ireo vondrona maro eran-tany izay milaza fa misy rohim-pihavanana amin' ny foko folo verin' i Israely dia ny Pastona na Patàna no tena mandresy lahatra<ref><small>McCarthy, Rory (17 Janoary 2010). "Pashtun clue to lost tribes of Israel". ''the Guardian''.</small></ref>. == Jereo koa == * [[Jiosy igbô]] * [[Bene Israely]] * [[Bney Menase]] * [[Beta Israely]] * [[Foko folo very]] * [[Pastona (vahoaka)]] * [[Vahoaka ao Pakistàna]] * [[Vahoaka ao Afganistàna]] == Loharano == <references /> sf5qhpqw2h5x0c1ocxwphp2v42tpsau Siramamy 0 278791 1091949 1076347 2024-11-23T16:26:45Z Thelezifor 15140 Nanitatra vontoatiny 1091949 wikitext text/x-wiki [[File:Sucre blanc cassonade complet rapadura.jpg|thumb|Siramamy fotsy (voadio tsara), siramamy tsy voadio tsara, siramamy tsy voasa, siramamy mena|314x314px]] Ny '''siramamy''' dia akora ([[gliosida]]) manana tsiro mamy, mety levona, izay misy karazany maro, ary maro amin' izy ireo no ampiasaina amin' ny sakafo. Mety ho [[gliokôzy]] na froktôzy na galaktôzy ny siramamy tsotra, izay antsoina koa hoe mônôsakarida na ôzy. Môlekiola vita amin' ny mônôsakarida roa mifamatotra ny siramamy haro, izay antsoina koa hoe disakarida; ohatra mahazatra ny siokrôzy (gliokôzy + froktôzy) sy ny laktôzy (gliokôzy + galaktôzy) ary ny maltôzy (môlekiola roan' ny gliokôzy). Endrika voadio avy amin' ny siokrôzy ny siramamy fotsy. Mivadika ho siramamy tsotra ny siramamy haro rehefa ao amin' ny vatana. Tsy heverina ho siramamy ny rojon' ny mônôsakarida lava kokoa (mihoatra ny roa) ary antsoina hoe ôligôsakarida na pôlisakarida. Pôlimera-na gliokôzy hita ao amin' ny zavamaniry ny [[tavolo]], izay loharanon-kery lehibe indrindra ao amin' ny sakafon' olombelona. Mety hanana tsiro mamy ny akora simika hafa, toy ny [[etilenina]] glikôla, gliserôla ary alikaolan-tsiramamy, nefa tsy sokajiana ho siramamy.[[Sary:Raw_sugar_closeup.jpg|thumb|Siramamy]]Hita ao amin' ny vatan' ny ankamaroan' ny [[zavamaniry]] ny siramamy. Loharano voajanahary betsaka ho an' ny siramamy tsotra ny [[tantely]] sy ny [[voankazo]]. Hita indrindra ao amin' ny [[fary]] sy ao amin' ny [[betiravy fanaovan-tsiramamy]] ny siokrôzy, ka mahatonga azy ireo ho tsara indrindra amin' ny fitrandrahana ara-barotra mahomby amin' ny hahazoana siramamy voadio. Tamin' ny taona 2016, teo amin' ny roa lavitrisa taonina teo ho eo ny fitambaran' ny siramamy eran-tany azo avy amin' ireo vokatra roa ireo. Azo vokarina amin' ny alalan' ny fampitsaharana ny fitsimohan' ny voamadinika (anglisy: ''malt''; frantsay: ''maltage'') ny maltôzy. Ny laktôzy ihany no siramamy tsy azo avy amin' ny zavamaniry, tsy hita afa-tsy amin' ny [[ronono]], anisan' izany ny rononon-dreny, sy amin' ny vokatra sasany vita amin' ny ronono. Loharan-tsiramamy mora vidy ny sirôn-katsaka, izay vokarina amin' ny fomba indostrialy amin' ny famadihana ny tavolon-katsaka ho siramamy, toy ny maltôzy, ny frioktôzy ary ny gliokôzy. Ny siokrôzy dia ampiasaina amin' ny sakafo voaomana (ohatra: [[biskitra]] sy [[mofomamy]]), indraindray afanharo amin' ny sakafo sy zava-pisotro voaova tanteraka izay misy betsaka eny amin' ny varotra, sady indraindray ampiasaina ho fanomezana tsiro mamy ny zava-pihinana (ohatra: mofo manja sy voamadinika) sy ny zava-pisotro (ohatra, [[Kafe (zava-pisotro)|kafe]] sy [[Dite (zava-pisotro)|dite]]). Mandany siramamy 24 kg eo ho eo isan-taona ny olona salantsalany. Mandany hatramin' ny 50 kg ny [[Amerika Avaratra|Amerika Tavaratra]] sy [[Amerika Atsimo|Amerika Tatsimo]], ary mandany latsaky ny 20 kg ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]]. Rehefa nitombo ny fihinanana siramamy atovana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 dia nanomboka nandinika ny mpikaroka raha manimba ny fahasalaman' ny olombelona ny fihinanana siramamy, indrindra fa ny siramamy voadio. Tamin' ny taona 2015, ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] (izay fantatra amin' ny hoe OMS) dia nanoro hevitra mafy ny olon-dehibe sy ny ankizy mba hampihena ny fihinanana siramamy ho latsaky ny 10&nbsp;% amin' ny totalin' ny angovo azo avy amin' izany ary mamporisika ny fampihenana ho latsaky ny 5&nbsp;%. Amin' ny ankapobeny dia betsakaka kokoa ny voka-dratsin' ny fihinanana siramamy betsaka amin' ny ny fahasalaman' ny olombelona raha mitaha amin' ny tombontsoa ara-tsakafo mety ho azo avy amin' izany, ary misy ifandraisany amin' ny mety hisian' ny olana momba ny fo sy ny hatavezana ary ny fahasimbana hafa eo amin' ny fahasalamana izany. [[Sokajy:Sakafo]] [[Sokajy:Siramamy]] brcrlrmoww8ih22i5qwdd0f9csb2yji 1091950 1091949 2024-11-23T16:27:50Z Thelezifor 15140 Rohy 1091950 wikitext text/x-wiki [[File:Sucre blanc cassonade complet rapadura.jpg|thumb|Siramamy fotsy (voadio tsara), siramamy tsy voadio tsara, siramamy tsy voasa, siramamy mena|314x314px]] Ny '''siramamy''' dia akora ([[gliosida]]) manana tsiro mamy, mety levona, izay misy karazany maro, ary maro amin' izy ireo no ampiasaina amin' ny sakafo. Mety ho [[gliokôzy]] na froktôzy na galaktôzy ny siramamy tsotra, izay antsoina koa hoe mônôsakarida na ôzy. Môlekiola vita amin' ny mônôsakarida roa mifamatotra ny siramamy haro, izay antsoina koa hoe disakarida; ohatra mahazatra ny siokrôzy (gliokôzy + froktôzy) sy ny laktôzy (gliokôzy + galaktôzy) ary ny maltôzy (môlekiola roan' ny gliokôzy). Endrika voadio avy amin' ny siokrôzy ny siramamy fotsy. Mivadika ho siramamy tsotra ny siramamy haro rehefa ao amin' ny vatana. Tsy heverina ho siramamy ny rojon' ny mônôsakarida lava kokoa (mihoatra ny roa) ary antsoina hoe ôligôsakarida na pôlisakarida. Pôlimera-na gliokôzy hita ao amin' ny zavamaniry ny [[tavolo]], izay loharanon-kery lehibe indrindra ao amin' ny sakafon' olombelona. Mety hanana tsiro mamy ny akora simika hafa, toy ny [[etilenina]] glikôla, gliserôla ary alikaolan-tsiramamy, nefa tsy sokajiana ho siramamy.[[Sary:Raw_sugar_closeup.jpg|thumb|Siramamy]]Hita ao amin' ny vatan' ny ankamaroan' ny [[zavamaniry]] ny siramamy. Loharano voajanahary betsaka ho an' ny siramamy tsotra ny [[tantely]] sy ny [[voankazo]]. Hita indrindra ao amin' ny [[fary]] sy ao amin' ny [[betiravy fanaovan-tsiramamy]] ny siokrôzy, ka mahatonga azy ireo ho tsara indrindra amin' ny fitrandrahana ara-barotra mahomby amin' ny hahazoana siramamy voadio. Tamin' ny taona 2016, teo amin' ny roa lavitrisa taonina teo ho eo ny fitambaran' ny siramamy eran-tany azo avy amin' ireo vokatra roa ireo. Azo vokarina amin' ny alalan' ny fampitsaharana ny fitsimohan' ny voamadinika (anglisy: ''malt''; frantsay: ''maltage'') ny maltôzy. Ny laktôzy ihany no siramamy tsy azo avy amin' ny zavamaniry, tsy hita afa-tsy amin' ny [[ronono]], anisan' izany ny rononon-dreny, sy amin' ny vokatra sasany vita amin' ny ronono. Loharan-tsiramamy mora vidy ny sirôn-katsaka, izay vokarina amin' ny fomba indostrialy amin' ny famadihana ny tavolon-katsaka ho siramamy, toy ny maltôzy, ny frioktôzy ary ny gliokôzy. Ny siokrôzy dia ampiasaina amin' ny sakafo voaomana (ohatra: [[biskitra]] sy [[mofomamy]]), indraindray afanharo amin' ny sakafo sy zava-pisotro voaova tanteraka izay misy betsaka eny amin' ny varotra, sady indraindray ampiasaina ho fanomezana tsiro mamy ny zava-pihinana (ohatra: mofo manja sy voamadinika) sy ny zava-pisotro (ohatra, [[Kafe (zava-pisotro)|kafe]] sy [[Dite (zava-pisotro)|dite]]). Mandany siramamy 24 kg eo ho eo isan-taona ny olona salantsalany. Mandany hatramin' ny 50 kg ny [[Amerika Avaratra|Amerika Tavaratra]] sy [[Amerika Atsimo|Amerika Tatsimo]], ary mandany latsaky ny 20 kg ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]]. Rehefa nitombo ny fihinanana siramamy atovana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 dia nanomboka nandinika ny mpikaroka raha manimba ny fahasalaman' ny olombelona ny fihinanana siramamy, indrindra fa ny siramamy voadio. Tamin' ny taona 2015, ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] (izay fantatra amin' ny hoe OMS) dia nanoro hevitra mafy ny olon-dehibe sy ny ankizy mba hampihena ny fihinanana siramamy ho latsaky ny 10&nbsp;% amin' ny totalin' ny angovo azo avy amin' izany ary mamporisika ny fampihenana ho latsaky ny 5&nbsp;%. Amin' ny ankapobeny dia betsakaka kokoa ny voka-dratsin' ny fihinanana siramamy betsaka amin' ny ny fahasalaman' ny olombelona raha mitaha amin' ny tombontsoa ara-tsakafo mety ho azo avy amin' izany, ary misy ifandraisany amin' ny mety hisian' ny olana momba ny fo sy ny hatavezana ary ny fahasimbana hafa eo amin' ny fahasalamana izany. == Jereo koa == * [[Sira]] [[Sokajy:Sakafo]] [[Sokajy:Siramamy]] bvzqqgm6crzcwu4nvc007k47kf5kovb 1091951 1091950 2024-11-23T16:29:04Z Thelezifor 15140 Rohy 1091951 wikitext text/x-wiki [[File:Sucre blanc cassonade complet rapadura.jpg|thumb|Siramamy fotsy (voadio tsara), siramamy tsy voadio tsara, siramamy tsy voasa, siramamy mena|314x314px]] Ny '''siramamy''' dia akora ([[gliosida]]) manana tsiro mamy, mety levona, izay misy karazany maro, ary maro amin' izy ireo no ampiasaina amin' ny sakafo. Mety ho [[gliokôzy]] na froktôzy na galaktôzy ny siramamy tsotra, izay antsoina koa hoe mônôsakarida na ôzy. Môlekiola vita amin' ny mônôsakarida roa mifamatotra ny siramamy haro, izay antsoina koa hoe disakarida; ohatra mahazatra ny siokrôzy (gliokôzy + froktôzy) sy ny laktôzy (gliokôzy + galaktôzy) ary ny maltôzy (môlekiola roan' ny gliokôzy). Endrika voadio avy amin' ny siokrôzy ny siramamy fotsy. Mivadika ho siramamy tsotra ny siramamy haro rehefa ao amin' ny vatana. Tsy heverina ho siramamy ny rojon' ny mônôsakarida lava kokoa (mihoatra ny roa) ary antsoina hoe ôligôsakarida na pôlisakarida. Pôlimera-na gliokôzy hita ao amin' ny zavamaniry ny [[tavolo]], izay loharanon-kery lehibe indrindra ao amin' ny sakafon' olombelona. Mety hanana tsiro mamy ny akora simika hafa, toy ny [[etilenina]] glikôla, gliserôla ary alikaolan-tsiramamy, nefa tsy sokajiana ho siramamy.[[Sary:Raw_sugar_closeup.jpg|thumb|Siramamy]]Hita ao amin' ny vatan' ny ankamaroan' ny [[zavamaniry]] ny siramamy. Loharano voajanahary betsaka ho an' ny siramamy tsotra ny [[tantely]] sy ny [[voankazo]]. Hita indrindra ao amin' ny [[fary]] sy ao amin' ny [[betiravy fanaovan-tsiramamy]] ny siokrôzy, ka mahatonga azy ireo ho tsara indrindra amin' ny fitrandrahana ara-barotra mahomby amin' ny hahazoana siramamy voadio. Tamin' ny taona 2016, teo amin' ny roa lavitrisa taonina teo ho eo ny fitambaran' ny siramamy eran-tany azo avy amin' ireo vokatra roa ireo. Azo vokarina amin' ny alalan' ny fampitsaharana ny fitsimohan' ny voamadinika (anglisy: ''malt''; frantsay: ''maltage'') ny maltôzy. Ny laktôzy ihany no siramamy tsy azo avy amin' ny zavamaniry, tsy hita afa-tsy amin' ny [[ronono]], anisan' izany ny rononon-dreny, sy amin' ny vokatra sasany vita amin' ny ronono. Loharan-tsiramamy mora vidy ny sirôn-katsaka, izay vokarina amin' ny fomba indostrialy amin' ny famadihana ny tavolon-katsaka ho siramamy, toy ny maltôzy, ny frioktôzy ary ny gliokôzy. Ny siokrôzy dia ampiasaina amin' ny sakafo voaomana (ohatra: [[biskitra]] sy [[mofomamy]]), indraindray afanharo amin' ny sakafo sy zava-pisotro voaova tanteraka izay misy betsaka eny amin' ny varotra, sady indraindray ampiasaina ho fanomezana tsiro mamy ny zava-pihinana (ohatra: mofo manja sy voamadinika) sy ny zava-pisotro (ohatra, [[Kafe (zava-pisotro)|kafe]] sy [[Dite (zava-pisotro)|dite]]). Mandany siramamy 24 kg eo ho eo isan-taona ny olona salantsalany. Mandany hatramin' ny 50 kg ny [[Amerika Avaratra|Amerika Tavaratra]] sy [[Amerika Atsimo|Amerika Tatsimo]], ary mandany latsaky ny 20 kg ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]]. Rehefa nitombo ny fihinanana siramamy atovana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 dia nanomboka nandinika ny mpikaroka raha manimba ny fahasalaman' ny olombelona ny fihinanana siramamy, indrindra fa ny siramamy voadio. Tamin' ny taona 2015, ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] (izay fantatra amin' ny hoe OMS) dia nanoro hevitra mafy ny olon-dehibe sy ny ankizy mba hampihena ny fihinanana siramamy ho latsaky ny 10&nbsp;% amin' ny totalin' ny angovo azo avy amin' izany ary mamporisika ny fampihenana ho latsaky ny 5&nbsp;%. Amin' ny ankapobeny dia betsakaka kokoa ny voka-dratsin' ny fihinanana siramamy betsaka amin' ny ny fahasalaman' ny olombelona raha mitaha amin' ny tombontsoa ara-tsakafo mety ho azo avy amin' izany, ary misy ifandraisany amin' ny mety hisian' ny olana momba ny fo sy ny hatavezana ary ny fahasimbana hafa eo amin' ny fahasalamana izany. == Jereo koa == * [[Sira]] * [[Fary]] * [[Betiravy fanaovan-tsiramamy]] * [[Voankazo]] [[Sokajy:Sakafo]] [[Sokajy:Siramamy]] cz5sznyz2andcxejarnqrlgalj1n947 1091952 1091951 2024-11-23T16:37:54Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1091952 wikitext text/x-wiki [[File:Sucre blanc cassonade complet rapadura.jpg|thumb|Siramamy fotsy (voadio tsara), siramamy tsy voadio tsara, siramamy tsy voasa, siramamy mena|314x314px]] Ny '''siramamy''' dia akora ([[gliosida]]) manana tsiro mamy, mety levona, izay misy karazany maro, ary maro amin' izy ireo no ampiasaina amin' ny sakafo. Mety ho [[gliokôzy]] na froktôzy na galaktôzy ny siramamy tsotra, izay antsoina koa hoe mônôsakarida na ôzy. Môlekiola vita amin' ny mônôsakarida roa mifamatotra ny siramamy haro, izay antsoina koa hoe disakarida; ohatra mahazatra ny siokrôzy (gliokôzy + froktôzy) sy ny laktôzy (gliokôzy + galaktôzy) ary ny maltôzy (môlekiola roan' ny gliokôzy). Endrika voadio avy amin' ny siokrôzy ny siramamy fotsy. Mivadika ho siramamy tsotra ny siramamy haro rehefa ao amin' ny vatana.[[Sary:Raw_sugar_closeup.jpg|thumb|Siramamy|ankavia]] Tsy heverina ho siramamy ny rojon' ny mônôsakarida lava kokoa (mihoatra ny roa) ary antsoina hoe ôligôsakarida na pôlisakarida. Pôlimera-na gliokôzy hita ao amin' ny zavamaniry ny [[tavolo]], izay loharanon-kery lehibe indrindra ao amin' ny sakafon' olombelona. Mety hanana tsiro mamy ny akora simika hafa, toy ny [[etilenina]] glikôla, gliserôla ary alikaolan-tsiramamy, nefa tsy sokajiana ho siramamy. [[Sary:SugarBeet.jpg|vignette|259x259px|Vodin' ny [[betiravy fanaovan-tsiramamy]]]] Hita ao amin' ny vatan' ny ankamaroan' ny [[zavamaniry]] ny siramamy. Loharano voajanahary betsaka ho an' ny siramamy tsotra ny [[tantely]] sy ny [[voankazo]]. Hita indrindra ao amin' ny [[fary]] sy ao amin' ny [[betiravy fanaovan-tsiramamy]] ny siokrôzy, ka mahatonga azy ireo ho tsara indrindra amin' ny fitrandrahana ara-barotra mahomby amin' ny hahazoana siramamy voadio. Tamin' ny taona 2016, teo amin' ny roa lavitrisa taonina teo ho eo ny fitambaran' ny siramamy eran-tany azo avy amin' ireo vokatra roa ireo. Azo vokarina amin' ny alalan' ny fampitsaharana ny fitsimohan' ny voamadinika (anglisy: ''malt''; frantsay: ''maltage'') ny maltôzy. Ny laktôzy ihany no siramamy tsy azo avy amin' ny zavamaniry, tsy hita afa-tsy amin' ny [[ronono]], anisan' izany ny rononon-dreny, sy amin' ny vokatra sasany vita amin' ny ronono. Loharan-tsiramamy mora vidy ny sirôn-katsaka, izay vokarina amin' ny fomba indostrialy amin' ny famadihana ny tavolon-katsaka ho siramamy, toy ny maltôzy, ny frioktôzy ary ny gliokôzy. [[Sary:Cut sugarcane.jpg|ankavia|vignette|233x233px|Fary voatapaka]] Ny siokrôzy dia ampiasaina amin' ny sakafo voaomana (ohatra: [[biskitra]] sy [[mofomamy]]), indraindray afanharo amin' ny sakafo sy zava-pisotro voaova tanteraka izay misy betsaka eny amin' ny varotra, sady indraindray ampiasaina ho fanomezana tsiro mamy ny zava-pihinana (ohatra: mofo manja sy voamadinika) sy ny zava-pisotro (ohatra, [[Kafe (zava-pisotro)|kafe]] sy [[Dite (zava-pisotro)|dite]]). Mandany siramamy 24 kg eo ho eo isan-taona ny olona salantsalany. Mandany hatramin' ny 50 kg ny [[Amerika Avaratra|Amerika Tavaratra]] sy [[Amerika Atsimo|Amerika Tatsimo]], ary mandany latsaky ny 20 kg ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]]. Rehefa nitombo ny fihinanana siramamy atovana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-20 dia nanomboka nandinika ny mpikaroka raha manimba ny fahasalaman' ny olombelona ny fihinanana siramamy, indrindra fa ny siramamy voadio. Tamin' ny taona 2015, ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] (izay fantatra amin' ny hoe OMS) dia nanoro hevitra mafy ny olon-dehibe sy ny ankizy mba hampihena ny fihinanana siramamy ho latsaky ny 10&nbsp;% amin' ny totalin' ny angovo azo avy amin' izany ary mamporisika ny fampihenana ho latsaky ny 5&nbsp;%. Amin' ny ankapobeny dia betsakaka kokoa ny voka-dratsin' ny fihinanana siramamy betsaka amin' ny ny fahasalaman' ny olombelona raha mitaha amin' ny tombontsoa ara-tsakafo mety ho azo avy amin' izany, ary misy ifandraisany amin' ny mety hisian' ny olana momba ny fo sy ny hatavezana ary ny fahasimbana hafa eo amin' ny fahasalamana izany. == Jereo koa == * [[Sira]] * [[Fary]] * [[Betiravy fanaovan-tsiramamy]] * [[Voankazo]] [[Sokajy:Sakafo]] [[Sokajy:Siramamy]] kf6p3jlklwo4uevupimijx02o1nnw18 Indôsina 0 279419 1091975 1002301 2024-11-23T18:06:59Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091975 wikitext text/x-wiki [[Sary:Topographic30deg N0E90.png|vignette|305x305px|I Indôsina]] I '''Indôsina''' dia faritra ampitambarana ny sakanosy eo anelanelan' i [[India]] sy i [[Sina]], izay mahafaoka an' i [[Birmania]] (na [[Mianmara]]), i [[Tailandy]], ny saikanosy [[Malacca]], i [[Kambôdia]], i [[Laôsy]] ary i [[Vietnamy]]. Raha afintina ny hevir' io teny io dia tsy manondro afa-tsy i Kambôdia sy i Laôsy ary i Vietnamy, izay nantsoina hoe "Indôsina Frantsay" teo anelanelan' ny taona 1893 sy 1954. Ny hoe "Indosina Britanika" koa dia nampiasaina hanondroana an' i Birmania tamin' ny vanim-potoan' ny [[Fanjanahantany|fanjanahan-tany]]. Ny Hoalan' i Bengaly sy ny Ranomasin' i Andaman ary ny Andilan-dranomasin' i Malacca ao andrefana, ary ny tapany atsimon' ny Ranomasin' i Sina no manodidina an' i Indôsina. Amin' ny heviny mivelatra kokoa dia manondro ny faritra an-taniben' i [[Azia Atsimo-Atsinanana]] sy ny tapany atsimo amin' i Sina ary ny tapany atsinanana amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|zana-kôntinenta indiana]] ny hoe "Indôsina". == Jereo koa == === Ireo faritra ara-dafintany ao Azia === * [[Azia Atsimo]] * [[Azia Atsimo Atsinanana|Azia Atsimo-Atsinanana]] * [[Azia Afovoany]] * [[Azia Andrefana]] * [[Azia Atsinanana]] * [[Azia Avaratra]] * [[Afovoany Atsinanana]] * [[Atsinanana Akaiky]] * [[Atsinanana Indrindra]] === Fizaràm-paritra hafa ao Azia === * [[Masreka]] * [[Zana-kôntinenta indiana|Zana-kontinentan'i India]] * [[Siberia]] * [[India Atsinanana]] * [[Indôsina]] * [[Ampahatsinanana]] * [[Tsinam-bolana lonaka]] * [[Saikanosin'i Arabia]] * [[Kaokazy]] * [[Anatôlia]] 1vv4uobdikig14jheh10rozbh2dom2t Basy 0 280036 1091966 1077217 2024-11-23T17:35:17Z Thelezifor 15140 Rohy 1091966 wikitext text/x-wiki [[Sary:GREY BG Test 001.jpg|vignette|353x353px|Basy]] Ny '''basy''' dia [[fitaovam-piadiana]] ampiasaina hitifirana amin' ny [[bala]] atosiky ny [[vanja]]. Ny tenan' ny basy dia matetika vita amin' ny hazo (mba hahamaivana kokoa ny fitondrana azy), fa [[metaly]] (matetika [[vy]]) kosa ny fantsona fivoahan' ny bala. == Ohabolana == * Basy angalisa rovi-kazo: anaran-tsy very no sisa. * Basy ambiaty ka tapaka anio soloana rahampitso. * Basy atifi-baratra ka ny kely indray no maninana ny lehibe. * Basy atifi-kavana : tsy afenina fa arangaranga. * Basin' ariary fito : sady tsy tian' ny mpanana no tsy takatry ny ory. == Jereo koa == * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Basy poleta]] * [[Bala]] * [[Vanja]] * [[Dinamita]] [[Sokajy:Fitaovam-piadiana]] [[Sokajy:Basy]] sz8w2ecdn7ky07g1ngt8tr8jph43vvh 1091967 1091966 2024-11-23T17:36:33Z Thelezifor 15140 Rohy 1091967 wikitext text/x-wiki [[Sary:GREY BG Test 001.jpg|vignette|353x353px|Basy]] Ny '''basy''' dia [[fitaovam-piadiana]] ampiasaina hitifirana amin' ny [[bala]] atosiky ny [[vanja]]. Ny tenan' ny basy dia matetika vita amin' ny hazo (mba hahamaivana kokoa ny fitondrana azy), fa [[metaly]] (matetika [[vy]]) kosa ny fantsona fivoahan' ny bala. == Ohabolana == * Basy angalisa rovi-kazo: anaran-tsy very no sisa. * Basy ambiaty ka tapaka anio soloana rahampitso. * Basy atifi-baratra ka ny kely indray no maninana ny lehibe. * Basy atifi-kavana : tsy afenina fa arangaranga. * Basin' ariary fito : sady tsy tian' ny mpanana no tsy takatry ny ory. == Jereo koa == * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Basy poleta]] * [[Bala]] * [[Balam-basy]] * [[Vanja]] * [[Dinamita]] [[Sokajy:Fitaovam-piadiana]] [[Sokajy:Basy]] 63hhsnk4jx0z1ipv9ksl4rzb9j4rqjh Basy poleta 0 280037 1091961 1010613 2024-11-23T17:21:14Z Thelezifor 15140 Rohy 1091961 wikitext text/x-wiki [[Sary:M9-pistolet.jpg|vignette|Basy poleta|283x283px]] Ny '''basy poleta''' na '''basipoleta''' dia [[fitaovam-padiana]], karazam-[[basy]] fohy sady maivana azo itifirana amin' ny fanapoahana azy amin' ny tanana an' ila ihany. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Bala]] * [[Dinamita]] tsxu2jhajpbeiag245iqzcx3cewfwjv Fary 0 280850 1091946 1076486 2024-11-23T14:59:22Z Thelezifor 15140 Nanitatra vontoatiny 1091946 wikitext text/x-wiki [[Sary:Champ de canne à sucre 2.jpg|vignette|347x347px|Tanim-pary]] [[Sary:Cut sugarcane.jpg|vignette|Tahom-pary]] Ny '''fary''' dia zavamaniry famboly, volena indrindra hahazoana [[siramamy]] izay alaina avy amin' ny tahony. Ao amin' ny vondron-karazana ''Saccharum'', fianakavian' ny ''[[Poaceae]]'' na ''[[Gramineae]]'', zana-pianakavian' ny ''[[Panicoideae]]'' ity zavamaniry ity, Eo anelanelan' ny 2 sy 6 m ny halavan' ny fary ary mety mahatratra 5 sm ny savainony rehefa lehibe. Teo amin' ny tantara dia efatra no karazana fary novolen' ny olombelona voalohany indrindra avy eny amin' ny natiora, indrindra ny ''[[Saccharum officinarum]]'' (novolen' ny [[Papoa (vahoaka)|Papoa]] any [[Ginea Vaovao]]), ny ''Saccharum sinense'' (novolen' ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tany [[Taioàna]] sy tany amin' ny tapany atsimo amin' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]), ny ''Saccharum barberi'' (novolena tany [[India]] taorian' ny fampidirana ny ''Saccharum officinarum''). Novolena tany Ginea Vaovao koa ny ''Saccharum robustum''. Ankehitriny ny ''Saccharum officinarum'' dia ampivadina amin' ny ''Saccharum spontaneum'', amin' ny ''Saccharum robustum'', amin' ny ''Saccharum sinense'', ary amin' ny ''Saccharum barberi'', mba hahazoana vokatra tsara kokoa. Nanampy azy ireo ny vondron-karazana mifanakaiky aminy ''Miscanthus'' sy ''Narenga'' ary ''Erianthus.'' Ny fary no miantoka ny famokarana [[siramamy]] betsaka indrindra (70 hatramin' ny 80&nbsp;%). Anamboarana [[Alikaola|alkaola]] ([[etanôly]]) koa ny ranom-pary. Mihoatra ny 1,9 lavitrisa taonina (raha mbola vaovao) na 570 tapitrisa taonina eo ho eo (rehefa maina) ny habetsaky ny famokarana fary isan-taona, ka mhatonga azy io ho iray amin' ny zavamaniry ambolena betsaka indrindra maneran-tany. == Jereo koa == * [[Vary]] * [[Ampemba]] * [[Katsaka]] [[Sokajy:Fambolena]] agy4pt32lpoz1y5b33lcbtx0dz6kqll 1091948 1091946 2024-11-23T15:02:20Z Thelezifor 15140 Nanisy rohy 1091948 wikitext text/x-wiki [[Sary:Champ de canne à sucre 2.jpg|vignette|347x347px|Tanim-pary]] [[Sary:Cut sugarcane.jpg|vignette|Tahom-pary]] Ny '''fary''' dia zavamaniry famboly, volena indrindra hahazoana [[siramamy]] izay alaina avy amin' ny tahony. Ao amin' ny vondron-karazana ''Saccharum'', fianakavian' ny ''[[Poaceae]]'' na ''[[Gramineae]]'', zana-pianakavian' ny ''[[Panicoideae]]'' ity zavamaniry ity, Eo anelanelan' ny 2 sy 6 m ny halavan' ny fary ary mety mahatratra 5 sm ny savainony rehefa lehibe. Teo amin' ny tantara dia efatra no karazana fary novolen' ny olombelona voalohany indrindra avy eny amin' ny natiora, indrindra ny ''[[Saccharum officinarum]]'' (novolen' ny [[Papoa (vahoaka)|Papoa]] any [[Ginea Vaovao]]), ny ''Saccharum sinense'' (novolen' ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tany [[Taioàna]] sy tany amin' ny tapany atsimo amin' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]), ny ''Saccharum barberi'' (novolena tany [[India]] taorian' ny fampidirana ny ''Saccharum officinarum''). Novolena tany Ginea Vaovao koa ny ''Saccharum robustum''. Ankehitriny ny ''Saccharum officinarum'' dia ampivadina amin' ny ''Saccharum spontaneum'', amin' ny ''Saccharum robustum'', amin' ny ''Saccharum sinense'', ary amin' ny ''Saccharum barberi'', mba hahazoana vokatra tsara kokoa. Nanampy azy ireo ny vondron-karazana mifanakaiky aminy ''Miscanthus'' sy ''Narenga'' ary ''Erianthus.'' Ny fary no miantoka ny famokarana [[siramamy]] betsaka indrindra (70 hatramin' ny 80&nbsp;%). Anamboarana [[Alikaola|alkaola]] ([[etanôly]]) koa ny ranom-pary. Mihoatra ny 1,9 lavitrisa taonina (raha mbola vaovao) na 570 tapitrisa taonina eo ho eo (rehefa maina) ny habetsaky ny famokarana fary isan-taona, ka mhatonga azy io ho iray amin' ny zavamaniry ambolena betsaka indrindra maneran-tany. == Jereo koa == * [[Vary]] * [[Ampemba]] * [[Katsaka]] * [[Siramamy]] * [[Beteravy fanaovan-tsiramamy]] [[Sokajy:Fambolena]] aj1ri3hi22wcufw3cqx3fltu4utv64b Dinamita 0 280954 1091971 1039527 2024-11-23T17:42:05Z Thelezifor 15140 Rohy 1091971 wikitext text/x-wiki [[Sary:Inserting dynamite into hole.jpg|vignette|Fanomanana ny dinamita mandritra ny fanamboarana ny tohodrano Douglas Dam (any [[Tennessee]], [[Etazonia]]) tamin' ny taona 1942.|290x290px]] [[Sary:AlfredNobel adjusted.jpg|vignette|210x210px|I [[Alfred Nobel]] (1833–1896)]] Ny '''dinamita''' dia fitaovana afaka mipoaka mafy dia mafy izay namboarina amin' ny nitrôgliserinina, hamakiana ny [[harambato]] na hanimbana zavatra mafy hafa, ka ampiasaina indrindra amin' ny fitrandrahana [[harena an-kibon' ny tany]] na amin' ny fanamboaran-dalana. I [[Alfred Nobel]] no nanamboatra azy io voalohany tamin' ny taoa 1866. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Bala]] e7hjfwmehypl147lxibm55q36ml7bt8 Asa an-tery vozona 0 281019 1091976 1051250 2024-11-23T18:09:58Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091976 wikitext text/x-wiki [[Sary:Prisonlabor1.jpg|vignette|356x356px|Afrô-amerikana voaheloka hanao asa an-tery vozona tao [[South Carolina]], any [[Etazonia]], tamin' ny taona 1934.]] Ny '''asa an-tery vozona''' dia sazin' ny olona migadra ampanaovina asa tsy maintsy atao, izay matetika sazin' ny olona nanao heloka tsotra na heloka bevava. Mbola maro ny firenena mampihatra ny asa an-tery vozona. Ny asa atao amin' izany dia mety ho fanamboaran-dalana na asa mafy hafa. Any [[Etazonia]], ny olona voaheloka hanao asa an-tery vozona dia mitondra fanamiana misoritsoritra volombatolalaka sy fotsy, izay tena fantatra ankehitriny. Ny Fifanarahana fahatelo tao Geneva tamin' ny taona 1949 dia mandrara ny fampanaovana asa an-tery vozona ny gadra amin' ny ady (izay manitatra izay voalaza ao amin' ny Fifanarahana tamin' ny taona 1929), raha tsy mifamatotra manokana amin' ny fitazomana azy am-ponja izany. Ny Fifanarahana fahefatra tamin' ny taona 1949 dia mampihatra ny fandrarana amin' ny vahoaka tsotra (tsy miaramila) monina amin' ny faritra voabodo amin' ny fotoan' ny ady. == Jereo koa == * [[Fanandevozana]] rutr4xm4lh7kqbpp6mrliin1e9rdwf4 Vanja 0 281473 1091960 1077229 2024-11-23T17:19:58Z Thelezifor 15140 Rohy 1091960 wikitext text/x-wiki [[Sary:2023 Czarny proch Vesuvit LC (3).jpg|vignette|Vanja|317x317px]] Ny '''vanja''' dia vovo-javatra [[Simia|simika]] tranainy mora mirehitra sy mipoaka ka ampiasaina amin' ny fanaovam-[[bala]] fitifirana amin' ny [[basy]] na [[tafondro]] na zavatra hafa. Noforonina tany [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] tamin' ny taonjato faha-9 angamba ny vanja, avy eo niparitaka tsikelikely tany [[Eorôpa]] sy [[Azia]] hatramin' ny taonjato faha-13. Nampiasaina tamin' ny tafondro sy basy izy, io no hany vovoka simika mora mipoaka fantatra hatramin' ny taonjato faha-19. Ny vanja dia tsy ampiasaina intsony amin' izao fotoana izao amin' ny [[fitaovam-piadiana]] môderina sy amin' ny fampiharana indostrialy, noho ny fahombiazany ambany raha oharina amin' ny zava-mora mipoaka hita vao haingana. Ny fampiasana azy amin' izao fotoana izao dia voafetra amin' ny fitaovam-piadiana tranainy sy fitaovam-piadiana fitifirana amin' ny fanatanjahantena, amin' ny tsipoapoaka sy ny afomanga. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Basy poleta|Poleta]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Bala]] * [[Dinamita]] [[Sokajy:Fitaovam-piadiana]] [[Sokajy:Simia]] 900twgibyqpigtrmbu5yd9yaaab2olv Balam-basy 0 281474 1091968 1042538 2024-11-23T17:37:45Z Thelezifor 15140 Rohy 1091968 wikitext text/x-wiki [[Sary:Caliber cartridges Comparison - 7.62x39mm, 7.62x45mmR, .30-06, 7.92x57mm IS, .303 and 7.62x51mm NATO.jpg|vignette|274x274px|Balam-basy]] Ny '''balam-basy''' dia karazana [[bala]] (zavatra atsipin' ny [[fitaovam-piadiana]]) ampiasaina amin' ny [[basy]] izay manana sakany latsaky ny 20&nbsp;mm, toy ny an' ny [[basy poleta]], ny basy lava, sns. Ny teny hoe "bala" koa indraindray dia manondro ny [[vato]] na [[metaly]] boribory na lavalava alefa amin' ny alalan' ny [[antsamotady]]. == Jereo koa == * [[Balan-tafondro]] * [[Basy]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Bala]] hpqhu0xp55bnpmci44j5fl5o910lneb Bala 0 281475 1091962 1079973 2024-11-23T17:22:26Z Thelezifor 15140 Rohy 1091962 wikitext text/x-wiki [[Sary:155fire.jpg|vignette|254x254px|Fitifirana bala amin' ny alalan' ny tafondro M198.]] Ny '''bala''' dia zavatra atsipy mba hamely lasibatra, indrindra ny zavatra atsipy amin' ny alalan' ny [[fitaovam-piadiana]]. Ny bala dia mety ho avy amin' ny fitaovam-piadiana manipy (zana-tsipìka) na [[basy]] ([[balam-basy]]: [[savaivo]] latsaky ny 20&nbsp;mm, [[balan-tafondro]]: savaivo mihoatra ny 20&nbsp;mm, sns.), na koa alefa amin' ny tanana fotsiny toy ny vato, sns. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Basy poleta]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Dinamita]] [[Sokajy:Fitaovam-piadiana]] 06rm82qm7qwy6t4ifb94s3x4jo3lpry Balan-tafondro 0 281476 1091969 1042553 2024-11-23T17:38:22Z Thelezifor 15140 Rohy 1091969 wikitext text/x-wiki [[Sary:USMC-100414-M-5241M-001.jpg|vignette|Balan-tafondro M107, 155 mm.]] Ny '''balan-tafondro''' dia [[bala]] miendrika [[varingarina]], kitsoloha, feno akora mora mipoaka sy mirehitra, izay natokana hatifitra amin' ny alalan' ny [[tafondro]]. == Jereo koa == * [[Balam-basy]] * [[Basy]] * [[Tafondro]] * [[Baomba]] * [[Bala]] * [[Dinamita]] ka4bcobjrxfgip2jex58wc0rqc8as6u Paraky (zavamaniry) 0 281502 1091942 1042668 2024-11-23T14:30:09Z Thelezifor 15140 Nanisy rohy 1091942 wikitext text/x-wiki [[Sary:Tabak P9290021.JPG|vignette|Ravina sy vonim-paraky ''Nicotiana tabacum''|374x374px]] Ny '''paraky''' dia [[zavamaniry]] ahitra maniry isan-taona, ao amin' ny fianakaviana ''[[Solanaceae]]'', teratany any [[Amerika Afovoany]], ambolena betsaka mba hahazoana raviny maina izay be [[nikôtinina]] ampiasaina amin' ny fanomanana ny [[paraky]] hofohina na hokisohina. '''''Nicotiana tabacum''''' no anarany ara-tsiansa. Rehefa lehibe izy dia mahatratra 1 ka hatramin' ny 2&nbsp;m. Mitohy hatrany ny fikarohana momba ny razambeny amin' ny vonsron-karazana ''Nicotiana'' eny amin' ny natiora, saingy heverina fa safiotra avy amin' ny ''Nicotiana sylvestris'' sy ny ''Nicotiana tomentosiformis'', ary angamba koa ny ''Nicotiana otophora'', izy io. == Jereo koa == * [[Paraky]] * [[Sigara]] * [[Rongony]] nl95n3z2w0guyl62cp3t8f9g70ut50k 1091945 1091942 2024-11-23T14:45:06Z Thelezifor 15140 Toetrany 1091945 wikitext text/x-wiki [[Sary:Tabak P9290021.JPG|vignette|Ravina sy vonim-paraky ''Nicotiana tabacum''|374x374px]] Ny '''paraky''' dia [[zavamaniry]] ahitra maniry isan-taona, ao amin' ny fianakaviana ''[[Solanaceae]]'', teratany any [[Amerika Afovoany]], ambolena betsaka mba hahazoana raviny maina izay be [[nikôtinina]] ampiasaina amin' ny fanomanana ny [[paraky]] hofohina na hokisohina. '''''Nicotiana tabacum''''' no anarany ara-tsiansa. Rehefa lehibe izy dia mahatratra 1 ka hatramin' ny 2&nbsp;m. Mitohy hatrany ny fikarohana momba ny razambeny amin' ny vonsron-karazana ''Nicotiana'' eny amin' ny natiora, saingy heverina fa safiotra avy amin' ny ''Nicotiana sylvestris'' sy ny ''Nicotiana tomentosiformis'', ary angamba koa ny ''Nicotiana otophora'', izy io. == Toetrany == Ahitana [[alkalôida]] tena misy poizina ilay zavamaniry: ny [[nikôtinina]] (fatra mahafaty eo anelanelan' ny 30 sy 60 mg) izay famonoana [[bibikely]] mahery vaika (50 heny noho ny DDT). Voapoizina indraindray ny mpioty ravim-paraky satria miditra amin' ny [[hoditra]] ny nikôtinina (aretin' ny paraky maitso). Mahalana no misy ny fanapoizinana avy amin' ny fihinanana mivantana ilay zavamaniry. Any ambanivohitra dia tsy maintsy arovana tsy ho eny amin' ny tanim-paraky ny biby fiompy satria amin' ny ankapobeny dia tsy mazaka mihinana ravin-paraky izy ireo. Maro ny fanadihadiana mampiseho fa ny fifohana [[sigara]] dia miteraka [[homamiadana]]. == Jereo koa == * [[Paraky]] * [[Sigara]] * [[Rongony]] eeul8yd3vexkmc5y27x06l4njzbrtrk Andevo (teto Madagasikara) 0 281571 1091959 1088187 2024-11-23T17:06:28Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1091959 wikitext text/x-wiki [[Sary:Queen Ranavalona I of Madagascar engraving.jpg|vignette|Andevo malagasy milanja ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]]|288x288px]] Ny '''andevo''' na '''ondevo''' na '''ndevo''' dia iray amin' ny saranga ara-tantara telo lehibe teo amin' ny vahoaka malagasy indrindra teo amin' ny [[Merina]] teto [[Madagasikara]], niaraka tamin' ny saranga hafa antsoina hoe [[andriana]] sy [[hova]]. Nisy ihany koa tao amin' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] lehibe hafa toa ny [[Betsileo]] ny andevo, miaraka amin' ireo saranga hafa ireo. Tamin' ny taonjato faha-16 sy taorian' ny taonjato faha-16 dia nisy andevo nentina tany amin' ny fanjakana samihafa teto Madagasikara mba hiasa any amin' ny toeram-pambolena. Nanitatra ny fahafahan' ny andevo mamokatra sy mivarotra bebe kokoa ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] sy ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] [[Soahily (vahoaka)|Soahily]] ary ny [[Vazaha eto Madagasikara|Eorôpeana]] mpivarotra sy andriana. Nampanaovina ny andevo nohafarana izay nanao [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]] ireo asa sy fambolena ireo. Nentin' ny Arabo ômaney sy ny Frantsay ny fidiran' ny andevo be indrindra teto Madagasikara. Anisan' ny ireo izay niharan' izany filana andevo izany i [[Môzambika]], nosamborina sy naondrana ny andevo mba hanomezana fahafaham-po izany filana izany. Avy ao [[Afrika Atsinanana]] sy Môzambika ny ankamaroan' ireo andevo ireo. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny fanandevozana tamin' ny taona 1896, ka nisy fiantraikany ratsy tamin' ny toekarena sy ny toeram-pambolena nankinina tamin' ny andevo merina sy tsy merina izany. Mpiasa an-trano sy mpamboly ny andevo tao amin' ny Merina. Mpiasa sy mpanao asa tanana no asa nolovainy, ary izy ireo no maro anisa teo amin' ny fiarahamonina. Tsy nomena zo hanana tany ny andevo. Azo atao andevo ny [[hova]] raha misy heloka na trosa tsy voaloany, ary amin' izany toe-javatra izany dia tsy hatao hoe ''andevo'' ny fiantsoana azy fa atao hoe ''[[zazahova]]''. Misy karazany telo ny antony maha lasa andevo tao Imerina: * ny [[andriana]] na hova very fahafahana noho ny heloka na ny trosa (ka atao hoe ''zazahova''); * ny babo an' ady; * ary ny andevo vahiny (atao hoe [[Masombika]]). Tsy manambady ivelan' ny foko sy saranga misy azy ny andevo sy ny saraga hafa tao amin' ny fiarahamonina merina sy [[betsileo]]. Araka ny voalazan' i William Ellis tamin' ny taona 1838 dia voarara tsy hanambady andriana na hova ny andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy. Noheverina ho "olona maloto" ny andevo, tsy toy ny hova sy ny andriana izay "olona madio". Izany "fahalotoana" sy "fahadiovana" izany no nahatonga ny [[Fady (malagasy)|fady]] amin' ny fifanambadian' ny andevo sy ny tsy andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy. == Fiforonan-teny == Ny hoe ''andevo'' na ''ondevo'' na ''ndevo'' na ''mpanompo'' dia teny mitovy hevitra teo amin' ny fiarahamonina malagasy taloha. Tamin' ny voalohany ny hoe ''andevo'' dia avy amin' ny kamban-teny hoe ''olon-devo'' izay midika hoe "olona an-trano", ka ny teny hoe ''levo'' dia nampiasaina hanondroana ny trano fonenana, araka ny mbola hita amin' ny [[fiteny malaiô-pôlineziana]] sasany. == Fivarotana andevo teto sy avy eto Madagasikara == Nalaza ny [[fivarotana andevo]] teto [[Madagasikara]], ka ny andevo sasany namidy amin' ny samy Malagasy fa ny hafa kosa naondrana any ivelan' i Madagasikara. Tany [[Amerika]], tao [[Afrika Atsimo]], tany [[Pôrtogaly]], tany [[Goa]] ([[India]]), tany [[Java]], tany Batavia ([[Indônezia]]), tany Bourbon ([[La Réunion]] ankehitriny), tany Ile de France ([[Maorisy]] ankehitriny), tany [[Jamaika]], tany [[Barbady]], tany Trinidad, ary tany [[Pôrtô Rikô]] no toarana nivarotana ny olona avy aty [[Madagasikara]]. Niasa tamin' ny tany midadasika fambolena [[fary]] sy [[landihazo]] ny ankamaroan' ny Malagasy navarina tany ivelany. Nisy ny natao andevo an-trano. == Ohabolana == Indreto ny [[ohabolana]] malagasy sasany ahitana ny teny hoe "andevo": * Andevolahy diso rasa: ny taim-boraka no avadibadika. * Andevolahy mamono tompo mangina: voky [[hena]] indray alina, fa hiongo-belona herintaona. * Andevolahy [[Fampirafesana|mampirafy]]: intelo mihosina ampombo. * Andevolahy manavo-tena: manao [[amberivatry]] mitain-tenany. * Andevolahy maty hariva, ka [[Vovò (feo)|vovo]]<nowiki/>n' [[alika]] no anjara [[tafondro]]<nowiki/>ny. * Andevolahy miady [[tsinain-kena]], ka voin-tenan' izay tsy maharirotra. * Andevolahy mielo, ka manampina ny anjara-masoandrony. * Andevo maro tompo, ka mifidy ny avo tokonana. * Aza manao andevolahy mahay [[valiha]]: asaina manao, tsy mety; nony tsy irahina, manao. * Aza manao fanambadian' andevo. * Toy ny [[hanina]] omena andevo: "Tian-kano, tsy tian-kano" * Hovalahy [[Famosaviana|mamosavy]] andevolahy, ka misolo ny entan-kitainy. * Izay hajaina tsy ho [[andriana]] tsy akory, ary izay manaja tsy ho andevo tsy akory; ka tsara ny mifanaja. * Lavi-dingana hoatry ny andevolahy [[Sikidy (malagasy)|misikidy]] ho [[andriana]]. == Boky azo anovozan-kevitra == * De la Vaissière, Camille; Abinal, Antoine (1885). ''Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances''. Paris: V. Lecoffre. <nowiki>ISBN 3-540-63293-X</nowiki>. * Kus, Susan (1995). "Sensuous human activity and the state: towards an archaeology of bread and circuses". In Miller, Daniel; Rowlands, Michael (eds.). ''Domination and Resistance''. London: Psychology Press. <nowiki>ISBN 978-0-415-12254-2</nowiki>. * Raison-Jourde, Françoise (1983). ''Les souverains de Madagascar''. Paris: Karthala Editions. <nowiki>ISBN 978-2-86537-059-7</nowiki>. == Jereo koa == * [[Fanandevozana]] 3fv81mibpz6ioqgtk1spnrkrjdwdzxo Valan-javaboarim-pirenena Masoala 0 281829 1091998 1091768 2024-11-24T10:29:39Z InternetArchiveBot 25011 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1091998 wikitext text/x-wiki [[Sary:Masoala park map.png|vignette|Sarin-tany maneho ny Valan-javaboarim-pirenena Masoala (miloko maitso sy manga)|342x342px]] Ny '''Valan-javaboarim-pirenena Masoala''' dia [[Valan-javaboarim-pirenena|valan-javaboary]] noforonina tamin' ny taona 1997, any amin' ny taoany avaratra-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Sava]], [[faritanin' Antsiranana]], eo amin' ny [[Saikinosy Masoala]]. Io no faritra arovana lehibe indrindra eto amin' ny Nosy, izay ahitana [[ala trôpikaly]] amin' ny velaran-tany 235&nbsp;000 hekitara. Io valan-javaboary io dia noforonina mba hitantanana sy hiarovana ary hamerenana ny vakoka voajanahary malagasy izay iharan' ny tsindry mafy (karazana [[gidro]] miisa 15 sy karazam-biby hafa am-polony no nanjavona hatramin' ny nahatongavan' ny olombelona ao). Nitahiry tontolo miavaka, fahatsiarovana farany momba ny Nosy Maitso (iray amin' ny anarana tranainy iantsoana an' i Madagasikara) i Masoala; vakoka amin' ny ala mikitroka anirian-<u>javamaniry tia aloka</u>. Izany no mahatonga azy ho anisan' ny toerana tsara indrindra ho an' ny <u>fizahàn-tany ara-tontolo iainana</u> sy ny <u>fizahàn-tany lovain-jafy</u>, ary koa ho an' ny fandalinana ny ala trôpikaly fahiny sy ny tontolo an-dranomasina. == Jeôgrafia == Eo amin' ny [[Saikinosy Masoala]], any amkn' ny tapany avaratra-atsinanan' i Madagasikara, ao amin' ny [[Faritra Sava]] ([[Faritanin' Antsiranana]]), no toerana misy ny Valan-javaboarim-pirenena Masoala. == Fandringanana ny ala sy fangalarana biby == [[Sary:Masoala coast.jpg|217x217px|thumb|ankavanana|Amorontsirak'i Masoala]] Lehibe ny tsindry mahazo ny ala eto Madagasikara, toy ny any amin'ny ankamaroan' ny [[ala trôpikaly]] manerana ny tany. Tsy nitsahatra hatrizay ka hatramin' izao ny tsindry mahazo ny alan' i Masoala sy mahazo ireo izay miaro azy. Niakatra ny tsindry atao amin' ny ala tamin' ny taona 2009, indrindra avy amin' ny mpivarotra hazo sarobidy tsy ara-dalàna, anisan' ireo hazo ireo ny [[hendramena]] (''[[Dalbergia maritima]]'')<ref><small>"[http://jungle.uniterre.com/ Témoignage illustré sur le trafic de bois de rose à Masoala] {{Wayback|url=http://jungle.uniterre.com/ |date=20210924022509 }}" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fjungle.uniterre.com%2F#& Arsiva]]</small></ref> sy ny mapingo (''[[Diospyros]]'')<ref><small>[https://mwc-info.net/en/services/Journal_PDF%27s/NEWS/FI%C3%88VRE%20DE%20L%E2%80%99OR%20ROUGE.pdf Madagascar, trafic de bois précieux (palissandre et ébène). La fièvre de l'or rouge saigne la forêt malgache] [[https://mwc-info.net/en/services/Journal_PDF%27s/NEWS/FI%C3%88VRE%20DE%20L%E2%80%99OR%20ROUGE.pdf Arsiva]] - ''Univers'' Maoré n° 8, 13 juin 2009 (PDF)</small></ref>; izay tapahina tsy nahazoana alalana eny amin' ny ala voaaro sy avoaka ety ivelany na dia misy aza ny didy aman-dalàna malagasy natao hiarovana ny ala<ref name=":0"><small>[https://laverite.mg/index.php?view=article&catid=34:actualites-madagascar&id=9515:exploitation-illicite-de-bois-de-rose-parc-national-de-masoala-ravage&format=pdf Exemple de constat accompagnant une pétition lancée par des acteurs locaux mi-2009] {{Wayback|url=https://laverite.mg/index.php?view=article&catid=34:actualites-madagascar&id=9515:exploitation-illicite-de-bois-de-rose-parc-national-de-masoala-ravage&format=pdf |date=20131029205400 }} [[https://archive.wikiwix.com/cache/display2.php/attachment.pdf?url=http%3A%2F%2Fwww.laverite.mg%2Findex.php%3Fview%3Darticle%26catid%3D34%3Aactualites-madagascar%26id%3D9515%3Aexploitation-illicite-de-bois-de-rose-parc-national-de-masoala-ravage%26format%3Dpdf Arsiva]], et [https://laverite.mg/actualites-a-madagascar/exploitation-illicite-de-bois-de-rose-parc-national-de-masoala-ravage.html reprise par le Journal La vérité] {{Wayback|url=https://laverite.mg/actualites-a-madagascar/exploitation-illicite-de-bois-de-rose-parc-national-de-masoala-ravage.html |date=20160303185628 }} [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.laverite.mg%2Factualites-a-madagascar%2Fexploitation-illicite-de-bois-de-rose-parc-national-de-masoala-ravage.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]] (Jereo koa ny [https://laverite.mg/inona-no-vaovao/nisy-nandoro-ny-biraonny-rano-sy-ala-tantely-afa-drakotra-ny-hazo-sarobidy-any-analanjorofo.html lahatsoratra amin' ny teny malagasy, misy sary] {{Wayback|url=https://laverite.mg/inona-no-vaovao/nisy-nandoro-ny-biraonny-rano-sy-ala-tantely-afa-drakotra-ny-hazo-sarobidy-any-analanjorofo.html |date=20160303194634 }} [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.laverite.mg%2Finona-no-vaovao%2Fnisy-nandoro-ny-biraonny-rano-sy-ala-tantely-afa-drakotra-ny-hazo-sarobidy-any-analanjorofo.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]])</small></ref>.[[Sary:Masoala Wasserfall.jpg|ankavanana|220px]]Olana ihany koa ny fangalarana biby ao amin' ilay valan-javaboary<ref name=":0" /> ary tsy ampy ny fitaovana eo am-pelantanan' ny mpitandro filaminana sy ny mpiambina ala ho enti-miady amin' ny mpangalatra hazo<ref><small>"[https://lexpress.mg/display.php?p=display&id=27742 Les aires protégées menacées : la coupe illicite des arbres dans les réserves naturelles se révèle être un phénomène inquiétant. Le contrôle manque de rigueur]", ''Express de Madagascar'' , N° 4412 du 16 septembre 2009 [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.lexpressmada.com%2Fdisplay.php%3Fp%3Ddisplay%26id%3D27742#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]]</small> </ref><ref><small>[https://marojejy.com/fr/Breves_f.htm Informations sur le trafic de bois et de viande dans les forêts malgache du nord-est] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.marojejy.com%2FBreves_f.htm#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]]</small></ref> miasa ho an' ny tambajotran' ny mpivarotra hazo tsy ara-dalàna<ref><small>[http://zoonewsdigest.blogspot.com/2009/08/desperate-situation-in-madagascar.html Communiqué de presse du zoo de Zurich intitulé ''Masoala – The Eye of the Forest massively threatened by illegal lumbering''] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fzoonewsdigest.blogspot.com%2F2009%2F08%2Fdesperate-situation-in-madagascar.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]] daté du 28 août 2009</small></ref>. Araka ny loharano azon' i Fitahirizan-bibin' i Zürich sy ny ''Cercle de Concertation des Partenaires Techniques et Financiers du Secteur Environnement'' dia olona miisa efatra arivo no nivaro-kazo avy ao Masoala, mihaza sy mivarotra henan-gidro. Hazo aman-jatony no tapaka isan-andro tamin' ny tapaky ny taona 2009, ary hazo an-jatony maro no misy mikapa tsy ara-dalàna isan' andro. Manana basy ny mpangalatra hazo ary tsindraindray dia mampitahotra ny mpiambina sy ny mponina miaina manodidina an' ilay valan-javaboary. == Jereo koa == '''Valan-javaboary''' * [[Valan-javaboarim-pirenena Andasibe-Mantadia]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Andohahela]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Andringitra]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Ankarafantsika]] • [[Valan-javaboarim-pirenen' ny Helodranon' i Baly]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Isalo]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Kirindy Mitea]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Mananara-Avaratra]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Marojejy]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Masoala]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Midongy Atsimo]] • [[Valan-javaboarim-pirenen' ny Tendrombohitra Ambre]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Namoroka]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Nosy Ve-Androka]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Ranomafana]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Tsimanampetsotsa]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Zahamena]] • [[Valan-javaboarim-pirenena Zombitse-Vohibasia]] '''Samihafa''' * [[Fitrandrahana ala tsy ara-dalçna eto Madagasikara]] * [[Fanimbana ala eto Madagasikara]] == Rohy ivelany == * {{fr}} [http://www.masoala.org Sehatra ôfisialin' ny valam-pirenen' i Masoala] * {{fr}} [http://www.parcs-madagascar.com Valan-javaboarim-pirenen 'i Madagasikara] {{commonscat|Masoala National Park}} == Loharano sy fanamarihana == [[sokajy:Valan-javaboahary ao Madagasikara]] [[sokajy:Faritra Sava]] [[sokajy:Faritra Ambatosoa]] hjz4ddb90ewk9x4b5yyaujjhm4sb89i Maora (vahoaka) 0 282507 1091938 1087182 2024-11-23T13:22:43Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1091938 wikitext text/x-wiki [[Sary:Castillia.jpg|vignette|Niezaka nandresy lahatra ny mpanjaka almohada Abu Hafs Umar al-Murtada ny masoivoho kastiliana mba hanatevin-daharana ny firaisankinany. Fanehoana ankehitriny ny ''Cantigas de Santa Maria''.|296x296px]] Ny '''Maora''' dia vahoaka [[Silamo|mozilmana]] sy [[Arabo (vahoaka)|arabo]]-[[Berbera (vahoaka)|berbera]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] nonina tany [[Iberia]], [[Sicilia|Sisilia]], [[Malta]] ary [[Magreba|Maghreb]], ary tany am-boalohany, nandritra ny [[Andro Taloha]], dia ny [[Berbera (vahoaka)|Berbera]] tany [[Afrika Avaratra]], indrindra fa any [[Magreba|Maghreb]]. Tsy niavaka tsara tamin’ ny [[Nomidiana (vahoaka)|Nomidiana]] ny Maora raha tsy efa fantatry ny Rômana ny fisian’ ny fanjakana berbera maro tany amin’ ny farany andrefana. Ankehitriny ny Maora dia vahoaka mpifindrafindra monina, vokatry ny fifangaroan' ny [[Berbera (vahoaka)|Berbera]] sy ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] ary ny Afrikana mainty hoditra, monina indrindra any [[Maoritania]], sy any amin' ny tapany andrefana amin' i [[Sahara]], ary any amin' ny tapany atsimo amin' i [[Marôka]]. Misy Maora koa ny any [[Malỳ|Maly]] sy [[Senegaly]]. Atao hoe ⵎⵓⵔⵉⵢⵏ - ''Imuriyen'' izy ireo amin' ny [[Fiteny berbera|teny berbera]]. hgl5ex44edghqmnpb1sahts060xove3 Zanamalata 0 283873 1092004 1086667 2024-11-24T11:15:38Z Thelezifor 15140 1092004 wikitext text/x-wiki Ny '''Zanamalata''' na '''Malata''' dia ny taranaky ny Eorôpeana [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] nanambady vehivavy [[Malagasy (vahoaka)|malagasy]] tany amin' ny morontsiraka antsinanana amin' i [[Madagasikara Airways|Madagasikara]], tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-17 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-18. Ireo jiolahin-tsambo tandrefana ireo sy ny [[Fivarotana andevo|mpivarotra andevo]] dia nirenireny tany amin' ny morontsiraka atsinanan' i Madagasikara. Ny malaza indrindra amin' ireo Zanamalata ireo dia [[Ratsimilaho]], zanaky ny jiolahin-tsambo anglisy atao hoe Thomas White sy i Jean René. Tamin' ny tapany voalohan' ny taonjato faha-18, Ratsimilaho dia nahomby tamin' ny fampivondronana ny foko samihafa teo amin' ny morontsiraka atsinanana, ka namorona kônfederasiôna izay teo ambany fahefany. ity filoha vaovao ity dia niantso ny tenany hoe Ramaromanompo, ary ny vahoaka navondrony dia nantsoina hoa [[Betsimisaraka]]. Ratsimilaho no mpanorina ny Fanjakana Betsimisaraka voalohany. I Jean René kosa dia zanaka mpiraki-draharaha tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Nanambara ny tenany ho mpanjakan' i [[Mahavelona (Toamasina)|Mahavelona]] sy [[Toamasina]] tamin' ny taona 1811 ary nandroaka ny Zanamalata. Tamin' ny taona 1817 dia nanaiky ny fahefan-d[[Radama Voalohany|Radama I]] izy mba hitazonany ny fahefana teo an-toerana ary nanampy azy handresy ny faritra Atsimo Atsinanana. Taorian' izay dia niaro ny rovan' i Mahavelona tamin' ny Frantsay sy ny Anglisy izy. == Jereo koa == * [[Betsimisaraka]] * [[Ratsimilaho]] bmeqtco984bw9r3pshvollh0faxzs3d 1092005 1092004 2024-11-24T11:27:02Z Thelezifor 15140 Rohy 1092005 wikitext text/x-wiki Ny '''Zanamalata''' na '''Malata''' dia ny taranaky ny Eorôpeana [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] nanambady vehivavy [[Malagasy (vahoaka)|malagasy]] tany amin' ny morontsiraka antsinanana amin' i [[Madagasikara Airways|Madagasikara]], tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-17 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-18. Ireo jiolahin-tsambo tandrefana ireo sy ny [[Fivarotana andevo|mpivarotra andevo]] dia nirenireny tany amin' ny morontsiraka atsinanan' i Madagasikara. Ny malaza indrindra amin' ireo Zanamalata ireo dia [[Ratsimilaho]], zanaky ny jiolahin-tsambo anglisy atao hoe [[Thomas White (jiolahin-tsambo)|Thomas White]] sy i Jean René. Tamin' ny tapany voalohan' ny taonjato faha-18, Ratsimilaho dia nahomby tamin' ny fampivondronana ny foko samihafa teo amin' ny morontsiraka atsinanana, ka namorona kônfederasiôna izay teo ambany fahefany. ity filoha vaovao ity dia niantso ny tenany hoe Ramaromanompo, ary ny vahoaka navondrony dia nantsoina hoa [[Betsimisaraka]]. Ratsimilaho no mpanorina ny Fanjakana Betsimisaraka voalohany. I Jean René kosa dia zanaka mpiraki-draharaha tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Nanambara ny tenany ho mpanjakan' i [[Mahavelona (Toamasina)|Mahavelona]] sy [[Toamasina]] tamin' ny taona 1811 ary nandroaka ny Zanamalata. Tamin' ny taona 1817 dia nanaiky ny fahefan-d[[Radama Voalohany|Radama I]] izy mba hitazonany ny fahefana teo an-toerana ary nanampy azy handresy ny faritra Atsimo Atsinanana. Taorian' izay dia niaro ny rovan' i Mahavelona tamin' ny Frantsay sy ny Anglisy izy. == Jereo koa == * [[Betsimisaraka]] * [[Ratsimilaho]] bsmi4n9r26vivpsek0phfv21d5nc0n2 Fanjanahantany amin' ny endriny vaovao 0 285723 1091955 1068699 2024-11-23T16:44:51Z Thelezifor 15140 Rohy 1091955 wikitext text/x-wiki Ny '''fanjanahantany amin' ny endriny vaovao''' na '''fanjanahantany vaovao''' na '''neôkôlônialisma''' dia pôlitikan' ny mpanjakazaka an-tanin' olona ([[imperialisma]]) nataon' ny firenena mpanjanaka amin' ny zanataniny taloha, amin' ny fampiasana fomba fifehezana an-kolaka sy fanjakazakana isan-karazany, ho an' ny tombontsoany manokana sy ny an' ny fandraharahan' orinasany. Ny teny hoe ''néocolonialisme'', izay nampiasain' ilay filôzôfa frantsay [[Jean-Paul Sartre]] voalohany tamin' ny taona 1956, dia noraisin' i [[Kwame Nkrumah]] voalohany tamin' ny lahateny nataony tamin' ny taona 1965. Io teny io dia nanohy ny hevitry ny hoe "''[[zanatany]]''" teo anelanelan' ny taonjato faha-16 sy faha-19, mba hamaritana ny fifandraisana anjakazakan' ny mpanjanaka aty aorian' ny fanjanahatany. Voaresaka ao amin' ny asasoratr' i [[Noam Chomsky]] (''The Washington Connection and Third World Fascism'', 1979) ihany koa ny neôkôlônialisma. Ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao dia ny fanohizana na famerenana indray ny fitondrana imperialista ataon' ny firenena iray (matetika, firenena mpanjanaka taloha) amin' ny firenana "mahaleo tena" amin' ny fomba ôfisialy hafa (matetika [[zanatany]] taloha). Ny neôkôlônialisma dia manana endrika imperialisma ara-toekarena (fanatontoloana), imperialisma ara-kolontsaina ary miseho koa amin' ny alalan' ny fanampiana misy fepetra mba hanjakazakana an-kolaka na hifehezana ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]], izay fomba nasolo ny endriky ny fanjanahantany teo aloha izay ahitana fifehezana ara-tafika mivantana na fanaraha-maso ara-pôlitika ankolaka. Matetika dia ny olom-pirenen' ilay firenena zanatany taloha ihany no manampy amin' ny fanjanahana amin' ny endriny vavao ny fireneny, indrindra amin' ny sehatra pôlitika sy amin' ny fandraharahana ara-toekarena. Ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao dia tsy mitovy amin' ny fanatontoloana mahazatra sy ny fanampiana amin' ny fampandrosoana satria matetika miteraka fifandraisana misy fiankinan-doha, fanompoana, na adidy ara-bola aloa amin' ilay firenena neôkôlônialista. Mety hiteraka fifehezana ara-pôlitika tsy ara-drariny izany na adidy vokatry ny trosa mihodinkodina, izay lasa mitovitovy endrika amin' ny fifandraisana teo amin' ny fanjanahantany taloha. Matetika dia miantraika amin' ny sehatra rehetra eo amin' ny fiarahamonina ny neôkôlônialisma, ka mamorona rafitra neôkôlônialy izay manimba ny vondrom-piarahamonina ifotony, toy ny siansa neôkôlônialy (tsy mandray ny hevitry ny manam-pahaizana eo an-toerana). == Jereo koa == * [[Imperialisma]] * [[Fanandevozana]] * [[Prôtektôrata]] * [[Fahaleovantena|Fahaleovan-tena]] * [[Voanjo (olona)|Voanjo]] * [[Zanatany]] * [[Franafrique|Frantsafrika]] 1c87vfosgm013opxtq05mnme1cfybp9 1091956 1091955 2024-11-23T16:51:44Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1091956 wikitext text/x-wiki Ny '''fanjanahantany amin' ny endriny vaovao''' na '''fanjanahantany vaovao''' na '''neôkôlônialisma''' dia pôlitikan' ny mpanjakazaka an-tanin' olona ([[imperialisma]]) nataon' ny firenena [[Fanjanahantany|mpanjanaka]] amin' ny zanataniny taloha, amin' ny fampiasana fomba fifehezana an-kolaka sy fanjakazakana isan-karazany, ho an' ny tombontsoany manokana sy ny an' ny fandraharahan' orinasany. Noraisin' i [[Kwame Nkrumah]] voalohany tamin' ny lahateny nataony tamin' ny taona 1965 ny teny hoe ''néocolonialisme'', izay nampiasain' ilay [[Filôzôfia|filôzôfa]] frantsay [[Jean-Paul Sartre]] voalohany tamin' ny taona 1956. Nanohy ny hevitry ny hoe "''[[zanatany]]''" teo anelanelan' ny taonjato faha-16 sy faha-19 io teny io, mba hamaritana ny fifandraisana anjakazakan' ny mpanjanaka aty aorian' ny fanjanahatany. Voaresaka ao amin' ny asasoratr' i [[Noam Chomsky]] (''The Washington Connection and Third World Fascism'', 1979) ihany koa ny neôkôlônialisma. Ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao dia ny fanohizana na famerenana indray ny fitondrana imperialista ataon' ny firenena iray (matetika, firenena mpanjanaka taloha) amin' ny firenana "mahaleo tena" amin' ny fomba ôfisialy hafa (matetika [[zanatany]] taloha). Ny neôkôlônialisma dia manana endrika imperialisma ara-toekarena (fanatontoloana) sy ara-kolontsaina ary miseho koa amin' ny alalan' ny fanampiana misy fepetra mba hanjakazakana an-kolaka na hifehezana ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]], izany dia fomba nasolo ny endriky ny fanjanahantany teo aloha izay ahitana fifehezana ara-tafika mivantana na fanaraha-maso ara-pôlitika ankolaka. Matetika dia ny olom-pirenen' ilay firenena zanatany taloha ihany no manampy amin' ny fanjanahana amin' ny endriny vavao ny fireneny, indrindra amin' ny sehatra pôlitika sy amin' ny fandraharahana ara-toekarena. Tsy mitovy amin' ny [[fanatontoloana]] mahazatra sy ny fanampiana amin' ny fampandrosoana ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao satria matetika miteraka fifandraisana misy fiankinan-doha, fanompoana, na adidy ara-bola aloa amin' ilay firenena neôkôlônialista. Mety hiteraka fifehezana ara-pôlitika tsy ara-drariny izany na adidy vokatry ny trosa mihodinkodina, izay lasa mitovitovy endrika amin' ny fifandraisana teo amin' ny fanjanahantany taloha. Matetika dia miantraika amin' ny sehatra rehetra eo amin' ny fiarahamonina ny neôkôlônialisma, ka mamorona rafitra neôkôlônialy izay manimba ny vondrom-piarahamonina ifotony, anisan' izany ny <u>siansa neôkôlônialy</u> (tsy fandraisana ny hevitry ny manam-pahaizana eo an-toerana). == Jereo koa == * [[Imperialisma]] * [[Fanandevozana]] * [[Prôtektôrata]] * [[Fahaleovantena|Fahaleovan-tena]] * [[Voanjo (olona)|Voanjo]] * [[Zanatany]] * [[Franafrique|Frantsafrika]] ci1hl63mekolwmd1nnsgjdwl88mjp6m 1091957 1091956 2024-11-23T16:53:54Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1091957 wikitext text/x-wiki [[Sary:The National Archives UK - CO 1069-50-1.jpg|vignette|[[Kwame Nkrumah|Kwame Nkrumah.]]]] Ny '''fanjanahantany amin' ny endriny vaovao''' na '''fanjanahantany vaovao''' na '''neôkôlônialisma''' dia pôlitikan' ny mpanjakazaka an-tanin' olona ([[imperialisma]]) nataon' ny firenena [[Fanjanahantany|mpanjanaka]] amin' ny zanataniny taloha, amin' ny fampiasana fomba fifehezana an-kolaka sy fanjakazakana isan-karazany, ho an' ny tombontsoany manokana sy ny an' ny fandraharahan' orinasany. Noraisin' i [[Kwame Nkrumah]] voalohany tamin' ny lahateny nataony tamin' ny taona 1965 ny teny hoe ''néocolonialisme'', izay nampiasain' ilay [[Filôzôfia|filôzôfa]] frantsay [[Jean-Paul Sartre]] voalohany tamin' ny taona 1956. Nanohy ny hevitry ny hoe "''[[zanatany]]''" teo anelanelan' ny taonjato faha-16 sy faha-19 io teny io, mba hamaritana ny fifandraisana anjakazakan' ny mpanjanaka aty aorian' ny fanjanahatany. Voaresaka ao amin' ny asasoratr' i [[Noam Chomsky]] (''The Washington Connection and Third World Fascism'', 1979) ihany koa ny neôkôlônialisma. Ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao dia ny fanohizana na famerenana indray ny fitondrana imperialista ataon' ny firenena iray (matetika, firenena mpanjanaka taloha) amin' ny firenana "mahaleo tena" amin' ny fomba ôfisialy hafa (matetika [[zanatany]] taloha). Ny neôkôlônialisma dia manana endrika imperialisma ara-toekarena (fanatontoloana) sy ara-kolontsaina ary miseho koa amin' ny alalan' ny fanampiana misy fepetra mba hanjakazakana an-kolaka na hifehezana ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]], izany dia fomba nasolo ny endriky ny fanjanahantany teo aloha izay ahitana fifehezana ara-tafika mivantana na fanaraha-maso ara-pôlitika ankolaka. Matetika dia ny olom-pirenen' ilay firenena zanatany taloha ihany no manampy amin' ny fanjanahana amin' ny endriny vavao ny fireneny, indrindra amin' ny sehatra pôlitika sy amin' ny fandraharahana ara-toekarena. Tsy mitovy amin' ny [[fanatontoloana]] mahazatra sy ny fanampiana amin' ny fampandrosoana ny fanjanahantany amin' ny endriny vaovao satria matetika miteraka fifandraisana misy fiankinan-doha, fanompoana, na adidy ara-bola aloa amin' ilay firenena neôkôlônialista. Mety hiteraka fifehezana ara-pôlitika tsy ara-drariny izany na adidy vokatry ny trosa mihodinkodina, izay lasa mitovitovy endrika amin' ny fifandraisana teo amin' ny fanjanahantany taloha. Matetika dia miantraika amin' ny sehatra rehetra eo amin' ny fiarahamonina ny neôkôlônialisma, ka mamorona rafitra neôkôlônialy izay manimba ny vondrom-piarahamonina ifotony, anisan' izany ny <u>siansa neôkôlônialy</u> (tsy fandraisana ny hevitry ny manam-pahaizana eo an-toerana). == Jereo koa == * [[Imperialisma]] * [[Fanandevozana]] * [[Prôtektôrata]] * [[Fahaleovantena|Fahaleovan-tena]] * [[Voanjo (olona)|Voanjo]] * [[Zanatany]] * [[Franafrique|Frantsafrika]] 4ww9761y4352h17o5y6dr43vhvshilc Lisitry ny faritany ao Brazile 0 285829 1091983 1090582 2024-11-24T03:25:35Z 41.213.235.225 1091983 wikitext text/x-wiki == Faritany ao Brazile == {| class="wikitable sortable zebra" |- class="hintergrundfarbe6" ! width="50"| Faritany !! width=100 class=unsortable | !! width=75 class=unsortable | Sary !! class=unsortable | !! width=50 |Faritany depuis … |- | [[Acre|Acre]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Acre.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Acre.svg|100px]] || [[Sary:Rio moa.jpg|100px|rand]] || [[Rio Branco]] || 1950 |- | [[Bahia]]<br /><br />[[Sary:Bandeira da Bahia.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Bahia.svg|100px]] || [[Sary:Brasil.Salvador.LacerdaElevator.jpg|100px]] || [[Salvador da Bahia|Salvador da Bahia]] || 1889 |- | [[Ceará]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Ceará.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Ceara.svg|100px]] || [[Sary:Sand Dunes Ceará.jpg|100px]] || [[Fortaleza]] || 1889 |- | [[Distrito Federal (Brazila)]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Distrito Federal (Brasil).svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State DistritoFederal.svg|100px]] || [[Sary:BSB-CateralMetropolitana.JPG|100px]] || [[Brasília]] || 1960 (district federal ) |- | [[Espirito Santo]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Espírito Santo.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State EspiritoSanto.svg|100px]] || [[Sary:View of Morro do Moreno.jpg|100px]] || [[Vitória]] || 1889 |- | [[Goiás]]<br /><br />[[Sary:Flag of Goiás.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Goias.svg|100px]] || [[Sary:Formosastreetscene.jpg|100px]] || || 1889 |- | [[Maranhão]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Maranhão.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Maranhao.svg|100px]] || [[Sary:Lençóis Maranhenses 2018 (cropped).jpg|100px]] || [[São Luís]] || 1889 |- | [[Mato Grosso]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Mato Grosso.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MatoGrosso.svg|100px]] || [[Sary:BR-163-364-070.jpg|100px]] || [[Cuiabá]] || 1889 |- | [[Mato Grosso do Sul]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Mato Grosso do Sul.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MatoGrossodoSul.svg|100px]] || [[Sary:Pantanal.jpg|100px]] || [[Campo Grande]] || 1979 |- | [[Minas Gerais]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Minas Gerais.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MinasGerais.svg|100px]] || [[Sary:BH16.jpg|100px]] || [[Belo Horizonte]] || 1889 |- | [[Pará]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Pará.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Para.svg|100px]] || [[Sary:River in the Amazon rainforest.jpg|100px]] || [[Belém]] || 1889 |- | [[Paraíba]]<br /><br />[[Sary:Bandeira da Paraíba.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Paraiba.svg|100px]] || [[Sary:João-Pessoa-Bairro-Tambaú.jpg|100px]] ||[[João Pessoa]] || 1889 |- | [[Paraná]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Paraná.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Parana.svg|100px]] || [[Sary:Iguacu1.jpg|100px]] || [[Curitiba]] || 1889 |- | [[Pernambuco]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Pernambuco.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Pernambuco.svg|100px]] || [[Sary:Porto de galinhas.jpg|100px]] || [[Recife]] || 1889 |- | [[Piauí]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Piauí.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Piaui.svg|100px]] || [[Sary:Caraubasdopiaui10122006.jpg|100px]] ||[[Teresina]] || 1889 |- | [[Rio de Janeiro|Rio de Janeiro]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do estado do Rio de Janeiro.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RiodeJaneiro.svg|100px]] || [[Sary:Rio de Janeiro-Ipanema Beach.jpg|100px]] || [[Rio de Janeiro]] || 1889 |- | [[Rio Grande do Norte]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Rio Grande do Norte.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RioGrandedoNorte.svg|100px]] || [[Sary:Genipabu.jpg|100px]] || [[Natal]] || 1889 |- |[[Rio Grande do Sul]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Rio Grande do Sul.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RioGrandedoSul.svg|100px]] || [[Sary:Cavaleiros.jpg|100px]] || [[Porto Alegre]] || 1889 |- | [[Rondônia]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Rondônia.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Rondonia.svg|100px]] || [[Sary:Assembléia.jpg|100px]] || [[Porto Velho ]] || 1981 |- | [[Roraima]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Roraima.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Roraima.svg|100px]] || [[Sary:Pacaraima - avenida.JPG|100px]] || [[Boa Vista]] || 1943 -1988 |- | [[Santa Catarina]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Santa Catarina.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State SantaCatarina.svg|100px]] || [[Sary:Blumenau Moellmann.jpg|100px]] || [[Florianopolis]] || 1889 |- | [[São Paulo (Faritany)|São Paulo]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do estado de São Paulo.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State SaoPaulo.svg|100px]] || [[Sary:Nova 017.jpg|100px]] || [[São Paulo]] || 1889 |- | [[Sergipe]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Sergipe.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Sergipe.svg|100px]] || [[Sary:Aracaju visto de Barra dos Coqueiros.jpg|100px]] || [[ Aracaju]] || 1889 |- | [[Tocantins]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Tocantins.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Tocantins.svg|100px]] || [[Sary:Tocantins.jpg|100px]] || || 1988 |} [[sokajy:Faritany mizaka-tena ao Brazila]] [[sokajy:Brazila]] a0i17atwb4b7g2odsby39dnt265108o 1091986 1091983 2024-11-24T03:32:09Z 41.213.235.225 1091986 wikitext text/x-wiki == Faritany ao Brazile == {| class="wikitable sortable zebra" |- class="hintergrundfarbe6" ! width="50"| Faritany !! width=100 class=unsortable | !! width=75 class=unsortable | Sary !! class=unsortable | !! width=50 |Faritany depuis … |- | [[Acre|Acre]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Acre.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Acre.svg|100px]] || [[Sary:Rio moa.jpg|100px|rand]] || [[Rio Branco]] || 1950 |- | [[Bahia]]<br /><br />[[Sary:Bandeira da Bahia.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Bahia.svg|100px]] || [[Sary:Brasil.Salvador.LacerdaElevator.jpg|100px]] || [[Salvador da Bahia|Salvador da Bahia]] || 1889 |- | [[Ceará]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Ceará.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Ceara.svg|100px]] || [[Sary:Sand Dunes Ceará.jpg|100px]] || [[Fortaleza]] || 1889 |- | [[Distrito Federal (Brazila)]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Distrito Federal (Brasil).svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State DistritoFederal.svg|100px]] || [[Sary:BSB-CateralMetropolitana.JPG|100px]] || [[Brasília]] || 1960 (district federal ) |- | [[Espirito Santo]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Espírito Santo.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State EspiritoSanto.svg|100px]] || [[Sary:View of Morro do Moreno.jpg|100px]] || [[Vitória]] || 1889 |- | [[Goiás]]<br /><br />[[Sary:Flag of Goiás.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Goias.svg|100px]] || [[Sary:Formosastreetscene.jpg|100px]] || [[Goiânia]] || 1889 |- | [[Maranhão]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Maranhão.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Maranhao.svg|100px]] || [[Sary:Lençóis Maranhenses 2018 (cropped).jpg|100px]] || [[São Luís]] || 1889 |- | [[Mato Grosso]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Mato Grosso.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MatoGrosso.svg|100px]] || [[Sary:BR-163-364-070.jpg|100px]] || [[Cuiabá]] || 1889 |- | [[Mato Grosso do Sul]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Mato Grosso do Sul.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MatoGrossodoSul.svg|100px]] || [[Sary:Pantanal.jpg|100px]] || [[Campo Grande]] || 1979 |- | [[Minas Gerais]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Minas Gerais.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MinasGerais.svg|100px]] || [[Sary:BH16.jpg|100px]] || [[Belo Horizonte]] || 1889 |- | [[Pará]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Pará.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Para.svg|100px]] || [[Sary:River in the Amazon rainforest.jpg|100px]] || [[Belém]] || 1889 |- | [[Paraíba]]<br /><br />[[Sary:Bandeira da Paraíba.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Paraiba.svg|100px]] || [[Sary:João-Pessoa-Bairro-Tambaú.jpg|100px]] ||[[João Pessoa]] || 1889 |- | [[Paraná]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Paraná.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Parana.svg|100px]] || [[Sary:Iguacu1.jpg|100px]] || [[Curitiba]] || 1889 |- | [[Pernambuco]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Pernambuco.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Pernambuco.svg|100px]] || [[Sary:Porto de galinhas.jpg|100px]] || [[Recife]] || 1889 |- | [[Piauí]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Piauí.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Piaui.svg|100px]] || [[Sary:Caraubasdopiaui10122006.jpg|100px]] ||[[Teresina]] || 1889 |- | [[Rio de Janeiro|Rio de Janeiro]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do estado do Rio de Janeiro.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RiodeJaneiro.svg|100px]] || [[Sary:Rio de Janeiro-Ipanema Beach.jpg|100px]] || [[Rio de Janeiro]] || 1889 |- | [[Rio Grande do Norte]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Rio Grande do Norte.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RioGrandedoNorte.svg|100px]] || [[Sary:Genipabu.jpg|100px]] || [[Natal]] || 1889 |- |[[Rio Grande do Sul]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Rio Grande do Sul.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RioGrandedoSul.svg|100px]] || [[Sary:Cavaleiros.jpg|100px]] || [[Porto Alegre]] || 1889 |- | [[Rondônia]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Rondônia.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Rondonia.svg|100px]] || [[Sary:Assembléia.jpg|100px]] || [[Porto Velho ]] || 1981 |- | [[Roraima]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Roraima.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Roraima.svg|100px]] || [[Sary:Pacaraima - avenida.JPG|100px]] || [[Boa Vista]] || 1943 -1988 |- | [[Santa Catarina]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Santa Catarina.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State SantaCatarina.svg|100px]] || [[Sary:Blumenau Moellmann.jpg|100px]] || [[Florianopolis]] || 1889 |- | [[São Paulo (Faritany)|São Paulo]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do estado de São Paulo.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State SaoPaulo.svg|100px]] || [[Sary:Nova 017.jpg|100px]] || [[São Paulo]] || 1889 |- | [[Sergipe]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Sergipe.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Sergipe.svg|100px]] || [[Sary:Aracaju visto de Barra dos Coqueiros.jpg|100px]] || [[ Aracaju]] || 1889 |- | [[Tocantins]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Tocantins.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Tocantins.svg|100px]] || [[Sary:Tocantins.jpg|100px]] || [[Palmas]] || 1988 |} [[sokajy:Faritany mizaka-tena ao Brazila]] [[sokajy:Brazila]] nm1zr92mh0mgjo1b58zh6cid0o3xetu 1091987 1091986 2024-11-24T03:34:10Z 41.213.235.225 1091987 wikitext text/x-wiki == Faritany ao Brazile == {| class="wikitable sortable zebra" |- class="hintergrundfarbe6" ! width="50"| Faritany !! width=100 class=unsortable | !! width=75 class=unsortable | Sary !! class=unsortable | !! width=50 |Faritany depuis … |- | [[Acre|Acre]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Acre.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Acre.svg|100px]] || [[Sary:Rio moa.jpg|100px|rand]] || [[Rio Branco]] || 1962 |- | [[Bahia]]<br /><br />[[Sary:Bandeira da Bahia.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Bahia.svg|100px]] || [[Sary:Brasil.Salvador.LacerdaElevator.jpg|100px]] || [[Salvador da Bahia|Salvador da Bahia]] || 1889 |- | [[Ceará]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Ceará.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Ceara.svg|100px]] || [[Sary:Sand Dunes Ceará.jpg|100px]] || [[Fortaleza]] || 1889 |- | [[Distrito Federal (Brazila)]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Distrito Federal (Brasil).svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State DistritoFederal.svg|100px]] || [[Sary:BSB-CateralMetropolitana.JPG|100px]] || [[Brasília]] || 1960 (district federal ) |- | [[Espirito Santo]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Espírito Santo.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State EspiritoSanto.svg|100px]] || [[Sary:View of Morro do Moreno.jpg|100px]] || [[Vitória]] || 1889 |- | [[Goiás]]<br /><br />[[Sary:Flag of Goiás.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Goias.svg|100px]] || [[Sary:Formosastreetscene.jpg|100px]] || [[Goiânia]] || 1889 |- | [[Maranhão]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Maranhão.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Maranhao.svg|100px]] || [[Sary:Lençóis Maranhenses 2018 (cropped).jpg|100px]] || [[São Luís]] || 1889 |- | [[Mato Grosso]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Mato Grosso.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MatoGrosso.svg|100px]] || [[Sary:BR-163-364-070.jpg|100px]] || [[Cuiabá]] || 1889 |- | [[Mato Grosso do Sul]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Mato Grosso do Sul.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MatoGrossodoSul.svg|100px]] || [[Sary:Pantanal.jpg|100px]] || [[Campo Grande]] || 1979 |- | [[Minas Gerais]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Minas Gerais.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State MinasGerais.svg|100px]] || [[Sary:BH16.jpg|100px]] || [[Belo Horizonte]] || 1889 |- | [[Pará]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Pará.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Para.svg|100px]] || [[Sary:River in the Amazon rainforest.jpg|100px]] || [[Belém]] || 1889 |- | [[Paraíba]]<br /><br />[[Sary:Bandeira da Paraíba.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Paraiba.svg|100px]] || [[Sary:João-Pessoa-Bairro-Tambaú.jpg|100px]] ||[[João Pessoa]] || 1889 |- | [[Paraná]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Paraná.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Parana.svg|100px]] || [[Sary:Iguacu1.jpg|100px]] || [[Curitiba]] || 1889 |- | [[Pernambuco]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Pernambuco.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Pernambuco.svg|100px]] || [[Sary:Porto de galinhas.jpg|100px]] || [[Recife]] || 1889 |- | [[Piauí]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Piauí.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Piaui.svg|100px]] || [[Sary:Caraubasdopiaui10122006.jpg|100px]] ||[[Teresina]] || 1889 |- | [[Rio de Janeiro|Rio de Janeiro]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do estado do Rio de Janeiro.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RiodeJaneiro.svg|100px]] || [[Sary:Rio de Janeiro-Ipanema Beach.jpg|100px]] || [[Rio de Janeiro]] || 1889 |- | [[Rio Grande do Norte]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Rio Grande do Norte.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RioGrandedoNorte.svg|100px]] || [[Sary:Genipabu.jpg|100px]] || [[Natal]] || 1889 |- |[[Rio Grande do Sul]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Rio Grande do Sul.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State RioGrandedoSul.svg|100px]] || [[Sary:Cavaleiros.jpg|100px]] || [[Porto Alegre]] || 1889 |- | [[Rondônia]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Rondônia.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Rondonia.svg|100px]] || [[Sary:Assembléia.jpg|100px]] || [[Porto Velho ]] || 1981 |- | [[Roraima]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Roraima.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Roraima.svg|100px]] || [[Sary:Pacaraima - avenida.JPG|100px]] || [[Boa Vista]] || 1943 -1988 |- | [[Santa Catarina]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Santa Catarina.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State SantaCatarina.svg|100px]] || [[Sary:Blumenau Moellmann.jpg|100px]] || [[Florianopolis]] || 1889 |- | [[São Paulo (Faritany)|São Paulo]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do estado de São Paulo.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State SaoPaulo.svg|100px]] || [[Sary:Nova 017.jpg|100px]] || [[São Paulo]] || 1889 |- | [[Sergipe]]<br /><br />[[Sary:Bandeira de Sergipe.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Sergipe.svg|100px]] || [[Sary:Aracaju visto de Barra dos Coqueiros.jpg|100px]] || [[ Aracaju]] || 1889 |- | [[Tocantins]]<br /><br />[[Sary:Bandeira do Tocantins.svg|50px|rand]] || [[Sary:Brazil State Tocantins.svg|100px]] || [[Sary:Tocantins.jpg|100px]] || [[Palmas]] || 1988 |} [[sokajy:Faritany mizaka-tena ao Brazila]] [[sokajy:Brazila]] j16luamto1c72dgkf1ekz1kj1bet95j Wikipedia:Vaovao Wikimedia/2024 4 285887 1091980 1091493 2024-11-24T03:01:41Z Bot-Jagwar 2168 +Vaovao androany 24 Novambra 2024 1091980 wikitext text/x-wiki ; 24 Novambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:pa:|pa.wiktionary]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:3000}}. ; 12 Novambra 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:wikt:sv:|sv.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000000}}. ; 11 Novambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900}}. ; 10 Novambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. ; 7 Novambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:ss:|ss.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. ; 30 Oktobra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:pam:|pam.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 29 Oktobra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900}}. ; 27 Oktobra 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:wikt:shn:|shn.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 20 Oktobra 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:w:fur:|fur.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. ; 11 Oktobra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:bn:|bn.wiktionary]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:90000}}. ; 7 Oktobra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900}}. ; 30 Septambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:sq:|sq.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 27 Septambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:te:|te.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 26 Septambra 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:wikt:ga:|ga.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 25 Septambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:ff:|ff.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 20 Septambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:chr:|chr.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900}}. ; 11 Septambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:cr:|cr.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10}}. ; 4 Septambra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:cr:|cr.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:7}}. ; 14 Aogositra 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:is:|is.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 12 Aogositra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:glk:|glk.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 10 Aogositra 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:ti:|ti.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 8 Aogositra 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:bn:|bn.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 30 Jolay 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:w:ff:|ff.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 23 Jolay 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:wikt:shy:|shy.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. ; 21 Jolay 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:wikt:ay:|ay.wiktionary]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900}}. ; 20 Jolay 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:ay:|ay.wiktionary]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:600}}. ; 26 Jiona 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:w:hy:|hy.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000000}}. ; 21 Jiona 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:st:|st.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. ; 6 Jiona 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:bs:|bs.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 5 Jiona 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:tet:|tet.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 4 Jiona 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:w:uz:|uz.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000000}}. ; 28 Mey 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:wikt:sg:|sg.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 25 Mey 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:wikt:min:|min.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000}}. ; 21 Mey 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:wuu:|wuu.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 14 Mey 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:w:ay:|ay.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 2 Mey 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:w:ja:|ja.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000000}}. ; 26 Aprily 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:w:arz:|arz.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000000}}. ; 23 Aprily 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:fa:|fa.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000000}}. ; 18 Aprily 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:ary:|ary.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 12 Aprily 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:wikt:de:|de.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000000}}. ; 6 Aprily 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:cr:|cr.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10}}. ; 5 Aprily 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:cr:|cr.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:1}}. ; 31 Martsa 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:rn:|rn.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 30 Martsa 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:wikt:hr:|hr.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 29 Martsa 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:wikt:yue:|yue.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:wikt:si:|si.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 19 Martsa 2024 * Ny isan'ny fiovana ao amin'i [[:wikt:si:|si.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 18 Martsa 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:wikt:bn:|bn.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:100000}}. ; 16 Martsa 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:lb:|lb.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 20 Febroary 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:ku:|ku.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000000}}. ; 19 Febroary 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:w:rmy:|rmy.wikipedia]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900}}. ; 4 Febroary 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:ku:|ku.wiktionary]] dia tafidina ho latsaka ny {{formatnum:900000}}. ; 3 Febroary 2024 * Ny isan'ny pejim-botoatiny ao amin'i [[:wikt:ku:|ku.wiktionary]] dia mihoatra ny {{formatnum:1000000}}. ; 31 Janoary 2024 * Ny isan'ny pejy rehetra ao amin'i [[:w:ln:|ln.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. ; 8 Janoary 2024 * Ny isan'ny mpikambana ao amin'i [[:w:hyw:|hyw.wikipedia]] dia mihoatra ny {{formatnum:10000}}. 8vwlmnkyx5kg1g9w7ljuvmcxgzovyxg Martinique 0 286188 1091973 1071053 2024-11-23T17:49:25Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1091973 wikitext text/x-wiki [[Sary:Martinique in France.svg|vignette|251x251px|Martinique]] [[Sary:Flag-of-Martinique.svg|vignette|Sainan' i Martinique]] [[Sary:Martinique relief location map.jpg|vignette|Sarntanin' i Martinique maneho ny vohon' ny tany]] I '''Martinique''' dia nosy frantsay any [[Karaîba|Karaiba]] ary ao amin' ny vondronosy Petites Antilles. I Martinique dia [[vondrom-paritra]] (''collectivité territoriale'') tokana ao amin' ny [[Frantsa|Repoblika Frantsay]], io vondrom-paritra io dia nasolo ny departemanta sy ny faritra. Ny vondrom-paritr' i Martinique dia faritra an-sisiny indrindra amin' ny [[Vondrona Eorôpeana]]. gz3yy0m6mrvxtp8i8ugtphn9cff53o0 Rongony 0 287694 1091943 1078403 2024-11-23T14:30:46Z Thelezifor 15140 Nanalehibe sary 1091943 wikitext text/x-wiki [[Sary:Cannabis sativa 001.JPG|vignette|394x394px|Rongony]] Ny '''rongony''' dia [[zavamaniry]] mamony, maniry isan-taona, ao amin' ny fianakaviana ''Cannabaceae'', teratany any [[Azia Afovoany]] na [[Azia Atsimo|Atsimo]]. '''''Cannabis''''' ny anarany ara-tsiansa. Anondroana vondron-karazana ny hoe ''rongony'' na ''cannabis''. Ny fanasokajiana an' ity vondron-karazana ity dia mbola iadian-kevitra. Araka ny filazan' ny ankamaroan' ny mpanoratra dia misy karazana tokana izy io, dia ny ''Cannabis sativa L.'', indraindray mizara ho zana-karazana, amin' ny ankapobeny ''Canabis sativa'' (volena hahazoana [[tsiraka]]) sy ''Cannabis indica'' (jamala na jiajia fohina) ary ''Cannabis ruderalis'' (rongonidia), fa ny hafa kosa mihevitra fa endrika samihafa isehoany fotsiny izany. Ny karazana rongony sasany dia trandrahana amin' ny fomba indostrialy noho ny hatsaran' ny [[tsiraka]] azo avy aminy sy noho izy matetika tsy ahitana akora mahadomelina firy, fa ny rongony natao ho fialamboly ny fampiasana azy na ampiasaina ho fanafody dia ahitana akora mahadomelina. [[Sary:Canabis sativa (M-39).jpg|vignette|210x210px|[[Jamala]] (''Cannabis indica)'']] Maro ny taranaka rongony no noforonin' ny olombelona amin' ny alalan' ny fampivadiana zana-karazana samihafa, na amin' ny alalan' ny fifantenana, na amin' ny alalan' ny fanaovana tsatoboly ahafahana mamokatra zavamaniry mitovy. Fantenana arakaraka ny fampiasana izay tiana hatao aminy ilay zavamaniry: ny hatsaran' ny [[tsiraka]], ny habetsahan' ny [[menaka]] avy amin' ny voany, ny habetsahana na ny hakelin' ny singa mahadomelina ao aminy eo amin' ny tontolon' ny fitsaboana na fialamboly. Nampiasaina betsaka ny rongony nandritra ny tantarany. Efa teo amin' ny [[olombelona]] hatramin' ny [[Neôlitika]] izy io. Nofehezina tsikelikely amin' ny alalan' ny didy aman-dalàna anefa ny fampiasana azy io ary voarara mihitsy aza nandritra ny taonjato faha-20, noho ny fiantraikany teo amin' ny fahasalamana na noho ny antony ara-pôlitika (toy ny [[poritanisma]] tany [[Etazonia]]). Nitombo indray ny fambolena rongony tamin' ny taompolo 1970, niaraka amin' ny fiakaran' ny vidin' ny [[solitany]] sy notohanan' ny fitombon' ny tsena vaovao azo ivarotana azy ary noho ny fanentanana momba ny [[tontolo iainana]]. Manana velaran-tany 47&nbsp;000 hektara novolena tamin' ny taona 2017 i [[Marôka]] izay mpamokatra rongony be indrindra eran-tany, eo alohan' i [[Môngôlia]] (15 000 hektara). [[Sary:Hanf05-w.jpg|vignette|191x191px|Rongonidia (''Cannabis ruderalis)'']] Heverina ho zava-mahadomelina "malefaka" ny rongony fialamboly satria tsy azo atao ny mampakatra ambonin' ny antonony ny singa mahadomelina ao aminy. Na izany aza dia mety hiteraka fiankinan-doha ara-tsaina ny rongony, fa tsy fiankinan-doha ara-batana toy ny hita amin' ny zava-mahadomelina lazaina fa "mahery". Nasehon' ny fanadihadiana maro ihany koa fa mety hampitombo ny fisian' ny fikorontanan-tsaina ny fampiaasna rongony tsy tapaka eo amin' ny tanora. Ankehitriny dia nahazo alalana ny fampiasana ny rongony fialamboly any amin' ny fanjakana maro any [[Etazonia]], ary koa any [[Orogoay]] sy [[Kanada]], izay firenena ao amn' ny G7 voalohany nanao ho ara-dalàna ny fampiasana rongony (fifohana, fitsindromana, sns) tamin' ny Jona 2018. Araka ny filazan' ny <u>Biraon' ny Firenena Mikambana miady amin' ny zava-mahadomelina sy ny heloka bevava</u> dia olona 180 tapitrisa no nampiasa rongony fialamboly, fara fahakeliny, indray mandeha, tamin' ny taona 2017. == Jereo koa == * [[Tsiraka]] * [[Zava-mahadomelina]] * [[Rongonimbazaha]] * [[Paraky (zavamaniry)|Paraky]] gh3is2sgfx21epl51mit3wxmr8whe72 1091944 1091943 2024-11-23T14:34:39Z Thelezifor 15140 Nanalehibe sary 1091944 wikitext text/x-wiki [[Sary:Cannabis sativa 001.JPG|vignette|394x394px|Rongony]] Ny '''rongony''' dia [[zavamaniry]] mamony, maniry isan-taona, ao amin' ny fianakaviana ''Cannabaceae'', teratany any [[Azia Afovoany]] na [[Azia Atsimo|Atsimo]]. '''''Cannabis''''' ny anarany ara-tsiansa. Anondroana vondron-karazana ny hoe ''rongony'' na ''cannabis''. Ny fanasokajiana an' ity vondron-karazana ity dia mbola iadian-kevitra. Araka ny filazan' ny ankamaroan' ny mpanoratra dia misy karazana tokana izy io, dia ny ''Cannabis sativa L.'', indraindray mizara ho zana-karazana, amin' ny ankapobeny ''Canabis sativa'' (volena hahazoana [[tsiraka]]) sy ''Cannabis indica'' (jamala na jiajia fohina) ary ''Cannabis ruderalis'' (rongonidia), fa ny hafa kosa mihevitra fa endrika samihafa isehoany fotsiny izany. Ny karazana rongony sasany dia trandrahina amin' ny fomba indostrialy noho ny hatsaran' ny [[tsiraka]] azo avy aminy sy noho izy matetika tsy ahitana akora mahadomelina firy, fa ny rongony natao ho fialamboly ny fampiasana azy na ampiasaina ho fanafody dia ahitana akora mahadomelina. [[Sary:Canabis sativa (M-39).jpg|vignette|264x264px|[[Jamala]] (''Cannabis indica)'']] Maro ny taranaka rongony no noforonin' ny olombelona amin' ny alalan' ny fampivadiana zana-karazana samihafa, na amin' ny alalan' ny fifantenana, na amin' ny alalan' ny fanaovana tsatoboly ahafahana mamokatra zavamaniry mitovy. Fantenana arakaraka ny fampiasana izay tiana hatao aminy ilay zavamaniry: ny hatsaran' ny [[tsiraka]], ny habetsahan' ny [[menaka]] avy amin' ny voany, ny habetsahana na ny hakelin' ny singa mahadomelina ao aminy eo amin' ny tontolon' ny fitsaboana na fialamboly. Nampiasaina betsaka ny rongony nandritra ny tantarany. Efa teo amin' ny [[olombelona]] hatramin' ny [[Neôlitika]] izy io. Nofehezina tsikelikely amin' ny alalan' ny didy aman-dalàna anefa ny fampiasana azy io ary voarara mihitsy aza nandritra ny taonjato faha-20, noho ny fiantraikany teo amin' ny fahasalamana na noho ny antony ara-pôlitika (toy ny [[poritanisma]] tany [[Etazonia]]). Nitombo indray ny fambolena rongony tamin' ny taompolo 1970, niaraka amin' ny fiakaran' ny vidin' ny [[solitany]] sy notohanan' ny fitombon' ny tsena vaovao azo ivarotana azy ary noho ny fanentanana momba ny [[tontolo iainana]]. Manana velaran-tany 47&nbsp;000 hektara novolena tamin' ny taona 2017 i [[Marôka]] izay mpamokatra rongony be indrindra eran-tany, eo alohan' i [[Môngôlia]] (15&nbsp;000 hektara). [[Sary:Hanf05-w.jpg|vignette|257x257px|Rongonidia (''Cannabis ruderalis)'']] Heverina ho zava-mahadomelina "malefaka" ny rongony fialamboly satria tsy azo atao ny mampakatra ambonin' ny antonony ny singa mahadomelina ao aminy. Na izany aza dia mety hiteraka fiankinan-doha ara-tsaina ny rongony, fa tsy fiankinan-doha ara-batana toy ny hita amin' ny zava-mahadomelina lazaina fa "mahery". Nasehon' ny fanadihadiana maro ihany koa fa mety hampitombo ny fisian' ny fikorontanan-tsaina ny fampiaasna rongony tsy tapaka eo amin' ny tanora. Ankehitriny dia nahazo alalana ny fampiasana ny rongony fialamboly any amin' ny fanjakana maro any [[Etazonia]], ary koa any [[Orogoay]] sy [[Kanada]], izay firenena ao amn' ny G7 voalohany nanao ho ara-dalàna ny fampiasana rongony (fifohana, fitsindromana, sns) tamin' ny Jona 2018. Araka ny filazan' ny <u>Biraon' ny Firenena Mikambana miady amin' ny zava-mahadomelina sy ny heloka bevava</u> dia olona 180 tapitrisa no nampiasa rongony fialamboly, fara fahakeliny, indray mandeha, tamin' ny taona 2017. == Jereo koa == * [[Tsiraka]] * [[Zava-mahadomelina]] * [[Rongonimbazaha]] * [[Paraky (zavamaniry)|Paraky]] * [[Sigara]] 7dxufgbnb82vbr9dcd8aw1d4f3w8vpw Baomba 0 288048 1091965 1080147 2024-11-23T17:33:56Z Thelezifor 15140 Rohy 1091965 wikitext text/x-wiki [[Sary:British Grand Slam bomb.jpg|vignette|260x260px|Baomba ''Grand Slam'' milanja 10 taonina nampiasaina tamin' ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe II]].]] Ny '''baomba''' dia [[fitaovam-piadiana]] mipoaka, mazàna ahitana fitoeran-javatra mora mipoaka natao handrava rehefa mipoaka. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-20 dia io teny io no ampiasaina indrindra hanondroana fitaovana mipoaka atsipy avy amin' ny fiaramanidina na avela amin' ny tany. Ny baomba dia mampiasa ny [[fiota]] mamoaka hafanana avy amin' ny akora mora mipoaka mba hanomezana angovo mahery vaika. Ny fipoahana dia miteraka fahasimbana amin' ny ankapobeny amin' ny alalan' ny tsindry mekanika ampitaina amin' ny tany na amin' ny rivotra, ny fiantraika sy ny fidiran' ny fanipy atosiky ny tsindry, ny fahasimbana ateraky ny tsindry ary ny vokatry ny fipoahana. Ny baomba dia nampiasaina nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 tany [[Azia Atsinanana]]. == Jereo koa == * [[Basy]] * [[Tafondro]] * [[Bala]] * [[Dinamita]] lb9qgrbydjookt8cr017j7eiqw9gvvz Lisbon 0 290016 1091936 2024-11-23T12:33:49Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Lisbon]] ho [[Lisboa]] i Thelezifor 1091936 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Lisboa]] s13iwbfryzcqd3ukxg78t8e15n4rbv7 Gramineae 0 290017 1091947 2024-11-23T15:01:11Z Thelezifor 15140 Fihodinana 1091947 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA[[Poaceae]] kva0hp0vnyb040cn7anfvxej16eij9t Igapó-Açu 0 290018 1091992 2024-11-24T06:06:01Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « '''Igapó-Açu''' dia renirano ao amin'ny [[Amazonia]] any {{Brezila]] Io dia sandan'ny [[Rio Madeira]] . Ny BR-319 dia mandalo azy.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=dO-bgXQfTM0 Balsa Rio Igapo-Açu]</ref> === Tsiahy === {{ref}} [[sokajy:Renirano any Amerika Atsimo]] [[sokajy:Renirano any Brezila]] » 1091992 wikitext text/x-wiki '''Igapó-Açu''' dia renirano ao amin'ny [[Amazonia]] any {{Brezila]] Io dia sandan'ny [[Rio Madeira]] . Ny BR-319 dia mandalo azy.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=dO-bgXQfTM0 Balsa Rio Igapo-Açu]</ref> === Tsiahy === {{ref}} [[sokajy:Renirano any Amerika Atsimo]] [[sokajy:Renirano any Brezila]] 6ta8077dev8aooxu8n59s5s32730toq 1091993 1091992 2024-11-24T06:06:38Z 41.213.235.225 1091993 wikitext text/x-wiki '''Igapó-Açu''' dia renirano ao amin'ny [[Amazonia]] any {{Brazila}}. Io dia sandan'ny [[Rio Madeira]] . Ny BR-319 dia mandalo azy.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=dO-bgXQfTM0 Balsa Rio Igapo-Açu]</ref> === Tsiahy === {{ref}} [[sokajy:Renirano any Amerika Atsimo]] [[sokajy:Renirano any Brezila]] 2lbv07naxed4xkl8k9z8b1x2ry3ed8r 1091994 1091993 2024-11-24T06:07:18Z 41.213.235.225 1091994 wikitext text/x-wiki '''Igapó-Açu''' dia renirano ao amin'ny [[Amazonia]] any {{Brazila}}. Io dia sandan'ny [[Rio Madeira]] . Ny BR-319 dia mandalo azy.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=dO-bgXQfTM0 Balsa Rio Igapo-Açu]</ref> === Tsiahy === {{ref}} [[en:Igapó-Açu River]] [[sokajy:Renirano any Amerika Atsimo]] [[sokajy:Renirano any Brezila]] pgm9r12sg4c7u1o34e7jdxx4wvb99nz Indigofera tinctoria 0 290019 1091999 2024-11-24T10:31:01Z Thelezifor 15140 Zavamaniry ahazoana fandoko voajanahary angana 1091999 wikitext text/x-wiki Ny '''''Indigofera tinctoria''''', dia karazana [[zavamaniry]], ao amin' ny fianakaviana ''[[Fabaceae]]'', izay anisan' ny loharano voalohany ahazoana [[Fandoko voajanahary|fandoko]] miloko angana (manga antitra). Ireto ny anarana matetika iantsoana azy amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]]: '''aika''', '''engitra''', '''angitra'''. == Toetoetrany == Hazo madinika manana haavo mirefy 1 hatramin' ny 2 m ny aka. Manana tsingerim-piainana iray taona na roa taona, na maharitra izy, arakaraka ny [[toetany]] ambolena azy. Manana ravina maitso mavana sy amboara misy voniny mavokely na volomparasy ity zavamaniry ity. Mety hahitana ireto poizina afaka mamono [[bibikely]] ireto izy: rôtenôida degelinna, dehidirôdegelinina, rôtenôla, rôtenôna, tefrôsinina ary somatrôla ny ao aminy. Fahita any [[Afrika Andrefana]] trôpikaly, ao [[Tanzania]] hatrany [[Afrika Atsimo]] ary any amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|Zana-kôntinenta Indiana]] hatrany [[Azia Atsimo-Atsinanana]] an-tanibe ity zavamaniry ity. Karazana [[voamaina]] ([[Voamaina|legioma maina]]) ity zavamaniry ity, koa noho izany dia volena mifandimby amin' ny voly hafa eny an-tsaha mba hanatsarana ny [[nofon-tany]] sahala amin' ny voamaina hafa toy ny alfalfa (''Medicago sativa'') sy ny [[tsaramaso]] (''Phaseolus vulgaris'' L.) sy ny mitovitovy aminy. Ambolena betsaka koa io zavamaniry io mba handrakofana sy hanatsarana ny nofon-tany. == Fandoko == Azo avy amin' ny fanodinana ny ravin' ilay zavamaniry ny fandoko. Alona anaty rano ny raviny ary aotrika mba hiova ho indikanina glikôsida sy ho lasa indigôtinina miloko manga. Afangaro amin' ny [[alkalia]] mahery toy ny hidrôksida-na sôdiôma (NaOH) na hidrôksida-na pôtasiôma (KOH) ny [[siky]] avy amin' ny tsoran-dravinkazo niotrika. Amin' izao fotoana izao, ny ankamaroan' ny fandoko dia sintetika, fa ny fandoko voajanahary avy amin' ny ''Indigofera tinctoria'' dia mbola misy, amidy ho fandokoana voajanahary izay fantatra amin' ny anarana hoe ''tarum'' any [[Indônezia]] sy ''nila'' any [[Malezia]]. Any Iràna sy any ammin' ny faritra maro ao amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] teo aloha dia fantatra amin' ny anarana hoe ''basma''. == Tantara == I [[Marco Polo]] (taonjato faha-13) no Eorôpeana voalohany nanao tatitra momba ny fikarakarana ny indigô tany [[India]]. Ny indigô dia nampiasaina matetika tamin' ny sary hosodoko eorôpeana, nanomboka tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. == Teny malagasy == Indreto koa ny sasany amin' ny karazan-javamaniry antsoina amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] hoe "aika" na "engitra" na "angitra": * Indigofera tinctoria L. (''Fabaceae'') * Indigofera anil L. (''Fabaceae'') * Indigofera erecta Eckl. & Zeyh. (''Fabaceae'') * Indigofera suffruticosa Mill. (''Fabaceae'') * Crotalaria striata A. Braun (''Fabaceae'') * Sida rhombifolia L. (''Malvaceae'') == Jereo koa == * [[Fandoko]] * [[Fandoko voajanahary]] * [[Fandoko sintetika]] * ''[[Fabaceae]]'' (fianakaviana) * ''[[Faboideae]]'' (zana-pianakaviana) * ''[[Indigofera]]'' (vondron-karazana) f43u5bn3aqjwczcw3k3u1yktejiu6wd 1092000 1091999 2024-11-24T10:42:46Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1092000 wikitext text/x-wiki [[Sary:Indigofera tinctoria1.jpg|vignette|308x308px|''Indigofera tinctoria'']] Ny '''''Indigofera tinctoria''''', dia karazana [[zavamaniry]], ao amin' ny fianakaviana ''[[Fabaceae]]'', izay anisan' ny loharano voalohany ahazoana [[Fandoko voajanahary|fandoko]] miloko angana (manga antitra). Ireto ny anarana matetika iantsoana azy amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]]: '''aika''', '''engitra''', '''angitra'''. == Toetoetrany == [[Sary:Indigofera tinctoria Guadeloupe.jpg|vignette|''Indigofera tinctoria'' (any Guadeloupe)]] Hazo madinika manana haavo mirefy 1 hatramin' ny 2 m ny aka. Manana tsingerim-piainana iray taona na roa taona, na maharitra izy, arakaraka ny [[toetany]] ambolena azy. Manana ravina maitso mavana sy amboara misy voniny mavokely na volomparasy ity zavamaniry ity. Mety hahitana ireto poizina afaka mamono [[bibikely]] ireto izy: rôtenôida degelinna, dehidirôdegelinina, rôtenôla, rôtenôna, tefrôsinina ary somatrôla ny ao aminy. Fahita any [[Afrika Andrefana]] trôpikaly, ao [[Tanzania]] hatrany [[Afrika Atsimo]] ary any amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|Zana-kôntinenta Indiana]] hatrany [[Azia Atsimo-Atsinanana]] an-tanibe ity zavamaniry ity. [[Sary:Indigofera tinctoria jd plt Paris.jpg|vignette|''Indigofera tinctoria'', voninkazo.]] Karazana [[voamaina]] ([[Voamaina|legioma maina]]) ity zavamaniry ity, koa noho izany dia volena mifandimby amin' ny voly hafa eny an-tsaha mba hanatsarana ny [[nofon-tany]] sahala amin' ny voamaina hafa toy ny alfalfa (''Medicago sativa'') sy ny [[tsaramaso]] (''Phaseolus vulgaris'' L.) sy ny mitovitovy aminy. Ambolena betsaka koa io zavamaniry io mba handrakofana sy hanatsarana ny nofon-tany. == Fandoko == Azo avy amin' ny fanodinana ny ravin' ilay zavamaniry ny fandoko. Alona anaty rano ny raviny ary aotrika mba hiova ho indikanina glikôsida sy ho lasa indigôtinina miloko manga. Afangaro amin' ny [[alkalia]] mahery toy ny hidrôksida-na sôdiôma (NaOH) na hidrôksida-na pôtasiôma (KOH) ny [[siky]] avy amin' ny tsoran-dravinkazo niotrika. [[Sary:Indigo cake.jpg|vignette|Akora fandoko azo avy amin' ny ''Indigofera tinctoria'']] Amin' izao fotoana izao, ny ankamaroan' ny fandoko dia sintetika, fa ny fandoko voajanahary avy amin' ny ''Indigofera tinctoria'' dia mbola misy, amidy ho fandokoana voajanahary izay fantatra amin' ny anarana hoe ''tarum'' any [[Indônezia]] sy ''nila'' any [[Malezia]]. Any Iràna sy any ammin' ny faritra maro ao amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] teo aloha dia fantatra amin' ny anarana hoe ''basma''. == Tantara == I [[Marco Polo]] (taonjato faha-13) no Eorôpeana voalohany nanao tatitra momba ny fikarakarana ny indigô tany [[India]]. Ny indigô dia nampiasaina matetika tamin' ny sary hosodoko eorôpeana, nanomboka tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. == Anarana siantifka hafa ahafantarana azy == Ho an' ny Tropicos, ireto anarana manaraka ireto dia heverina ho mitovy zavatra tondroina amin' ny ''Indigofera tinctoria'': * ''Anila tinctoria'' (L.) Kuntze * ''Anila tinctoria'' (L.) Kuntze var. ''normalis'' Kuntze * ''Indigofera indica'' Lam. * ''Indigofera sumatrana'' Gaertn. Ny angon-drakitra an-tranonkala The Plant List dia mitanisa ireto teny ireto ho mitovy : * ''Indigofera bergii'' Vatke * ''Indigofera cinerascens'' DC. * ''Indigofera houer'' Forssk. * ''Indigofera indica'' Lam. * ''Indigofera oligophylla'' Baker * ''Indigofera orthocarpa'' (DC.) O.Berg & C.F.Schmidt * ''Indigofera sumatrana'' Gaertn. * ''Indigofera tinctoria'' Blanco == Teny malagasy == Indreto koa ny sasany amin' ny karazan-javamaniry antsoina amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] hoe "aika" na "engitra" na "angitra": * Indigofera tinctoria L. (''Fabaceae'') * Indigofera anil L. (''Fabaceae'') * Indigofera erecta Eckl. & Zeyh. (''Fabaceae'') * Indigofera suffruticosa Mill. (''Fabaceae'') * Crotalaria striata A. Braun (''Fabaceae'') * Sida rhombifolia L. (''Malvaceae'') == Jereo koa == * [[Fandoko]] * [[Fandoko voajanahary]] * [[Fandoko sintetika]] * ''[[Fabaceae]]'' (fianakaviana) * ''[[Faboideae]]'' (zana-pianakaviana) * ''[[Indigofera]]'' (vondron-karazana) kkmj3mh8cndrmhkb07z11xng8n6b11s Safiotra 0 290020 1092002 2024-11-24T11:02:05Z Thelezifor 15140 Olona maro firazanana 1092002 wikitext text/x-wiki Ny '''safiotra''' dia olona maro firazanana, manana ray aman-dreny manam-piaviana ara-jeôgrafia, ara-kolontsaina, na ara-toe-batana samy hafa. Ho an' ny mpahay siansa anefa dia vokatry ny fifangaroam-[[Fototarazo|pototarazo]] ny olombelona rehetra. Mety ho roa na maro ny [[Vondrom-poko|foko]] na firazanana niavian' ny olona lazaina fa safiotra. Safoitra no mahaforona ampahany betsaka amin' ny mponina any amin' ny faritra maro maneran-tany. Any [[Amerika Avaratra]], ny fandinihana dia nahita fa mitombo hatrany ny isan' ny mponina safotra. Any amin' ny firenena maro any [[Amerika Latina]] dia ny Mestizô (''mestizo'') no maro anisa amin' ny mponina ary any amin' ny sasany hafa koa dia ny Molatô (''mulatto''). Any [[Karaîba|Karaiba]], olona maro firazanana no mandrafitra ny ankamaroan' ny mponina any amin' ny [[Repoblika Dôminikana]] (73&nbsp;%) sy any [[Aruba]] (68%) ary any [[Kiobà]] (51&nbsp;%). npxms1waxmeaxb38hw09ue7p1c0ic7d 1092003 1092002 2024-11-24T11:13:16Z Thelezifor 15140 Nanisy rohy anatiny 1092003 wikitext text/x-wiki Ny '''safiotra''' dia olona maro firazanana, manana ray aman-dreny manam-piaviana ara-jeôgrafia, ara-kolontsaina, na ara-toe-batana samy hafa. Ho an' ny mpahay siansa anefa dia vokatry ny fifangaroam-[[Fototarazo|pototarazo]] ny olombelona rehetra. Mety ho roa na maro ny [[Vondrom-poko|foko]] na firazanana niavian' ny olona lazaina fa safiotra. Safoitra no mahaforona ampahany betsaka amin' ny mponina any amin' ny faritra maro maneran-tany. Any [[Amerika Avaratra]], ny fandinihana dia nahita fa mitombo hatrany ny isan' ny mponina safotra. Any amin' ny firenena maro any [[Amerika Latina]] dia ny Mestizô (''mestizo'') no maro anisa amin' ny mponina ary any amin' ny sasany hafa koa dia ny Molatô (''mulatto''). Any [[Karaîba|Karaiba]], olona maro firazanana no mandrafitra ny ankamaroan' ny mponina any amin' ny [[Repoblika Dôminikana]] (73&nbsp;%) sy any [[Aruba]] (68%) ary any [[Kiobà]] (51&nbsp;%). == Jereo koa == * [[Zanamalata]] 9xfjovnwtf20w1nmuxz1niq0abezejt Thomas White (jiolahin-tsambo) 0 290021 1092006 2024-11-24T11:41:49Z Thelezifor 15140 Jiolahin-tsambo anglisy maty teto Madagasikara 1092006 wikitext text/x-wiki I '''Thomas White''' dia [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] anglisy teraka tao Plymouth, nanao ny asany tany [[Karaîba|Karaiba]] sy taty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-18. Maty teto [[Madagasikara]] izy tamin' ny volana Marsa 1708. He was only briefly a captain on his own, but served under several more prominent captains such as George Booth, John Bowen, Thomas Howard, John Halsey, and Nathaniel North. Il n'a été que brièvement capitaine à lui seul, mais a servi sous les ordres de plusieurs capitaines plus éminents tels que George Booth, John Bowen, Thomas Howard, John Halsey et Nathaniel North. Fotoana fohy monja dia kapitenin-tsambo irery izy, saingy niasa teo ambany fitarihan' ny kapiteny malaza kokoa toa an' i [[:en:George_Booth_(pirate)|George Booth]], [[:en:John_Bowen_(pirate)|John Bowen]], [[:en:Thomas_Howard_(pirate)|Thomas Howard]], [[:en:John_Halsey_(privateer)|John Halsey]], ary [[:en:Nathaniel_North|Nathaniel North]]. == Jereo koa == * [[David Williams (jiolahin-tsambo)|David Williams]] == Boky fanovozan-kevitra == * "WHITE, Captain Thomas", in Philip Gosse, ''[https://www.gutenberg.org/files/19564/19564-h/19564-h.htm The Pirates' Who's Who]'' by Philip Gosse, New York, Burt Franklin, 1924 [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.gutenberg.org%2Ffiles%2F19564%2F19564-h%2F19564-h.htm Arsiva]], p. 318. * ''[https://www.sabrizain.org/malaya/library/documents/1D30004CA384A81381DD3C8F45CAE3B216713B01.html Pirates of the Eastern Seas by Charles Grey]'', ahitana fitantarana lava momba ny fiainan' i White * ''[https://www.gutenberg.org/files/12216/12216-h/12216-h.htm The Pirates Own Book by Charles Ellms]'', ahitana fitantarana ny zava-dehibe teo amin' ny fiainan' i White. 6sf6zwp9wbggutrj1us3p4n6y1092el 1092007 1092006 2024-11-24T11:42:55Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1092007 wikitext text/x-wiki I '''Thomas White''' dia [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] anglisy teraka tao Plymouth, nanao ny asany tany [[Karaîba|Karaiba]] sy taty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-18. Maty teto [[Madagasikara]] izy tamin' ny volana Marsa 1708. Fotoana fohy monja dia kapitenin-tsambo irery izy, saingy niasa teo ambany fitarihan' ny kapiteny malaza kokoa toa an' i [[:en:George_Booth_(pirate)|George Booth]], [[:en:John_Bowen_(pirate)|John Bowen]], [[:en:Thomas_Howard_(pirate)|Thomas Howard]], [[:en:John_Halsey_(privateer)|John Halsey]], ary [[:en:Nathaniel_North|Nathaniel North]]. == Jereo koa == * [[David Williams (jiolahin-tsambo)|David Williams]] == Boky fanovozan-kevitra == * "WHITE, Captain Thomas", in Philip Gosse, ''[https://www.gutenberg.org/files/19564/19564-h/19564-h.htm The Pirates' Who's Who]'' by Philip Gosse, New York, Burt Franklin, 1924 [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.gutenberg.org%2Ffiles%2F19564%2F19564-h%2F19564-h.htm Arsiva]], p. 318. * ''[https://www.sabrizain.org/malaya/library/documents/1D30004CA384A81381DD3C8F45CAE3B216713B01.html Pirates of the Eastern Seas by Charles Grey]'', ahitana fitantarana lava momba ny fiainan' i White * ''[https://www.gutenberg.org/files/12216/12216-h/12216-h.htm The Pirates Own Book by Charles Ellms]'', ahitana fitantarana ny zava-dehibe teo amin' ny fiainan' i White. 0pwyrszs447sm7msmmpt8hgxgwl9qg6 Aruba 0 290022 1092008 2024-11-24T11:54:58Z Thelezifor 15140 Nosy neerlandey any amin' ny Ranomasina Karaiba 1092008 wikitext text/x-wiki [[Sary:Carte Aruba.png|vignette|293x293px|Ny nosy Aruba]] I '''Aruba''' dia nosy neerlandey any amin' ny [[Ranomasina Karaîba|Ranomasina Karaiba]], any amin' ny ranomasina ampitan' ny morontsirak' i [[Venezoela]], ampahany amin' ny [[Antilia Kely]]. Ity nosy ity dia manangana fanjakana mizaka tena ao amin' ny Fanjakan' i Nederlandy amin' ny zony manokana, dia ny '''Tanin' i Aruba''' (''Land Aruba'' amin' ny [[Fiteny neerlandey|teny neerlandey]], ''Pais Aruba'' amin' ny teny papiamentô), hatramin' ny nisarahany tamin' ny Antilia Neerlandey (neerlandey: ''Nederlandse Antillen'') tamin' ny taona 1986. [[Sary:Aruba in its region.svg|vignette|I Aruba ao amin' ny faritra misy azy]] Tamin' ny taona 2010 dia nisy mponina 115&nbsp;120 ny tao Aruba, ka ny 29&nbsp;998 tamin' ireo dia nipetraka tao Oranjestad, renivohitr' ilay nosy. eogcai76bbo9x5a1a2ajxt510ppe3i5