Wikipedia
mgwiki
https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana
MediaWiki 1.44.0-wmf.4
first-letter
Rakitra
Manokana
Dinika
Mpikambana
Dinika amin'ny mpikambana
Wikipedia
Dinika amin'ny Wikipedia
Sary
Dinika amin'ny sary
MediaWiki
Dinika amin'ny MediaWiki
Endrika
Dinika amin'ny endrika
Fanoroana
Dinika amin'ny fanoroana
Sokajy
Dinika amin'ny sokajy
TimedText
TimedText talk
Module
Discussion module
Antsiranana
0
4285
1092090
1069846
2024-11-27T01:57:47Z
41.213.235.225
1092090
wikitext
text/x-wiki
{{coord|-12.317320|49.291880}}
{{infobox tanàna
|anarana=Antsiranana
|faritany=[[Faritanin'i Antsiranana|Antsiranana]]
|faritra = [[Faritra Diana|Diana]]
|ben'ny tanàna= Jean Luc Désiré Djaovojozara
|saina=Diego Suarez Armoirie.png|sary=Antsiranana Diego Suarez typical Arab-influenced architecture Madagascar.jpg}}
'''Antsiranana''' na '''Diego-Suarez''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antsiranana I|distrikan' Antsiranana I]], [[Faritra Diana]], [[Faritanin' Antsiranana]]. Ny isan' ny mponiny dia 87 569 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000; tafakatra 142 467 izany tamin' ny taona 2020. Ny kaodin-kaominina dia 71599 ary ny kaodin-distrika dia 715.
== Toekarena ==
=== Fambolena ===
Ny tantsaha mampiasa zezika simika dia latsaky ny 5 %.
Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[manga]].
Ny zava-bolena lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny manga. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia ny [[vary]]. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia katy. Ny 1 % amin' ny mponina no miasa tany
=== Fiompiana ===
Ny isan' ny [[omby]] dia 600.
Ny isan' ny taona nisian' ny pestan' ny vorona teo anelanelan' ny taona 1999 sy 2001 dia 3.
20 ny isan' ny ombivavy be ronono..
1 % amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 850 ny isan' ny [[kisoa]].
=== Sehatra hafa ===
Ny 34 % amin' ny mponina no manao asa tanana.
0 ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]].
62 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha.
=== Lalana sy fitaterana ===
Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Misy seranana an-dranomasina ao. Ijanon' ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan' ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana lalana godorô ao amin' ny kaominina.
Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona.
Misy fikambanan' ny mpampiasa lalan-tany ao.
=== Orinasa sy varotra ary samihafa ===
Misy masoivohon' ny banky. Misy tsena isan' andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin' ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon' ny tany amin' ny fomba indostrialy.
=== Fari-piainana ===
Ny 5 %n' ny mponina no atao hoe mahantra.
Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana.
Ny 15 % n' ny mponina no atao hoe manan-karena.Ny 80 % n'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony.
== Sampandraharaham-panjakana ==
=== Fianarana sy fitsaboana ===
Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana hôpitaly na toeram-pitsaboana ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana.
=== Filaminana sy fitsarana ===
Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Ahitana miaramila ao amin' ilay kaominina.
Ny isan' ny vono olona tanatin' ny taona 1999-2001 dia 5.
Ahitana pôlisy ao amin' ilay kaominina.
Ahitana zandary ao amin' ilay kaominina.
=== Angovo sy rano ===
Tsy ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]] no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny angovo ao amin' ilay tanàna.
=== Samihafa ===
Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fiompiana. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Mponina. Misy masoivohon' ny Fanaraha-maso ny asa. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Asa Vaventy.
== Rohy ivelany ==
* [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity.
{{Commonscat|Antsiranana}}
{{vangovango|Madagasikara}}
[[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]]
[[Sokajy:Kaominina any Faritra Diana]]
[[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]]
[[Sokajy:Antsiranana]]
673jp6rbnze684s7mqcrcr96i054qca
Ifarantsa
0
45942
1092081
1091586
2024-11-26T17:31:52Z
Thelezifor
15140
Nanampy rohy anatiny
1092081
wikitext
text/x-wiki
{{infobox tanàna
|anarana=Ifarantsa
|faritany=Toliary
|isam-ponina=10250
|firenena={{Madagasikara}}
}}
'''Ifarantsa''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina ambanivohitra malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan' i Tolagnaro]] , [[Faritra Anosy]], [[Faritanin' i Toliara]]. Ny isan' ny mponiny dia 10 250 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 51505 ary ny kaodin-distrika dia 515. Any amin' ny 22 km miala an' i [[Tolagnaro]] no misy azy izay ifandraisany amin' ny alalan' ny lalam-paritra fana-118. Ny sekoly ambaratonga fototra ihany no misy ao. [[Fambolena|Mpamboly]] ny 70 % amin' ny ankamaroan' ny mponina ao amin' ilay kaominina, raha ny 15 % fanampiny kosa no mivelona amin' ny [[fiompiana]]. Ny voly lehibe indrindra dia ny [[vary]], fa ny vokatra lehibe hafa dia ny [[fary]] sy [[mangahazo]]. Ny indostria sy ny serivisy dia manome asa ho an' ny 4 % sy 10 % amin' ny mponina. Ankoatra izany, ny [[jono]] dia mampiasa ny 1 % amin' ny mponina.
== Vokatry ny fambolena ==
[[Sary:Starr 061109-1503 Schinus terebinthifolius.jpg|vignette|226x226px|Volena ao Ifarantsa ny ''[[Schinus terebinthifolius]]'']]
Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[mangahazo]]. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny [[vary]]. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia [[fary]]. Ny isan' ny [[omby]] dia 3 049. Ny isan' ny taona nisian' ny pesitry ny vorona teo anelanelan' ny taona 1999 sy 2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin'ny velarantany dia ny mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia ny vary. 20 % amin' ny [[tanimbary]] no voatondraka amin' ny tohodrano na paompy. Ny 4 % amin' ny mponina no manao asa tanana. 70 % amin' ny mponina no [[Fambolena|miasa tany]]. 1 % amin' ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]].15 % amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 10''' %''' amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. 73 no isan' ny [[kisoa]]. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. Ity kaominina ity dia manana velarana 148 km<sup>2</sup> sy fokontany 9. Ny Antanosy no mponina betsaka ao, nefa ahitana [[Antesaka]] sy [[Antandroy|Tandroy]] vitsy koa.
== Fotodrafitrasa ==
Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon' ny tany amin' ny fomba indostrialy.
== Fitaterana ==
Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan' ny dia mankany amin' ny renivohi-paritra dia 3 ora. Ahitana lalana godorô ao amin' ilay kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritra amin' ny andro fahavaratra dia 3 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritra amin' ny andro fahavaratra dia 18 500 Fmg. Misy fikambanan' ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritra amin' ny maintany dia 18 500 Fmg.
== Fari-piainana ==
5 % amin' ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 25 % amin' ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety hahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 20 % amin' ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 % amin' ny mponina no manana fari-piainana antonontonony.
== Fitantanana ==
Misy masoivohon' ny ministeran' ny fanabeazana ao.
== Olana ==
Ny isan' ny vakitrano tanatin' ny taona 1999-2001 dia 1.
== Rohy ivelany ==
* [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity.
[[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]]
odvd210dmraejc2wm23h4eacz9ge0yh
Antanosy
0
229961
1092076
1092028
2024-11-26T16:59:30Z
Thelezifor
15140
1092076
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]]
[[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]]
Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360 000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013.
== Ny maha izy azy ny Antanosy ==
Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]]
Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>.
Niisa 360 000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]]
== Fiarahamonina ==
Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny.
=== Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona ===
Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo:
* ny Antavaratra any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antesaka]]);
* ireo monina amin' ny lohasaha Antambolo ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]
* ny Antatsimo mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]].
Raha zaraina dimy, dia ao:
* ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra);
* ny Antambolo na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]];
* ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]);
* ny Antambato na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]];
* ny Antanosy na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]].
Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe Enosiavaratsy (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]).
== Tantara ==
=== Tarana-mpanjaka zafiraminia ===
Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona.
=== Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana ===
Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 Aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Île'' ''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10 m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9 km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy.
Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, Chambanga, ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i Drian-Ramaka zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]].
=== Fiorenam-ponenan' ny Frantsay ===
Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40 km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]].
Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay natezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana aika na angitra (''[[Indigofera tinctoria]]'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]].
Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' Andriampanolahy zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy fanapoizinana ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany.
=== Fitondrana tompomenakely ===
Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i Diamarang Diamera, mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo.
Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3 000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10 000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''Compagnie française des Indes orientales'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600.
Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny Zafiraminia, atao hoe Rabefania. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]].
=== Fanapahan' ny Merina ===
Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3 000 hatramin' ny 4 000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany.
=== Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy ===
Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay.
=== Zanatany frantsay ===
Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy Rabefagnatrika, izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]].
Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i Rabefagnatrika, mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy.
Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]].
=== Repoblikan' i Madagasikara ===
Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka.
== Fiteny ==
Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy)..
== Toekarena ==
=== Jono ===
Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka.
=== Fambolena sy fiompiana ===
Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[Tonga (zavamaniry)|trongatsy]] (''[[Tonga (zavamaniry)|Catharanthus roseus]]''), ny [[taretra]] (''[[Taretra|Agave sisalana]]'') ary ny [[dipoavatra dia]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy.
=== Taozavatra ===
[[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]]
Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo.
=== Varotra ===
Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny divarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' ala ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>.
== Kolontsaina ==
[[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]]
=== Ny fivavahan-drazana ===
Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa.
=== Ny kristianisma ===
Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy.
=== Fombafomba amin' ny fandevenana ===
[[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]]
Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana.
[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>'''
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Tahirin-kevitra ==
* [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo]
* [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }}
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29.
* Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994.
* Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie.
* Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987.
* Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p.
* Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990.
* Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005.
* Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>.
* Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p.
* Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse)
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Sokajy:Foko ao Madagasikara]]
pg86vv6pm6n0b1efot3vws5ln5mdwxv
1092077
1092076
2024-11-26T17:12:04Z
Thelezifor
15140
/* Varotra */
1092077
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]]
[[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]]
Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360 000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013.
== Ny maha izy azy ny Antanosy ==
Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]]
Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>.
Niisa 360 000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]]
== Fiarahamonina ==
Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny.
=== Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona ===
Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo:
* ny Antavaratra any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antesaka]]);
* ireo monina amin' ny lohasaha Antambolo ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]
* ny Antatsimo mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]].
Raha zaraina dimy, dia ao:
* ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra);
* ny Antambolo na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]];
* ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]);
* ny Antambato na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]];
* ny Antanosy na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]].
Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe Enosiavaratsy (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]).
== Tantara ==
=== Tarana-mpanjaka zafiraminia ===
Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona.
=== Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana ===
Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 Aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Île'' ''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10 m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9 km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy.
Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, Chambanga, ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i Drian-Ramaka zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]].
=== Fiorenam-ponenan' ny Frantsay ===
Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40 km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]].
Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay natezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana aika na angitra (''[[Indigofera tinctoria]]'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]].
Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' Andriampanolahy zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy fanapoizinana ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany.
=== Fitondrana tompomenakely ===
Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i Diamarang Diamera, mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo.
Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3 000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10 000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''Compagnie française des Indes orientales'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600.
Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny Zafiraminia, atao hoe Rabefania. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]].
=== Fanapahan' ny Merina ===
Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3 000 hatramin' ny 4 000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany.
=== Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy ===
Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay.
=== Zanatany frantsay ===
Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy Rabefagnatrika, izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]].
Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i Rabefagnatrika, mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy.
Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]].
=== Repoblikan' i Madagasikara ===
Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka.
== Fiteny ==
Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy)..
== Toekarena ==
=== Jono ===
Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka.
=== Fambolena sy fiompiana ===
Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[Tonga (zavamaniry)|trongatsy]] (''[[Tonga (zavamaniry)|Catharanthus roseus]]''), ny [[taretra]] (''[[Taretra|Agave sisalana]]'') ary ny [[dipoavatra dia]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy.
=== Taozavatra ===
[[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]]
Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo.
=== Varotra ===
Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny fivarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' [[ala]] ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>.
== Kolontsaina ==
[[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]]
=== Ny fivavahan-drazana ===
Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa.
=== Ny kristianisma ===
Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy.
=== Fombafomba amin' ny fandevenana ===
[[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]]
Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana.
[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>'''
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Tahirin-kevitra ==
* [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo]
* [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }}
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29.
* Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994.
* Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie.
* Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987.
* Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p.
* Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990.
* Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005.
* Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>.
* Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p.
* Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse)
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Sokajy:Foko ao Madagasikara]]
8fcij8aarmo2l8k0ep31e9dzgzzi3vz
1092079
1092077
2024-11-26T17:22:11Z
Thelezifor
15140
Nanisy rohy
1092079
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]]
[[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]]
Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360 000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013.
== Ny maha izy azy ny Antanosy ==
Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]]
Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>.
Niisa 360 000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]]
== Fiarahamonina ==
Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny.
=== Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona ===
Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo:
* ny Antavaratra any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antesaka]]);
* ireo monina amin' ny lohasaha Antambolo ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]
* ny Antatsimo mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]].
Raha zaraina dimy, dia ao:
* ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra);
* ny Antambolo na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]];
* ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]);
* ny Antambato na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]];
* ny Antanosy na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]].
Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe Enosiavaratsy (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]).
== Tantara ==
=== Tarana-mpanjaka zafiraminia ===
Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona.
=== Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana ===
Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 Aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Île'' ''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10 m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9 km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy.
Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, Chambanga, ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i Drian-Ramaka zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]].
=== Fiorenam-ponenan' ny Frantsay ===
Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40 km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]].
Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay natezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana aika na angitra (''[[Indigofera tinctoria]]'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]].
Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' Andriampanolahy zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy fanapoizinana ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany.
=== Fitondrana tompomenakely ===
Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i Diamarang Diamera, mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo.
Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3 000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10 000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''[[Compagnie française des Indes orientales]]'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600.
Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny Zafiraminia, atao hoe Rabefania. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]].
=== Fanapahan' ny Merina ===
Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3 000 hatramin' ny 4 000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany.
=== Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy ===
Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay.
=== Zanatany frantsay ===
Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy Rabefagnatrika, izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]].
Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i Rabefagnatrika, mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy.
Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]].
=== Repoblikan' i Madagasikara ===
Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka.
== Fiteny ==
Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy)..
== Toekarena ==
=== Jono ===
Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka.
=== Fambolena sy fiompiana ===
Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[Tonga (zavamaniry)|trongatsy]] (''[[Tonga (zavamaniry)|Catharanthus roseus]]''), ny [[taretra]] (''[[Taretra|Agave sisalana]]'') ary ny [[dipoavatra dia]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy.
=== Taozavatra ===
[[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]]
Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo.
=== Varotra ===
Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny fivarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' [[ala]] ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>.
== Kolontsaina ==
[[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]]
=== Ny fivavahan-drazana ===
Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa.
=== Ny kristianisma ===
Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy.
=== Fombafomba amin' ny fandevenana ===
[[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]]
Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana.
[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>'''
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Tahirin-kevitra ==
* [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo]
* [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }}
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29.
* Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994.
* Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie.
* Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987.
* Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p.
* Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990.
* Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005.
* Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>.
* Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p.
* Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse)
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Sokajy:Foko ao Madagasikara]]
17xfrin557cvi2dd7nqkmw2j2tlmqxg
1092080
1092079
2024-11-26T17:23:33Z
Thelezifor
15140
Tsipelina
1092080
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:ANTANOSY.jpg|vignette|354x354px|Tanora lahy sy vavy antanosy]]
[[Sary:Antanosy tomb on the road from Fort Dauphin to Amboasary.jpg|vignette|Fasana antanosy manamorona ny lalana avy any [[Tolagnaro]] mankany [[Amboasary-Atsimo|Amboasary Atsimo]]]]
Ny '''Antanosy''' na '''Tanosy''' dia vondrom-poko ao amin' ny tendro atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ao amin' ny [[faritra Anosy]] izay misy an' i [[Tolagnaro]], eo anelanelan' ny renirano [[Masianaka (ony)|Masianaka]] sy ny ony [[Mandrare]] no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] (ao amin' ny [[distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Nifindra any taorian' ny nandresen' ny [[Merina]] an' Anosy. ny Antanosy mipetraka any Bezaha sy ny manodidina. Tombanana ho 360 000 ny Antanosy tamin' ny taona 2013.
== Ny maha izy azy ny Antanosy ==
Ao amin' ny [[Faritra Anosy]] ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara no tena fonenan' ny Antanosy, na dia eo aza ireo izay mipetraka any [[Bezaha]] sy ny manodidina, izay nifindran' ny sasany tamin' ny Antanosy taorian' ny nandresen' ny [[Fanjakan' Imerina|Merina]] an' Anosy.[[Sary:Two Antanosy ,men, 1900-1910.jpg|vignette|183x183px|Lehilahy antanosy, teo anelanelan' ny taona 1900 sy 1910.]]
Tamin' ny taonjato faha-19 dia nibodo ny ampahan-tanin' ny [[Mahafaly]] sy ny an' ny [[Bara]] ny Antanosy, hatrany amin' ny ony [[Onilahy (ony)|Onilahy]] any atsimo-andrefana, noho ny fahaiza-manaony. Vokatry ny fahatongavan' ny [[Merina|tafika merina]] tany Anosy izany fifindrà-monina izany<ref><small>Ogot, Bethwell A. (1992). ''[https://books.google.com/books?id=WAQbp7aLpZkC Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century]''. Paris: UNESCO.</small></ref>.
Niisa 360 000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. p. .</small></ref>. 2 % n' ny [[Malagasy (vahoaka)|vahoaka malagasy]] eo ho eo ny Antanosy, ka anisan' ny vondrom-poko madinika eto [[Madagasikara]] amin' ny isan' ny mponina sy amin' ny velaran' ny tany nonenan' ny razambeny<ref><small>Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''[https://books.google.com/books?id=vyNVb2q0RisC&pg=PA23&dq=madagascar+ethnic+group#q=madagascar%20ethnic%20group Madagascar]'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115.</small></ref>.[[Sary:Antanosy warriors.jpg|vignette|282x282px|Mpiady antanosy tamin' ny taona 1908 any ho any]]
== Fiarahamonina ==
Nifindra monina avy any avaratra tokony ho 150–200 taona lasa izay ny razamben' ny Antanosy ankehitriny.
=== Ny zana-poko mandrafitra ilay vondrona ===
Raha zaraina telo fotsiny, araka ny voalazan' ny Ministeran' ny Fambolena sy ny Fiompiana ary ny Jono (''Ministère de l'Agriculture, de l'Elevage et de la Pêche'' -- MAEP, 2003), dia izao ireo vondrona ireo:
* ny Antavaratra any [[Manantenina]] (fifangaroan' ny Antanosy sy ny [[Antesaka]]);
* ireo monina amin' ny lohasaha Antambolo ao amin' ny faritra [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]]
* ny Antatsimo mipetraka any amin' ny tapany atsimo-andrefan' Anosy, manomboka any [[Ranopiso]] ka hatrany amin' ny onin' i [[Mandrare]].
Raha zaraina dimy, dia ao:
* ny Antavaratra na Tavaratra, ao amin' ny faritr' i [[Manantenina]] sy ny manodidina (atao hoe Temanantenina iireo izay monina na avy ao Manantenina fa ireo ao avaratra kokoa dia atao hoe Tavaratra);
* ny Antambolo na Tambolo, ao amin' ny faritr' i [[Ranomafana (Tolagnaro)|Ranomafana]] sy [[Enaniliha]];
* ny Antatsimo na Tatsimo, izay monina ao amin' ny tapany atsimo-andrefan' ny [[faritra Anosy]], avy eo [[Ranopiso]] hatrany amin' ny reniranon' i [[Mandrare]] (any [[Amboasary-Atsimo]]);
* ny Antambato na Tambato, monina ao amin' ny faritr' i [[Mahatalaky]] sy i [[Manafiafy]];
* ny Antanosy na Tanosy, ao amin' ny faritr' i [[Fanjahira]].
Fomba iray amaritana ny Antanosy koa ny fifantohana amin' ny [[Zafiraminia]] tonga teny Anosy tamin' ny taonjato faha-16, izay nandresy ny mponina izay efa nipetraka teo, ary ny tarana-mpanjakany taloha dia voafehin’ ny fasana antsoina hoe Enosiavaratsy (Manarivo), Enosiatsimo (Andromira) ary Samby Anosy ([[Ifarantsa]]).
== Tantara ==
=== Tarana-mpanjaka zafiraminia ===
Tamin’ ny taonjato faha-16 dia tonga tany [[Faritra Anosy|Anosy]] ny [[Zafiraminia]] (taranak' i [[Raminia]]) ary nifindra tany amin’ ny lohasahan' i [[Efaho (ony)|Efaho]] rehefa resin' ny [[Antambahoaka]] tany avaratra. Efa tamin’ ny taonjato faha-13 tany ho any no niaina teto [[Madagasikara]] ny Zafiraminia ary nifangaro tamin' ny Malagasy,izay efa nonina teto talohany; tsy nanana andrim-pivavahana silamo izy ireo na dia nitazona ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] sy ny fomba amam-panao ara-piaraha-monina maro. Nampiditra ny fampiasana trano hazo ny Zafiraminia, nanana [[omby]] ho mariky ny fananan-karena, ary nanangana tarana-mpanjaka naharitra 200 taona.
=== Ny fifandraisana tamin' ny Eorôpeana ===
Raha nifindra tany Anosy avy any avaratra ny Zafiraminia dia nanomboka tonga avy any atsimo ny Eorôpeana. Tamin' ny 10 Aogositra 1500, ny sambo [[Pôrtogaly|pôrtogey]] - izay nisaraka tamin' ny ''[[Armadas da Índia]]'' faha-2 - no Eorôpeana voalohany nahita an' i [[Madagasikara]], tany amin' ny morontsiraka atsimo akaikin' i [[Tolagnaro|Fort-Dauphin]] ankehitriny. Nantsoin' izy ireo hoe ''Ilha de São Lourenço'' (''Île'' ''Saint-Laurent'' amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]) i Madagasikara. Nisy sambo vaky dimy, fara fahakeliny, teo amin' io morontsiraka io teo anelanelan' ny taona 1504 sy 1507, ary ny sasany tamin' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] sisa velona no nanorina ny rova ''Tranovato'', trano vato mirefy 10 m<sup>2</sup> teo amin' ny havoana iray 9 km any andrefan’ i Fort-Dauphin ankehitriny. Tamin' ny 4 Aogositra 1508 dia tonga nanamita iraka ara-barotra pôrtogey i [[Diogo Lopes de Sequeira]], ary nanavotra olona roa avy amin' ny sambo, izay niasa ho mpandika teny malagasy.
Tamin' ny taona 1613 dia nitsidika ny rova vato tao Tranovato, izay nipetrahan' ny mpanjaka teo an-toerana, Chambanga, ny sambo pôrtogey nankaty Madagasikara. Nifanarahana ny fifaneken' ny fisakaizana, nosokafana ny raharaham-barotra. Nisy ny tsy fifanarahana momba ny fanerena ny mpanjaka Chambanga handefa an' i Drian-Ramaka zanany hianatra momba ny fivavahana katôlika any Goa (any [[India]]). Lasa tsy natoky i Chambanga rehefa nanomboka nitady [[volamena]] sy [[volafotsy]] ny Pôrtogey; nampiato ny raharaham-barotra izy, niezaka ny hamoana izany tany Anosy. Nitohy ny varotra rehefa nandimby an-drainy i Drian-Ramaka, ary nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] fa tsy nanaiky ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]].
=== Fiorenam-ponenan' ny Frantsay ===
Tamin’ ny taona 1604 dia nanomboka nandefa sambo nankaty Madagasikara ny mpanjaka frantsay [[Henri IV (mpanjakan' i Frantsa)|Henri IV]] mba hifaninana amin' ny [[zanatany hôlandey]] any amin' ny [[Golden Coast (faritra)|Golden Coast]] (na ''Costa do Ouro'' amin' ny [[Fiteny pôrtogey|teny pôrtogey]], "Morontsiraky ny Volamena") any [[Afrika]] (ampahany amin' i [[Ganà]] ankehitriny). Niorina teny [[Manafiafy]] ao Anosy ny fonenan' ny frantsay. Betsaka ny maty tamin' ny volana voalohany, angamba noho ny [[tazomoka]] sy ny fivalanan-dra [[disanteria]] tany amin’ ny faritra misy [[honahona]], ary nafindra 40 km atsimo-andrefana mankany amin' ny [[Saikinosy|saikinosi]]<nowiki/>n' i Taolanaro ilay tanàna ary nanorenan' izy ireo ilay nantsoina tatỳ aoriana hoe [[Tolagnaro|Fort Dauphin]], [[Fanjanahantany|zanatany]] frantsay voalohany aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]].
Hitan' ny Frantsay ho azo atao namana i Drian-Ramaka; teo amin' ny sisin' ny tanànan' ny [[Zafiraminia]] ny toeram-ponenan' izy ireo. Nanambady vehivavy andriana zafindraminia i [[Jacques Pronis|Jacques de Pronis]], governora voalohany tao amin' ny [[Compagnie française des Indes orientales]]. Na izany aza, dia nanao izay nahatezitra ny voanjo i Pronis ka nafatotr' izy tamin' ny rojo vy; taorian' ny famonjena azy dia noroahina tany amin' ny nosy [[La Réunion]] ny mpikomy - na Frantsay na Malagasy. I [[Étienne de Flacourt]] no nandimby azy, ary nikatsaka ny hanangana zanatany maromaro teto Madagasikara mba hamatsiana indray ny sambo eorôpeana mandeha any amin' ny faritra [[India Atsinanana (faritra)|India Atsinanana]], hahazoana sakafo avy amin' ny Malagasy, na amin' ny alalan' ny varotra izany na an-keriny, ary ny nisy koa ny fivarotana aika na angitra (''[[Indigofera tinctoria]]'') sy [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] ary [[fary]] hamatsiana ny fanitarana ny [[fanjanahantany]].
Nitady izay handresena an' Anosy ny governora nifandimby tao Fort-Dauphin, tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17, tamin' ny fandrobana ny fahefan' ny mpanjaka zafiraminia, izay niray hina tamin' ny andron' i Drian Ramaka (ary tatỳ aoriana tamin' ny andron' Andriampanolahy zanany). Nisy ny hetsika miaramila maromaro izay nandroba sy nandoro tanàna, namono sy [[Fanandevozana|nanandevo]] ny Malagasy ary nangalatra [[omby]] an' aliny. Famonoana olona sy fanapoizinana ary fisamborana sy fandoroana an' i Fort-Dauphin no nasetrin' ny Malagasy izany. Tamin' ny taona 1674, taorian' ny nananganana indroa ny ''Compagnie française des Indes orientales'', noho ny tsy fahampian' ny tombom-barotra, dia nialan' ny Frantsay i Fort-Dauphin ary nilaozany koa ny zanatany.
=== Fitondrana tompomenakely ===
Nitohy ny disadisa tany Anosy taorian' ny fandroahana ny Frantsay. Rehefa nialokaloka tao Fort-Dauphin ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] vaky sambo tamin' ny taona 1697, dia nanendry an' i [[Abraham Samuel]], izay [[safiotra]] avy any [[Martinique]], mba ho mpanjaka mpitarika azy ireo. Nitarika jiolahin-tsambo tamin' hiady tsy tapaka tamin' i Diamarang Diamera, mpanjaka antanosy, i Samuel, mandra-pahafatiny tamin' ny 1705. Niezaka nifehy ny tany indray ny Zafiraminia, nefa tsy nahomby; niatrika fikomiana maromaro izy ireo. Nihena ny isan' ny tanànan' ny voanjo sy ny habeny, ary nifindra tany anaty tanety izy ireo.
Tonga nanarina an' i Fort-Dauphin ho toby famatsiana ilay Frantsay atao hoe [[Louis Laurent de Maudave]] tamin' ny taona 1768. Nisy mpitondra niisa 35 tao amin' ny faritr' Anosy, izay tsy nifanaraka fa niady ny ankamaroany, ary tsy nisy nitondra olona mihoatra ny 3 000. Nanao sonia fifanarahana 30 tamin’ ny mpanjaka teo an-toerana i Louis Laurent de Maudave, nanao fifanekena tamin' ny fanomezana [[basy]] azy ireo (basy maherin' ny 10 000 sy [[vanja]] 50 taonina no namidy). Nofoanan' ny fitondram-panjakana frantsay anefa ny ''[[Compagnie française des Indes orientales]]'' tamin' ny taona nanaraka, ary nilaozana ny toeram-pivarotan' i Maudave. Tokony ho tamin' ny fotoana niaingan' ny Frantsay dia nianjera koa ny fanjakan' ny [[Zafiraminia]], izay ravan' ny ady nanomboka tamin' ny tapaky ny tampolo 1600.
Tamin' ny taona 1819 dia nosokafan' ny Frantsay indray i Fort Dauphin, rehefa avy nifampiraharaha tamin' ny lehiben' ny Zafiraminia, atao hoe Rabefania. Nila ny fiarovan' ny Frantsay tamin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nikatsaka ny hanapaka an' i Madagasikara manontolo, i Rabefania. Nanohy nanondrana omby i Fort-Dauphin, ary lasa toeram-panandevozana ihany koa sady nanao fitanehana [[toaka]].
=== Fanapahan' ny Merina ===
Nisy miaramilan' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay niisa 3 000 hatramin' ny 4 000, nidina ny morontsirak' Anosy ary nahafaka an' i Fort-Dauphin tamin' ny 14 Marsa 1825, ka tamin' izany no nifehy ny morontsiraka atsinanan’ i [[Madagasikara]] manontolo ny Fanjakan' Imerina. Miaramila 800 avy any Imerina mirongo basy no nifehy ny fitaterana an-dranomasina sy ny raharaham-barotra niaraka amin' ny miaramila tamin' ny tanàna hafa amorontsiraka. Nanohitra ny fomba feno habibiana nataon' ny Merina anefa ny ampahany be tamin' Anosy ka tsy nanoa fa nifehy tena, raha ny tena marina, ny mponina tany.
=== Adin' ny Frantsay sy ny Malagasy ===
Nanafika an' i [[Madagasikara]] i Frantsa tamin' ny taona 1883, mba hanoherana ny fitombon' ny herin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] aty amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]]. Tany avaratr' i Madagasikara no tena nifantohan' ity fanirahana tafika voalohany teto Madagasikara ity, izay ivon' ny fahefan' Imerina. Izany no nahatonga ny Antanosy hikomy sy haka an' i [[Fort-Dauphin]], na dia nalain' ny [[Merina]] aza izany tamin' ny taona 1884. Tamin' ny taona 1885 dia nodarohan' ny sambo mpiady frantsay baomba ilay rova. Namerina namaritra ny faritra aty [[Afrika]] feheziny i [[Britaina Lehibe]] sy i [[Frantsa]]; lasa [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata frantsay i Madagasikara]]. Avy eo dia nanao fanirahana miaramila faharoa aty Madagasikara tamin’ ny taona 1894 ny Frantsay.
=== Zanatany frantsay ===
Lasa [[Madagasikara zanatany frantsay|zanatany frantsay]] tamin' ny fomba ôfisialy i Madagasikara tamin' ny 6 Aogositra 1896, ary ny miaramila frantsay no nifehy an' i Fort-Dauphin. Nisy tsy fandriam-pahalemana goavana tany amin' ny faritra hafa any amin' ny tapa,ny atsimon' i Madagasikara. Notarihin' ny mpanjaka antanosy Rabefagnatrika, izay mpifaninana tamin' ny mpanjakan' i [[Manambaro]] atao hoe [[Rabefialy]], izay nanohana ny Frantsay, ny fanoherana tao anivon' Anosy. Resin' ny Frantsay ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898, tamin' ny alalan' ny fomba fanoheram-pikomiana novolavolaina tany [[Indôsina]].
Niteraka fikomiana kely sy fanafihana, izay niafara tamin’ ny [[Fikomian' ny Malagasy tamin' ny taona 1904–1905|fikomiana faobe tamin' ny taona 1904–1905]], ny fitondrana henjana sy ny tsy firaharahana ny [[kolontsaina malagasy]]. Nitarika mpikomy nianatsimo nankany Anosy i Rabefagnatrika, mpanjakan' ny Antanosy, ary tamin' ny volana Desambra 1904 dia nahafaka an' i [[Esira]] sy i [[Fort Dauphin|Fort-Dauphin]] ary i [[Manambaro]], tamin’ ny fandrobana izay niely patrana. Amin' ny ankapobeny dia nanohana ny fikomiana ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]], ary nisy fiangonana katôlika maromaro nodoran' ny mpikomy.
Nihamafy ny fihetseham-po [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] sy mpanohana ny fahaleovantena teto Madagasikara taorian' ny fiverenan' ny lehilahy izay noterena hanao miaramila, ny fanohizana ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]], ary ny tsy fisian' ny fanavaozana nampanantenain' i [[Charles de Gaulle]]. Rehefa tsy nety nanohana ny dingana [[Demôkrasia|demôkratika]] mankany amin' ny fahaleovantenan' i Madagasikara ny governemanta frantsay, dia nahazo vahana ny mpitarika ny tolona ho an' ny fahaleovantena ary nanomboka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|fitroaran' ny Malagasy tamin' ny taona 1947–1949]].
=== Repoblikan' i Madagasikara ===
Nahazo fahaleovan-tena tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] i Madagasikara tamin' ny taona 1958. Notoherin' ny fitroaran' ny tantsaha tany amin' ny [[Faritanin' i Toliara]] (anisan' izany [[Faritra Anosy|Anosy]]) ny fahefana ara-pôlitikan' ny fitondrana vaovao, tamin' ny taona 1971. Nitarika ho amin' ny fanangana ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] tamin' ny taona 1975 ny fihetsiketsehan' ny mpianatra narahin' ny fitokonana faobe sy ny rotaka.
== Fiteny ==
Ny ankamaroan' ny Antanosy dia mampiasa ny [[fiteny antanosy]], izay [[fitenim-paritra malagasy]], sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]] any atsimon' i [[Bôrneô]]. Miteny antanosy ihany koa ny Antanosy ao amin' ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy [[Vatolatsaka]] ([[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]). Ity fiteny ity no fiteny malagasy nosoratana voalohany amin' ny [[abidy latina]] (vavaka kristiana amin' ny fiteny antanosy)..
== Toekarena ==
=== Jono ===
Mpiandriaka sy [[Jono|mpanjono]] ny Antanosy monina amorotsiraka.
=== Fambolena sy fiompiana ===
Mpamboly [[vary]] sy [[mangahazo]] sy [[Fiompiana omby|mpiompy omby]] kosa ireo izay monina an-tanety lavitra ny [[ranomasina]]. Raha ampy ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]], dia ny [[vary]] no vokatra voalohany amin' ny sakafo. Sakafo tena ilaina ho an’ ireo izay tsy mahavidy vary mandritra ny taona ny [[mangahazo]], anisan' izany ny ankamaroan' ny Malagasy any an-toerana. Kely ny vokatra avy amin' ny ankamaroan' ny voly, indrindra noho ny fomba fambolena mbola nentim-paharazana. Ny [[Kafe (maniry)|kafe]] (avy amin’ ny faritra [[Ranomafana]] indrindraindrindra), ny [[Tonga (zavamaniry)|trongatsy]] (''[[Tonga (zavamaniry)|Catharanthus roseus]]''), ny [[taretra]] (''[[Taretra|Agave sisalana]]'') ary ny [[dipoavatra dia]] (''Schinus'') no voly fanondrana efatra lehibe ao amin' ny faritra Anosy.
=== Taozavatra ===
[[Sary:Tanosy dwelling.jpg|vignette|Trano antanosy]]
Misy koa ny mpanefy sy ny mpanamboatra trano amin' ny hazo.
=== Varotra ===
Anisan' ny fiveloman' ny olona koa ny fivarotana ny vokatry ny fitrandrahany ny [[zavamaniry]] sy ny [[biby]] any an' [[ala]] ([[tantely]], [[hazo]], zavamaniry fanao [[raokandro]]). Fanao matetika mandritra ny tsena isan-kerinandro eo an-toerana ny varotra, satria monina any amin' ny tanàna ambanivohitra lavitra vitsy mponina ny ankamaroan' ny mponina<ref><small>Lyon, Linda M. (2003). ''[https://research.wsulibs.wsu.edu:8443/xmlui/bitstream/handle/2376/119/l..?sequence=1 Antanosy Odyssey II: Application of the use and knowledge of non-domesticated medicinal plants on conservation among the people of Madagascar]''. Doctoral dissertation, Washington State University.</small></ref>.
== Kolontsaina ==
[[Sary:Man from the Antanosy tribe in Madagascar 1950. (9420075397).jpg|vignette|Lehilahy antanosy tamin' ny taona 1950]]
=== Ny fivavahan-drazana ===
Toy ny faritra maro eto [[Madagasikara]] dia maro ny Antanosy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] izay iantsoana an' i [[Zanahary]] sy anajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Mbola maro ny Kristiana ao Anosy manaja ny finoana nentim-paharazanana, indrindra ny [[Fady (malagasy)|fady]] samihafa, izay mifangaro ihany koa amin' ny [[Silamo eto Madagasikara|fanao mozilmàna]] izay niditra tao efa taonjato maro lasa.
=== Ny kristianisma ===
Tamin' ny taompolo 1610 dia nisy fiangonana naorina ho an' ny [[Zezoita]] izay natao hanombohana ny [[fitoriana ny filazantsara]]. Tsy nanaiky ny handefasana an' i [[Drian-Ramaka]] zanany lahy ho any [[Goa]] (any [[India]]) hianatra momba ny [[Katôlisisma|fivavahana katôlika]] ny mpanjaka [[Chambanga]]. Nanaja ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i Drian-Ramaka, rehefa nandimby an-drainy, fa tsy nanaiky ny fivavahana katôlika. Vokatry ny tsy fahombiazan' ny Zezoita (Malagasy iray monja no natao [[batemy]] nandritra ny herintaona) dia niala tao Anosy izy ireo tamin' ny taona 1617. Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-17 dia notarihin' ny [[Lazarista]] (''Congrégation de la Mission'') ny asa fitoriana. Tamin’ ny taona 1869, taorian' ny fahazoan' ny [[Fanjakan' Imerina]] ny fanapahana an' Anosy, dia niova ho kristiana ny mpanjakavavy merina [[Ranavalona II]]. Nisy fiangonana naorina tao Fort-Dauphin ary tsy maintsy nanatrika fivavahana ny mponina tao. Ny evanjelista avy amin' ny [[London Missionary Society]] no nitarika ny fiangonana tatỳ aoriana. Taorian' ny naha lasa [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|zanatany frantsay]] an' i Madagasikara dia niseho ny fikomiana goavana tany atsimon' i Madagasikara, nefa resy ny faritra atsimon' i Madagasikara tamin' ny taona 1898. Taorian’ ilay fikomiana dia nakaton' ny Frantsay ny sekoly loterana sy ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]], izay noheveriny ho mpiray tsikombakomba amin' ny mpikomy.
=== Fombafomba amin' ny fandevenana ===
[[Sary:Mahafaly-tomb.jpg|vignette|Orimbato antanosy]]
Manangana [[tsangambato]] na [[orimbato]] ny Antanosy mba hahatsiarovany ny havany maty, na dia efa milevina am-pasana, ka matetika amin' ny toerana malaky talaky mason' ny besinimaro no anorenana izany, toy ny toerana amoron-dalana.
[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''<big>Vahoaka eto Madagasikara</big>'''
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Tahirin-kevitra ==
* [https://tafa-sy-dinika.jimdo.com/antanosy-bara-betsileo/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika ny Antanosy, Bara ary Betsileo]
* [http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ Lahatsoratra amin'ny teny frantsay mahakasika fanjakana Antanosy] {{Wayback|url=http://gasikar-histo.e-monsite.com/pages/histoire/monarchie/royaume-antanosy/ |date=20170116142101 }}
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Clément Sambo, "Destins astrologiques et liberté humaine", ''Études Océan Indien'', 16, Paris : INALCO, 1993, pp. 1-29.
* Clément Sambo, "Pose les devinettes ? Les contes brefs des enfants malgaches", in : J. Koubi, dir., ''Enfance et Société d’Asie du Sud-Est'', Paris : L’Harmattan, 1994.
* Clément Sambo, ''Aspects philosophiques de l’astrologie traditionnelle antanosy''. [Mémoire de maîtrise en philosophie], 1983, 170 p. CUR, Toliara, Département de Philosophie.
* Clément Sambo, ''Folklore oral des enfants malgaches''. Paris : INALCO, 285 p. [« Travaux et Documents », 4], 1987.
* Clément Sambo, ''Langages non conventionnels à Madagascar. Argot des jeunes et proverbes gaillards''. Paris : Karthala, 2001, 400 p.
* Clément Sambo, ''Oralité et tradition des enfants malgaches''. [Thèse de Doctorat Nouveau Régime] soutenu à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. 2 volumes, 300 + 200 p. 1990.
* Clément Sambo, ''Tradition et oralité à Madagascar'', Synthèse des travaux en vue de l’Habilitation à Diriger des Recherches (HDR), 737 p, 2005.
* Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>.
* Guillaume et Alfred Grandidier, ''Histoire physique, naturelle et politique de Madagascar'', vol. 5, Histoire politique et coloniale, t. 3, Histoire des populations autres que les Merina, fasc. 1, Betsileo, Betsimisaraka, Antanosy ..., Imprimerie officielle, Tananarive, 1948, 255 p.
* Jean-Jacques Rabenirina, ''Le rituel mobilisateur de la circoncision (Savatsy ou cérémonie de circoncision chez les Antanosy de Soamanonga)'', Université de Bordeaux 2, 1998, 429 p. (thèse)
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Sokajy:Foko ao Madagasikara]]
88r5orxmm57b5z0n8zkmybvvgsm0lab
Miss Grand International
0
266598
1092102
1091520
2024-11-27T06:09:15Z
InternetArchiveBot
25011
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
1092102
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox
| titlestyle = background:#CD9B1D;
| title = '''Miss Grand International'''
| above = Fifaninanana hatsaràn'ny Miss Grand International
| subheader = {{th}} มิสแกรนด์อินเตอร์เนชันแนล
| image =
| caption = Satroboninahitry ny Miss Grand International
| headerstyle = background:Goldenrod;
| labelstyle = background:#EEE685;
| header1 = Fampahalalana ankapobeny
| label2 = Fanafohezana
| data2 = MGI
| label3 = Karazana
| data3 = Ilay orinasa
| label4 = Motto
| data4 = {{en}} Stop the wars and violence
| header5 = Tantara
| label7 = Créé
| data7 = {{start date and age|2013|11|06}}
| label8 = Mpanorina
| data8 = [[File:Flag of Thailand.svg|23px|link=https://mg.wikipedia.org/wiki/Tailandy]] Nawat Itsaragrisil
| header9 = Management
| label10 = Filoha
| data10 = [[File:Flag of Thailand.svg|23px|link=https://mg.wikipedia.org/wiki/Tailandy]] Nawat Itsaragrisil
| label11 = Filoha lefitra
| data11 = [[File:Flag of Thailand.svg|23px|link=https://mg.wikipedia.org/wiki/Tailandy]] Teresa Chaivisut
| label12 = Miss Grand international
| data12 = [[File:Flag of Venezuela.svg|23px|https://mg.wikipedia.org/wiki/Venezoela]] Valentina Figuera <small>''(2019)''</small>
| label13 = Faritra
| data13 = Eran-tany
| label14 = Birao Foibe
| data14 = [[File:Flag of Thailand.svg|23px|link=https://mg.wikipedia.org/wiki/Tailandy]] [[Bangkok]], [[Tailandy]]
| label15 = Toerana
| data15 = 1213/414, Soi Lat Phrao 94 (Pancha Mit), Lat Phrao Road, Phapphla, Wang Thonglang, [[Bangkok]], [[Tailandy]]
| label16 = Member
| data16 = > Firenena 70
| header17 = Fikambanana mifandraika
| label18 = Tompony
| data18 = Miss Grand International Co, Ltd.
| label19 = Zana-fikambanana
| data19 = Miss Grand Thailand
| header20 = Media an-tserasera
| label21 = Tranonkala ofisialy
| data21 = {{url|http://www.missgrandinternational.com/|MissGrandINternational.com}}
| belowstyle =
| below = [[File:Facebook Logo (2019).png|25px|link=https://www.facebook.com/MISSGRANDINTERNATIONAL]] [[File:Instagram logo 2016.svg|25px|link=https://www.instagram.com/missgrandinternational/]] [[File:Twitter Logo.png|25px|link=https://twitter.com/MissGrandInter]] [[File:Youtube logo.png|25px|link=https://www.youtube.com/user/missgrandinter]]</br>[[File:Gnome globe current event.svg|25px]] ''[[:es:Miss Grand Internacional 2020|Miss Grand International 2020]]''
}}
'''Miss Grand International''' dia fifaninanana hatsaran-tarehy vehivavy izay natao nanomboka tamin'ny 2013.<ref name=tayang/><ref name=villano/><ref name=anea/> Nawat Hisaragrisil, mpandraharaha [[Tailandy|Thailandey]] no nanorina azy io.<ref name=tayang/><ref name=villano/> Androany dia natolotry ny fikambanana Miss Grand International (MGIO) ny fifaninanana.<ref name=iceland>{{cite web|url=https://www.eonline.com/news/804554/miss-iceland-quits-beauty-pageant-after-being-told-to-lose-weight-i-think-i-m-fine-as-i-am|title=Miss Iceland Quits Beauty Pageant After Being Told to Lose Weight: "I Think I'm Fine as I Am"|author=Rebecca Macatee|language={{en}}|date=2016-10-25|accessdate=2019-11-11|work=E Online|archivedate=2019-07-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190630200850/https://www.eonline.com/news/804554/miss-iceland-quits-beauty-pageant-after-being-told-to-lose-weight-i-think-i-m-fine-as-i-am}}</ref> Noheverina ho anisan'ny fifaninanana hatsarana malaza indrindra eran'izao tontolo izao, miaraka amin'ny [[Miss Universe]], [[Miss World]], [[Miss Supranational]], ary [[Miss International]].<ref name=villano>{{cite web|url=https://www.rappler.com/life-and-style/1019-lifestyle/243115-things-to-know-about-miss-grand-international-pageant|title=What you need to know about the Miss Grand International pageant|author=Alexa Villano|language={{en}}|work=The Rappler|date=2019-10-23|accessdate=2019-11-11|archivedate=2019-10-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191024003443/https://www.rappler.com/life-and-style/1019-lifestyle/243115-things-to-know-about-miss-grand-international-pageant}}</ref>
Hahazo loka 40.000 dolara amerikanina ny mpandresy amin'ny fifaninanana ary mandroso hijanona ao [[Bangkok]] ([[Tailandy]]) mandritra ny herintaona hiasa ho ambasadaoron'ny fikambanana.<ref name=reward>{{cite web|url=https://normannorman.com/2014/07/04/a-bigger-cash-prize-for-miss-grand-international-2014/?fbclid=IwAR3YgQkCDpUH_adEC1I5mxRgDv2KVkplVq8tOZgl80JF1lkBmsEanUTSqqE|title=A bigger cash prize for Miss Grand International 2014|author=Norman|work=NormanNorman|date=2014-07-04|accessdate=2019-08-06|language={{en}}|archive-date=2022-02-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20220204072656/https://normannorman.com/2014/07/04/a-bigger-cash-prize-for-miss-grand-international-2014/?fbclid=IwAR3YgQkCDpUH_adEC1I5mxRgDv2KVkplVq8tOZgl80JF1lkBmsEanUTSqqE|url-status=dead}}</ref><ref name=thai>{{cite web|url=https://www.sanook.com/money/674989/|title=Miss Grand International เป็น 1 ปี เธอจะมีเท่าไหร่ แต่ “ณวัฒน์ อิสรไกรศีล” จ่ายไหวแน่นอน!|author=Tassaran C.|language={{th}}|date=2019-07-15|accessdate=2019-08-06|work=Sanook|archivedate=2019-07-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190720095726/https://www.sanook.com/money/674989/}}</ref><ref name=miri>{{cite web|url=https://dayakdaily.com/miri-to-host-miss-grand-malaysia-2019/|title=Miri to host Miss Grand Malaysia 2019|date=2019-02-11|accessdate=2019-08-06|language={{en}}|author=Dayak Daily|archivedate=2019-08-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190806114849/https://dayakdaily.com/miri-to-host-miss-grand-malaysia-2019/}}</ref><ref name=compare>{{cite web|url=https://praew.com/people/193098.html|title=สำรวจรายได้นางงาม ประกวดเวทีไหนได้เงินเข้ากระเป๋าเยอะที่สุด!|language={{th}}|author=Snow Black|work=Praew|date=2018-08-31|accessdate=2019-08-06|archivedate=2019-08-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190806115257/https://praew.com/people/193098.html}}</ref>
Ny mpandresy ankehitriny (2019) dia i «Valentina Figuera» avy any [[Venezoela|Venezoelà]].<ref name=metro/> Tsy nanatevina velively ny fifaninanana i [[Madagasikara]] sy i [[Kômôro|Komoro]].
==Mpandresy==
{| class="wikitable sortable"
|+
! Taona
! Miss Grand International
! Firenena
! Ville hôte
! Pays hôte
! Isan'ny mpifaninana
|-
|2013
|Janelee Chaparro<ref name=tayang>{{cite web|url=https://www.rappler.com/life-and-style/specials/185963-miss-grand-international-primer-2017-elizabeth-clenci-stop-the-war-advocacy|title=Miss Grand International: A Pageant for Peace|author=Voltaire E. Tayag|date=2017-10-21|accessdate=2019-11-11|language={{en}}|work=The Rappler|archivedate=2018-07-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180715010955/https://www.rappler.com/life-and-style/specials/185963-miss-grand-international-primer-2017-elizabeth-clenci-stop-the-war-advocacy}}</ref>
|[[Sary:Flag of Puerto Rico.svg|23px]] [[Pôrtô-Rikô]]
|rowspan=4|[[Bangkok]]
|rowspan=4|[[Tailandy]]
|71
|-
|2014
|Lees Garcia<ref name=leesg>{{cite web|url=https://hotinjuba.com/miss-grand-international-daryanne-lees-garcia-is-in-juba/|title=Miss Grand International Lees Garcia is in Juba|author=Hot in Juba|language={{en}}|archivedate=2017-09-27|date=2014|accessdate=2019-11-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170927070901/http://hotinjuba.com/miss-grand-international-daryanne-lees-garcia-is-in-juba}}</ref><ref name=lees>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rqfdBdjS09Y|title=Lees Garcia - Miss Grand International 2014 Inside The Refugee Camp|author=Miss Grand International|date=2015-05-23|accessdate=2019-11-11|language={{en}}}}</ref>
|[[Sary:Flag of Cuba.svg|23px]] [[Kiobà]]
|85
|-
|rowspan=2|2015
|<strike>Anea Garcia</strike><ref name=anea>{{cite web|language={{en}}|url=https://www.smh.com.au/entertainment/celebrity/sexual-assault-allegations-engulf-miss-grand-international-as-claire-parker-adopts-crown-20160401-gnvkz3.html|title=Sexual assault allegations engulf Miss Grand International as Claire Parker adopts crown|date=2016-03-02|accessdate=2019-11-11|author=Jenna Clarke|work=The Sydney Morning Herald|archivedate=2019-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191111164238/https://www.smh.com.au/entertainment/celebrity/sexual-assault-allegations-engulf-miss-grand-international-as-claire-parker-adopts-crown-20160401-gnvkz3.html?js-chunk-not-found-refresh=true}}</ref>
|[[Sary:Flag of Dominican Republic.svg|23px]] [[Repoblika Dôminikana]]
|rowspan=2|77
|-
|Claire Elizabeth Parker<ref name=anea/>
|[[Sary:Flag of Australia.svg|23px]] [[Aostralia]]
|-
|2016
|Ariska Putri Pertiwi<ref name=tayang/><ref name=brazil>{{cite web|url=http://www.concursonacionaldebeleza.com.br/internacionais/2017/4/21/conhea-detalhes-sobre-o-miss-grand-international-2017|title=Conheça os detalhes sobre o Miss Grand International 2017!|author=Concurso Nacionalde Beleza|date=2017-04-21|accessdate=2018-04-27|language={{pt}}|archive-date=2019-05-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190508071430/http://www.concursonacionaldebeleza.com.br/internacionais/2017/4/21/conhea-detalhes-sobre-o-miss-grand-international-2017|url-status=dead}}</ref>
|[[Sary:Flag of Indonesia.svg|23px]] [[Indônezia]]
|Las Vegas
|[[Etazonia]]
|74
|-
|2017
|María José Lora<ref name=winner>{{cite web|url=https://www.globalbeauties.com/news/2017/10/25/miss-grand-international-2017-is-miss-xxx|title=Miss Grand International 2017 is Miss Peru!|author=Global Beauties|date=2017-10-25|accessdate=2018-04-27|language={{en}}|archive-date=2019-05-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190508071430/https://www.globalbeauties.com/news/2017/10/25/miss-grand-international-2017-is-miss-xxx|url-status=dead}}</ref>
|[[Sary:Flag of Peru.svg|23px]] [[Però]]
|Phú Quốc
|[[Vietnamy]]
|77
|-
|2018
|Clara Sosa<ref name=clara>{{cite web|url=https://www.rappler.com/life-and-style/specials/215210-miss-grand-international-2018-winner-clara-sosa-faints-on-stage|title=Miss Grand International 2018 Clara Sosa faints on stage after winning title|author=Rappler.com|date=2018-10-26|accessdate=2018-11-12|language={{en}}|archivedate=2018-11-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181123064856/https://www.rappler.com/life-and-style/specials/215210-miss-grand-international-2018-winner-clara-sosa-faints-on-stage}}</ref><ref name=india>{{cite book|url=https://books.google.co.th/books?id=JdqZDwAAQBAJ&pg=PA28&lpg=PA28&dq=Miss+Grand+International+Asia+America&source=bl&ots=fgthRK-HAX&sig=ACfU3U2wXTs1b7TR9mFWrQAjk0Hp6E0zPw&hl=th&sa=X&ved=2ahUKEwif36TflePlAhXbiHAKHXv1At84ChDoATAPegQICRAB#v=onepage&q=Miss%20Grand%20International%20Asia%20America&f=false|title=Current Affairs Capsule October 2018|page=28|volume=October 2018|year=2018|author=Testbook.com|publisher=Testbook.com|language={{en}}}}</ref>
|[[Sary:Flag of Paraguay.svg|23px]] [[Paragoay]]
|Rangoon
|[[Mianmara]]
|75
|-
|2019
|Valentina Figuera<ref name=metro>{{cite web|url=https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2019/10/28/valentina-figuera-conquista-miss-grand-international-tierra.html|title=Valentina Figuera conquista Miss Grand International en su tierra|author=Metro Puerto Rico|date=2019-10-28|accessdate=2019-10-30|language={{pt}}|archivedate=2019-11-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191105070631/https://www.metro.pr/pr/entretenimiento/2019/10/28/valentina-figuera-conquista-miss-grand-international-tierra.html|}}</ref>
|[[Sary:Flag of Venezuela.svg|23px]] [[Venezoela]]
|[[Caracas]]
|[[Venezoela]]
|60
|-
|2020
|Abena Appiah
|[[Sary:Flag of United States.svg|23px]] [[Etazonia]]
|rowspan=2|[[Bangkok]]
|rowspan=2|[[Tailandy]]
|63
|-
|2021
|Nguyễn Thúc Thùy Tiên
|[[Sary:Flag of Vietnam.svg|23px]] [[Vietnamy]]
|59
|-
|2022
|Isabella Menin
|[[Sary:Flag of Brazil.svg|23px]] [[Brazila]]
|[[Jakarta]]
|[[Indônezia]]
|68
|-
|2023
|Luciana Fuster
|[[Sary:Flag of Peru.svg|23px]] [[Però]]
|[[Hô-Chi-Minh-Ville]]
|[[Vietnamy]]
|69
|-
|2024
|Rachel Gupta
|[[Sary:Flag of India.svg|23px]] [[India]]
|[[Bangkok]]
|[[Tailandy]]
|68
|}
==Galerie==
<gallery mode="nolines" class="center">
Sary:Rachel Gupta MGI24.png|<center>'''Miss Grand International 2024'''</center><center>Rachel Gupta<br/>[[India]]</center>
Sary:Luciana Fuster 2023.png|<center>'''Miss Grand International 2023'''</center><center>Luciana Fuster<br/>[[Però]]</center>
Sary:Isabella Menin.png|<center>'''Miss Grand International 2022'''</center><center>Isabella Menin<br/>[[Brazila]]</center>
Sary:Nguyễn Thúc Thùy Tiên 2021.png|<center>'''Miss Grand International 2021'''</center><center>Nguyễn Thúc Thùy Tiên<br/>[[Vietnamy]]</center>
Sary:Abena Akuaba Appiah.png|<center>'''Miss Grand International 2020'''</center><center>Abena Appiah<br/>[[Etazonia]]</center>
Sary:Valentina Figuera Morales.png|<center>'''Miss Grand International 2019'''</center><center>Valentina Figuera<br/>[[Venezoela]]</center>
Sary:Clara Sosa on FarangDay.jpg|<center>'''Miss Grand International 2018'''</center><center>Clara Sosa<br/>[[Paragoay]]</center>
Sary:Miss Grand International 2017 visited Embassy of Peru in Bangkok 01 (cropped).jpg|<center>'''Miss Grand International 2017'''</center><center>María José Lora<br/>[[Però]]</center>
Sary:Ariska Putri Pertiwi in Ministry of Tourism and Creative Economy of The Republic of Indonesia Press Conference (1) (cropped).jpg|<center>'''Miss Grand International 2016'''</center><center>Ariska Putri Pertiwi<br/>[[Indônezia]]</center>
Sary:Claire Parker.png|<center>'''Miss Grand International 2015''' </center><center>Claire Elizabeth Parker<br/>[[Aostralia]]</center>
Sary:Daryanne Lees.png|<center>'''Miss Grand International 2014''' </center><center>Lees Garcia<br/>[[Kiobà]]</center>
Sary:Janelee Chaparro.png|<center>'''Miss Grand International 2013''' </center><center>Janelee Chaparro<br/>[[Pôrtô-Rikô]]</center>
</gallery>
==Solontena avy amin'ny firenena miteny malagasy==
Tsy misy ny solontena avy eto [[Madagasikara]] sy i [[Kômôro]] izay nanatevin-daharana ny Miss Grand International nanomboka tamin'ny 2013.
Tamin'ny taona 2019 dia tafiditra voalohany tamin'ny fifaninanana i [[La Réunion|Réunion]].<ref name=re19/>
{| class="wikitable" style= "text-align:left"
|-
!Taona!!Miss Grand Réunion!!Fifaninanana nasionaly!!Âge!!Taille!!Ville!!Le placement!!Loka manokana
|-
| colspan=8 align=center bgcolor=#F8F8FF|''2013 – 2018: Tsy misy solontena''
|-
| [[File:Flag of Venezuela.svg|23px|https://mg.wikipedia.org/wiki/Venezoela]] [[:es:Miss Grand Internacional 2019|2019]]||Laëtitia Hoareau-Boyer<ref name=re19>{{cite web|url=http://www.missgrandinternational.com/?page=contestant_detail&cont=2056|title=Miss Grand Réunion 2019|author=Miss Grand International|date=2019|accessdate=2020-04-16|language={{en}}|archivedate=2019-10-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191030163402/http://www.missgrandinternational.com/?page=contestant_detail&cont=2056}}</ref>||align=center bgcolor=#F8F8FF|—||align=center|25|| align=center|168 cm||align=center|[[:en:Saint-Pierre (Reunión)|Saint-Pierre]]|| align=center|—||align=center|—
|}
==Vangio koa==
* [[Miss Universe]]
* [[Miss World]]
* [[Miss International]]
* [[Miss Madagascar]]
==Rohy ivelany==
* [http://www.missgrandinternational.com/ Tranonkala ofisialy] an'ny Miss Grand International
* [https://www.facebook.com/MISSGRANDINTERNATIONAL Pejy Facebook ofisialin'ny] Miss Grand International
* [https://www.instagram.com/missgrandinternational/ Instagram ofisialy] an'ny Miss Grand International
* [https://twitter.com/MissGrandInter Twitter ofisialin'ny] Miss Grand International
* [https://www.youtube.com/user/missgrandinter Lahatsary] an'ny Miss Grand International ao amin'ny Youtube.
{{commonscat|Miss Grand International}}
==Reference==
{{ref}}
[[category:Fifaninanana momba ny hatsarana]]
0a93i9abzu9stiwccddl26ttij9k70g
Fitsaboana nentim-paharazana
0
278850
1092078
997074
2024-11-26T17:17:26Z
Thelezifor
15140
1092078
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Market Pharmacy Tana MS5179.jpg|vignette|289x289px|Fitsaboana nentim-paharazana ao amin' ny tsenan' [[Antananarivo]], [[Madagasikara]]]]
Ny '''fitsaboana nentim-pharazana''' dia ireo fanao sy fomba fiasa ary ny fahalalana amam-pinoana momba ny fahasalamana ampiasana singa avy amin'ny zavamanana aina ([[zavamaniry]] na [[biby]]) sy singa avy amin'ny zavatra tsy manana aina (vato, tany, rano, sns) ary fanao ara-pivavahana, ampiasana tanana (fanorana, sns) mba hisakanana na hamantarana na hanasitranana sy hitandroana ny fahasalamana, ka voakasika amin'izany na ny vatana ([[aretina]], ratra, vay, sns) na ny fanahy.
Maro ny firenena ao [[Afrika]] sy [[Azia]] sy [[Ôseania]] ary [[Amerika Latina]] izay ahitana ny fitsaboana nentim-paharazana. Ny ao Afrika dia ny 80 % amin' ny mponina dia mila an'io fitsaboana io mba hitsaboany noho ny tsy fahampiana sy ny fahalafosan'ny fitsaboana môderna. Any [[Sina]] dia ny 30 hatramin'ny 50 % amin' ny zavatra itsaboana ara-pomban-drazana dia avy amin'ny zavamaniry.
== Jereo koa ==
* [[Fivavahan-drazana]]
catghi8ikzt0p981r5vmp8bg5ktrnzh
Zafisoro
0
279016
1092087
1081197
2024-11-27T01:54:27Z
41.213.235.225
/* Taorian' ny fahaleova-tenan' i Madagasikara */
1092087
wikitext
text/x-wiki
Ny '''Zafisoro''' dia [[vondrom-poko]] [[Foko eto Madagasikara|malagasy]] monina any amin' ny faritra amorontsiraka atsimo-atsinanan' i [[Madagasikara]], ka ao amin' ny [[distrikan' i Farafangana]] no ahitana azy ireo betsaka<ref name=":0"><small>Facts On File, Incorporated, ''[http://books.google.nl/books?id=stl97FdyRswC&lpg=PA30&dq=antaifasy&pg=PA30#v=onepage&q=antaifasy&f=false Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East]'' (Infobase Publishing, 2009)</small></ref>. Heverina ho zana-pokon' ny [[Antefasy]] ny Zafisoro sady mitovy faritra onenana amin' ny Antefasy. Maro ireo etnôlôga no mihevitra fa ny Antefasy sy ny Zafisoro dia zana-pokon' ny [[Antesaka]]<ref name=":0" />. Eo amin' ny 91 000 ny isan' ny Zafisoro<ref><small>''[https://www.joshuaproject.net/people_groups/16079/MA Zafisoro of Madagascar]''. Joshua project notsidihina tamin' ny 5 Desambra 2015.</small></ref>.
== Tantaran' ny Zafisoro ==
=== Fiaviana ===
[[Sary:Zafisoro ethnic group of Madagascar.png|vignette|Faritra nentim-paharazana misy ny Zafisoro sy ny foko manodidina azy]]
Ny Zafisoro dia foko madinika izay mety avy amin' ny Afrikana mpifindra monina niondrana an-dakana nankaty Madagasikara tamin' ny taonjato faha-15, ka tamin' izany dia vahoaka iray ihany izy sy ny [[Antefasy]] mpifanolo-bodirindrina aminy ankehitriny.
Araka ny [[Lovantsofina|lovantsofin]]' ny Antefasy anefa dia avy any anaty tanin' i [[Afrika]] ny razamben' izy ireo atao hoe Ndretsileo (Andriatsileo). Te honina amin' ny faritr' i Madagasikara manamorona ny reniranon' i [[Menarandra]] (any atsimo-andrefana) i Ndretsileo. Efa nalain' ny [[Bara]] anefa izany faritra izany, ka noho izany ny zafin' i Ndretsileo atao hoe Ndrembolanony (Andriambolanony) dia nifindra nankany atsinanana kokoa niaraka tamin' ny mpajaka niara-nanapaka taminy atao hoe Isoro. Taty aoriana dia niorim-ponenana tao amin' ny morontsiraka atsinanana mba hanao raharaham-barotra amin' ny Eorôpeana izay niantsona teo ny [[Antefasy]]. Noho ny tsy fifanarahana anatiny ny amin' ny fizaràna ny tany dia nisaraka tamin' ny taranak' i Ndrembolanony ny taranak' i Isoro ka nantsoina nanomboka tamin' izay hoe ''Zafisoro'', izany hoe "Zafin' Isoro"<ref><small>Johannes Nicolaisen, ''[http://books.google.nl/books?id=GZOAAAAAMAAJ&q=zafisoro&dq=zafisoro&hl=nl&sa=X&ei=V9lHU7WgIsOQ0AXX4YHoAw&ved=0CEcQ6AEwAzgK Folk]'' (Dansk etnografisk forening., 1981)</small></ref>. Izany fisarahan' ny Zafisoro sy ny Antefasy izany dia niseho tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-16 sy tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-17, raha niara-nanapaka tao [[Farafangana]] sy ny faritra manodidina ny mpanjaka roa Isoro sy Ndrembolanony<ref name=":1"><small>''[http://www.star-bike.com/eem2.html Bako loisir]'' (frantsay). Bako Loisir, notsidihina tamin' ny 5 Desambra 2015.</small></ref>. Nanorina ny fanjakany manokana ny taranak' Andriambolanony, dia ny Fanjakana Antefasy, fa ny taranak' Isora kosa nanorina ny Fanjakana Zafisoro<ref name=":1" />. Nanomboka tamin' izay dia tsy nitsahatra niady ny Zafisoro sy ny Antefasy ka lasa foko roa samy hafa.
=== Faha Fanjakana Merina ===
Tamin' ny taonjato faha-19 dia ny [[Merina]] no nanapaka ny Zafisoro sy ny Antefasy taorian' ny ady lava<ref><small>Gwyn Campbell, ''[http://books.google.nl/books?id=Va8yAQAAQBAJ&lpg=PA815&dq=antaifasy&hl=nl&pg=PA815#v=onepage&q=antaifasy&f=false David Griffiths and the Missionary “History of Madagascar”]'' (BRILL, 2012)</small></ref>, satria ataon' izy ireo fa fomba iray hampiravina ny disadisan' ny foko roa tonta izany. Ny fepetra nangatahin' ny Zafisoro dia ny hahafahan' izy ireo, alohan' ny Antefasy, hisafidy ny governora solon-tenan' ny mpanjaka merina ([[Ranavalona I]]) hanapaka ao amin' izy ireo, avy ao amin' ny renivohitra Mahamanina. Neken' ny mpanjaka izany fangatahana izany ka Rainilaitafika no voatendry. Napetraka tao Mahamanina ny governora niaraka tamin' ny tafika tamin' ny taona 1830<ref><small>''[http://www.courrierdemada.com/mg/index.php?option=com_content&view=article&id=15600:survol-historique--les-zafisoro-ou-zafinisoro-suite Les relations Zafisoro - Merina]''. Courrier de Madagascar, notsidihina tamin' ny 5 Desambra 2015.</small></ref>. Araka izany dia tafiditra tao amin' ny [[Fanjakan' Imerina]] (izay nantsoina hoe "Fanjakan' i Madagasikara") ny Zafisoro.
=== Taorian' ny fahaleova-tenan' i Madagasikara ===
Na taty aorian' ny nahazoana ny fahaleovan-tenan' i Madagasikara dia tsy nitsahatra ny adin' ny Zafisoro sy ny Antefasy. Tamin' ny taona 1990 dia rafitra niady nifamono ny roa tonta tamin' ny volana Septambra, ka olona 40 no maty hatramin' ny volana Oktobra. Taorian' izany dia nisy ny fifanarahana nosoniavin' ny roa tonta ny amin' ny tsy hisian' ny ady intsony<ref><small>Janine Ramamonjisoa. Ankehitriny dia mbola misy ny tsy fifanarahana madinidinika, indrindra ny disadisa momba ny tanim-bary izay atahorana hampipoaka indray ny ady.
== Faritra onen' ny Zafisoro ==
Ny tany onenan' ny Zafisoro dia ao amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanan' i Madagasikara, ao amin' ny [[faritra Atsimo-Atsinanana]], atsimon' i [[Farafangana]] hatrany amin' ny Tahirin-javaboarin' i Manombo. Ny foko ao avarany dia ny Antefasy, ny ao andrefana dia ny [[Bara]], ary ny ao atsimo dia ny [[Antesaka]].
== Kolontsaina ==
Ny ankamaroan' ny Zafisoro dia manaraka ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] [[Animisma|animista]]. Tsy misy fiavahany firy amin' ny fomba amam-panaon' ny Antefasy ny an' ny Zafisoro. Ohatra, tsy mandevina ny maty izy ireo fa mametraka azy anaty kibosy, izay trano masina natokana ho an' ny maty. Maro koa ny Zafisoro manaraka ny [[fivavahana kristiana]].
== Jereo koa ==
[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Diagram Group (2013). ''Encyclopedia of African Peoples.'' San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>.
* Ogot, Bethwell (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 1-84162-197-8</nowiki>. Retrieved November 30, 2010.
== Loharano sy fanamarihana ==
n7xentl7egtx4k0k45ns3f0r0y50dd8
Dipoavatra (zavamaniry)
0
279238
1092074
1076451
2024-11-26T16:53:05Z
Thelezifor
15140
nanova ny anaran'i [[Dipoavatra (maniry)]] ho [[Dipoavatra (zavamaniry)]] i Thelezifor
1076451
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Piper nigrum dsc00198.jpg|lien=https://mg.wikipedia.org/wiki/Sary:Piper%20nigrum%20dsc00198.jpg|vignette|''Piper nigrum'' ("Dipoavatra mainty")]]Ny '''dipoavatra''' dia [[zavamaniry]] avy any [[India]] izay manome voany boribory madinika, izay ampiasaina hanomezana tsiro mafanafana ny sakafo. ''Piper'' no anarana ara-tsiansa iantsoana azy.
== Karazana dipoavatra ==
Karazan-tsakay ny dipoavatra izay misy karazany maro dia maro. Ny karazan-dipoavatra tena volen’ ny olona noho izy mampidi-bola betsaka ka mandray anjara amin’ ny toekaren’ ny firenena, dia ilay atao amin’ ny anarana ara-tsiansa hoe ''Peper'', izay avy any amin’ ny faritra mafana any [[Amerika]].
=== Karazana dipoavara fampiasa amin' ny sakafo ===
Ny karazana telo atao hoe ''Piper nigrum'' sy ''Piper cubeba'' ary ''Piper longum'' no fantatra indrindra amin' ny fikarakarana sakafo ka antsoina hoe "dipoavatra". Ao koa ny ''Piper borbonense.''
==== ''Piper nigrum'' ====
Ny dipoavatra mainty (''Perer nigrum'') dia avy any Malabar any [[India]], izay volena amin' ny faritra manana [[toetanin-jana-pehin-tany]] mba hahazoana ny voany mba hanatsarana ny sakafo amin' ny alalan' ny tsirony mafanafana.
==== ''Piper longum'' ====
[[Sary:Piper longum.jpg|vignette|174x174px|''Piper longum'' ("Dipoavatra lava")]]Ny dipoavatra lava (''Piper longum'') dia dipoavatra avy any India, izay maniry hoazy eny antsisin' ny tendrombohitra [[Himalaya]]. Mafana kokoa ny tsiron' ny dipoavatra lava sady somay mamimamy nefa tsy mahery tahaka ny dipoavatra mainty.
==== ''Piper cubeba'' ====
Ny dipoavatra kobeba (''Piper cubeba'') dia karazana dipoavara avy any Azia Atsimo-Atsinanana. Mahery kokoa noho ny dipoavatra mainty ny tsirony, ao amin' ny vovoka karỳ (''curry'') no tena ampiasana azy. Azo hanina mivantana amin' ny fitsakotsakoana ny voany ny dipoavatra kobeba ka mamela tsiro toa mangatsiatsiaka ao anaty vava.
==== ''Piper borbonense'' ====
[[Sary:Piper borbonense (Wild Voatsiperifery Pepper) Fianarantsoa Madagascar.jpg|vignette|188x188px|Dipoavatra voatsiperifery]]
Ny dipoavatra voatsiperifery (''Piper borbonense'') dia karazana dipoavatra hita aty [[Madagasikara]] izay maniry hoazy nefa ampiasaina hanatsarana ny tsiron-tsakafo.
=== Lisitry ny karazan-dipoavatra ===
[[Sary:Piper magnificum0.jpg|vignette|169x169px|''Piper magnificum'']]
* ''Piper aduncum'' L.
* ''Piper amplifolium'' C. DC.
* ''Piper arborescens'' Roxb.
* ''Piper arboreum'' Aubl.
** ''Piper arboreum'' subsp. ''arboreum''
** ''Piper arboreum'' subsp. ''tuberculatum'' (Jacq.) Tebbs
* ''Piper argyrites'' Ridl. ex C.DC.
* ''Piper aequale'' Vahl
* ''Piper amalago'' L.
* ''Piper angustifolium'' Lam.
* ''Piper angustilimbum'' C.DC.
* ''Piper attenuatum'' Buch.-Ham.
* ''Piper auritum'' Kunth - Poivre mexicain
* ''Piper bantamense'' Blume
* ''Piper borbonense''
* ''Piper betle'' L. — Bétel
* ''Piper blattarum'' Spreng.
* ''Piper caducibracteum'' C.DC.
* ''Piper caracasanum'' Bredem
* ''Piper chaba''W. Hunter
* ''Piper confertinodum'' (Trel. & Yunck.) M.A.Jaram. & Callejas
* ''Piper crocatum'' Ruiz & Pav.
* ''Piper cubeba'' L.f. - Cubèbe
* ''Piper decurrens'' C.DC.
* ''Piper dilatatum'' L.C.Rich.
* ''Piper futokadzura'' Siebold
* ''Piper glabrescens'' (Miq.) C.DC.
* ''Piper guayranum'' C.Dc.
* ''Piper guineense'' Schumach. & Thonn.
* ''Piper hispidinervum'' C.DC.
* ''Piper hispidum'' Sw.
* ''Piper hymenophyllum''
* ''Piper jacquemontianum'' Kunth
* ''Piper kadsura'' (Choisy) Ohwi
* ''Piper lambeauense'' C.Dc.
* ''Piper latifolium'' L.f.
* ''Piper lolot'' C.DC.
* ''Piper longifolium'' Ruiz & Pav.
* ''Piper longum'' L. - Poivrier long
* ''Piper magnibaccum''
* ''Piper marginatum'' Jacq.
* ''Piper methysticum'' G.Forst. - Kava
* ''Piper mornicola'' C.Dc.
* ''Piper nigrum''L. - Poivrier noir
* ''Piper nudilimbum'' C.DC.
* ''Piper ornatum'' N.E.Br.
* ''Piper ovatum'' Vahl
* ''Piper peltatum'' L.
* ''Piper ponapense'' C.DC.
* ''Piper porphyrophyllum'' (Lindl.) N.E.Br.
* ''Piper pseudolindenii'' C.DC.
* ''Piper reticulatum'' L.
* ''Piper retrofractum'' Vahl
* ''Piper saltuum'' C.DC.
* ''Piper sanctum'' (Miq.) Schltdl.
* ''Piper sarmentosum'' Roxb.
* ''Piper siriboa'' L.
* ''Piper umbellatum'' L. - Bois d’anisette
* ''Piper wallichii'' (Miq.) Hand.-Mazz.
* ''Piper swartzianum'' (Miq.) C.DC.
== Toetran' ny zavamaniry dipoavatra ==
Miseho amin’ ny endrika vahy ny dipoavatra. Ny foto-dipoavatra iray dia mamoa amin’ ny fahatelo taonany. Mafy ny ravin’ ny dipoavatra.
=== Voniny ===
Kely ny voniny sady mitangorona manome sampaho. Tsy manana felam-bony ny vonin-dipoavatra ka mamela mihanjaka ny vavim-bony. Mety mahatratra folo ny lahim-bony.
Amin’ ny faritra ambony amin’ ny tahon-dipoavatra no ipetahan’ ny sampaho m-boniny mirefy 7 sm hatramin’ ny 10 sm izay mitodika mifanohitra amin’ ny fitodiky ny ravina. Ny sampaho tsirairay dia misy voniny maro milahatra miolikolika.
Ny sampaho sasany dia ahitana voniny mitondra vavim-bony sy lahim-bony, fa ny sasany kosa tsy ahitana afa-tsy vavim-bony.
=== Tahony ===
Ny tahon’ ny dipoavatra dia vahy madinika mora folaka sy tapaka, izay mety mahatratra 10 m, miraikitra amin’ ny tohana na amin' ny zavamaniry hafa amin’ ny alalan’ ireo faka manara-tahony mifatopatotra.
=== Voany ===
[[Sary:Pfeffer-Gewürz.jpg|lien=https://mg.wikipedia.org/wiki/Sary:Pfeffer-Gew%C3%BCrz.jpg|vignette|Voan-dipoavatra]]
Amin’ ny voalohany ny voan' ny dipoavatra dia miloko maitso, fa rehefa matoy izy dia miloko mena antitra. Mitangorona manome sampaho ny voan’ ny dipoavatra ka ny sampaho iray misy voany roapolo hatramin’ ny efapolo. Matetika ny voan-dipoavatra iray dia tsy ahitana afa-tsy vihy iray.
== Faritra ambolena dipoavatra eto amin' izao tontolo izao ==
Ny dipoavatra no fanatsarana tsiron-tsakafo fantatra hatramin’ ny ela indrindra, efa nampiasaina tany amin’ ny 3 000 taona fara-fahatarany.
Ankehitriny dia volena amin’ny faritra manana toetanin-jana-pehin-tany ny dipoavatra, ka isan’ izany i [[India]] (atsimo), i [[Malezia]], i [[Ginea Vaovao]], ny faritra [[Afrika]] mafana, i Natal, ireo [[nosy Antilia]], i [[Brezily]], sns.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (voany)]]
* [[Dite (zavamaniry)|Dite]]
* [[Jirofo]]
* [[Kafe]]
* [[Sakaibe]]
* [[Sakamalao]]
* [[Sakay (zavamaniry)|Sakay]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
* [[Voatabia]]
[[Sokajy:Fambolena]]
9827xw0d9v7uzlft4pxqozbrhacetuf
Sakay (zavamaniry)
0
280114
1092103
1076455
2024-11-27T11:41:53Z
Thelezifor
15140
Nanitatra
1092103
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Thai peppers.jpg|vignette|324x324px|Sakay tailandey]]
Ny '''sakay''' dia [[zavamaniry]] avy any amin' ny faritry ny zanapehintany any [[Amerika]], izay hanim-boa, ahitana vihy maro ny voany izay atao fanatsarana ny tsiron-tsakafo (tsiro somary may). Ao amin' ny vondron-karazana ''Capsicum'', izay ao amin' ny fianakaviana ''Solanaceae'', ny sakay. Volena mba hahazoana noho ny hamafin'izy ireo. Ampiasaina betsaka amin' ny fandrahoana karazan-tsakafo maro amin' ny maha zava-manitra afaka manome tsiro maimay azy ny sakay.
Vokatry ny fisian' ny [[alkalôida]] atao hoe kapsaisinina sy ny kapsaisinôida naman' izany ny tsirony mafana rehefa atelina na apetaka amin' ny faritra amin' ny tena. Manana hafanana sy tsiro isan-karazany ny sakay. Izany fahasamihafana izany no anton' ny mampisy vovon-tsakay isan-karazany izay samy manana ny tsirony sy ny hafanany avy.
Misy karazany 10 sy zana-karazana maro ny sakay.
[[Sary:Red hot chilli peppers.jpg|vignette|Voan-tsakay]]
Amin' ny ankapobeny dia maniry isan-taona ny sakay. Madinika sy mioko fotsy ny voniny. Ny voany kosa miloko maitso na fotsy amin' ny voalohany fa mihamiloko mena izany rehefa mankany amin' ny fahamasahany vokatry ny fisian' ny atao hoe karôtenina ao anatiny.
Anisan' ny zanakarazan' ny sakay ny [[sakaibe]] izay tsy tena mafana satria tsy misy ilay atao hoe kapsaisinina sady poakaty. Misy karazana sakay izay ao atao haingon-tanàna.
Avy any [[Amerika Afovoany]] na [[Amerika Atsimo]] ny sakay ary tany [[Meksika]] no nambolena azy ireo voalohany. Ny mpikaroka tany vaovao eorôpeana dia nitondra sakay rehefa niverina any amin' ny Eorôpa tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-16 tao amin' ny sehatry ny Columbian Exchange (fifanakalozana biôlôjika iraisan-kôntinenta - biby fiompy, zavamaniry famboly, aretina, sns - izay nitranga taorian' ny nahatongavan' i Christopher Columbus tany [[Amerika]]), izay niantombohan' ny fambolena karazany maro amin' ny sakay manerana izao tontolo izao hatao sakafo sy fanafody amin' ny [[fitsaboana nentim-paharazana]]. Karazana ''Capsicum'' dimy no volena be dia be: ny ''[[Capsicum annuum]]'', ny ''[[Capsicum baccatum]]'', ny ''[[Capsicum chinense]]'', ny ''[[Capsicum frutescens]]'', ary ny ''Capsicum pubescens,'' ka ny ''Capsicum annuum'' sy ny Capsicum frutescens no tena volena hatao fihinana.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakaibe]]
* [[Sakamalao]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
* [[Voatabia]]
[[Sokajy:Fambolena]]
40gg957dnyjl6q82i5joc4aqdvvsvu8
1092104
1092103
2024-11-27T11:47:04Z
Thelezifor
15140
Nanisy rohy
1092104
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Thai peppers.jpg|vignette|324x324px|Sakay tailandey]]
Ny '''sakay''' dia [[zavamaniry]] avy any amin' ny faritry ny zanapehintany any [[Amerika]], izay hanim-boa, ahitana vihy maro ny voany izay atao fanatsarana ny tsiron-tsakafo (tsiro somary may). Ao amin' ny vondron-karazana ''Capsicum'', izay ao amin' ny fianakaviana ''Solanaceae'', ny sakay. Volena mba hahazoana noho ny hamafin'izy ireo. Ampiasaina betsaka amin' ny fandrahoana karazan-tsakafo maro amin' ny maha zava-manitra afaka manome tsiro maimay azy ny sakay.
Vokatry ny fisian' ny [[alkalôida]] atao hoe kapsaisinina sy ny kapsaisinôida naman' izany ny tsirony mafana rehefa atelina na apetaka amin' ny faritra amin' ny tena. Manana hafanana sy tsiro isan-karazany ny sakay. Izany fahasamihafana izany no anton' ny mampisy vovon-tsakay isan-karazany izay samy manana ny tsirony sy ny hafanany avy.[[Sary:Red hot chilli peppers.jpg|vignette|Voan-tsakay]]
Amin' ny ankapobeny dia maniry isan-taona ny sakay. Madinika sy mioko fotsy ny voniny. Ny voany kosa miloko maitso na fotsy amin' ny voalohany fa mihamiloko mena izany rehefa mankany amin' ny fahamasahany vokatry ny fisian' ny atao hoe karôtenina ao anatiny.
Anisan' ny zanakarazan' ny sakay ny [[sakaibe]] (''Capsicum annuum'') izay tsy tena mafana satria tsy misy ilay atao hoe kapsaisinina sady poakaty. Misy karazana sakay izay ao atao haingon-tanàna.
Avy any [[Amerika Afovoany]] na [[Amerika Atsimo]] ny sakay ary tany [[Meksika]] no nambolena azy ireo voalohany. Ny mpikaroka tany vaovao eorôpeana dia nitondra sakay rehefa niverina any amin' ny Eorôpa tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-16 tao amin' ny sehatry ny Columbian Exchange (fifanakalozana biôlôjika iraisan-kôntinenta - biby fiompy, zavamaniry famboly, aretina, sns - izay nitranga taorian' ny nahatongavan' i Christopher Columbus tany [[Amerika]]), izay niantombohan' ny fambolena karazany maro amin' ny sakay manerana izao tontolo izao hatao sakafo sy fanafody amin' ny [[fitsaboana nentim-paharazana]]. Misy karazany 10 sy zana-karazana maro ny ''Capsicum'' ka ny dimy no volena be dia be: ny ''[[Capsicum annuum]]'' ([[sakaibe]]), ny ''[[Capsicum baccatum]]'', ny ''[[Capsicum chinense]]'', ny ''[[Capsicum frutescens]]'', ary ny ''Capsicum pubescens,'' ka ny ''Capsicum annuum'' sy ny ''Capsicum frutescens'' no tena volena hatao fihinana.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakaibe]]
* [[Sakamalao]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
* [[Voatabia]]
[[Sokajy:Fambolena]]
9us78wh8w7wgsqr8d3lmcn5tq1xm11j
1092105
1092104
2024-11-27T11:49:16Z
Thelezifor
15140
Nanisy sary
1092105
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Thai peppers.jpg|vignette|324x324px|Sakay tailandey]]
Ny '''sakay''' dia [[zavamaniry]] avy any amin' ny faritry ny zanapehintany any [[Amerika]], izay hanim-boa, ahitana vihy maro ny voany izay atao fanatsarana ny tsiron-tsakafo (tsiro somary may). Ao amin' ny vondron-karazana ''Capsicum'', izay ao amin' ny fianakaviana ''Solanaceae'', ny sakay. Volena mba hahazoana noho ny hamafin'izy ireo. Ampiasaina betsaka amin' ny fandrahoana karazan-tsakafo maro amin' ny maha zava-manitra afaka manome tsiro maimay azy ny sakay. [[Sary:Red hot chilli peppers.jpg|vignette|Voan-tsakay]]
Vokatry ny fisian' ny [[alkalôida]] atao hoe kapsaisinina sy ny kapsaisinôida naman' izany ny tsirony mafana rehefa atelina na apetaka amin' ny faritra amin' ny tena. Manana hafanana sy tsiro isan-karazany ny sakay. Izany fahasamihafana izany no anton' ny mampisy vovon-tsakay isan-karazany izay samy manana ny tsirony sy ny hafanany avy.
Amin' ny ankapobeny dia maniry isan-taona ny sakay. Madinika sy mioko fotsy ny voniny. Ny voany kosa miloko maitso na fotsy amin' ny voalohany fa mihamiloko mena izany rehefa mankany amin' ny fahamasahany vokatry ny fisian' ny atao hoe karôtenina ao anatiny.
[[Sary:Sweet red, green and yellow peppers in Rome, Italy.jpg|vignette|[[Sakaibe]]]]
Anisan' ny zanakarazan' ny sakay ny [[sakaibe]] (''Capsicum annuum'') izay tsy tena mafana satria tsy misy ilay atao hoe kapsaisinina sady poakaty. Misy karazana sakay izay ao atao haingon-tanàna.
Avy any [[Amerika Afovoany]] na [[Amerika Atsimo]] ny sakay ary tany [[Meksika]] no nambolena azy ireo voalohany. Ny mpikaroka tany vaovao eorôpeana dia nitondra sakay rehefa niverina any amin' ny Eorôpa tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-16 tao amin' ny sehatry ny Columbian Exchange (fifanakalozana biôlôjika iraisan-kôntinenta - biby fiompy, zavamaniry famboly, aretina, sns - izay nitranga taorian' ny nahatongavan' i Christopher Columbus tany [[Amerika]]), izay niantombohan' ny fambolena karazany maro amin' ny sakay manerana izao tontolo izao hatao sakafo sy fanafody amin' ny [[fitsaboana nentim-paharazana]]. Misy karazany 10 sy zana-karazana maro ny ''Capsicum'' ka ny dimy no volena be dia be: ny ''[[Capsicum annuum]]'' ([[sakaibe]]), ny ''[[Capsicum baccatum]]'', ny ''[[Capsicum chinense]]'', ny ''[[Capsicum frutescens]]'', ary ny ''Capsicum pubescens,'' ka ny ''Capsicum annuum'' sy ny ''Capsicum frutescens'' no tena volena hatao fihinana.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakaibe]]
* [[Sakamalao]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
* [[Voatabia]]
[[Sokajy:Fambolena]]
riy25wv9kmmt2tolj7hnivyrp6odj8o
1092106
1092105
2024-11-27T11:49:59Z
Thelezifor
15140
Nanampy rohy anatiny
1092106
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Thai peppers.jpg|vignette|324x324px|Sakay tailandey]]
Ny '''sakay''' dia [[zavamaniry]] avy any amin' ny faritry ny zanapehintany any [[Amerika]], izay hanim-boa, ahitana vihy maro ny voany izay atao fanatsarana ny tsiron-tsakafo (tsiro somary may). Ao amin' ny vondron-karazana ''Capsicum'', izay ao amin' ny fianakaviana ''Solanaceae'', ny sakay. Volena mba hahazoana noho ny hamafin'izy ireo. Ampiasaina betsaka amin' ny fandrahoana karazan-tsakafo maro amin' ny maha zava-manitra afaka manome tsiro maimay azy ny sakay. [[Sary:Red hot chilli peppers.jpg|vignette|Voan-tsakay]]
Vokatry ny fisian' ny [[alkalôida]] atao hoe kapsaisinina sy ny kapsaisinôida naman' izany ny tsirony mafana rehefa atelina na apetaka amin' ny faritra amin' ny tena. Manana hafanana sy tsiro isan-karazany ny sakay. Izany fahasamihafana izany no anton' ny mampisy vovon-tsakay isan-karazany izay samy manana ny tsirony sy ny hafanany avy.
Amin' ny ankapobeny dia maniry isan-taona ny sakay. Madinika sy mioko fotsy ny voniny. Ny voany kosa miloko maitso na fotsy amin' ny voalohany fa mihamiloko mena izany rehefa mankany amin' ny fahamasahany vokatry ny fisian' ny atao hoe karôtenina ao anatiny.
[[Sary:Sweet red, green and yellow peppers in Rome, Italy.jpg|vignette|[[Sakaibe]]]]
Anisan' ny zanakarazan' ny sakay ny [[sakaibe]] (''Capsicum annuum'') izay tsy tena mafana satria tsy misy ilay atao hoe kapsaisinina sady poakaty. Misy karazana sakay izay ao atao haingon-tanàna.
Avy any [[Amerika Afovoany]] na [[Amerika Atsimo]] ny sakay ary tany [[Meksika]] no nambolena azy ireo voalohany. Ny mpikaroka tany vaovao eorôpeana dia nitondra sakay rehefa niverina any amin' ny Eorôpa tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-16 tao amin' ny sehatry ny Columbian Exchange (fifanakalozana biôlôjika iraisan-kôntinenta - biby fiompy, zavamaniry famboly, aretina, sns - izay nitranga taorian' ny nahatongavan' i Christopher Columbus tany [[Amerika]]), izay niantombohan' ny fambolena karazany maro amin' ny sakay manerana izao tontolo izao hatao sakafo sy fanafody amin' ny [[fitsaboana nentim-paharazana]]. Misy karazany 10 sy zana-karazana maro ny ''Capsicum'' ka ny dimy no volena be dia be: ny ''[[Capsicum annuum]]'' ([[sakaibe]]), ny ''[[Capsicum baccatum]]'', ny ''[[Capsicum chinense]]'', ny ''[[Capsicum frutescens]]'', ary ny ''[[Capsicum pubescens]],'' ka ny ''Capsicum annuum'' sy ny ''Capsicum frutescens'' no tena volena hatao fihinana.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakaibe]]
* [[Sakamalao]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
* [[Voatabia]]
[[Sokajy:Fambolena]]
focsq8js96qkldcxp4ddjw0x1s36nmz
Dipoavatra mainty
0
282097
1092085
1045789
2024-11-26T19:06:53Z
Thelezifor
15140
Nanatsara rafi-pehezanteny
1092085
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Piper_nigrum_dsc00198.jpg|thumb|Dipoavatra mainty (''Piper nigrum'')]]
Ny '''dipoavatra mainty''' dia [[voaloboka]] mamony ao amin' ny fianakaviana ''Piperaceae'', ambolena mba hahazoana ny voany, fantatra amin' ny anarana hoe [[Dipoavatra (voany)|dipoavatra]], izay matetika maina sy ampiasaina ho [[zava-manitra]] sy fanampin-tsakafo. '''''Piper nigrum''''' no anarany ara-tsiansa.
koolmns0nmbr4f4op9iqv6hke7udfvw
1092086
1092085
2024-11-26T19:38:02Z
Thelezifor
15140
Nanitatra vontoatiny
1092086
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Piper_nigrum_dsc00198.jpg|thumb|Dipoavatra mainty (''Piper nigrum'')|379x379px]]
Ny '''dipoavatra mainty''' dia karazan-[[Zavamaniry|javamaniry]] mamony, ao amin' ny fianakaviana ''[[Piperaceae]]'', ambolena mba hahazoana voany (ny dipoavatra), izay matetika hamainna sy ampiasaina hatao zava-manitra sy fanomezan-tsiro ny sakafo. '''''Piper nigrum''''' no anarany ara-tsiansa. Mena mainty, ary misy taolany iray mifono vihin-dipoavatra iray, ny voany izay manana savaivo mirefy 5 mm eo ho eo. Lazaina hoe dipoavatra fotsiny, na ny marimarina kokoa hoe dipoavatra mainty (voa tsy masaka nahandroina sy nohamainina), dipoavatra maitso (voa nohamainina mbola tsy masaka), na dipoavatra fotsy (voa efa masaka), ny voan-dipoavatra sy ny dipoavatra voatoto avy aminy.
[[Sary:Variants of Pepper.jpg|vignette|Voa avy amin' ny zana-karazana samihafa]]
Teratany any amin' ny morontsirak' i [[Malabar]] any [[India]] ny dipoavatra mainty, ary ny zana-karazany atao hoe "dipoavatr' i Malabar" dia ambolena betsaka any sy any amin' ny [[faritra trôpikaly]] hafa. Efa nampiasaina hatry ny ela ny dipoavatra voatoto, maina ary masaka, noho ny tsirony na noho izy fanao [[Fitsaboana nentim-paharazana|fanafody nentim-paharazana]]. Ny dipoavatra mainty no zava-manitra amidy betsaka indrindra eran-tany, ary anisan' ny zava-manitra mahazatra indrindra ampiasaina amin' ny sakafo manerana izao tontolo izao. Noho fisian' ny haro simika atao hoe piperinina, izay karazana hasiaka hafa noho ny an' ny kapsaisinina mampiavaka ny [[Sakay (zavamaniry)|sakay]]. Manerana ny [[Tontolo Tandrefana]] izy io dia atao fanampin-tsakafo manatsara tsiro sy fofona, ary matetika ampiarahina amin' ny sira ary hita eny amin' ny latabatra fisakafoana anaty boaty na tavoangy kely.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (zavamaniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakay (zavamaniry)|Sakay]]
* [[Sakaibe]]
* [[Tamotamo]]
* [[Sakamalao]]
i2cl2puopt16o2xjm6wo3a42ocvz6g4
Jean Luc Désiré Djaovojozara
0
285965
1092091
1069856
2024-11-27T05:21:51Z
41.213.235.225
1092091
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jean Luc Désiré Djaovojozara
|teraka=
|maty=
|firenena=Madagasikara
|mpiaraka=
|asa=
* [[mpanao politika]]
|taona niasàna=
}}
'''''Jean Luc Désiré Djaovojozara'''''<ref>[https://www.lexpress.mg/2023/11/antsiranana-la-croisiere-samuse-les.html L'Express: antsiranana-la-croisiere-samuse]</ref> no ben'ny tanànan'i [[Antsiranana]], [[faritra Diana]].
Voaheloka higadra 5 taona an-tranomaizina izy ny 14 septambra 2024 noho ny kolikoly. Anisan’ny antoko [[Tanora Gasy Vonona]] (TGV) izy.<ref>[https://midi-madagasikara.mg/jean-luc-desire-djavojozara-condamne-a-cinq-ans-de-prison-ferme/ J?L?Djaovjozara condamné à cinq ans de prison ferme]</ref>
[[Sokajy:Mpanao politika malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Ben'ny tanàna malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Antsiranana]]
[[Sokajy:Kolikoly]]
qohclvu5ci13006ff534okdyixhi78h
1092092
1092091
2024-11-27T05:22:25Z
41.213.235.225
1092092
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jean Luc Désiré Djaovojozara
|teraka=
|maty=
|firenena=Madagasikara
|mpiaraka=
|asa=
* [[mpanao politika]]
|taona niasàna=
}}
'''''Jean Luc Désiré Djaovojozara'''''<ref>[https://www.lexpress.mg/2023/11/antsiranana-la-croisiere-samuse-les.html L'Express: antsiranana-la-croisiere-samuse]</ref> no ben'ny tanànan'i [[Antsiranana]], [[faritra Diana]].
Voaheloka higadra 5 taona an-tranomaizina izy ny 14 septambra 2024 noho ny kolikoly. Anisan’ny antoko [[Tanora Gasy Vonona]] (TGV) izy.<ref>[https://midi-madagasikara.mg/jean-luc-desire-djavojozara-condamne-a-cinq-ans-de-prison-ferme/ J?L?Djaovjozara condamné à cinq ans de prison ferme]</ref>
[[Sokajy:Mpanao politika malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Ben'ny tanàna malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Antsiranana]]
[[Sokajy:Mpanao malagasy kolikoly]]
rtax23a98299cclmy9o86u1if8zdivu
1092093
1092092
2024-11-27T05:24:33Z
41.213.235.225
1092093
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jean Luc Désiré Djaovojozara
|teraka=
|maty=
|firenena=Madagasikara
|mpiaraka=
|asa=
* [[mpanao politika]]
|taona niasàna=
}}
'''''Jean Luc Désiré Djaovojozara'''''<ref>[https://www.lexpress.mg/2023/11/antsiranana-la-croisiere-samuse-les.html L'Express: antsiranana-la-croisiere-samuse]</ref> no ben'ny tanànan'i [[Antsiranana]], [[faritra Diana]].
Voaheloka higadra 5 taona an-tranomaizina izy ny 14 septambra 2024 noho ny kolikoly. Anisan’ny antoko [[Tanora Gasy Vonona]] (TGV) izy.<ref>[https://midi-madagasikara.mg/jean-luc-desire-djavojozara-condamne-a-cinq-ans-de-prison-ferme/ J.L.Djaovjozara condamné à cinq ans de prison ferme]</ref>
[[Sokajy:Mpanao politika malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Ben'ny tanàna malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Antsiranana]]
[[Sokajy:Mpanao malagasy kolikoly]]
j3c2101jnix1b0okzzrm363dbe00itp
1092094
1092093
2024-11-27T05:28:03Z
41.213.235.225
1092094
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jean Luc Désiré Djaovojozara
|teraka=
|maty=
|firenena=Madagasikara
|mpiaraka=
|asa=
* [[mpanao politika]]
|taona niasàna=
}}
'''''Jean Luc Désiré Djaovojozara'''''<ref>[https://www.lexpress.mg/2023/11/antsiranana-la-croisiere-samuse-les.html L'Express: antsiranana-la-croisiere-samuse]</ref> no ben'ny tanànan'i [[Antsiranana]], [[faritra Diana]] ny taona 2015–2024.<ref>[https://latribune.cyber-diego.com/actualites/1810-mairie-d-antsiranana-djavojozara-jean-luc-entre-en-service.html Tribune de Diego:Mairie d’Antsiranana : Djavojozara Jean Luc entre en service]</ref>
Voaheloka higadra 5 taona an-tranomaizina izy ny 14 septambra 2024 noho ny kolikoly. Anisan’ny antoko [[Tanora Gasy Vonona]] (TGV) izy.<ref>[https://midi-madagasikara.mg/jean-luc-desire-djavojozara-condamne-a-cinq-ans-de-prison-ferme/ J.L.Djaovjozara condamné à cinq ans de prison ferme]</ref>
[[Sokajy:Mpanao politika malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Ben'ny tanàna malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Antsiranana]]
[[Sokajy:Mpanao malagasy kolikoly]]
0bzvbf9zezraz32aom4cbtx3g05w523
1092095
1092094
2024-11-27T05:30:23Z
41.213.235.225
1092095
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jean Luc Désiré Djaovojozara
|teraka=
|maty=
|firenena=Madagasikara
|mpiaraka=
|asa=
* [[mpanao politika]]
|taona niasàna=
}}
'''''Jean Luc Désiré Djaovojozara''''' no ben'ny tanànan'i [[Antsiranana]], [[faritra Diana]] ny taona 2015–2024.<ref>[https://latribune.cyber-diego.com/actualites/1810-mairie-d-antsiranana-djavojozara-jean-luc-entre-en-service.html Tribune de Diego:Mairie d’Antsiranana : Djavojozara Jean Luc entre en service]</ref>
Voaheloka higadra 5 taona an-tranomaizina izy ny 14 septambra 2024 noho ny kolikoly. Anisan’ny antoko [[Tanora Gasy Vonona]] (TGV) izy.<ref>[https://midi-madagasikara.mg/jean-luc-desire-djavojozara-condamne-a-cinq-ans-de-prison-ferme/ J.L.Djaovjozara condamné à cinq ans de prison ferme]</ref>
[[Sokajy:Mpanao politika malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Ben'ny tanàna malagasy|Djaovojozara]]
[[Sokajy:Antsiranana]]
[[Sokajy:Mpanao malagasy kolikoly]]
4h4ff73ihoghcmn5swrgfyx4f3la979
JET Kintana
0
287792
1092088
1079032
2024-11-27T01:55:45Z
41.213.235.225
1092088
wikitext
text/x-wiki
'''Jeune Etoile de Tana Kintana''', fantatra amin'ny anarana hoe '''JET Kintana''' dia [[klioba baolina kitra]] malagasy avy any Itasy.
Niorina tamin'ny Janoary 2021 izy io ho fampivondronana eo amin'ny ekipa ambony ''AS JET Mada'' sy ''Kintana FC''.<ref>{{cite news|title=AS Jet Mada et Kintana FC fusionnent et deviennent Jet Kintana pour participer à l'Orange Pro-League|url=https://2424.mg/football-as-jet-mada-et-kintana-fc-fusionnent-et-deviennent-jet-kintana-pour-participer-a-lorange-pro-league/|date=4 January 2021|publisher=2424.mg|language=fr|access-date=15 October 2021}}</ref> Ny mpitantana frantsay [[Nicolas Santucci]] dia voasarika hiala amin'ny fisotroan-dronono ary nokaramaina ho mpitantana.<ref>{{cite news|url=https://www.francefootball.fr/news/Nicolas-santucci-le-rebond-malgache/1252008|title=Nicolas Santucci, le rebond malgache|last=Simon|first=Frank|date=14 May 2021|publisher=France Football|language=fr|access-date=15 October 2021}}</ref>
{{reflist}}
[[Sokajy:Klioba baolina kitra malagasy]]
7wqm85f1r5kdkm9nt0u91inl0h8atk8
Antoine Rajerison
0
289890
1092089
1091436
2024-11-27T01:56:41Z
41.213.235.225
1092089
wikitext
text/x-wiki
'''Antoine Randriamampianina Rajerison '''<ref>[https://midi-madagasikara.mg/antoine-randriamampianina-rajerison-le-fivoi-aura-des-candidats-dans-toutes-les-circonscriptions-aux-elections-communales/ midi-madagasikara.mg: antoine-randriamampianina-rajerison-le-fivoi-aura-des-candidats-dans-toutes-les-circonscriptions]</ref> dia [[mpanao politika]] eto {{Madagasikara}}.
Solombavambahoaka ho an'ny [[distrikan'Arivonimamo]] ([[Faritra Itasy]]) sy Filohan'ny Antoko [[FIVOI]].
==Fe-potoana iasany==
*Solombavambahoakan’i [[distrikan'Arivonimamo|Arivonimamo]]:
==Tsy miankina==
Izy no tompon’ny radio Fivoarana.
{{reflist}}
[[Sokajy:Solombavambahoaka malagasy]]
[[Sokajy:Mpanao politika malagasy]]
[[Sokajy:Fikambanana Fivoi]]
kijk65j7j7n3lri4c98k76sfv5jklex
Dipoavatra (maniry)
0
290043
1092075
2024-11-26T16:53:05Z
Thelezifor
15140
nanova ny anaran'i [[Dipoavatra (maniry)]] ho [[Dipoavatra (zavamaniry)]] i Thelezifor
1092075
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Dipoavatra (zavamaniry)]]
4nij5lbjg9wezst6g67ztsx1fgvwd0n
Schinus terebinthifolius
0
290044
1092082
2024-11-26T18:33:43Z
Thelezifor
15140
Karazana zavamaniry, manana voany fanao zava-manitra, izay fantatra amin' ny anarana hoe "berôzy.
1092082
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Schinus terebinthifolius fruits.JPG|vignette|297x297px|Sampan' ny ''Schinus terebinthifolius'', voany, ilay atao hoe '"berôzy"]]
Ny '''''Schinus terebinthifolia''''' na '''''Schinus terebinthifolia''''' dia karazana zavamaniry dikôtiledôna, ao amin' ny fianakaviana ''Anacardiaceae'', teratany any [[Amerika Atsimo]]. Manana ravina sarotra mihintsana sy voany fanao zava-manitra izay fantatra amin' ny anarana hoe "voaroy mavokely" na "dipoavatra mavokely" izy. Any [[Amerika Atsimo]] ([[Brezila]]) no nipoirany, nefa ankehitriny dia volena mba hahazoana voany izy any amin' ny faritra mafana hafa, toa an' i [[La Réunion]] na i [[Madagasikara]]. Ity karazana ity dia toy ny zavamaniry mitsiry hoazy, izay indraindray lasa zavamaniry manafika.
== Toetoetrany ==
[[Sary:Feuille de Schinus terebinthifolius.jpg|vignette|Ravin' ny ''Schinus terebinthifolius'']]
Hazo mananana halava mety mahatratra 3 ka hatramin' ny 10 m, ary indraindray 15 m, ny ''Schinus terebinthifolius'', sy savaivo mirefy 10 hatramin' ny 30 sm (indraindray 60 sm).
Manana halava mirefy 7,5 hatramin' ny 15 sm ny raviny, maharitra sy mifandimby, izay amin' ny ankapobeny dia misy 5 na 7 na 9 zana-dravina salavalava, mifanohitra, afa-tsy ny farany. Feno na misy nifinifiny ny felan-dravina, mizoro ny fotony sy ny tampony.
[[Sary:Schinus terebinthifolius flowers.jpg|vignette|Vonin' ny ''Schinus terebinthifolius'']]
Mivondrona anaty sampaho 2,5 hatramin' ny 10 sm ny voniny, uzay tena misampantsampana, eo am-pototry ny ravina ambony indrindra. Entin' ny foto-javamaniry samihafa ny Ny voniny lahy sy ny voniny vavy fa tsy amin' ny zavamaniry tokana. Mamoaka fofon-dipoavatra na fofona terebinta izy ireo. Ny voniny, izay manana lavany sy sakany eo amin' ny 3 mm, dia misy kalisy foronin' ny ravimbony madinika maitso maranitra dimy sy vondrom-pelambony misy felany fotsy dimy manana halava mirefy latsaky ny 3 mm, lahimbony 10 na vavimbony misy fihary boribory. Zavamaniry misy mamimbony sy vovobony ahafahana mamokatra tantely somary manitra izy io.
[[Sary:Schinus terebinthifolius.JPG|vignette|Voan' ny ''Schinus terebinthifoliu'']]
Manana savaivo mirefy 4 ka hatramin' ny 5 mm ny Ny voany, izay antsoina hoe "berôzy", izay mivondrona anaty sampaho matevina, miloko mena midorehitra, ny nofony misy litsoa sy manitra, somary mangidy kely ny tsirony. Misy vihiny salavalava, manja mazava, latsaky ny 3 mm ny halavany, ary mamoaka fofon-dipoavatra.
== Jereo koa ==
* ''[[Schinus molle]]''
13125cdcaxcobgkryfftr3ub8ov8xf3
1092083
1092082
2024-11-26T18:41:34Z
Thelezifor
15140
Nanitsy tsipelina
1092083
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Schinus terebinthifolius fruits.JPG|vignette|297x297px|Sampan' ny ''Schinus terebinthifolius'', voany, ilay atao hoe '"berôzy"]]
Ny '''''Schinus terebinthifolia''''' na '''''Schinus terebinthifolia''''' dia karazana zavamaniry <u>dikôtiledôna</u>, ao amin' ny fianakaviana ''Anacardiaceae'', teratany any [[Amerika Atsimo]]. Manana ravina sarotra mihintsana sy voany fanao zava-manitra izay fantatra amin' ny anarana hoe "berôzy" izy. Any [[Amerika Atsimo]] ([[Brezila]]) no nipoirany, nefa ankehitriny dia volena mba hahazoana voany izy any amin' ny faritra mafana hafa, toa an' i [[La Réunion]] na i [[Madagasikara]]. Ity karazana ity dia toy ny zavamaniry mitsiry hoazy, izay indraindray lasa zavamaniry manafika.
== Toetoetrany ==
[[Sary:Feuille de Schinus terebinthifolius.jpg|vignette|Ravin' ny ''Schinus terebinthifolius'']]
Hazo mananana halava mety mahatratra 3 ka hatramin' ny 10 m, ary indraindray 15 m, sy savaivo mirefy 10 hatramin' ny 30 sm (indraindray 60 sm) ny ''Schinus terebinthifolius''.
Manana halava mirefy 7,5 hatramin' ny 15 sm ny raviny maharitra sy mifandimby, izay misy 5 na 7 na 9 <u>zana-dravina</u> salavalava, mifanohitra, afa-tsy ny farany. Feno na misy nifinifiny ny <u>felan-dravina</u>, mizoro ny fotony sy ny tampony.
[[Sary:Schinus terebinthifolius flowers.jpg|vignette|Vonin' ny ''Schinus terebinthifolius'']]
Mivondrona anaty <u>sampaho</u> 2,5 hatramin' ny 10 sm ny voniny, izay tena misampantsampana, eo am-pototry ny ravina ambony indrindra. Entin' ny foto-javamaniry samihafa ny vony lahy sy ny vony vavy fa tsy amin' ny zavamaniry tokana. Mamoaka fofon-[[Dipoavatra (voany)|dipoavatra]] na fofona <u>terebinta</u> izy ireo. Ny voniny, izay manana lavany sy sakany eo amin' ny 3 mm, dia misy kalisy foronin' ny <u>ravimbony</u> madinika maitso maranitra dimy sy <u>vondrom-pelambony</u> misy <u>felany</u> fotsy dimy manana halava mirefy latsaky ny 3 mm, <u>lahimbony</u> 10 na <u>vavimbony</u> misy <u>fihary</u> boribory. Zavamaniry misy <u>mamimbony</u> sy <u>vovobony</u> ahafahana mamokatra [[tantely]] somary manitra izy io.
[[Sary:Schinus terebinthifolius.JPG|vignette|Voan' ny ''Schinus terebinthifoliu'']]
Manana savaivo mirefy 4 ka hatramin' ny 5 mm ny voany, izay antsoina hoe "<u>berôzy</u>", izay mivondrona anaty sampaho matevina, miloko mena midorehitra, ny nofony misy <u>litsoa</u> sy manitra, somary mangidy kely ny tsirony. Misy vihiny salavalava, manja mazava, latsaky ny 3 mm ny halavany, ary mamoaka fofon-dipoavatra.
== Jereo koa ==
* ''[[Schinus molle]]''
odu8aqzi9gp2yihm89m21fy81js2qqh
Schinus molle
0
290045
1092084
2024-11-26T19:02:04Z
Thelezifor
15140
Hazo manana voany mavokely izay matetika amidy amin' ny anarana hoe "berôzy"
1092084
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Peppercorns02.jpg|vignette|286x286px|''Schinus Molle'' ]]
Ny '''''Schinus Molle''''' dia hazo manana ravina maharitra izay mahatratra 15 m, teratany any amin' ny faritra any amin' ny Tandavan-tendrombohitra Ande Peroviana ka hatrany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Brezila]]. Matetika amidy amin' ny anarana hoe "berôzy" ny voany mavokely na dia tsy misy ifandraisany amin' ny <u>[[dipoavatra mainty]]</u> (''[[Piper nigrum]]'') aza ny ''S. Molle''. Avy amin' ny teny hoe ''mulli'', izay teny ketsoa anondroana an' ilay hazo, ny teny hoe ''Mello'' ao amin' ny hoe ''Schinus Mello''.
== Jereo koa ==
* ''[[Schinus terebinthifolius]]''
qjdc36d5gz1p2l4xpfenevgo1sm9eak
Rio Jauaperi
0
290046
1092096
2024-11-27T05:44:06Z
41.213.235.225
Pejy noforonina tamin'ny « '''Rio Jauaperi''' dia renirano avy any [[Rio Negro]] any [[Roraima]], {{Brazila}}. Mamakivaky ny tanànan'i Caroebe, [[São João da Baliza]], [[São Luís (Roraima)]] ary [[Rorainópolis]] izy io. »
1092096
wikitext
text/x-wiki
'''Rio Jauaperi''' dia renirano avy any [[Rio Negro]] any [[Roraima]], {{Brazila}}.
Mamakivaky ny tanànan'i Caroebe, [[São João da Baliza]], [[São Luís (Roraima)]] ary [[Rorainópolis]] izy io.
njrsqnss5d83o7w6c245qtcazv0knwj
1092097
1092096
2024-11-27T05:49:10Z
41.213.235.225
1092097
wikitext
text/x-wiki
'''Rio Jauaperi''' dia renirano avy any [[Rio Negro]] any [[Roraima]], {{Brazila}}.
Mamakivaky ny tanànan'i Caroebe, [[São João da Baliza]], [[São Luís (Roraima)]] ary [[Rorainópolis]] izy io. 530 km ny halavany.
[[Sokajy:Renirano any Brezila]]
[[Sokajy:Renirano ao Roraima]]
p16emab1oar58okr79m5rvz8e61secm
1092099
1092097
2024-11-27T05:51:50Z
41.213.235.225
1092099
wikitext
text/x-wiki
'''Rio Jauaperi''' dia renirano avy any [[Rio Negro]] any [[Roraima]], {{Brazila}}.
Mamakivaky ny tanànan'i Caroebe, [[São João da Baliza]], [[São Luís (Roraima)]] ary [[Rorainópolis]] izy io. 530 km ny halavany.
[[pt:Rio Jauaperi]]
[[Sokajy:Renirano any Brezila]]
[[Sokajy:Renirano ao Roraima]]
h69xogkwlgpjtwkguselqo8ptc8thpd
1092100
1092099
2024-11-27T05:52:17Z
41.213.235.225
1092100
wikitext
text/x-wiki
'''Rio Jauaperi''' dia renirano avy any [[Rio Negro]] any [[Roraima]], {{Brazila}}.
Mamakivaky ny tanànan'i [[Caroebe<<<<<)), [[São João da Baliza]], [[São Luís (Roraima)]] ary [[Rorainópolis]] izy io. 530 km ny halavany.
[[pt:Rio Jauaperi]]
[[Sokajy:Renirano any Brezila]]
[[Sokajy:Renirano ao Roraima]]
3ad28s6h715bo24jykvnfbu2aj1k8k2
1092101
1092100
2024-11-27T05:52:55Z
41.213.235.225
1092101
wikitext
text/x-wiki
'''Rio Jauaperi''' dia renirano avy any [[Rio Negro]] any [[Roraima]], {{Brazila}}.
Mamakivaky ny tanànan'i [[Caroebe]], [[São João da Baliza]], [[São Luís (Roraima)]] ary [[Rorainópolis]] izy io. 530 km ny halavany.
[[pt:Rio Jauaperi]]
[[Sokajy:Renirano any Brezila]]
[[Sokajy:Renirano ao Roraima]]
97w4tb1v3mrpqayjl7lh8ukdzjxdoss
Sokajy:Renirano ao Roraima
14
290047
1092098
2024-11-27T05:49:33Z
41.213.235.225
Pejy noforonina tamin'ny « [[Sokajy:Renirano any Brezila]] [[Sokajy:Roraima]] »
1092098
wikitext
text/x-wiki
[[Sokajy:Renirano any Brezila]]
[[Sokajy:Roraima]]
073wrid4w2exc2hq1hiizha0khsgof8