Wikipedia mgwiki https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana MediaWiki 1.44.0-wmf.5 first-letter Rakitra Manokana Dinika Mpikambana Dinika amin'ny mpikambana Wikipedia Dinika amin'ny Wikipedia Sary Dinika amin'ny sary MediaWiki Dinika amin'ny MediaWiki Endrika Dinika amin'ny endrika Fanoroana Dinika amin'ny fanoroana Sokajy Dinika amin'ny sokajy TimedText TimedText talk Module Discussion module 0 11062 1092359 1088365 2024-12-01T13:42:02Z Thelezifor 15140 Nanitatra vontoatiny 1092359 wikitext text/x-wiki [[Sary:School Madagascar EPP Ambodiriana.jpg|vignette|243x243px|Sekoly any ambanivohitr' i Madagasikara, EPP Ambodiriana]] Ny '''fanagasiana''' dia pôlitika sy dingana natao hampiroboroboana sy hanamafisana ny maha izy azy ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]], izay nampiharina indrindra taorian' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|fanjanahantany frantsay]], mba hanamafisana ny lafiny ara-[[Kolontsaina malagasy|kolontsaina]],sy ara-[[Fiteny malagasy|piteny]] ary ara-[[Tantaran' i Madagasikara|tantara]]<nowiki/>n' i [[Madagasikara]]. Nampiharin' ny governemanta malagasy indrindra izany taorian' ny [[Rotaka tamin' ny taona 1972|rotaky tanaon' ny mpianatra tamin' ny taona 1972]], tamin' ny fitondran' ny filoham-pirenena [[Ratsiraka Didier]] sy taty aoriana nandritry ny fitondran' ny filoham-pirenena [[Ravalomanana Marc|Marc Ravalomanana]] fanindroany tamin' ny taona 2007. Mikasika ny fampianarana indrindraindrinda ny fanagasiana satria araka ny dinika nataon' ny [[Firenena Mikambana]] dia moramora kokoa ho an' ny ankizy ny mianatra amin' ny tenin-dreniny. == Topi-maso ankapobeny == === Ny tanjon' ny fanagasiana === Anisan' ny tanjona amin' izany fampiroboroboana ny fampiasana ny [[fiteny malagasy]] amin' ny sehatra rehetra eo amin' ny lafiny [[Farahamonina|sôsialy]] sy [[toekarena]] ary [[pôlitika]], hisolo tsikelikely ny [[fiteny frantsay]] izay nolovaina tamin' ny [[fanjanahantany]]; hanomezan-danja ny fomba amam-panao sy ny [[zavakanto]] ary ny [[Tantaran' i Madagasikara|tantaran' ny Malagasy]], amin' ny fampidirana azy ireo ao amin' ny [[Fanabeazana eto Madagasikara|fandaharam-pianarana]] sy ao amin' ny pôlitika ara-kolontsaina; hanohanoana ny orinasa malagasy sy hampiroboroboana ny toekarem-pirenena, amin' ny alalan' ny fampihenana ny fiankinan-doha amin' ny zava-bita avy any ivelany. === Ny fanamby === Maro ny tombontsoa azo amin' ny fanagasiana: fanamafisana ny maha izy azy ny firenena sy ny hambom-pom-pirenena malagasy, fiarovana ny vakoka ara-kolontsaina sy ny fiteny, ary fampandrosoana ny toekarena izay tokony hizaka tena kokoa. Misy koa ny olana sy fanamby atrehina, ka anisan' izany: ny fahasamihafan' ny fitenim-paritra eto Madagasikara izay mahatonga ny fampiraisana amin' ny fitenim-pirenena tokana ho sarotra, ny tsy fahampian' ny fitaovana sy fotodrafitrasa hampiharana ny pôlitikan' ny fanagasiana, ny fiantraikan' ny kolontsaina frantsay izay maharitra sy ny fanatontoloana koa. === Fampiharana ny fanagasiana === Niseho tamin' ny sehatra samihafa ny pôlitikan' ny fanagasiana. Nisy ny fampiharana teo amin' ny fanabeazana, toy ny fampidirana ny fampianarana amin' ny teny malagasy hatrany amin' ny sekoly ambaratonga fototra, ny famoronana boky fianarana amin' ny teny malagasy, ny famoronana oniversite malagasy. Ao koa ny fampandrosoana ny haino aman-jery amin' ny teny malagasy toy ny onjampeo sy fahitalavitra ary ny gazety an-tsoratra. Nisy koa ny fampiharana teo amin' ny fitantanan-draharaham-panjaklana, toy ny fampiasana ny teny malagasy eo amin' ny tahirin-kevitra sy ny antontan-taratasy ara-pitantanana sy fampitam-vaovao ôfisialy. Nisy koa ny ezaka fampiroboroboana ny zavakanto sy ny kolontsaina malagasy, anisan' izany ny fikarakarana fety sy hetsika ara-kolontsaina. == Famaritana sy vontoatiny == === Famaritana === Samy manana ny famaritany ny atao hoe "fanagasiana" ny mpanoratra. "Fanamboarana, fanaovana hifanentana amin' ny toetra amam-pomba sy fisainana malagasy" ny fanagasiana, hoy ny ao amin' ny [[Akademia Malagasy|Akademiam-pirenana malagasy]].<ref><small>Akademiam-pirenena Malagasy, ''Rakibolana Rakipahalalana, 2005.''</small></ref> Izao koa no lazain' i [[Emilson Daniel Andriamalala]] hamaritany ny fanagasiana:<blockquote>"Ny atao hoe Fanagasiana dia fanandratana izay maha-malagasy, ary ny fanandratana dia tsy fanafoanana ny zavatra hafa fa fametrahana zavatra sasany eo ambonin' ny zavatra hafa rehetra"<ref><small>Emilson Daniel Andriamalala, ''Ny Fanagasiana'', Edition Mixte, Antananarivo, 1974, p. 6.</small></ref><ref><small>[https://tenymalagasy.org/bins/teny2/nyfanagasiana#mg.nt "Fanagasiana"] in ''tenymalagasy.org''</small></ref>.</blockquote> == Karazana fanagasiana == Nozarain' i [[Emilson Daniel Andriamalala|E. D. Andriamalala]] telo ny vontoatin' ny atao hoe "fanagasiana", dia ny fanagasiana ny [[Fampianarana eto Madagasikara|fampianarana]] sy ny fanagasiana ny [[Toekaren' i Madagasikara|toe-karena]] ary ny fanagasiana ny toe-tsaina<ref name=":1"><small>Emilson Daniel Andriamalala, ''Ny Fanagasiana'', Edition Mixte, Antananarivo, 1974, p. 7.</small></ref>. Izao no azo amintinany izany: "Ny <u>fanagasiana ny fampianarana</u> dia ilaina mba ahafahana mampitovy lenta ny zaza Malagasy rehetra. Ho mora voaray manko ny lesona rehefa amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]]. Ho vita ihany koa ny hamokatra olom-banona feno: manam-pahaizana, mahay miaina sy mijoro amin' ny [[Kolontsaina malagasy|maha-Malagasy]]. Dia hanana vintana sahala ny Malagasy entina miatrika ny fiainana.<ref name=":2"><small>"[https://blaogyvoniary.com/2016/07/12/ny-fanagasiana/ Ny Fanagasiana]", ''Blaogin' i Voniary, fampivoaran-tena sy maha Malagasy'',</small> </ref>" "Ny <u>fanagasiana ny toe-karena</u> indray dia mifototra amin' ny fampiasana ny kely ananan' ny tena sy ny fiezahana tsy hiankina amin' ny sasany. Antoka iray lehibe ahatongavana amin' izany ny fanindrahindrana ny [[Toekaren' i Madagasikara#Taozava-baventy|vita malagasy]] sy ny fanatsarana hatrany ny vokatra.<ref name=":2" />" "Ny <u>fanagasiana ny toe-tsaina sy fomba fisaina</u> koa dia tsy azo atao ambanin-javatra. Trandrahina izay ampiharana ny soatoavina malagasy eo amin' ny fiainana an-davanandro. Ho fanampin' izany, tokony tsy haka tahaka be fahatany ny ribam-bazaha ny Malagasy fa tsy izany no atao hoe fandrosoana<ref name=":2" />." == Tantaran' ny fanagasiana == "Antony iray lehibe nitarika ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] hiady ny hiverenan' ny fahaleovantenany ny Fanagasiana, ary anisan' ny fitakiana fototra nametrahany ny tolona handravana ny fitondrana teo aloha, ka nijporoan' ny fitantanan' ny miaramila ny firenena.<ref name=":1" />" === Fitakiana fanagasiana talohan' ny fahaleovan-tena === "Ny hoe fanagasiana dia teny sy hevitra teraka teo am-pifampikasohan' ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] tamin' ny [[Vazaha eto Madagasikara|Vazaha]] raha vao nanomboka ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|fanjanahan-tany]] nandritra ny taompolo voalohan' ny taonjato faha-XX.<ref><small>Randriamarolaza Louis Paul, "Fanagasiana", ao amin' ny Akademiam-pirenena malagasy, ''Rakibolana Rakipahalalana'', 2005.</small></ref>" Tamin' ny fiafaran' ny taompolo 1950 no niorenan' ny antoko pôlitika roa lehibe: ny [[Parti Social Démocrate de Madagascar]] (PSD) izay notarihin' i [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]], mpankasitraka ny fizakan-tena ary nitazona fifandraisana akaiky tamin' i [[Frantsa]], andaniny, sy ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) izay manohana ny fahaleovantena tanteraka amin' i Frantsa, teo ambany fitarihan' i [[Richard Andriamanjato]], ankilany. Anisan' ny zavatra notakin' ny AKFM (ankoatry ny fanaovana fananam-pirenena ny orinasan' ny vahiny, fanaovana fananana iombonana ny tany famokarana sy ny maro hafa) ny fanagasiana ny fiaraha-monina, lavitry ny soatoavina sy ny fomba amam-panao frantsay (indrindra fa ny fampiasana ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]). === Ny rotaka nitakiana ny fanagasiana === Tamin' ny 13 Mey 1972 dia nanao [[Tolon' ny mpianatra malagasy tamin' ny 13 Mey 1972|fitokonana faobe ny mpianatra]] tao amin' ny ambaratonga faharoa niisa 100&nbsp;000 any ho any manerana an' i [[Madagasikara]], hanaovana fitakiana amin' ny fitondran' i [[Tsiranana Philibert]]. Anisan' ny zavatra notakina tamin' izay ny fanafoanana ny fifanaraham-piaraha-miasa ara-kolontsaina amin' i [[Frantsa]] sy ny fanoloana ny fandaharam-pampianarana izay natao ho an' ny sekoly any Frantsa sy ampianarin' ny mpampianatra frantsay izay tokony hosoloana ny fandaharam-pianarana manasongadina ny fiainana sy ny [[kolontsaina malagasy]] ary ampianarin' ny mpampianatra malagasy, izany hoe fanagasiana ny fampianarana<ref><small>"[https://motmalgache.org/bins/teny2 Fanagasiana]", ''motmalgache.org'', tsongan-tsoratra avy ao amin' ny boky ''[[Rakibolana Rakipahalalana]]'', nosoratan' ny [[Akademia Malagasy|Akademiam-pirenena malagasy]], 2005.</small></ref><ref><small>"[https://www.studiosifaka.org/magazines/question-a-ho-aho/item/5956-13-mai-1972.html 13 Mai 1973]", in ''[https://www.studiosifaka.org/ Studio Sifaka]'', 12 mai 2022.</small></ref><ref><small>Ariane Bonzon, "[https://www.slate.fr/story/227698/13-mai-1972-madagascar-independance-malgachisation-etudiants-insurrection 13 mai 1972 : le jour où Madagascar a conquis une nouvelle indépendance]" [Arsiva], ''slate.fr'', 13 mai 2022.</small></ref>. Tamin' ny fiandohan' ny volana Mey 1972, ny fitondrana dia nanao izay hampitsaharana ny fitokonan' ny mpianatra tamin' ny fomba rehetra. Nosamborin' ny fanjakana ny mpitarika an-jatony maro ary natao sesitany any [[Nosy Lava]]. Nakaton' ny manampahefana ihany koa ny sekoly ary norarana ny fihetsiketsehana. == Ny fanatanterahana ny fanagasiana == === Fanagasiana tamin' ny Repoblika Voalohany === ==== Fanagasiana ny teny enti-mitantan-draharaha ==== Efa tany am-piandohan' ny taona 1960 no nananganana vaomieran' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] momba ny teknika sy momba ny lalàna ny governemantan' ny filoha [[Tsiranana Philibert|Tsiranana]], ka noheverina ho fitaovana ilaina amin' ny fanatrarana ny fanagasiana izay be mpaniry izany, na teo amin' ny fitantanan-draharaha na teo amin' ny fanabeazana. Nitaky ny fampandrosoana ny fandikan-teny avy amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] ho amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] izany ka namolavola voambolana manandrify ny sehatra iasany avy ny sampan-draharaha isan-karazany, ka anisan' ny nisongadina ny an' ny Minisiteran' ny Fitsarana (1964) sy ny an' ny Minisiteran' ny Fambolena (1965). Tsy nahafa-po ny mpitaky fanagasiana ity nataon' ny mpitondra tamin' ny [[Repoblika Malagasy|Repoblika voalohany]] ity, araka izao: "Tao ny antokon' ny maro an' isa sy ny forongony, sarontava niafenan' ny mpitsentsitra, fiasan' ny mpanani-bohitra na ny sampany miandany amin' ny vy hanapaka ny hazo ... Nony ela, nirodana tamin' ny ampiantanin' ny 13 Mey 1972 !...<ref><small>Emilson Daniel Andriamalala, ''Ny Fanagasiana'', Edition Mixte, Antananarivo, 1974, p. 6-7.</small></ref>" === Fanagasiana tamin' ny Repoblika Faharoa === ==== Zava-misy manodidina ==== Tamin' ny Janoary 1976 no lany ho filohan' ny [[Repoblika Demôkratika Malagasy]] i [[Didier Ratsiraka]]. Nanangana fitondrana [[Sôsialisma|sôsialista]] izy ary niezaka ny hampifanaraka ny pôlitikany amin' ny an' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]]. Namoaka ny ''[[Boky Mena]]'', izay miresaka mahakasika ny Revôlisiôna na Tolom-piavotana, i Didier Ratsiraka. Tao anatin' ny volana vitsivitsy dia noroahin' ny fanjakana malagasy ny tafika frantsay, nanakatona ny masoivoho frantsay sy ny kônsolata, navadika ho orinasam-pirenena ny orinasa frantsay lehibe sady nohagasina ny fampianarana malagasy<ref name=":0">[https://www.axl.cefan.ulaval.ca/afrique/madagas.htm "Madagascar"] in axl.cefan.ulaval.ca</ref>. ==== Rijan-teny momba ny fanagasiana ==== Ao amin' ny ''Boky Mena'', [[Ratsiraka Didier|Ratsiraka]] dia manamarina ny fanagasiana amin' ny faniriany ny hampifanaraka ny votoatin' ny fomba fampianarana amin' ny fepetra takian' ny Revôlisiôna ary manaiky fa ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] dia mbola ilaina. Ny Lalàna n°78-040 tamin' ny 17 Jolay 1978 mikasika ny rafitra ankapoben' ny fanabeazana sy ny fanofanana dia nanangana vaomiera natao hamolavola sy handrafetana ny "[[malagasy iombonana]]", izay raha ny marina, dia ho karazana fandravonana eo amin' ny [[fiteny malagasy ôfisialy]] (izay avy amin' ny [[Fiteny merina|teny merina]]) sy ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] isan-karazany<ref name=":0" />. ==== Fampiharana ny fanagasiana: fampiasana ny teny malagasy ==== Ny pôlitikan' ny fanagasiana dia niafara tamin' ny fandraisana avy hatrany ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] ho teny enti-mampianatra manerana ny sekoly ambaratonga fototra, ary nisy ny prôgrama natao hanoloana tsikelikely ny [[teny frantsay]] amin' ny teny malagasy ao amin' ny fampianarana ambaratonga faharoan ka hatrany amin' ny oniversite. Na izany aza, hatramin' ny taona 1990, dia sekoly maromaro no nanohy nampianatra tamin' ny teny frantsay. Mbola mampiasa ny teny frantsay ihany koa ny mpampianatra izay sahirana amin' ny fampianarana teny malagasy<ref name=":0" />. Nihena be ny anjara asan' ny teny fratsay tao amin' ny sekoly vaovao, saingy ny fandavana mafy ny teny frantsay dia nitarika fahavoazana lehibe. Vokatr' izany dia nitazona vonjimaika ny teny frantsay, izay eken' ny [[Tanindrana|mponina amorontsiraka]] noho ny [[teny malagasy ôfisialy]], ny fitondram-panjakana malagasy<ref name=":0" />. ==== Tsy fahombiazan' ny fanagasiana ==== Nandiso fanantenana ny vahoaka ny fanagasiana ny fampianarana. Ny ankamaroan' ireo nandray anjara tamin' ny fanabeazana dia nanatsoa-kevitra fa ny mpianatra tamin' ity vanim-potoanan' ny fanagasiana ity dia tsy nahafehy ny teny malagasy voasoratra<ref name=":0" /><ref><small>Adrien Barbier, "[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2016/11/24/a-madagascar-la-langue-francaise-en-recul_5037231_3212.html La langue française en recul à Madagascar]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2016%2F11%2F24%2Fa-madagascar-la-langue-francaise-en-recul_5037231_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]], ''lemonde.fr'', 24 novembre 2016</small></ref>. Noheverin' ny mponina [[tanindrana]] ho fikasana hampanjakazaka ny [[Merina]] ny fanaovana ny [[fiteny merina]] ho [[fiteny malagasy ôfisialy]]<ref name=":0" />. Ny fahambonian' ny fiteny merina mantsy dia nampametra-panontaniana tamin' ny fotoana nanafainganana ny fanagasiana tamin' ny taona 1972, ka nandidiana ny fampiasana ny fiteny merina eo amin' ny fampianarana ary niteraka fanoherana tany amin' ny faritra samihafa eto [[Madagasikara]], mba hiarovana ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] any ifotony. Mba hampitony ny sain' ny maro dia nolazaina fa mandalo fotsiny izany satria andrasana ny fivoaran' ny "[[malagasy iombonana]]". Izany dia natomboka amin' ny fikarohana momba ny [[fitenim-paritra malagasy]] rehetra izay nampandrosoina nanomboka tamin' ny taona 1973. Ny "malagasy iombonana" dia hipoitra avy amin' ny fifamenoan' ireo fitenim-paritra samihafa ireo, ka ho lasa fiteny malagasy ranoray hampiasaina manerana ny Nosy, ka hasolo ny fiteny ôfisialy, izay fiteny isongadinan' ny maha merina ny fiaviany. Nanomboka tamin' ny taona 1983, dia tsy nahita asa tamin' ny alalan' ny diplôma malagasy ny ankamaroan' ny mpianatra. Tsy afaka nanome boky fianarana ampy amin' ny teny malagasy akory ny fanjakana sady ratsy kalitao ny boky novokarina. Ny mpampianatra rahateo koa tsy nampiofanina sady tsy ampy isa, tsy nisy ny fanaraha-maso ny fampianarana. Tsy voafehin' ny mpianatra na ny teny malagasy na ny teny frantsay<ref name=":0" />. === Fanagasiana taorian' ny Repoblika Faharoa === Taorian' ny fianjeran-dRatsiraka tamin' ny taona 1993 dia nisy ihany ny fivoaran' ny fomba fijery teo amin' ny pôlitikan' ny fanagasiana. Tsy niova ny tanjona amin' ny fanamafisana ny maha Malagasy nefa nasiam-pandinihana indray ny fomba fampiharana izany. Na dia nampametra-panontaniana aza ny lafiny sasany tamin' ny fanagasiana mahery vaika, indrindra fa ny famindrana orinasa tsy miankina ho fananam-pirenena izay hita fa tafahoatra, dia nitoetra ny hevitra momba ny fampiroboroboana ny fiteny sy ny kolontsaina malagasy. Nisy ny fikatsahan' ny mpitondra vaovao ny fisokafan' i Madagasikara bebe kokoa amin' izao tontolo izao, sy ny fiarovana ny maha izy azy an' i Madagasikara. Niteraka pôlitikam-piaraha-miasa iraisam-pirenena mavitrika kokoa izany ary nisy ny faniriana hiditra ao amin' ny sehatry ny toekarena maneran-tany. Nanjary malefaka kokoa ny pôlitikan' ny teny noho ny fahatsapana fa ilaina ny mahafehy fiteny maro, indrindra ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]] ao anatin' ny [[fanatontoloana]]. Na izany aza dia miatrika olana hatrany ny fanandratana ny maha Malagasy satria voafetra ny fitaovana natokana ho an' ny fanabeazana sy ho an' ny kolontsaina, izany dia manakana ny fampiharana ny pôlitikan' ny teny. Ao koa ny fanatontoloana sy ny fielezan' ny kolontsaina vahiny izay manohintohina ny fitahirizana ny kolontsaina malagasy. == Vokatra ankapobeny == Toa tsy nahitana vokatra nahomby izay natao hanatanterahana ny fanagasiana<ref><small>"[http://myrakoto.over-blog.com/2014/06/ny-fanagasiana-d-emilson-daniel-andriamalala-1918-1979.html Ny Fanagasiana d'Emilson Daniel Andriamalala (1918 - 1979)]", in ''myrakoto.over-blog.com''</small></ref>. Tsy nahomby ny fanagasiana noho ny paika tsy ampy nentina niatrika azy. == Jereo koa == * [[Fiteny eto Madagasikara]] * [[Fanabeazana eto Madagasikara]] * [[Pôlitika eto Madagasikara]] * [[Tolon' ny mpianatra malagasy tamin' ny 13 Mey 1972|Tolon' ny mpianatra tamin' ny taona 1971]] * [[Repoblika Malagasy]] -- [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] * [[Repoblika Demôkratika Malagasy|Repoblika Demokratika Malagasy]] -- [[Ratsiraka Didier|Didier Ratsiraka]] * [[Fitenim-paritra malagasy]] * [[Teny malagasy iombonana]] == Ahazoana manovo hevitra == * Dimbiniaina Tsilavina Jules, "[https://www.rdb.mg/kolontsaina/filira/18250-ny-fanagasiana.html Ny fanagasiana]", in ''Radio Don Bosco'' ([https://www.rdb.mg/ rdb.mg/]), 10 Oktobra 2023 * Dimbiniaina Tsilavina Jules, "[https://www.rdb.mg/kolontsaina/filira/19035-ny-fanagasiana-3.html Ny fanagasiana (3)] ", in ''Radio Don Bosco'' ([https://www.rdb.mg/ rdb.mg/]), 5 Desambra 2023 * "[https://www.axl.cefan.ulaval.ca/afrique/madagas.htm L'aménagement linguistique dans le monde - Madagascar]", in [https://www.axl.cefan.ulaval.ca/ ''axl.cefan.ulaval.ca''/] * [[Emilson Daniel Andriamalala]], ''[https://books.google.mg/books/about/Ny_Fanagasiana.html?id=G-b9HAAACAAJ&redir_esc=y Ny Fanagasiana]'', Edition Mixte, Antananarivo, 1974. * "[http://myrakoto.over-blog.com/2014/06/ny-fanagasiana-d-emilson-daniel-andriamalala-1918-1979.html Ny Fanagasiana d'Emilson Daniel Andriamalala (1918 - 1979)]", in ''myrakoto.over-blog.com'' * Nasolo-Valiavo Andriamihaja, "[https://www.lexpress.mg/2024/01/fanagasiana-ny-tantara-sy-jeografiani.html Fanagasiana ny Tantara sy Jeografian' i Madagasikara]", in ''[https://www.lexpress.mg/ L'Express de Madagascar]'', 17 janoary 2024. * Noëline Razanavao, ''[http://cadreeducation.over-blog.com/article-didactique-42928923.html La malgachisation de l'enseignement]'', article, 2009 <small>[[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fcadreeducation.over-blog.com%2Farticle-didactique-42928923.html#& archive]]</small> * "[https://www.lalanguefrancaise.com/dictionnaire/definition/malgachisation Malgachisation]", in ''La langue française'' * "[https://books.openedition.org/pupvd/31227?lang=fr La politique de malgachisation de la deuxième république : un bilan contrasté]", in ''books.openedition.org'' * Soloalijaona Randriamasinony, "[https://books.openedition.org/pupvd/31227 La politique de malgachisation de la deuxième république : un bilan contrasté"], in Chrystelle Burban et Christian Lagarde (dir)., ''L'école, instrument de sauvegarde des langues menacées ? : Actes du colloque du 30 septembre et 1er octobre 2005, Université de Perpignan Via Domitia - CRILAUP'', Perpignan, Presses universitaires de Perpignan, 2007 [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fbooks.openedition.org%2Fpupvd%2F31227#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]], p. 59-66 == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Kolontsaina malagasy]] hwiszgqmswt93610n3rl5hqabsp9cv1 0 167616 1092388 1083910 2024-12-02T05:12:15Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1092388 wikitext text/x-wiki Ny '''ampaha''' dia izay azo avy amin' ny fizaràna. Amin' ny [[matematika]] ny ampaha dia ilazana ny isa azo avy amina fizarana mitovy ka: * ny <u>isa zaraina</u> dia antsoina hoe ''<u>mpanisa</u>''''';''' * ny <u>isa mpizara</u> dia antsoina hoe ''<u>mpanondro</u>'''''.''' Tsipika marindrano antsoina hoe ''<u>tsipiky ny ampaha</u>'' no manelanelana ireo isa roa ireo, ka ny mpanisa dia eo ambony ary ny mpanondro no eo ambany. Ohatra, ny folo ampahadiminy dia soratana hoe 10/5 ka ny 10 no mpanisa fa ny 5 kosa no mpanondro. Ary mira 2 ny 10/5 satria 5 × 2 = 10. Rehefa samy [[Isa tsimivaky|tsimivaky]] ny mpanisa sy ny mpanondro ary tsy aotra ny mpanondro dia antsoina hoe [[isa voasaina]] ny ampaha. Tsy voatery hampiasa ny fanoratana mampiasa tsipiky ny ampaha anefa ny fanoratana ampaha. Ny [[isan-jato]] sy ny [[Isa tafolo|tafolo]] ary ny [[Toraka (matematika)|toraka]] [[Isa miiba|miiba]] koa dia mahalaza ampaha. Ohatra, 1/10 sy 10 % sy 0,10 ary 10⁻¹ dia mahalaza ny ampahafolo. == Jereo koa == * [[isa aljebrika]] - [[Ampaha (matematika)|isa ampahany]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa ankasa]] - [[isa haro]] - [[isa mihoadraha]] - [[isa nanahary]] - [[isa taenimpolo]] - [[isa tafolo]] - [[isa tsimivaky]] - [[isa tsivoasaina]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa tsy ankasa]] - [[isa tsy azo tsinjaraina]] - [[isa voasaina]] - [[isa voatsapa]] * [[matematika]] - [[aritmetika]] - [[jeômetria]] - [[aljebra]] [[Sokajy:Matematika]] 3c44pollgqjz3bacxunnu4rr2fq7zaf 0 167701 1092385 1083907 2024-12-02T04:59:00Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1092385 wikitext text/x-wiki [[Sary:Number-systems (NZQRC).svg|vignette|278x278px|Ny toera' ny isa voasaina (Q) ao amin' ny karazan' isa samihafa. ]] Ny '''isa voasaina''' dia izay isa mety aseho amin' ny alalan' ny fizaràna [[isa tsimivaky]] amina isa tsimivaky iray hafa tsy mira [[aotra]]. Azo soratana ho '''''a''/''b''''', ka ''a'' sy ''b'' dia samy tsimivaky ary ''b'' dia tsy mira aotra. Ohatra: <big>½, ⅔, ¾, ⅜.</big> == Jereo koa == * [[isa aljebrika]] - [[Ampaha (matematika)|isa ampahany]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa ankasa]] - [[isa haro]] - [[isa mihoadraha]] - [[isa nanahary]] - [[isa taenimpolo]] - [[isa tafolo]] - [[isa tsimivaky]] - [[isa tsivoasaina]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa tsy ankasa]] - [[isa tsy azo tsinjaraina]] - [[isa voasaina]] - [[isa voatsapa]] * [[matematika]] - [[aritmetika]] - [[jeômetria]] - [[aljebra]] 11kmany3ehh05ds2059esf3wes7i3wv 0 190859 1092360 1061027 2024-12-01T16:57:15Z Thelezifor 15140 Nanitatra vontoatiny 1092360 wikitext text/x-wiki Ny '''fiarahamonina''' dia ny vondron' [[Olombelona|olona]] miara-miaina, izay mitovy [[fenitra]] sy [[kolontsaina]], sady mifandray amin' ny fomba maharitra amin' ny alalan' ny fiaraha-miasa sady matetika iray faritra onenana na iray tamba-jotram-pifaneraserana ary matetika fehezin' ny fahefana ara-pôlitika iray. Miavaka ny fiarahamonina samihafa noho ny fisian' ny lamim-pifandraisan' ny samy olona izay manana kolontsaina sy rafitra manokana; azo lazaina ho fitambaram-pifandraisana isan-karazany toy izany eo amin' ny mpikambana ao aminy ny fiarahamonina. Saro-takarina ny rafi-piarahamonin' ny olombelona sady tena miara-miasa ny mpikambana ao aminy, ahitana fitsinjarana karazan' asa amin' ny alalan' ny fampisahanana andraikitra manokana. Mamorona andraikitra sy fitondrantena tokony halain-tahaka amin' ny alalan' ny fiheverana ny fihetsika na hevitra sasany azo ekena na tsy azo ekena ny fiarahamonina. Fantatra amin' ny anarana hoe "fitsipi-piarahamonina" ny zavatra andrasana mahakasika ny fitondran-tena sy ny fihetsika ao anatin' ny fiarahamonina. Amin' ny maha lamina anjakan' ny fiaraha-miasa azy dia sehatra ahafahan' ny mpikambana ao aminy hahazo tombon-tsoa izay mety ho sarotra azon' olon-drery ny fiaraha-monina. Miovaova arakaraka ny haavon' ny teknôlôjia sy ny karazana asa ara-toekarena misy ao aminy ny fiarahamonina. Matetika ahitana saranga na fanjakazakana ny fiarahamonina lehibe kokoa izay manana ambim-bava bebe kokoa. Ny fiarahamonina dia mety manana endrika governemanta isan-karazany, sy fiheverana isan-karazany ny atao hoe fifandraisan' ny mpihavana, ary fiheverana samy hafa momba ny andraikitry ny lahy sy ny vavy. Miovaova be ny fihetsika sy ny fitondran-tenan' ny olombelona arakaraka ny fiarahamonina misy azy; mamolavola ny fiarahamonina ny olombelona, nefa mamolavola ny olombelona koa ny fiarahamonina avy eo. Noho izy manosika ny tena mahery sy manan-karena hanampy ny mahantra, dia tena zava-dehibe amin' ny fiarahamonina ny zom-pirenena, zo sy ny fotoana voafetra. Ireo no fototra fomba hahazoana rariny. Raha rava ireo dia manomboka mihevitra izy ireo fa anjakan' ny tsy rariny ilay fiarahamonina ka hanomboka hifangalatra sy tsy hanaiky hifanampy izy ireo, na hanomboka hihevitra ny mpanana ho tena mpangalatra. Na dia samihafa aza ny fiarahamonina tsirairay, dia mitovitovy ny fomba fahasimbany: hosoka, halatra, herisetra, ady na fandrimaham-poko raha tsy mahita ny sariny ao amin' ilay fiarahamonina intsony ny olona, ary mahafantatra amin' ny heveriny fa "foko". Ny fiarahamonina vaovao dia mety hahitana olona izay mbola manaiky ny fitsipika taloha na afaka miaina araka ny fitontonganan' ilay fiarahamonina taloha. Raha horefesina ny hery sy hiray saina ny fiarahamonina misy mpikambana vonona hanampy ny tsirairay, dia antsoina hoe kapitaly ara-tsosialy izany, satria mahasolo ny endrika kapitaly hafa ilay izy. Kely kokoa ny vola ilaina rehefa betsaka ny firaisan-kina eo amin' ny fiarahamonina, satria ny firaisan-kina no solon' ny [[vola]]. Na izany aza dia matetika no tsy refesina mivantana ny hery, fa an-kevitra ihany. Manao zavatra mety mampidi-doza ny olona raha izany no anohanan' ny fiarahamonina azy. Ohatra, ireo izay tsy mankatò lalàna ka antenain' ny mpiara-monina aminy hanafaka azy amin' ny didim-pikambana amin' ny [[Fitsarana Ambony]]. Mametraka fitsipika ho an' izany karazana fiaraha-miasa izany ny fifanarahana ara-piarahamonina. Karazana fifanarahana ara-piarahamonina ny lalàm-panorenana - izay mamela ny fitsarana ny mpitsara na ny manapa-kevitra fa ny [[lalàna]], fa tsy ny olona, no tsy mety, araka ny fitsipiky ny fiarahamonina. {{vangovango}} [[sokajy:Fiaraha-monina|*]] 4bptpe80kl9e9n403vs5dj2zdep2l98 1092361 1092360 2024-12-01T17:16:15Z Thelezifor 15140 Nanampy sary 1092361 wikitext text/x-wiki [[Sary:Каменный век (1).jpg|vignette|343x343px|Sary mampiseho ny fiarahamonina tamin' ny vanim-potoanan' ny olombelona voalohany.]] Ny '''fiarahamonina''' dia ny vondron' [[Olombelona|olona]] miara-miaina, izay mitovy [[fenitra]] sy [[kolontsaina]], sady mifandray amin' ny fomba maharitra amin' ny alalan' ny fiaraha-miasa sady matetika iray faritra onenana na iray tamba-jotram-pifaneraserana ary matetika fehezin' ny fahefana ara-pôlitika iray. Miavaka ny fiarahamonina samihafa noho ny fisian' ny lamim-pifandraisan' ny samy olona izay manana kolontsaina sy rafitra manokana; azo lazaina ho fitambaram-pifandraisana isan-karazany toy izany eo amin' ny mpikambana ao aminy ny fiarahamonina. Saro-takarina ny rafi-piarahamonin' ny olombelona izay ahitana fiaraha-miasan' ny mpikambana ao aminy, ahitana fitsinjarana karazan' asa amin' ny alalan' ny fampisahanana andraikitra manokana. Mamorona andraikitra sy fitondrantena tokony halain-tahaka amin' ny alalan' ny fiheverana ny fihetsika na hevitra sasany azo ekena na tsy azo ekena ny fiarahamonina. Fantatra amin' ny anarana hoe "fitsipi-piarahamonina" ny zavatra andrasana mahakasika ny fitondran-tena sy ny fihetsika ao anatin' ny fiarahamonina. Amin' ny maha lamina anjakan' ny fiaraha-miasa azy dia sehatra ahafahan' ny mpikambana ao aminy hahazo tombon-tsoa izay mety ho sarotra azon' olon-drery ny fiaraha-monina. Miovaova arakaraka ny haavon' ny [[teknôlôjia]] sy ny karazana asa ara-toekarena misy ao aminy ny fiarahamonina. Matetika ahitana [[Sarangam-piarahamonina|saranga]] na fanjakazakana ny fiarahamonina lehibe kokoa izay manana ambim-bava bebe kokoa. Ny fiarahamonina dia mety manana endri-pitondrana isan-karazany, sy fiheverana isan-karazany ny atao hoe fifandraisan' ny mpihavana, ary fiheverana samy hafa momba ny andraikitry ny lahy sy ny vavy. Miovaova be ny fihetsika sy ny fitondran-tenan' ny olombelona arakaraka ny fiarahamonina misy azy; mamolavola ny fiarahamonina ny olombelona, nefa mamolavola ny olombelona koa ny fiarahamonina avy eo. Noho izy manosika ny tena mahery sy manan-karena hanampy ny mahantra, dia tena zava-dehibe amin' ny fiarahamonina ny [[zom-pirenena]], zo sy ny fotoana voafetra. Ireo no fototra ahazoana ny rariny. Raha rava ireo dia manomboka mihevitra ny mpikambana ao amin' ny fiarahamonina fa anjakan' ny tsy rariny izany fiarahamonina izany ka hanomboka hifangalatra sy tsy hanaiky hifanampy izy ireo, na hanomboka hihevitra ny mpanana ho mpangalatra. Na dia samihafa aza ny fiarahamonina tsirairay dia mitovitovy ny fomba fahasimbany: hosoka, halatra, herisetra, ady na fandripaham-poko raha tsy mahatsapa ny tenany ho anisan' ilay fiarahamonina intsony ny olona, ary mahafantatra amin' ny heveriny fa "foko". Ny fiarahamonina vaovao dia mety hahitana olona izay mbola manaiky ny fitsipika taloha na mbola miaina ao amin' ny fitontongan' ilay fiarahamonina taloha. Raha horefesina ny hery sy hiray saina ny fiarahamonina misy mpikambana vonona hanampy ny tsirairay, dia antsoina hoe kapitaly ara-tsosialy izany, satria mahasolo ny endrika kapitaly hafa ilay izy. Kely kokoa ny vola ilaina rehefa betsaka ny firaisan-kina eo amin' ny fiarahamonina, satria ny firaisan-kina no solon' ny [[vola]]. Na izany aza dia matetika no tsy refesina mivantana ny hery, fa an-kevitra ihany. Manao zavatra mety mampidi-doza ny olona raha izany no anohanan' ny fiarahamonina azy. Ohatra, ireo izay tsy mankatò lalàna ka antenain' ny mpiara-monina aminy hanafaka azy amin' ny didim-pikambana amin' ny [[Fitsarana Ambony]]. Mametraka fitsipika ho an' izany karazana fiaraha-miasa izany ny fifanarahana ara-piarahamonina. Karazana fifanarahana ara-piarahamonina ny lalàm-panorenana - izay mamela ny fitsarana ny mpitsara na ny manapa-kevitra fa ny [[lalàna]], fa tsy ny olona, no tsy mety, araka ny fitsipiky ny fiarahamonina. {{vangovango}} [[sokajy:Fiaraha-monina|*]] 53razfe5rpeaypabtdco61t8m157s5z 0 197438 1092377 763101 2024-12-02T00:09:56Z Dostojewskij 7697 Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1982 1092377 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= |anarana=Rachel Unitt |teraka=5 Jiona 1982 |maty= |firenena= |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao baolina kitra]] |taona niasàna= }} '''Rachel Unitt''' dia mpilalao baolina kitra teraka ny 5 Jiona 1982. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} {{DEFAULTSORT:Unitt, Rachel}} [[sokajy:mpilalao baolina kitra]] [[Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1982]] r6hdrwd3hmiah9h5o9fbuoe1gb76vry 0 203846 1092379 809851 2024-12-02T00:26:38Z Dostojewskij 7697 Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1981 1092379 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary=RMurawski.jpg |anarana=Rafał Murawski |teraka=9 Oktobra 1981 |maty= |firenena=[[Polonia]] |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao baolina kitra]] |taona niasàna= }} '''Rafał Murawski''' dia mpilalao baolina kitra mizaka ny zom-pirenen'i [[Polonia]] teraka ny 9 Oktobra 1981 tao [[Malbork]]. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] {{Commonscat}} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} {{DEFAULTSORT:Murawski, Rafal}} [[sokajy:Mpilalao baolina kitra polonesi]] [[Sokajy:Lech Poznań]] [[Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1981]] 8w4yd5314801hyi15vt7io2shj18qds 0 205373 1092380 809852 2024-12-02T00:27:23Z Dostojewskij 7697 Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1992 1092380 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= |anarana=Rafał Wolski |teraka=10 Novambra 1992 |maty= |firenena=[[Polonia]] |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao baolina kitra]] |taona niasàna= }} '''Rafał Wolski''' dia mpilalao baolina kitra mizaka ny zom-pirenen'i [[Polonia]] teraka ny 10 Novambra 1992 tao [[Kozienice]]. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} {{DEFAULTSORT:Wolski, Rafal}} [[sokajy:Mpilalao baolina kitra polonesi]] [[Sokajy:Legia Varsôvia]] [[Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1992]] 2r0n9gvq57lcuecrq6dlx0f8o850whc 0 206221 1092378 809793 2024-12-02T00:25:19Z Dostojewskij 7697 Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1976 1092378 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary=Sobolewski Radosław.jpg |anarana=Radosław Sobolewski |teraka=13 Desambra 1976 |maty= |firenena=Polonia |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao baolina kitra]] |taona niasàna= }} '''Radosław Sobolewski''' dia mpilalao baolina kitra mizaka ny zom-pirenen'i [[Polonia]] teraka ny 13 Desambra 1976 tao [[Białystok]]. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} {{DEFAULTSORT:Sobolewski, Radoslaw}} [[sokajy:Mpilalao baolina kitra polonesi]] [[Sokajy:Białystok]] [[Sokajy:Jagiellonia Białystok]] [[Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1976]] c705bt1mds10d2egn8wsbug4qm101sr 0 240205 1092362 1068843 2024-12-01T17:30:00Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1092362 wikitext text/x-wiki [[Sary:The_visit_of_the_wise-men.jpg|vignette|269x269px|Famangian' ny [[Magy]]]] Ny '''Noely''' na '''Krismasy''' dia andro firavoravoana [[Kristianisma|kristiana]] izay ankalazana sy ahatsiarovana ny [[Fahaterahan' i Jesoa|nahaterahan' i Jesoa Kristy]]. Aorian' ny [[Paska]] (na Paka) dia ny Noely no andro fety manan-danja indrindra amin' ny [[Tetiandro litorjika kristiana|alimanakan' ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana]]. Tsy fitsingerenan' ny [[andro nahaterahan' i Jesoa]] anefa ny andron' ny Noely anefa fa daty nifanarahana fotsiny hanaovana ny fankalazana. Mankalaza Noely amin' ny 24 sy 25 Desambra ny [[Katôlisisma|fiangonana katôlika]] sy ny [[Prôtestantisma|fiangonana prôtestanta]]. Mankalaza ny nahaterahan' i Jesoa amin' ny andron' ny [[Epifania]] amin' ny volana Janoary ny [[Kristianisma ôrtôdôksa|fiangonana ôrtôdôksa]]. Tsy misy soratra ao amin' ny [[Baiboly]] izay mandidy ny fankalazana ny Noely. Noho izany dia misy ny fiangonana mankalaza ary misy koa ny tsy mankalaza izany. Ankehitriny dia maro ny olona mankalaza ny Noely na Krismasy nefa tsy mampifandray izany amin' ny resaka fivavahana. Tamin' ny taonjato faha-4 no nanombohan" ny fankalazana ny Noely izay niely tsikelikely eran' i [[Eorôpa]] sy manerana ny tany lemaka manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]]. Izany fety fankalazana ny [[fahaterahan' i Jesoa]] izany dia nihanisolo ny fety maro manam-pifandaisana amin' ny andro manodidina ny 21 na 22 Desambra, toy ny fety [[Vahoaka jermanika|jermanika]] atao hoe ''[[Yule]]'', ny fetin' i [[Mitra (andriamanitra)|Mitra]] (''jereo'' [[mitraisma]]), ny [[Satornaly]] [[Rôma Taloha|rômana]], sns. Naseho ho toy ny masoandron' ny fahamarinana ao amin' ny andro vaovao i Jesoa Kristy, ka manokatra ny [[taona litorjika]] amin' ny fotoana anaovana ny [[lamesa]] misasaka alina ny fahaterahany. Niaingan' ny famoronana zavakanto nandritra ny taonjato maro ny fitantarana ny nahaterahan' i Jesoa araka ny [[Evanjely]] ([[hosodoko]], [[sokitra]], [[mozika]], [[Haisoratra|asa soratra]]) izay nohamafisin' ny fielezan' ny fampiasana ny tranon' omby sy ny fandrian-jazakely, nefa tafiditra ao koa ny fombafomba sy zavatra isan-karazany manam-pifandraisana amin' ny fety tsy kristiana tany aloha. Nomena haja nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 sady tafiditra any am-piangonana ny [[hazokesika]], izay mariky ny [[zavaboary]] velona misedra ny [[ririnina]], nampiasain' ny [[vahoaka jermanika]] sy ny vahoaka any amin' ny [[Eorôpa Avaratra|ilany avaratr' i Eorôpa]]. Ankehitriny dia lasa famantarana ny fotoana ankalazana ny faran-taona ny [[Hazon' ny Noely|hazo Noely]], niaraka amin' ny fihen-danjan' ny fivavahana kristiana ao Eorôpa amin' izao andro izao. Nameno izany fivoarana izany ilay fanao ahitana an' i [[Dadabe Noely]], izay niely eran' izao tontolo izao tamin' ny taonjato faha-20, ka nanampy singa ivelan' ny fivavahana ao amin' ity fety kristiana ity, izay mitodika kokoa any amin' ny ankizy sy ny fianakaviana ary ny fanomezana. Iray amin' ny fetim-pahaterahana ankalazain' ny Eglizy katôlika ny Noely, ny roa hafa dia ny fahaterahan' i [[Joany Batista]] (24 Jona) sy ny [[Fahaterahan' i Maria (fety kristiana)|fahaterahan' i Masina Maria]] (8 Septambra). == Fiforonan-teny == === Ny teny hoe ''Noely'' === Ny teny hoe ''noely'' dia avy amin' ny [[teny frantsay]] hoe ''noël'' izay avy amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''natalis'' izay midika hoe "momba ny fahaterahana". Io teny io dia iray fototra amin' ny teny maro ao amin' ny [[fiteny rômana]] (frantsay; ''noël'', [[Fiteny italiana|italiana]]: ''natale'', [[Fiteny ôksitana|ôksitana]]: ''nadal'' na ''nadau'', [[Fiteny katalàna|katalana]]: ''nadal'', [[Fiteny portogey|pôrtogey]]: ''natal'', sns). Ny [[mpamari-toetra]] [[Fiteny latina|latina]] hoe ''natalis'' izay midika hoe "momba ny fahaterahana" (avy amin' ny teny hoe ''natus'' "teraka", "ateraka"), izay nakambana tamin' ny teny latina hoe ''dies'' "andro" tao amin' ny fitenenana hoe ''natalis dies'' "andro nahaterahana". Na dia avy amin' ny teny frantsay ny teny hoe ''Noely'' dia tsy ny [[Katôlisisma eto Madagasikara|Katôlika malagasy]] ihany no mampiasa azy eto [[Madagasikara]]. === Ny teny hoe ''Krismasy'' === Ny teny hoe ''Krismasy'' na ''Kirisimasy'' dia fanagasiana ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''Christmas'' izay fanafohezana ny hoe ''Christ's mass''. Nosoratana tamin' ny teny anglisy tranainy hoe ''Crīstesmæsse'' io teny io tamin' ny taona 1038 ary ''Cristes-messe'' tamin' ny taona 1131. Ny teny hoe ''Crīst'' (izay miova hoe ''Crīstes'' raha milaza tompomn-javatra) dia avy amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] hoe ''Χριστός / Khrīstos,'' izay fandikana ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] hoe מָשִׁיחַ / ''Māšîaḥ'' (izay midika hoe "voahosotra", "mesia"). Ny teny hoe ''mæsse'' kosa dia avy amin' ny teny latina hoe ''missa'', izay midika hoe "fankalazana", izay nanondroana ny fankalazana ny [[eokaristia]] na ny [[fanasan' ny Tompo]] ("fankalazana an' i Kristy" na "lamesan' i Kristy"). Ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta malagasy]] no tena mampiasa ny teny hoe ''Krismasy'' na ''Kirisimasy''. == Ny fahaterahan' i Jesoa Kristy == Ny [[Fahaterahan' i Jesoa|fahaterahan' i Jesoa Kristy]] izay ankalazaina amin' ny Noely na Krismasy dia tantaraina ao amin' ny [[Filazantsara araka an' i Matio|Evanjelin' i Matio]] sy ny [[Filazantsara araka an'i Lioka|an' i Lioka]]. Izy roa ireo dia samy mitantara fa naterak' i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria Virjiny]] tao [[Betlehema]] i Jesoa. === Fitantarana ao amin' ny Vaovao Mahafaly araka an' i Lioka === Ny Evanjelin' i Lioka dia mitantara fa nandeha avy tany [[Nazareta]] hankany [[Betlehema]] i [[Jôsefa (vadin' i Maria)|Jôsefa]] sy i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] mba hosoratana anarana tamin' ny fanisam-bahoaka natao tany, ary teraka tao i Jesoa sady nampandrina tanatin' ny fihinanam-bilona. Nisy [[anjely]] nanambara an' i Jesoa ho mpamonjy ny olona rehetra ary nisy koa mpiandry ondry tonga nitsaoka azy. === Fitantarana ao amin' ny Vaovao Mahafaly araka an' i Matio === Ny [[Filazantsara araka an' i Matio|Evanjelin' i Matio]] kosa nanampy fa nisy [[Magy ao amin' ny Baiboly|Magy]] (na Majy) nanaraka kintana iray izay nizora nankany Betlehema, sady nitondra fanomezana ho an' i Jesoa izay teraka ho mpanjakan' ny [[Jiosy]]. Nampamonoin' ny mpanjaka [[Herôda Lehibe|Herôda]] ny zaza rehetra latsaky ny roa taona tao Betlehema, nefa i Josefa sy i Maria ary ny zazakely efa nandositra tany [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta]] ka rehefa niverina avy any izy dia nankay Nazareta. == Tantaran' ny Noely == [[Sary:Albert_Chevallier_Tayler_-_The_Christmas_Tree_1911.jpg|vignette|''Hazo noely tamin' ny taona 1911'', sary nataon' i Albert Chevallier Tayler, 1911.|191x191px]] Tsy voalazan' ny [[Baiboly]] ho nankalaza Noely ny Kristiana tany am-piandohana. === Fety heverina fa nipoirany === Talohan' ny naha kristiana ny Tandrefana dia nantsoina hoe ''Dies Natalis Solis Invicti'' ("Andro Nahaterahan' ny Masoandro Tsy Resy") ny datin' ny 25 Desambra. Isan' ireo [[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitry]] ny Rômana i [[Masoandro Tsy Resy|Sol Invictus]] ("[[Masoandro Tsy Resy]]") tamin' izany. Tamin' ny nanjakan' ny emperora rômana Aoreliano (frantsay: ''Aurélien'') (taona 270–275) dia nataony ho andro firavoravoana lehibe hankalazana ny nahaterahan' io [[andriamanitra masoandro]] io ny 25 Desambra. Mifanandrify amin' ny andro nahaterahan' ny andriamanitra rômana taloha [[Mitra (andriamanitra)|Mitra]] (izay azony avy any [[Persia]]) io daty io, dia nankalazana miaraka ny fetin' ireo andriamanitra roa ireo. Fetin' ny fandresen' ny mazava ny haizina izany. Ity firavoravoana ity dia nanaraka ny [[Sinkretisma|fampiharoharoam-pivavahana]] nataon' i [[Kônstantino I|Kônstantino]] izay nanendry an' io 25 Desambra io hiarahan' ny [[Kristianisma|Kristiana]] sy ny [[Jentilisa]] (Jentily) na ny mpanompo sampy samy tsy hiasa amin' io andro io<ref><small>"Noël", in ''Encyclopædia Universalis'', 1996, CD-ROM</small></ref>. === Lasa fety kristiana taty aoriana === [[Sary:Charles_Le_Brun.jpg|vignette|212x212px|''Ny fahaterahan' ny Mpamonjy'', sary nataon' i Charles Le Brun, 1689]] Rehefa lasa kristiana ny kolontsaina tany Andrefana dia nisy didim-panjakana nivoaka tany [[Tesalônika]] nandrara ireo fanompoam-pivavahan' ny mpanompo sampy ka ny Kristiana irery ihany no nankalaza sy lasa tompon' io fety io. Tsy milaza na ny taona na ny andro nahaterahan' i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] ireo [[Filazantsara]] (na Vaovao Mahafaly) efatra. I [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]] (frantsay: ''Origène'') dia isan' ireo tsy nanaiky ny fankalazana ny Noely. Tsy nankalazaina ho fety kristiana izany raha tsy afaka taonjato telo taty aorian’ ny nahaterahan' i Jesoa Kristy. I [[Hipôlito (mpanoratra)|Hipôlito avy any Rôma]] (frantsay: ''Hyppolyte de Rome'') no nilaza fa teraka 25 Desambra i Jesoa raha nanao ny hevitenin' ny [[Bokin' i Daniela]] izy tamin' ny taona 204. Tamin' ny taonjato faha-17 ireo firenena nandray ny fivavahana vokatry ny [[Fanavaozam-piangonana|refôrmasiôna]] (na refôrma, fanavaozam-piangonana) dia tsy nankasitraka ny fankalazana ny Noely izay heveriny ho mitovy endrika loatra amin' ny fetin' ny mpanompo sampy na ny fety katôlika. Noleferiny ihany izany taty aoriana ka lasa fanao. Amin' izao fotoana izao dia mankalaza Noely ny ankamaroan' ny Kristiana. Toraka izany koa na ny tsy Kristiana izay manao azy ho fetim-pianakaviana fotsiny ka lasa betsaka ireo fombafomba tsy misy ifandraisany amin' ny fivavahana kristiana izay ankalazany ny Noely. == Daty ankalazana ny Noely == === Fiangonana katôlika rômana sy fiangonana prôtestanta === Tamin' ny andron' ny Papa [[Liberio (papa)|Liberio]] (frantsay: ''Libère'') (taona 352 – 356) dia noraiketina ho amin' ny 24 Desambra hariva sy 25 Desambra tontolo andro ny andro ankalazana ny nahaterahan' i Kristy. Ny [[Rain' ny Fiangonana]] (na Aban' ny Eglizy) dia tsy nanohitra ny fisafidianana an' io daty io satria manamafy ny fahatongavan' ny [[Mesia]] izay nambara fa kintana miposaka (Lio. 1.78)<ref><small>76 Ary ianao, ry zaza, dia hatao hoe mpaminanin'ny Avo Indrindra; Fa hialoha eo anatrehan'ny Tompo ianao hamboatra ny lalany. 77 Hanome ny olony ny fahalalam-pamonjena amin'ny famelana ny helony, 78 Noho ny halehiben'ny famindram-pon'Andriamanitsika, izay hiposahan'ny mazava avy any amin'ny avo ho antsika.(Lio. 1.76-78 - ''Ny Baiboly'')</small></ref> sady masoandron' ny fahamarinana araka ny voalazan' ny mpaminany [[Bokin' i Malakia|Malakia]] (Mal. 3.20)<ref><small>"Ary hiposaka aminareo, izay matahotra ny anarako, ny Masoandron'ny fahamarinana, manana fanasitranana ao amin'ny tanany; ary hivoaka ianareo ka hifalihavanja toy ny zanak'omby mifahy" (Malakia 3.20 - ''Ny Baiboly'')</small></ref>. I Kristy no ilay "tena masoandro" sy "masoandro vaovao" izay mamirapiratra eto amin' izao tontolo izao. === Fiangonana ôrtôdôksa sy fiangonana tatsinanana === Ny [[Kristianisma ôrtôdôksa|Fiangonana ôrtôdôksa]] dia mankalaza Noely amin' ny 6 sy 7 Janoary izay mifanadrify amin' ny fetin' ny [[Epifania]]. == Ny Noely ao amin' ny tetiandro litorjika == Ny fizaràn-taon' ny Noely na Krismasy dia manaraka ny [[Advento]] (na Fiaviana). Ireo andro roa ambin' ny folon' ny Noely tany aloha dia manomboka amin' ny harivan' ny 24 Desambra miaraka amin' ny Sasakalin' ny Noely (fiaretan-torin' ny Noely) ary mitohy hatramin' ny fetin' ny [[Epifania]]. Ny fari-potoan' ny Noely dia mitohy hatramin’ ny fetin' ny batisan' i Kristy, izay ankalazaina amin' ny endrika ahalalana azy amin' izao fotoana izao amin' ny fombam-pivavahana rômana amin' ny Alahady aorian' ny 6 Janoary na ny Alatsinainy manaraka raha an' ny Epifania io Alahady io<ref><small>[http://www.maternalheart.org/library/1962rubrics.pdf Code of Rubrics included in the 1962 Roman Missal], 72 (PDF)</small></ref>. Talohan' ny taona 1970 dia nankalazaina amin' ny 13 Janoary io fety io, afa-tsy hoe io 13 Janoary io Alahadin' ny [[Ankohonana Masina]] izay ankalazaina asolo azy. Hatramin' ny nanafoanana ny Valo andron' ny Epifania (na Ôktavan' ny Epifania) tamin' ny fanavaozana natao tamin' ny 1960 dia andron' ny Valo andron' ny Epifania ny 13 Janoary, izay manondro ny daty famaranana ny fizaràn-taona. Araka ny fomba tranainy dia ny 2 Febroary no fifaranan' ny Noely, na fetin' ny Fanehoana ny Tompo (fanehoana azy tany amin' ny tempoly), izay antsoina hoe koa Fetin' ny Fanazavana. Io fety io dia itantarana ireo 40 andro fialan-tsasatr' i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] talohan' ny hidiovany sy hitondrany ny zanany haseho any amin' ny [[Tempolin' i Jerosalema]]<ref><small>"Feast of the Purification (Candlemas)". www.fisheaters.com.</small></ref>. Tamin' ny [[Andro Antenatenany]], ny andro alohan' ny Fanazavana (1 Febroary) dia nanamarika ny andro anesorana ny haingon' ny Noely, isan' izany ny [[hazon' ny Noely]] sy ny fampisehonana ny tantaran' ny Fahaterahan' ny Mpamonjy. Ny fomba fanao izay manapitra ny Noely amin' ny fetin' ny Fanazavana dia nihamaty, afa-tsy ao amin' ny faritra [[Fiteny espaniôla|miteny espaniôla]] eto amin' izao tontolo izao izay mbola manome lanja ny Fetin' ny Fanazavana ([[Fiteny espaniôla|espaniôla]]: ''Fiesta de la Candelaria'') sady fiafarana tsy ôfisialin' ny fizaràn-taon' ny Noely. Ny fotsy no loko litorjika ampiasaina amin' ireo fotoan' ny Noely ireo. == Ny Hazo Noely sy i Dadabe Noely == === Ny hazon' ny Noely === [[Sary:Christmas Tree (1).jpg|vignette|208x208px|Hazon' ny Noely]][[Sary:Strasbourg_capitale_de_Noël_grand_sapin_2014_02.jpg|vignette|[[Hazon' ny Noely|Hazo Noely]] lehibe tao [[Strasbourg]] tamin' ny taona 2014.|267x267px]] Ny [[hazon' ny Noely]] na hazon' ny Krismasy dia hazo na sary hazo nohaingoina sy noravahana ao am-piangonana na any an-tokantrano na eny amoron-dalana na eny an-jaridaina, mba hoenti-mankalaza ny Noely. Ny hazon' ny Noely, ankehitriny, dia ravahana amin' ny alalan' ny bolan' ny Noely sy girlandy tsotra, na miravaka jiro na [[labozia]] ary zavatra madinika isan-karazany fanaingoana, ahitana kintana maro, ka ny lehibe indrindra dia apetraka eny amin' ny tampon' ny hazon' ny Noely. Ny [[zavamaniry]] atao hazon' ny Noely dia amidy efa avy notapahina na avarotra anaty tavy, ka ity farany ity dia azo avela ho velona mba hampiasaina amin' ny Noely manaraka. Misy koa ny manao hazon' ny Noely eny ivelan' ny trano: eny an-tokontany na ao an-jaridaina. Ny fampiasana hazon' ny Noely namboarina (vita amin' ny [[plastika]]) dia fomba iray ialana amin' ny fanapatahana hazo, nefa ny fampiasana izany dia tsy azo lazaina ho fomba anajana kokoa ny [[Tontolo iainana|tontolo iainanana]] raha mitaha amin' ny hazon' ny Noely voajanahary, noho ny fandotoana mety ateraky ny fanariana azy rehefa tsy azo ampiasaina intsony. Toy ny amin' ny Noely na Krismasy ihany dia tsy misy firesahana momba ny hazon' ny Noely ny ao amin' ny [[Baiboly]]. Izany anefa tsy mahasakana ny mpiaro io fomba io hanamarina azy amin' ny fampahatsiahivana andalana sasany ao amin' ny [[Baiboly]]. === I Dadabe Noely === [[Sary:Papa Noel en la puerta de una jugueteria. Buenos Aires. Diciembre 2013..jpg|vignette|I [[Dadabe Noely]] eo am-baravaran' ny fivarotana kilalao; [[Buenos Aires]] ([[Arjentina|Arzantina]]), Desambra 2013.|185x185px]] I [[Dadabe Noely]] dia rangahy iray tantarain' ny angano fa be volom-bava fotsy, bebe kibo, sariaka, mitafy mena misy morona volom-biby fotsy, ary mitondra fanomezana kilalao sy vatomamy ho an' ny ankizy hendry mandritra ny Noely na Krismasy. Mipetraka any amin' ny [[Tendrontany Avaratra]] izy, voahodidin' ny andiana [[elfa]] kely manamboatra kilalao. Ny Dadabe Noely fantatra ankehitriny dia noforonin' ilay mpanoratra amerikana Clement Clarke Moore (ao amin' ny tononkalony mitondrany lohateny hoe ''A Visit from St. Nicholas'' na ''The Night Before Christmas'') tamin' ny taona 1822, tamin' ny alalan' ny fanambatambarany angano maromaro avy amin' ny vahoakan' ny firenena samihafa nifindra monina tany [[Etazonia]] izy, indrindra fa i [[Masindahy Nikôla]], izay atao amin' ny [[Fiteny holandey|teny hôlandey]] hoe ''Sinter Klaas''. Tamin' ny taona 1860 vao nananana ny endriny ahafantarana azy ankehitriny i Dadabe Noely tamin' ny alalan' ny sary nataon' i Thomas Nast. == Fiangonana tsy mankalaza Noely == Tamin' ny taonjato faha-17, tao [[Angletera]], dia tsy nankalaza Noely ny [[Poritanisma|Poritana]] satria heveriny fa fetin' ny fahamamoana io fety io, sady zavatra noforonin' ny Katôlika, famantarana ety ivelany ny fanjakazakan' ny [[papa]]. Misy fiangonana sy sekta ary fikambanana ao amin' ny [[Hetsika famerenana amin' ny laoniny|Hetsika Restaorasiônista]] mandà ny fitandremana ny Krismasy noho ny antony ara-teôlôjia, anisan' izany: * ny [[Vavolombelon' i Jehovah]]; * ny [[Fiangonana Jesosy Marina]] (''True Jesus Church''); * ny [[Fiangonan' Andriamanitra (Andro Fahafito)]]; * ny [[Iglesia ni Cristo]] any [[Etazonia]] sy any [[Brezila]]; * ny [[Kôngregasiôna Kristiana any Brezila]]; * ny [[Kôngregasiôna Kristiana any Etazonia]]; * ny [[jodaisma mesianika]]; * ny ankamaroan' ny [[Sabatarianisma|sabatariana]]: toy ny "[[Fiangonan' i Jesoa Marina]]" sy ny "[[Fiangonan' Andriamanitra (Andro Fahafito)|Fiangonan' Andriamanitra (Andro fahafito)]]", ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]]; ny [[Armstrôngisma|Armstrôngita]]; * ny [[Fiangonana nohavaozina|fiangonana refôrme]] sy [[Fôndamentalisma kristiana|fondamentalista]] sasany manana faharesen-dahatra isan-karazany, toy ny [[Batisma Mahaleo Tena|Batista Mahaleo Tena]], mpikambana ao amin' ny [[Hetsiky ny Fanamasinana]], ny [[Pentekôtisma onitariana|Pentekôtista Apôstôlika]] (''Oneness Pentecotism'') ary ny [[Fiangonan' i Kristy]]. Tsy mankalaza Noely ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] satria, amin' izy ireo, tsy nodidian' i [[Jesoa]] ny fankalazana ny fahaterahany sady tsy fomba [[jiosy]] na kristiana ny fankalazana ny [[fitsingerenan' ny andro nahaterahana]] fa fomban' ny [[Fanompoan-tsampy|mpanompo sampy]]<ref><small>"[https://www.jw.org/mg/vavolombelon-i-jehovah/fanontanian-ny-olona/nahoana-no-tsy-manao-krismasy/ Nahoana ny Vavolombelon’i Jehovah no Tsy Manao Krismasy?]" Jw.org</small></ref> <ref><small>"[https://www.jw.org/mg/fampianaran-ny-baiboly/fanontaniana/ny-baiboly-sy-ny-krismasy/ Inona no Lazain’ny Baiboly Momba ny Krismasy?]", Jw.org</small></ref> <ref><small>"[https://www.jw.org/mg/zavatra-misy/gazety/wp20151201/zava-misy-rehefa-krismasy/ Inona no Maharatsy ny Krismasy?]", Jw.org</small></ref>, ary ny Krismasy rahateo dia avy amin' ny fetin' ny mpanompo sampy. Tsy mankalaza Noely koa ny ''Grace Communion International'' (izay [[Evanjelisma|fiangonana evanjelika]])<ref><small>[https://rcg.org/fr/brochures/ttooc-fr.html La véritable origine de Noël] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Frcg.org%2Ffr%2Fbrochures%2Fttooc-fr.html archive]] - David C. Pack, L’Église de Dieu restaurée.</small></ref> sy ny ''Christian Churches of God''<ref><small>[http://french.ccg.org/s/p235.html Les Origines de Noël et des Pâques] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.ccg.org%2Ffrench%2Fs%2Fp235.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]] - Les Églises Chrétiennes de Dieu (Christian Churches of God).</small></ref>. == Noely, andro fety na tsia, arakaraka ny firenena == Ny firenena eto amin' izao tontolo izao dia samy manana ny fandraisany ny andro Noely, ka ao ireo manao izany ho andro fety, ary ao ireo izay tsy manao izany ho andro fety. Ny firenena toa an' i Japàna, izay tsy manao ho tsy fiasana ho an' ny besinimaro ny Krismasy nefa ahitana Kristiana vitsy, dia nandray lafiny maro amin' ny endrika ny fankalazana ny Krismasy tsy ara-pivavahana, toy ny fanolorana fanomezana sy ny fanaingoana trano ary ny hazo krismasy. === Firenena ankalazana ny Noely sy anaovana azy ho andro tsy fiasana === [[Sary:Countries that recognize Christmas as a Public Holiday.svg|vignette|284x284px|Sarintany maneho ny firenena ankalazana ny Krismasy, amin' ny 24/25 Desambra na ny 6/7 Janoary. Ny loko matroka dia manao ny andro Noely ho "Andro fitsaharana".]] Ankalazaina sy atao andro tsy fiasana ny Krismasy ao amina firenena miisa 163 sy fizaràn-tany miisa 2, ireto avy izany: [[Albania]], [[Alemaina]], [[Andôra]], [[Angôla]], [[Antigoa-sy-Barboda]], [[Arjentina|Arzentina]], [[Armenia]], [[Aostralia]], [[Aotrisy]], [[Bahamasy]], [[Bangladesy]], [[Barbady]], [[Bielôrosia]], [[Belzika]], [[Belizy]], [[Benîno]], [[Bôlivia]], [[Bôsnia-Herzegôvina]], [[Bôtsoana]], [[Brezila|Brezily]], [[Broney]], [[Bolgaria]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Danemarka]], [[Dôminika]], [[Timôro Atsinanana]], [[Ekoadôra]], [[Ejipta]], [[Salvadôro]], [[Ginea Ekoatôrialy]], [[Eritrea]], [[Estônia]], [[Esoatiny]], [[Etazonia]], [[Etiôpia]], [[Fanjakana Mitambatra]], [[Fijy]], [[Filipina]], [[Finlandy]], [[Frantsa]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Grisy|Grisia]], [[Goatemala]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao|Ginea-Bisao]], [[Grenady]], Guyana, [[Haitỳ|Haity]], [[Hôndorasy]], [[Hong Kong]] ([[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]), [[Hôngria]], [[Islandy]], [[India]], [[Indônezia]], [[Iràka]], [[Irlanda|Irlandy]], [[Italia]], [[Jamaîka|Jamaika]], [[Jeôrjia]], [[Jibotỳ|Jiboty]], [[Jôrdania]], [[Kamerona]], [[Kanada]], [[Kapvera]], [[Kazakstàna]], [[Kenia|Kenià]], [[Repoblikan' i Kipra|Kiprôsy]] (na [[Repoblikan' i Kipra|Sipra]]), [[Kiribaty]], [[Kirgizistàna]], [[Kiobà]], [[Kôlômbia]], [[Kôsta Rika]], [[Kôrea Atsimo]], [[Kôsôvô]], [[Kôtidivoara]], [[Krôasia|Krôatia]], [[Letônia]], [[Libàna]], [[Lesôtô]], [[Liberià]], [[Liktenstaina]], [[Litoania]], [[Loksemborga]], [[Makao (Sina)]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Malezia|Malaizia]], [[Malỳ|Maly]], [[Malta]], [[Nosy Marsaly]], [[Maorisy]], [[Meksika]], [[Mikrônezia]], [[Môldavia]], [[Mônakô]], [[Môntenegrô]], [[Môzambika]], [[Mianmara]], [[Namibia]], [[Naoro]], [[Nepaly]], [[Nederlandy]], [[Zelandy Vaovao]], [[Nikaragoa]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Masedônia Avaratra|Makedônia Avaratra]], [[Nôrvezy]], [[Oganda]], [[Okraina]], [[Orogoay]], [[Palaô]], [[Palestina]], [[Panama|Panamà]], [[Papoazia-Ginea-Vaovao]], [[Paragoay]], [[Però|Pero]], [[Pôlônia]], [[Pôrtogaly]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblika Dôminikana]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Romania]], [[Rosia]], [[Roanda]], [[Santa-Kity-sy-Nevisy|Santa Kity-sy-Nevisy]], [[Santa Losia]], [[Santa-Vinsanta-sy-Grenadina]], [[Samôa]], [[San-Marîno|San-Marînô]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Senegaly]], [[Serbia]], [[Seisely]], [[Siera Leôna]], [[Singaporo]], [[Silia|Sily]], [[Slôvakia]], [[Slôvenia]], Nosy Solomon, [[Afrika Atsimo]], [[Espaina]], [[Srilanka]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sorinama]], [[Soeda]], [[Soisa]], [[Siria]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tônga]], [[Trinite-sy-Tôbagô]], [[Tovalo]], [[Tsady]], [[Tsekia]], [[Vanoato]], [[Vatikàna|Vatikana]], [[Venezoela]], [[Zambia]], [[Zimbaboe]]. === Firenena ankalazana ny Noely nefa tsy manao azy ho andro tsy fiasana === [[Sary:Map of Countries that do not recognize Christmas as Public Holiday.svg|vignette|Manja matroka: firenena tsy manao ny Krismasy amin' ny 25 Desambra na 7 Janoary ho andro tsy fiasana. Manja tanora: firenena tsy manao ny Krismasy ho andro tsy fiasana ho an' ny daholobe, fa nefa manome alalana ny fankalazana an' ilay fety.|250x250px]] Indreto ny firenena miisa 21 ankalazana ny Noely nefa tsy manao azy ho andro tsy fiasana: [[Azerbaijàna]], [[Bareina]], [[Kambôdia]], [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], [[Kômôro]], [[Iràna]], [[Israely]], [[Japàna]], [[Kôety|Kôeity]], [[Laôsy]], [[Maldiva]], [[Môngôlia]], [[Marôka]], [[Ômàna]], [[Pakistàna]], [[Katara]], [[Tailandy]], [[Torkia]], [[Emirata Arabo Mitambatra]], ary [[Vietnamy]]. Marihina fa any [[Taioàna|Taiwan]], ny 25 Desambra dia ankalazaina amin' ny maha "Andron' ny Lalàm-panorenana" azy fa tsy andro tsy fiasana ôfisialy. Any [[Pakistàna]] dia andro tsy fiasana ny 25 Desambra, saingy tsy natao hankalazana ny Krismasy fa ho an' ny fitsingerenan' ny andro nahaterahan' i [[Muhammad Ali Jinnah]], mpanorina an' i Pakistàna. === Firenena tsy manao ny andro Noely ho andro tsy fiasana === Indreto ny firenena miisa 14 tsy ankalazana ny andro Noely sady tsy manao azy ho andro tsy fiasana. I [[Afganistàna]], i [[Aljeria|Alzeria]], i [[Botàna]], i [[Kôrea Avaratra]], i [[Libia]], i [[Maoritania]], ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika|Repoblika Demôkratika Arabo Sahraoy]], i [[Arabia Saodita]], i [[Sômalia]], i [[Tajikistàna]], i [[Tonizia]], i [[Torkmenistàna]], i [[Ozbekistàna]], ary i [[Iemena]] dia tsy manao ny Noely na Krismasy ho andro tsy fiasana. == Jereo koa == === Fety kristiana === * [[Paska]] * [[Pentekôsta]] na [[Pentekôty]] * [[Advento]] na [[Advento|Fiaviana]] * [[Epifania]] === Olona === * [[Magy]] na [[Magy|Majy]] * [[Magy ao amin' ny Baiboly|Magy ao amin' ny Baboly]] * [[Anjely]] * [[Maria (renin'i Jesoa)|Maria]] * [[Jôsefa (vadin'i Maria)|Jôsefa]] * [[Elizabeta (renin'i Joany)|Elizabeta]] * [[Zakaria (rain'i Joany)|Zakaria]] * [[Herôda Lehibe|Herôda]] === Hafa === * [[Taom-piangonana]] * [[Fahaterahan' i Jesoa]] == Loharano sy famarihana == fr5dv6u0kbgrq1tjt915eez9g86g5oh 1092363 1092362 2024-12-01T17:39:25Z Thelezifor 15140 /* Ny Hazo Noely sy i Dadabe Noely */ Nanitsy tsipelina 1092363 wikitext text/x-wiki [[Sary:The_visit_of_the_wise-men.jpg|vignette|269x269px|Famangian' ny [[Magy]]]] Ny '''Noely''' na '''Krismasy''' dia andro firavoravoana [[Kristianisma|kristiana]] izay ankalazana sy ahatsiarovana ny [[Fahaterahan' i Jesoa|nahaterahan' i Jesoa Kristy]]. Aorian' ny [[Paska]] (na Paka) dia ny Noely no andro fety manan-danja indrindra amin' ny [[Tetiandro litorjika kristiana|alimanakan' ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana]]. Tsy fitsingerenan' ny [[andro nahaterahan' i Jesoa]] anefa ny andron' ny Noely anefa fa daty nifanarahana fotsiny hanaovana ny fankalazana. Mankalaza Noely amin' ny 24 sy 25 Desambra ny [[Katôlisisma|fiangonana katôlika]] sy ny [[Prôtestantisma|fiangonana prôtestanta]]. Mankalaza ny nahaterahan' i Jesoa amin' ny andron' ny [[Epifania]] amin' ny volana Janoary ny [[Kristianisma ôrtôdôksa|fiangonana ôrtôdôksa]]. Tsy misy soratra ao amin' ny [[Baiboly]] izay mandidy ny fankalazana ny Noely. Noho izany dia misy ny fiangonana mankalaza ary misy koa ny tsy mankalaza izany. Ankehitriny dia maro ny olona mankalaza ny Noely na Krismasy nefa tsy mampifandray izany amin' ny resaka fivavahana. Tamin' ny taonjato faha-4 no nanombohan" ny fankalazana ny Noely izay niely tsikelikely eran' i [[Eorôpa]] sy manerana ny tany lemaka manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]]. Izany fety fankalazana ny [[fahaterahan' i Jesoa]] izany dia nihanisolo ny fety maro manam-pifandaisana amin' ny andro manodidina ny 21 na 22 Desambra, toy ny fety [[Vahoaka jermanika|jermanika]] atao hoe ''[[Yule]]'', ny fetin' i [[Mitra (andriamanitra)|Mitra]] (''jereo'' [[mitraisma]]), ny [[Satornaly]] [[Rôma Taloha|rômana]], sns. Naseho ho toy ny masoandron' ny fahamarinana ao amin' ny andro vaovao i Jesoa Kristy, ka manokatra ny [[taona litorjika]] amin' ny fotoana anaovana ny [[lamesa]] misasaka alina ny fahaterahany. Niaingan' ny famoronana zavakanto nandritra ny taonjato maro ny fitantarana ny nahaterahan' i Jesoa araka ny [[Evanjely]] ([[hosodoko]], [[sokitra]], [[mozika]], [[Haisoratra|asa soratra]]) izay nohamafisin' ny fielezan' ny fampiasana ny tranon' omby sy ny fandrian-jazakely, nefa tafiditra ao koa ny fombafomba sy zavatra isan-karazany manam-pifandraisana amin' ny fety tsy kristiana tany aloha. Nomena haja nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 sady tafiditra any am-piangonana ny [[hazokesika]], izay mariky ny [[zavaboary]] velona misedra ny [[ririnina]], nampiasain' ny [[vahoaka jermanika]] sy ny vahoaka any amin' ny [[Eorôpa Avaratra|ilany avaratr' i Eorôpa]]. Ankehitriny dia lasa famantarana ny fotoana ankalazana ny faran-taona ny [[Hazon' ny Noely|hazo Noely]], niaraka amin' ny fihen-danjan' ny fivavahana kristiana ao Eorôpa amin' izao andro izao. Nameno izany fivoarana izany ilay fanao ahitana an' i [[Dadabe Noely]], izay niely eran' izao tontolo izao tamin' ny taonjato faha-20, ka nanampy singa ivelan' ny fivavahana ao amin' ity fety kristiana ity, izay mitodika kokoa any amin' ny ankizy sy ny fianakaviana ary ny fanomezana. Iray amin' ny fetim-pahaterahana ankalazain' ny Eglizy katôlika ny Noely, ny roa hafa dia ny fahaterahan' i [[Joany Batista]] (24 Jona) sy ny [[Fahaterahan' i Maria (fety kristiana)|fahaterahan' i Masina Maria]] (8 Septambra). == Fiforonan-teny == === Ny teny hoe ''Noely'' === Ny teny hoe ''noely'' dia avy amin' ny [[teny frantsay]] hoe ''noël'' izay avy amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''natalis'' izay midika hoe "momba ny fahaterahana". Io teny io dia iray fototra amin' ny teny maro ao amin' ny [[fiteny rômana]] (frantsay; ''noël'', [[Fiteny italiana|italiana]]: ''natale'', [[Fiteny ôksitana|ôksitana]]: ''nadal'' na ''nadau'', [[Fiteny katalàna|katalana]]: ''nadal'', [[Fiteny portogey|pôrtogey]]: ''natal'', sns). Ny [[mpamari-toetra]] [[Fiteny latina|latina]] hoe ''natalis'' izay midika hoe "momba ny fahaterahana" (avy amin' ny teny hoe ''natus'' "teraka", "ateraka"), izay nakambana tamin' ny teny latina hoe ''dies'' "andro" tao amin' ny fitenenana hoe ''natalis dies'' "andro nahaterahana". Na dia avy amin' ny teny frantsay ny teny hoe ''Noely'' dia tsy ny [[Katôlisisma eto Madagasikara|Katôlika malagasy]] ihany no mampiasa azy eto [[Madagasikara]]. === Ny teny hoe ''Krismasy'' === Ny teny hoe ''Krismasy'' na ''Kirisimasy'' dia fanagasiana ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''Christmas'' izay fanafohezana ny hoe ''Christ's mass''. Nosoratana tamin' ny teny anglisy tranainy hoe ''Crīstesmæsse'' io teny io tamin' ny taona 1038 ary ''Cristes-messe'' tamin' ny taona 1131. Ny teny hoe ''Crīst'' (izay miova hoe ''Crīstes'' raha milaza tompomn-javatra) dia avy amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] hoe ''Χριστός / Khrīstos,'' izay fandikana ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] hoe מָשִׁיחַ / ''Māšîaḥ'' (izay midika hoe "voahosotra", "mesia"). Ny teny hoe ''mæsse'' kosa dia avy amin' ny teny latina hoe ''missa'', izay midika hoe "fankalazana", izay nanondroana ny fankalazana ny [[eokaristia]] na ny [[fanasan' ny Tompo]] ("fankalazana an' i Kristy" na "lamesan' i Kristy"). Ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta malagasy]] no tena mampiasa ny teny hoe ''Krismasy'' na ''Kirisimasy''. == Ny fahaterahan' i Jesoa Kristy == Ny [[Fahaterahan' i Jesoa|fahaterahan' i Jesoa Kristy]] izay ankalazaina amin' ny Noely na Krismasy dia tantaraina ao amin' ny [[Filazantsara araka an' i Matio|Evanjelin' i Matio]] sy ny [[Filazantsara araka an'i Lioka|an' i Lioka]]. Izy roa ireo dia samy mitantara fa naterak' i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria Virjiny]] tao [[Betlehema]] i Jesoa. === Fitantarana ao amin' ny Vaovao Mahafaly araka an' i Lioka === Ny Evanjelin' i Lioka dia mitantara fa nandeha avy tany [[Nazareta]] hankany [[Betlehema]] i [[Jôsefa (vadin' i Maria)|Jôsefa]] sy i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] mba hosoratana anarana tamin' ny fanisam-bahoaka natao tany, ary teraka tao i Jesoa sady nampandrina tanatin' ny fihinanam-bilona. Nisy [[anjely]] nanambara an' i Jesoa ho mpamonjy ny olona rehetra ary nisy koa mpiandry ondry tonga nitsaoka azy. === Fitantarana ao amin' ny Vaovao Mahafaly araka an' i Matio === Ny [[Filazantsara araka an' i Matio|Evanjelin' i Matio]] kosa nanampy fa nisy [[Magy ao amin' ny Baiboly|Magy]] (na Majy) nanaraka kintana iray izay nizora nankany Betlehema, sady nitondra fanomezana ho an' i Jesoa izay teraka ho mpanjakan' ny [[Jiosy]]. Nampamonoin' ny mpanjaka [[Herôda Lehibe|Herôda]] ny zaza rehetra latsaky ny roa taona tao Betlehema, nefa i Josefa sy i Maria ary ny zazakely efa nandositra tany [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta]] ka rehefa niverina avy any izy dia nankay Nazareta. == Tantaran' ny Noely == [[Sary:Albert_Chevallier_Tayler_-_The_Christmas_Tree_1911.jpg|vignette|''Hazo noely tamin' ny taona 1911'', sary nataon' i Albert Chevallier Tayler, 1911.|191x191px]] Tsy voalazan' ny [[Baiboly]] ho nankalaza Noely ny Kristiana tany am-piandohana. === Fety heverina fa nipoirany === Talohan' ny naha kristiana ny Tandrefana dia nantsoina hoe ''Dies Natalis Solis Invicti'' ("Andro Nahaterahan' ny Masoandro Tsy Resy") ny datin' ny 25 Desambra. Isan' ireo [[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitry]] ny Rômana i [[Masoandro Tsy Resy|Sol Invictus]] ("[[Masoandro Tsy Resy]]") tamin' izany. Tamin' ny nanjakan' ny emperora rômana Aoreliano (frantsay: ''Aurélien'') (taona 270–275) dia nataony ho andro firavoravoana lehibe hankalazana ny nahaterahan' io [[andriamanitra masoandro]] io ny 25 Desambra. Mifanandrify amin' ny andro nahaterahan' ny andriamanitra rômana taloha [[Mitra (andriamanitra)|Mitra]] (izay azony avy any [[Persia]]) io daty io, dia nankalazana miaraka ny fetin' ireo andriamanitra roa ireo. Fetin' ny fandresen' ny mazava ny haizina izany. Ity firavoravoana ity dia nanaraka ny [[Sinkretisma|fampiharoharoam-pivavahana]] nataon' i [[Kônstantino I|Kônstantino]] izay nanendry an' io 25 Desambra io hiarahan' ny [[Kristianisma|Kristiana]] sy ny [[Jentilisa]] (Jentily) na ny mpanompo sampy samy tsy hiasa amin' io andro io<ref><small>"Noël", in ''Encyclopædia Universalis'', 1996, CD-ROM</small></ref>. === Lasa fety kristiana taty aoriana === [[Sary:Charles_Le_Brun.jpg|vignette|212x212px|''Ny fahaterahan' ny Mpamonjy'', sary nataon' i Charles Le Brun, 1689]] Rehefa lasa kristiana ny kolontsaina tany Andrefana dia nisy didim-panjakana nivoaka tany [[Tesalônika]] nandrara ireo fanompoam-pivavahan' ny mpanompo sampy ka ny Kristiana irery ihany no nankalaza sy lasa tompon' io fety io. Tsy milaza na ny taona na ny andro nahaterahan' i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] ireo [[Filazantsara]] (na Vaovao Mahafaly) efatra. I [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]] (frantsay: ''Origène'') dia isan' ireo tsy nanaiky ny fankalazana ny Noely. Tsy nankalazaina ho fety kristiana izany raha tsy afaka taonjato telo taty aorian’ ny nahaterahan' i Jesoa Kristy. I [[Hipôlito (mpanoratra)|Hipôlito avy any Rôma]] (frantsay: ''Hyppolyte de Rome'') no nilaza fa teraka 25 Desambra i Jesoa raha nanao ny hevitenin' ny [[Bokin' i Daniela]] izy tamin' ny taona 204. Tamin' ny taonjato faha-17 ireo firenena nandray ny fivavahana vokatry ny [[Fanavaozam-piangonana|refôrmasiôna]] (na refôrma, fanavaozam-piangonana) dia tsy nankasitraka ny fankalazana ny Noely izay heveriny ho mitovy endrika loatra amin' ny fetin' ny mpanompo sampy na ny fety katôlika. Noleferiny ihany izany taty aoriana ka lasa fanao. Amin' izao fotoana izao dia mankalaza Noely ny ankamaroan' ny Kristiana. Toraka izany koa na ny tsy Kristiana izay manao azy ho fetim-pianakaviana fotsiny ka lasa betsaka ireo fombafomba tsy misy ifandraisany amin' ny fivavahana kristiana izay ankalazany ny Noely. == Daty ankalazana ny Noely == === Fiangonana katôlika rômana sy fiangonana prôtestanta === Tamin' ny andron' ny Papa [[Liberio (papa)|Liberio]] (frantsay: ''Libère'') (taona 352 – 356) dia noraiketina ho amin' ny 24 Desambra hariva sy 25 Desambra tontolo andro ny andro ankalazana ny nahaterahan' i Kristy. Ny [[Rain' ny Fiangonana]] (na Aban' ny Eglizy) dia tsy nanohitra ny fisafidianana an' io daty io satria manamafy ny fahatongavan' ny [[Mesia]] izay nambara fa kintana miposaka (Lio. 1.78)<ref><small>76 Ary ianao, ry zaza, dia hatao hoe mpaminanin'ny Avo Indrindra; Fa hialoha eo anatrehan'ny Tompo ianao hamboatra ny lalany. 77 Hanome ny olony ny fahalalam-pamonjena amin'ny famelana ny helony, 78 Noho ny halehiben'ny famindram-pon'Andriamanitsika, izay hiposahan'ny mazava avy any amin'ny avo ho antsika.(Lio. 1.76-78 - ''Ny Baiboly'')</small></ref> sady masoandron' ny fahamarinana araka ny voalazan' ny mpaminany [[Bokin' i Malakia|Malakia]] (Mal. 3.20)<ref><small>"Ary hiposaka aminareo, izay matahotra ny anarako, ny Masoandron'ny fahamarinana, manana fanasitranana ao amin'ny tanany; ary hivoaka ianareo ka hifalihavanja toy ny zanak'omby mifahy" (Malakia 3.20 - ''Ny Baiboly'')</small></ref>. I Kristy no ilay "tena masoandro" sy "masoandro vaovao" izay mamirapiratra eto amin' izao tontolo izao. === Fiangonana ôrtôdôksa sy fiangonana tatsinanana === Ny [[Kristianisma ôrtôdôksa|Fiangonana ôrtôdôksa]] dia mankalaza Noely amin' ny 6 sy 7 Janoary izay mifanadrify amin' ny fetin' ny [[Epifania]]. == Ny Noely ao amin' ny tetiandro litorjika == Ny fizaràn-taon' ny Noely na Krismasy dia manaraka ny [[Advento]] (na Fiaviana). Ireo andro roa ambin' ny folon' ny Noely tany aloha dia manomboka amin' ny harivan' ny 24 Desambra miaraka amin' ny Sasakalin' ny Noely (fiaretan-torin' ny Noely) ary mitohy hatramin' ny fetin' ny [[Epifania]]. Ny fari-potoan' ny Noely dia mitohy hatramin’ ny fetin' ny batisan' i Kristy, izay ankalazaina amin' ny endrika ahalalana azy amin' izao fotoana izao amin' ny fombam-pivavahana rômana amin' ny Alahady aorian' ny 6 Janoary na ny Alatsinainy manaraka raha an' ny Epifania io Alahady io<ref><small>[http://www.maternalheart.org/library/1962rubrics.pdf Code of Rubrics included in the 1962 Roman Missal], 72 (PDF)</small></ref>. Talohan' ny taona 1970 dia nankalazaina amin' ny 13 Janoary io fety io, afa-tsy hoe io 13 Janoary io Alahadin' ny [[Ankohonana Masina]] izay ankalazaina asolo azy. Hatramin' ny nanafoanana ny Valo andron' ny Epifania (na Ôktavan' ny Epifania) tamin' ny fanavaozana natao tamin' ny 1960 dia andron' ny Valo andron' ny Epifania ny 13 Janoary, izay manondro ny daty famaranana ny fizaràn-taona. Araka ny fomba tranainy dia ny 2 Febroary no fifaranan' ny Noely, na fetin' ny Fanehoana ny Tompo (fanehoana azy tany amin' ny tempoly), izay antsoina hoe koa Fetin' ny Fanazavana. Io fety io dia itantarana ireo 40 andro fialan-tsasatr' i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] talohan' ny hidiovany sy hitondrany ny zanany haseho any amin' ny [[Tempolin' i Jerosalema]]<ref><small>"Feast of the Purification (Candlemas)". www.fisheaters.com.</small></ref>. Tamin' ny [[Andro Antenatenany]], ny andro alohan' ny Fanazavana (1 Febroary) dia nanamarika ny andro anesorana ny haingon' ny Noely, isan' izany ny [[hazon' ny Noely]] sy ny fampisehonana ny tantaran' ny Fahaterahan' ny Mpamonjy. Ny fomba fanao izay manapitra ny Noely amin' ny fetin' ny Fanazavana dia nihamaty, afa-tsy ao amin' ny faritra [[Fiteny espaniôla|miteny espaniôla]] eto amin' izao tontolo izao izay mbola manome lanja ny Fetin' ny Fanazavana ([[Fiteny espaniôla|espaniôla]]: ''Fiesta de la Candelaria'') sady fiafarana tsy ôfisialin' ny fizaràn-taon' ny Noely. Ny fotsy no loko litorjika ampiasaina amin' ireo fotoan' ny Noely ireo. == Ny hazon' ny Noely sy i Dadabe Noely == === Ny hazon' ny Noely === [[Sary:Christmas Tree (1).jpg|vignette|208x208px|Hazon' ny Noely]][[Sary:Strasbourg_capitale_de_Noël_grand_sapin_2014_02.jpg|vignette|[[Hazon' ny Noely|Hazo Noely]] lehibe tao [[Strasbourg]] tamin' ny taona 2014.|267x267px]] Ny [[hazon' ny Noely]] na [[Hazon' ny Noely|hazon' ny Krismasy]] dia hazo na sary hazo nohaingoina sy noravahana ao am-piangonana na any an-tokantrano na eny amoron-dalana na eny an-jaridaina, mba hoenti-mankalaza ny Noely. Ny hazon' ny Noely, ankehitriny, dia ravahana amin' ny alalan' ny bolan' ny Noely sy girlandy tsotra, na miravaka jiro na [[labozia]] ary zavatra madinika isan-karazany fanaingoana, ahitana kintana maro, ka ny lehibe indrindra dia apetraka eny amin' ny tampon' ny hazon' ny Noely. Ny [[zavamaniry]] atao hazon' ny Noely dia amidy efa avy notapahina na avarotra anaty tavy, ka ity farany ity dia azo avela ho velona mba hampiasaina amin' ny Noely manaraka. Misy koa ny manao hazon' ny Noely eny ivelan' ny trano: eny an-tokontany na ao an-jaridaina. Ny fampiasana hazon' ny Noely namboarina (vita amin' ny [[plastika]]) dia fomba iray ialana amin' ny fanapatahana hazo, nefa ny fampiasana izany dia tsy azo lazaina ho fomba anajana kokoa ny [[Tontolo iainana|tontolo iainanana]] raha mitaha amin' ny hazon' ny Noely voajanahary, noho ny fandotoana mety ateraky ny fanariana azy rehefa tsy azo ampiasaina intsony. Toy ny amin' ny Noely na Krismasy ihany dia tsy misy firesahana momba ny hazon' ny Noely ny ao amin' ny [[Baiboly]]. Izany anefa tsy mahasakana ny mpiaro io fomba io hanamarina azy amin' ny fampahatsiahivana andalana sasany ao amin' ny [[Baiboly]]. === I Dadabe Noely === [[Sary:Papa Noel en la puerta de una jugueteria. Buenos Aires. Diciembre 2013..jpg|vignette|I [[Dadabe Noely]] eo am-baravaran' ny fivarotana kilalao; [[Buenos Aires]] ([[Arjentina|Arzantina]]), Desambra 2013.|185x185px]] I [[Dadabe Noely]] dia rangahy iray tantarain' ny angano fa be volom-bava fotsy, bebe kibo, sariaka, mitafy mena misy morona volom-biby fotsy, ary mitondra fanomezana kilalao sy vatomamy ho an' ny ankizy hendry mandritra ny Noely na Krismasy. Mipetraka any amin' ny [[Tendrontany Avaratra]] izy, voahodidin' ny andiana [[elfa]] kely manamboatra kilalao. Ny Dadabe Noely fantatra ankehitriny dia noforonin' ilay mpanoratra amerikana Clement Clarke Moore (ao amin' ny tononkalony mitondrany lohateny hoe ''A Visit from St. Nicholas'' na ''The Night Before Christmas'') tamin' ny taona 1822, tamin' ny alalan' ny fanambatambarany angano maromaro avy amin' ny vahoakan' ny firenena samihafa nifindra monina tany [[Etazonia]] izy, indrindra fa i [[Masindahy Nikôla]], izay atao amin' ny [[Fiteny holandey|teny hôlandey]] hoe ''Sinter Klaas''. Tamin' ny taona 1860 vao nananana ny endriny ahafantarana azy ankehitriny i Dadabe Noely tamin' ny alalan' ny sary nataon' i Thomas Nast. == Fiangonana tsy mankalaza Noely == Tamin' ny taonjato faha-17, tao [[Angletera]], dia tsy nankalaza Noely ny [[Poritanisma|Poritana]] satria heveriny fa fetin' ny fahamamoana io fety io, sady zavatra noforonin' ny Katôlika, famantarana ety ivelany ny fanjakazakan' ny [[papa]]. Misy fiangonana sy sekta ary fikambanana ao amin' ny [[Hetsika famerenana amin' ny laoniny|Hetsika Restaorasiônista]] mandà ny fitandremana ny Krismasy noho ny antony ara-teôlôjia, anisan' izany: * ny [[Vavolombelon' i Jehovah]]; * ny [[Fiangonana Jesosy Marina]] (''True Jesus Church''); * ny [[Fiangonan' Andriamanitra (Andro Fahafito)]]; * ny [[Iglesia ni Cristo]] any [[Etazonia]] sy any [[Brezila]]; * ny [[Kôngregasiôna Kristiana any Brezila]]; * ny [[Kôngregasiôna Kristiana any Etazonia]]; * ny [[jodaisma mesianika]]; * ny ankamaroan' ny [[Sabatarianisma|sabatariana]]: toy ny "[[Fiangonan' i Jesoa Marina]]" sy ny "[[Fiangonan' Andriamanitra (Andro Fahafito)|Fiangonan' Andriamanitra (Andro fahafito)]]", ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]]; ny [[Armstrôngisma|Armstrôngita]]; * ny [[Fiangonana nohavaozina|fiangonana refôrme]] sy [[Fôndamentalisma kristiana|fondamentalista]] sasany manana faharesen-dahatra isan-karazany, toy ny [[Batisma Mahaleo Tena|Batista Mahaleo Tena]], mpikambana ao amin' ny [[Hetsiky ny Fanamasinana]], ny [[Pentekôtisma onitariana|Pentekôtista Apôstôlika]] (''Oneness Pentecotism'') ary ny [[Fiangonan' i Kristy]]. Tsy mankalaza Noely ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] satria, amin' izy ireo, tsy nodidian' i [[Jesoa]] ny fankalazana ny fahaterahany sady tsy fomba [[jiosy]] na kristiana ny fankalazana ny [[fitsingerenan' ny andro nahaterahana]] fa fomban' ny [[Fanompoan-tsampy|mpanompo sampy]]<ref><small>"[https://www.jw.org/mg/vavolombelon-i-jehovah/fanontanian-ny-olona/nahoana-no-tsy-manao-krismasy/ Nahoana ny Vavolombelon’i Jehovah no Tsy Manao Krismasy?]" Jw.org</small></ref> <ref><small>"[https://www.jw.org/mg/fampianaran-ny-baiboly/fanontaniana/ny-baiboly-sy-ny-krismasy/ Inona no Lazain’ny Baiboly Momba ny Krismasy?]", Jw.org</small></ref> <ref><small>"[https://www.jw.org/mg/zavatra-misy/gazety/wp20151201/zava-misy-rehefa-krismasy/ Inona no Maharatsy ny Krismasy?]", Jw.org</small></ref>, ary ny Krismasy rahateo dia avy amin' ny fetin' ny mpanompo sampy. Tsy mankalaza Noely koa ny ''Grace Communion International'' (izay [[Evanjelisma|fiangonana evanjelika]])<ref><small>[https://rcg.org/fr/brochures/ttooc-fr.html La véritable origine de Noël] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Frcg.org%2Ffr%2Fbrochures%2Fttooc-fr.html archive]] - David C. Pack, L’Église de Dieu restaurée.</small></ref> sy ny ''Christian Churches of God''<ref><small>[http://french.ccg.org/s/p235.html Les Origines de Noël et des Pâques] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.ccg.org%2Ffrench%2Fs%2Fp235.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]] - Les Églises Chrétiennes de Dieu (Christian Churches of God).</small></ref>. == Noely, andro fety na tsia, arakaraka ny firenena == Ny firenena eto amin' izao tontolo izao dia samy manana ny fandraisany ny andro Noely, ka ao ireo manao izany ho andro fety, ary ao ireo izay tsy manao izany ho andro fety. Ny firenena toa an' i Japàna, izay tsy manao ho tsy fiasana ho an' ny besinimaro ny Krismasy nefa ahitana Kristiana vitsy, dia nandray lafiny maro amin' ny endrika ny fankalazana ny Krismasy tsy ara-pivavahana, toy ny fanolorana fanomezana sy ny fanaingoana trano ary ny hazo krismasy. === Firenena ankalazana ny Noely sy anaovana azy ho andro tsy fiasana === [[Sary:Countries that recognize Christmas as a Public Holiday.svg|vignette|284x284px|Sarintany maneho ny firenena ankalazana ny Krismasy, amin' ny 24/25 Desambra na ny 6/7 Janoary. Ny loko matroka dia manao ny andro Noely ho "Andro fitsaharana".]] Ankalazaina sy atao andro tsy fiasana ny Krismasy ao amina firenena miisa 163 sy fizaràn-tany miisa 2, ireto avy izany: [[Albania]], [[Alemaina]], [[Andôra]], [[Angôla]], [[Antigoa-sy-Barboda]], [[Arjentina|Arzentina]], [[Armenia]], [[Aostralia]], [[Aotrisy]], [[Bahamasy]], [[Bangladesy]], [[Barbady]], [[Bielôrosia]], [[Belzika]], [[Belizy]], [[Benîno]], [[Bôlivia]], [[Bôsnia-Herzegôvina]], [[Bôtsoana]], [[Brezila|Brezily]], [[Broney]], [[Bolgaria]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Danemarka]], [[Dôminika]], [[Timôro Atsinanana]], [[Ekoadôra]], [[Ejipta]], [[Salvadôro]], [[Ginea Ekoatôrialy]], [[Eritrea]], [[Estônia]], [[Esoatiny]], [[Etazonia]], [[Etiôpia]], [[Fanjakana Mitambatra]], [[Fijy]], [[Filipina]], [[Finlandy]], [[Frantsa]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Grisy|Grisia]], [[Goatemala]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao|Ginea-Bisao]], [[Grenady]], Guyana, [[Haitỳ|Haity]], [[Hôndorasy]], [[Hong Kong]] ([[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]), [[Hôngria]], [[Islandy]], [[India]], [[Indônezia]], [[Iràka]], [[Irlanda|Irlandy]], [[Italia]], [[Jamaîka|Jamaika]], [[Jeôrjia]], [[Jibotỳ|Jiboty]], [[Jôrdania]], [[Kamerona]], [[Kanada]], [[Kapvera]], [[Kazakstàna]], [[Kenia|Kenià]], [[Repoblikan' i Kipra|Kiprôsy]] (na [[Repoblikan' i Kipra|Sipra]]), [[Kiribaty]], [[Kirgizistàna]], [[Kiobà]], [[Kôlômbia]], [[Kôsta Rika]], [[Kôrea Atsimo]], [[Kôsôvô]], [[Kôtidivoara]], [[Krôasia|Krôatia]], [[Letônia]], [[Libàna]], [[Lesôtô]], [[Liberià]], [[Liktenstaina]], [[Litoania]], [[Loksemborga]], [[Makao (Sina)]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Malezia|Malaizia]], [[Malỳ|Maly]], [[Malta]], [[Nosy Marsaly]], [[Maorisy]], [[Meksika]], [[Mikrônezia]], [[Môldavia]], [[Mônakô]], [[Môntenegrô]], [[Môzambika]], [[Mianmara]], [[Namibia]], [[Naoro]], [[Nepaly]], [[Nederlandy]], [[Zelandy Vaovao]], [[Nikaragoa]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Masedônia Avaratra|Makedônia Avaratra]], [[Nôrvezy]], [[Oganda]], [[Okraina]], [[Orogoay]], [[Palaô]], [[Palestina]], [[Panama|Panamà]], [[Papoazia-Ginea-Vaovao]], [[Paragoay]], [[Però|Pero]], [[Pôlônia]], [[Pôrtogaly]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblika Dôminikana]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Romania]], [[Rosia]], [[Roanda]], [[Santa-Kity-sy-Nevisy|Santa Kity-sy-Nevisy]], [[Santa Losia]], [[Santa-Vinsanta-sy-Grenadina]], [[Samôa]], [[San-Marîno|San-Marînô]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Senegaly]], [[Serbia]], [[Seisely]], [[Siera Leôna]], [[Singaporo]], [[Silia|Sily]], [[Slôvakia]], [[Slôvenia]], Nosy Solomon, [[Afrika Atsimo]], [[Espaina]], [[Srilanka]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sorinama]], [[Soeda]], [[Soisa]], [[Siria]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tônga]], [[Trinite-sy-Tôbagô]], [[Tovalo]], [[Tsady]], [[Tsekia]], [[Vanoato]], [[Vatikàna|Vatikana]], [[Venezoela]], [[Zambia]], [[Zimbaboe]]. === Firenena ankalazana ny Noely nefa tsy manao azy ho andro tsy fiasana === [[Sary:Map of Countries that do not recognize Christmas as Public Holiday.svg|vignette|Manja matroka: firenena tsy manao ny Krismasy amin' ny 25 Desambra na 7 Janoary ho andro tsy fiasana. Manja tanora: firenena tsy manao ny Krismasy ho andro tsy fiasana ho an' ny daholobe, fa nefa manome alalana ny fankalazana an' ilay fety.|250x250px]] Indreto ny firenena miisa 21 ankalazana ny Noely nefa tsy manao azy ho andro tsy fiasana: [[Azerbaijàna]], [[Bareina]], [[Kambôdia]], [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], [[Kômôro]], [[Iràna]], [[Israely]], [[Japàna]], [[Kôety|Kôeity]], [[Laôsy]], [[Maldiva]], [[Môngôlia]], [[Marôka]], [[Ômàna]], [[Pakistàna]], [[Katara]], [[Tailandy]], [[Torkia]], [[Emirata Arabo Mitambatra]], ary [[Vietnamy]]. Marihina fa any [[Taioàna|Taiwan]], ny 25 Desambra dia ankalazaina amin' ny maha "Andron' ny Lalàm-panorenana" azy fa tsy andro tsy fiasana ôfisialy. Any [[Pakistàna]] dia andro tsy fiasana ny 25 Desambra, saingy tsy natao hankalazana ny Krismasy fa ho an' ny fitsingerenan' ny andro nahaterahan' i [[Muhammad Ali Jinnah]], mpanorina an' i Pakistàna. === Firenena tsy manao ny andro Noely ho andro tsy fiasana === Indreto ny firenena miisa 14 tsy ankalazana ny andro Noely sady tsy manao azy ho andro tsy fiasana. I [[Afganistàna]], i [[Aljeria|Alzeria]], i [[Botàna]], i [[Kôrea Avaratra]], i [[Libia]], i [[Maoritania]], ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika|Repoblika Demôkratika Arabo Sahraoy]], i [[Arabia Saodita]], i [[Sômalia]], i [[Tajikistàna]], i [[Tonizia]], i [[Torkmenistàna]], i [[Ozbekistàna]], ary i [[Iemena]] dia tsy manao ny Noely na Krismasy ho andro tsy fiasana. == Jereo koa == === Fety kristiana === * [[Paska]] * [[Pentekôsta]] na [[Pentekôty]] * [[Advento]] na [[Advento|Fiaviana]] * [[Epifania]] === Olona === * [[Magy]] na [[Magy|Majy]] * [[Magy ao amin' ny Baiboly|Magy ao amin' ny Baboly]] * [[Anjely]] * [[Maria (renin'i Jesoa)|Maria]] * [[Jôsefa (vadin'i Maria)|Jôsefa]] * [[Elizabeta (renin'i Joany)|Elizabeta]] * [[Zakaria (rain'i Joany)|Zakaria]] * [[Herôda Lehibe|Herôda]] === Hafa === * [[Taom-piangonana]] * [[Fahaterahan' i Jesoa]] == Loharano sy famarihana == pd72xuc5wmzvippkpyidx90oox24tpz 0 284963 1092376 1089512 2024-12-01T22:25:49Z EmausBot 2486 Nanala rohy interwiki 1 izay efa omen'i [[:mg:w:Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] eo amin'i [[d:Q56359417]] 1092376 wikitext text/x-wiki {{Infobox olona}} Mirza Asadullah Ghadimi Navai, Moshar os-Saltaneh Iraniana sy ny manam-pahaizana. {{vangovango}} [[sokajy:Biôgrafia]] s2uq7cjuddlcgq52juk8ybui3az4gzs 0 285165 1092374 1065631 2024-12-01T22:25:27Z EmausBot 2486 Nanala rohy interwiki 1 izay efa omen'i [[:mg:w:Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] eo amin'i [[d:Q109827204]] 1092374 wikitext text/x-wiki {{coord|-22.633330|46.883330}} {{infobox tanàna |anarana=Antararema |faritany=[[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]] |faritra =[[Faritra Ihorombe|Ihorombe]] |isam-ponina=7405 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary= }} '''Antararema''' dia kaominina malagasy ao amin' ny [[Distrikan'Ivohibe|distrikan' Ivohibe]], [[Faritra Ihorombe|Ihorombe]], [[Faritanin'i Fianarantsoa]]. Ny isa-mponiny dia 7405 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. Ny kaodin-distrika dia 218. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Ihorombe]] {{Ihorombe}} d5qlmx5el8pv7lbat1tus3ydrnv16xx 0 288654 1092386 1083908 2024-12-02T05:04:48Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1092386 wikitext text/x-wiki Ny '''isa voatsapa''', ao amin' ny [[matematika]], dia [[isa miiba]] na [[Isa miabo|miabo]] azo ampiasaina handrefesana ny habe mitohy tokan-dafy toy ny [[elanelana]], ny [[faharetana]] na ny [[mari-pana]]. Eto, ny hoe "mitohy" dia midika fa mety misy fahasamihafana kely dia kely araka izay itiavana azy ny sanda roa samihafa. Isa azo aseho amin' ny ampahany [[Isa tsimivaky|tsimivaky]] misy eva miabo (+) na miiba (-), sy tandahatra tarehimarika isa tafolo misy fetra na tsy manam-petra, ny isa voatsapa. Ity famaritana ity dia manitatra ny amin' ny [[isa tafolo]] amin' ny alalan' ny fampidirana ny [[isa voasaina]], izay ahitana ampahany tafolo mitsingeringerina avy amin' ny laharana iray, ary koa isa hafa manaiky ny famoarana tafolo tsy mitsingeringerina sady antsoina hoe [[Isa tsivoasaina|tsivoasaina]], toy ny faka faharoan' ny 2, π ary e. Nipoitra tsikelikely ny fahalalana tsotsotra momba ny isa voatsapa avy amin' ny fikirakirana ny tahan' ny habe jeômetrika ankoatra ny tahan' ny [[isa nanahary]] hatramin' ny fandinihan' i [[Eodôksôsy avy any Knidiôsy]] tamin' ny taonjato faha-4 tal JK. Ampahany amin' ny fadrikitana ny vahan' ny olana aljebrika maro koa izany fahalalana izany ary niteraka ny fampiharihariana [[isa mihoadraha]], tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Natao am-polo taona vitsivitsy taty aoriana anefa ny famaritana ny isa voatsapa anefa, niaraka amin' ny fananganana nataon' i Dedekind andaniny sy i Cantor sy Méray ankilany. Araka ny mahazatra, ny vondron' ny isa voatsapa dia tondroina amin' ny litera '''R'''⁠ na ℝ, fanafohezana ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''réel'', nampiasain' i [[René Descartes]] tamin' ny taonjato faha-17, manavaka ny isa voatsapa amin' ny isa an-tsaina toy ny faka faharoan' ny isa −1. Ny isa voatsapa dia ahitana ny isa voasaina, toy ny [[isa tsimivaky]] −5 sy ny ampaha 4 / 3. Ny isa voatsapa sisa rehetra dia antsoina hoe [[isa tsivoasaina]]. Ny isa tsy voasaina sasany (ary koa ny isa voasaina rehetra) dia fakan' ny maromiantiana misy lanjan' isa tsy vaky, toy ny faka faharo √2 = 1,414...; ireo no atao hoe [[isa aljebrika]]. Misy koa isa voatsapa izay tsy toy izany, toy ny π = 3,1415...; ireo no antsoina hoe [[isa mihoadraha]]. == Jereo koa == * [[isa aljebrika]] - [[Ampaha (matematika)|isa ampahany]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa ankasa]] - [[isa haro]] - [[isa mihoadraha]] - [[isa nanahary]] - [[isa taenimpolo]] - [[isa tafolo]] - [[isa tsimivaky]] - [[isa tsivoasaina]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa tsy ankasa]] - [[isa tsy azo tsinjaraina]] - [[isa voasaina]] - [[isa voatsapa]] * [[matematika]] - [[aritmetika]] - [[jeômetria]] - [[aljebra]] 6oxn51fxgjjawzxspp016mgvsxzpiqd 0 288671 1092387 1083909 2024-12-02T05:10:06Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1092387 wikitext text/x-wiki Ny '''isa aljebrika''', ao amin' ny [[matematika]], dia [[isa voatsapa]] na [[isa haro]] izay vahan' ny [[fampimirana]] [[maromiantoana]] manana lanjanisa avy amin' ny vondron' ny [[isa voasaina]] (izany hoe fakan' ny maromiantoana tsy mira aotra, misy lanjan' isa voasaina). Isa aljebrika ny isa tsimivaky sy voasaina, toy izany koa ny fakan' ny isa rehetra. Antsoina hoe [[isa mihoadraha]] ny isa voatsapa na isa haro izay tsy aljebrika, toy ny ''π'' sy ''e'' (teôreman' i Lindemann-Weierstrass). Ampahany amin' ny teôrian' i Galois ny fandalinana ireo isa ireo sy ny maromiantoan' izy ireo kely indrindra ary ny vondrona misy azy ireo. '''Ohatra:''' * Aljebrika ny isa vosaina, na inona na inona, satria vahan' ny fampimirana ''x - a = 0''. * Mety ho aljebrika na tsia ny [[isa tsivoasaina]]. Ohatra, ny √2 na (3√3)/2 dia aljebrika (satria vaha ao amin' ny x^{<small>2</small>}&nbsp;-&nbsp;2&nbsp;=&nbsp;0 sy 8x^{<small>3</small>}&nbsp;-&nbsp;3&nbsp;=&nbsp;0 tsirairay avy), fa mihoadraha kosa ny isa ''e'' (izany hoe tsy aljebrika). * Aljebrika ny isa ''i'' satria io no vaha ao amin' ny fampimirana x^{<small>2</small>}&nbsp;+&nbsp;1&nbsp;=&nbsp;0. * Mihoadraha ny isa ''π&nbsp;+&nbsp;i'', fa tsy fantatra kosa ny toetran' ny ''π&nbsp;+&nbsp;e''. == Jereo koa == * [[isa aljebrika]] - [[Ampaha (matematika)|isa ampahany]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa ankasa]] - [[isa haro]] - [[isa mihoadraha]] - [[isa nanahary]] - [[isa taenimpolo]] - [[isa tafolo]] - [[isa tsimivaky]] - [[isa tsivoasaina]] - [[Ankasa sy tsiankasa|isa tsy ankasa]] - [[isa tsy azo tsinjaraina]] - [[isa voasaina]] - [[isa voatsapa]] * [[matematika]] - [[aritmetika]] - [[jeômetria]] - [[aljebra]] 9ittx4kb49im5oiqfs3zlv4fnjwvn3r 0 288678 1092375 1089515 2024-12-01T22:25:47Z EmausBot 2486 Nanala rohy interwiki 1 izay efa omen'i [[:mg:w:Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] eo amin'i [[d:Q10332532]] 1092375 wikitext text/x-wiki {{coord|17|19|18|S|35|35|20|E}} {{infobox tanàna |anarana = Morrumbala |saina= |velarantany = |faritany = |faritra = [[Zambezia]] |isam-ponina = 18755 |firenena = {{Mozambika}} |ben'ny tanàna = |sary =Morrumbala District in Mozambique 2018.svg }} I '''Morrumbala''' dia tanàna ao amin'ny faritanin'i [[Zambezia]] ao {{Mozambika}}, ao amin'ny distrikan'i Morrumbala. Any andrefan'ny faritany no misy ny distrika, manamorona ny distrikan'i Milange any avaratra, ny faritanin'i [[Tete]] ary ny Repoblika Malawi any andrefana, ny distrikan'i Mopeia any atsimo ary ny distrikan'i [[Nicoadala (distrika)|Nicoadala]] sy [[Mocuba]] any atsinanana. == Tanàna == * Morrumbala *[[Chire]] *[[Derre]] *[[Megaza]] Ny distrika dia misy mponina 422.309 ary manana velarantany 12.801 km2. == Tsiahy == <references/> {{commonscat|Morrumbala District}} [[sokajy:Tanàna ao Mozambika]] [[Sokajy:Tanàna ao faritanin'i Zambézia]] ksuhk4x1ka60fdrhjfy9zygtta6qbll 0 289315 1092364 1092235 2024-12-01T17:49:20Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1092364 wikitext text/x-wiki Ny '''fanisana amin' ny teny malagasy''' dia voanteny na andian-teny ampiasaina ho anaran' ny isa ao amin' ny [[fiteny malagasy]]. Amin' ny fitsipiteny dia atao hoe [[mpamaritra isa]] ireo voanteny sy andian-teny ireo. Ampiraisina amin' ny [[anarana]] ny [[mpamaritra isa]] izy ireo mba hilazana ny [[isa]] na laharan' ny zavatra lazaina amin' io anarana io. == Lisitry ny voanteny ampiasaina hilazana isa == Soratana amin' ny voanteny tokana ny isa manomboka amin' ny ''[[aotra]]'' ka hatramin' ny ''[[folo]]'', toy izany koa ny isa [[songatombo]]<nowiki/>n' ny folo (20, 30, ..., 90), ny songatombon' ny zato (200, 300, ..., 900), ary ny teny hoe ''[[arivo]]'', ''[[Alina (isa)|alina]]'', ''[[hetsy]]'', ''[[tapitrisa]]'', ary ''[[lavitrisa]]'', ankoatry ny hafa. === Voanteny fampiasa matetika === Inty ny lisitry ny isa soratana amin' ny [[voanteny]] tokana fampiasa matetika, izany hoe sady tsy misy [[tsipi-panohizana]] no tsy misy [[faingo mihantona]] ny fanoratana azy: ''[[aotra]]'' na ''[[zerô]]'' (0), ''isa'' na ''[[iray]]'' na ''iraika'' (1), ''[[roa]]'' (2), ''[[telo]]'' (3), ''[[efatra]]'' (4), ''[[dimy]]'' (5), ''[[enina]]'' (6), ''[[fito]]'' (7), ''[[valo]]'' (8), ''[[sivy]]'' (9), ''[[folo]]'' (10), ''[[roapolo]]'' (20), ''[[telopolo]]'' (30), ''[[efapolo]]'' (40), ''[[dimampolo]]'' (50), ''[[enimpolo]]'' (60), ''[[fitopolo]]'' (70), ''[[valopolo]]'' (80), ''[[sivifolo]]'' (90), ''[[zato]]'' (100), ''[[roanjato]]'' (200), ''[[telonjato]]'' (300), ''[[efajato]]'' (400), ''[[dimanjato]]'' (500), ''[[eninjato]]'' (600), ''[[fitonjato]]'' (700), ''[[valonjato]]'' (800), ''[[sivanjato]]'' (900), ''[[arivo]]'' (1&nbsp;000), ''[[alina]]'' (10&nbsp;000), ''[[hetsy]]'' (100&nbsp;000), ''[[tapitrisa]]'' (1&nbsp;000&nbsp;000), ''[[lavitrisa]]'' (1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000)<ref name=":0"><small>Misy ny mihevitra fa tsy mihoatra ny "tapitrisa", hono, ny voanteny tokana ampiasaina amin' ny fiteny malagasy ho enti-manisa, koa noho izany, amin' izy ireo dia tsy misy ny hoe "lavitrisa" sy ny ambonin' izany.</small></ref>. === Voanteny tsy fahita matetika ilazana isa === Inty ny lisitry ny isa soratana amin' ny voanteny tokana (sady tsy misy [[tsipi-panohizana]] no tsy misy [[faingo mihantona]]), izay tsy tena ampiasaina amin' ny fiteny andavanandro: ''[[safatsiroa]]'' (10&nbsp;000&nbsp;000), <u>''[[tsitamboisa]]''</u> (100&nbsp;000&nbsp;000), ''[[lavitrisa]]'' (1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ''[[alinkisa]]'' (10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ''[[tsipesimpesenina]]'' (100&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ''[[tsitokotsiforohana]]'' (1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ''[[tsihitanoanoa]]'' (10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000). == Fanakambanana anaran' isa == === Isa latsaky ny zato === Soratana amin' ny fanombohana amin' ny venty, arahin' ny teny hoe "''ambin' ny''", avy eo amin' ny teny hoe "folo" ny isa mihoatra ny folo ka hatramin' ny latsaky ny roapolo (11 -- 19): ''iraika ambin' ny folo'' (11), ''roa ambin' ny folo'' (12), ''telo ambin' ny folo'' (13), ''efatra ambin' ny folo'' (14), ''dimy ambin' ny folo'' (15), ''enina ambin' ny folo'' (16), ''fito ambin' ny folo'' (17), ''valo ambin' ny folo'' (18), ary ''sivy ambin' ny folo'' (19). Atomboka amin' ny fanoratana ny venty (''iraika'' ... ''sivy'') ny isa ankoatr' ireo etsy aloha ireo, arahin' ny teny hoe "''amby''", ary ny ampolony (ohatra: ''efatra amby telopolo'' (34), ''fito amby efapolo'' (47). === Isa mihoatra ny zato sy latsaka ny arivo === Manomboka amin' ny fanoratana ny venty, mitohy amin' ny antokon' isa lehibe kokoa, ary ampifandraisina ny venty sy ny ampolony ary ny anjatony amin' ny alalan' ny teny hoe "amby" (hatramin' ny 999), ohatra: ohatra: ''sivy amby telopolo amby roanjato'' (239), ''sivy amby sivifolo amby sivanjato'' (999). Atohy amin' ny alalan' ny teny hoe "sy" ny isa lehibe kokoa noho ireo (ohatra: ''dimy amby sivifolo sy efajato sy fito arivo'' (7&nbsp;495). === Songatombo mihoatra ny arivo === * Ny [[songatombo]]<nowiki/>n' ny arivo dia soratana amin' ny fanombohana amin' ny isan' ny arivo,soratana avy eo ny teny hoe "''arivo''"; ohatra: ''roa arivo'' (2&nbsp;000), ''telo arivo'' (3&nbsp;000), ''efatra arivo'' (4&nbsp;000), ''dimy arivo'' (5&nbsp;000), ..., ''sivy arivo'' (9&nbsp;000). * Toy izany koa ny songatombon' ny alina, ohatra: roa alina (20&nbsp;000), telo alina (30&nbsp;000), efatra alina (40&nbsp;000), ..., sivy alina (90&nbsp;000). * Toy izany koa ny songatombon' ny hetsy, ohatra: ''roa hetsy'' (200&nbsp;000), ''telo hetsy'' (300&nbsp;000), ''efatra hetsy'' (400&nbsp;000), ..., ''sivy hetsy'' (900&nbsp;000). * Toy izany koa ny songatombon' ny tapitrisa; ohatra: ''roa tapitrisa'' (2&nbsp;000&nbsp;000), ''telo tapitrisa'' (3&nbsp;000&nbsp;000), ''efatra tapitrisa'' (4&nbsp;000&nbsp;000), ..., ''sivy tapitrisa'' (9&nbsp;000&nbsp;000), ... ''zato tapitrisa'' (100&nbsp;000&nbsp;000), ''sivinjato tapitrisa'' (900&nbsp;000&nbsp;000), ..., arivo lavitrisa (1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), sns. * Toy izany koa ny songatombon' ny lavitrisa; ohatra: ''roa lavitrisa'' (2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ''telo lavitrisa'' (3&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ''efatra lavitrisa'' (4&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ..., ''sivy lavitrisa'' (9&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ... ''zato lavitrisa'' (100&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), ..., arivo lavitrisa (1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000), sivy arivo lavitrisa (9&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000) sns. == Famintinana ny anaran' ny toraky ny folo == Inty ny famintinana famintinana ny anaran' ny isa fototra amin' ny teny malagasy: {| class="wikitable" |Toraky ny folo |Anaran' ny isa |Tarehimarika | colspan="2" |Anarana mahasolo azy |- |10⁰ |''Isa, iray, iraika'' |1 | | |- |10¹ |''folo'' |10 | | |- |10² |''zato'' |100 | | |- |10³ |''arivo'' |1&nbsp;000 | | |- |10⁴ |''alina'' |10&nbsp;000 | | |- |10⁵ |''hetsy'' |100&nbsp;000 | | |- |10⁶ |''tapitrisa'' |1&nbsp;000&nbsp;000 | | |- |10⁷ |''safatsiroa'' |10&nbsp;000&nbsp;000 |folo tapitrisa | |- |10⁸ |''tsitamboisa'' |100&nbsp;000&nbsp;000 |zato tapitrisa | |- |10⁹ |''lavitrisa'' |1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000 |arivo tapitrisa | |- |10¹⁰ |''alinkisa'' |10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000 |folo lavitrisa |alina tapitrisa |- |10¹¹ |''tsipesimpesenina'' |100&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000 |zato lavitrisa |hetsy tapitrisa |- |10¹² |''tsitokotsiforohana'' |1&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000 |arivo lavitrisa |tapitrisa tapitrisa |- |10¹³ |''tsihitanoanoa'' |10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;000 |alina lavitrisa |folo tapitrisa tapitrisa |} == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Fitsipiteny malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == kd9xjwxwcisxdlj332lujzf17uhklqu 0 290087 1092365 2024-12-01T18:14:53Z Thelezifor 15140 Isa sy tarehimarika maneho singa tokana. 1092365 wikitext text/x-wiki Ny '''1''', izay tononina hoe '''''iray''''' na '''''isa''''' na '''''iraika''''', dia [[isa tsimivaky]] [[Isa nanahary|nanahary]] sy [[tarehimarika]], maneho singa tokana. Ny "iray" indraindray dia manondro ny venty. Io no voalohany sy kely indrindra amin' ny isa nanahary [[Isa miabo|miabo]] amin' ny filaharana tsy manam-petran' ny isa nanahary. Io toetra fototra io dia nitarika ho amin' ny fampiasana azy manokana amin' ny sehatra hafa, manomboka amin' ny [[siansa]] ka hatramin' ny [[fanatanjahantena]], izay matetika anondroany ny zavatra voalohany, ny mpitarika, na ny ambony indrindra ao amin' ny vondrona misy azy. Ny 1 dia venty ampiasaina amin' ny fanisan-javatra. Teo amin' ny tantara dia nivoatra avy amin' ny marika [[Somera|someriana]] sy [[Babilôna|babilôniana]] fahiny ho amin' ny [[tarehimarika arabo]] ankehitriny ny fanehoana ny 1. Nifanarahana fa tsy raisina ho [[isa tsy azo tsinjaraina]] ny 1. Amin' ny teknôlôjia nomerika, ny 1 dia maneho ny toetra "on" amin' ny fanisana taroa, fototry ny infôrmatika. Ny 1 dia maneho ny zava-misy na ny loharanon' ny fisiana amin' ny firehana ara-pilôzôfia samihafa. fen2wicxssirg8wv2o11cjltc2khs60 1092366 1092365 2024-12-01T18:17:15Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1092366 wikitext text/x-wiki Ny '''1''', izay tononina hoe '''''iray''''' na '''''isa''''' na '''''iraika''''', dia [[isa tsimivaky]] [[Isa nanahary|nanahary]] sy [[tarehimarika]], maneho singa tokana. Ny "iray" indraindray dia manondro ny venty. Io no voalohany sy kely indrindra amin' ny isa nanahary [[Isa miabo|miabo]] amin' ny filaharana tsy manam-petran' ny isa nanahary. Io toetra fototra io dia nitarika ho amin' ny fampiasana azy manokana amin' ny sehatra hafa, manomboka amin' ny [[siansa]] ka hatramin' ny [[fanatanjahantena]], izay matetika anondroany ny zavatra voalohany, ny mpitarika, na ny ambony indrindra ao amin' ny vondrona misy azy. Ny 1 dia venty ampiasaina amin' ny fanisan-javatra. Teo amin' ny tantara dia nivoatra avy amin' ny marika [[Somera|someriana]] sy [[Babilôna|babilôniana]] fahiny ho amin' ny [[tarehimarika arabo]] ankehitriny ny fanehoana ny 1. Nifanarahana fa tsy raisina ho [[isa tsy azo tsinjaraina]] ny 1. Amin' ny teknôlôjia nomerika, ny 1 dia maneho ny toetra "on" amin' ny fanisana taroa, fototry ny infôrmatika. Ny 1 dia maneho ny zava-misy na ny loharanon' ny fisiana amin' ny firehana ara-pilôzôfia samihafa. == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] d2ni9y2ki2dmj6ksyx9tzxnn9z4skuj 1092367 1092366 2024-12-01T18:19:58Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1092367 wikitext text/x-wiki Ny '''1''', izay tononina hoe '''''iray''''' na '''''isa''''' na '''''iraika''''', dia [[isa tsimivaky]] [[Isa nanahary|nanahary]] sy [[tarehimarika]], maneho singa tokana. Ny "iray" indraindray dia manondro ny [[venty]]. Io no voalohany sy kely indrindra amin' ny isa nanahary [[Isa miabo|miabo]] amin' ny filaharana tsy manam-petran' ny isa nanahary. Io toetra fototra io dia nitarika ho amin' ny manokana fampiasana azy amin' ny sehatra samihafa, manomboka amin' ny [[siansa]] ka hatramin' ny [[fanatanjahantena]], izay matetika anondroany ny zavatra voalohany, ny mpitarika, na ny ambony indrindra ao amin' ny vondrona misy azy. Ny 1 dia venty ampiasaina amin' ny fanisan-javatra. Teo amin' ny tantara dia nivoatra avy amin' ny marika [[Somera|someriana]] sy [[Babilôna|babilôniana]] fahiny ho amin' ny [[tarehimarika arabo]] ankehitriny ny fanehoana ny 1. Nifanarahana fa tsy raisina ho [[isa tsy azo tsinjaraina]] ny 1. Amin' ny teknôlôjia nomerika, ny 1 dia maneho ny toetra "on" amin' ny fanisana taroa, fototry ny infôrmatika. Ny 1 dia maneho ny zava-misy na ny loharanon' ny fisiana amin' ny firehana ara-[[Filôzôfia|pilôzôfia]] samihafa. == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] 4ukrkxv4jwxym6kc1nzy9e5tzbhqwdl 1092368 1092367 2024-12-01T18:20:34Z Thelezifor 15140 /* Jereo koa */ Nanampy rohy anatiny 1092368 wikitext text/x-wiki Ny '''1''', izay tononina hoe '''''iray''''' na '''''isa''''' na '''''iraika''''', dia [[isa tsimivaky]] [[Isa nanahary|nanahary]] sy [[tarehimarika]], maneho singa tokana. Ny "iray" indraindray dia manondro ny [[venty]]. Io no voalohany sy kely indrindra amin' ny isa nanahary [[Isa miabo|miabo]] amin' ny filaharana tsy manam-petran' ny isa nanahary. Io toetra fototra io dia nitarika ho amin' ny manokana fampiasana azy amin' ny sehatra samihafa, manomboka amin' ny [[siansa]] ka hatramin' ny [[fanatanjahantena]], izay matetika anondroany ny zavatra voalohany, ny mpitarika, na ny ambony indrindra ao amin' ny vondrona misy azy. Ny 1 dia venty ampiasaina amin' ny fanisan-javatra. Teo amin' ny tantara dia nivoatra avy amin' ny marika [[Somera|someriana]] sy [[Babilôna|babilôniana]] fahiny ho amin' ny [[tarehimarika arabo]] ankehitriny ny fanehoana ny 1. Nifanarahana fa tsy raisina ho [[isa tsy azo tsinjaraina]] ny 1. Amin' ny teknôlôjia nomerika, ny 1 dia maneho ny toetra "on" amin' ny fanisana taroa, fototry ny infôrmatika. Ny 1 dia maneho ny zava-misy na ny loharanon' ny fisiana amin' ny firehana ara-[[Filôzôfia|pilôzôfia]] samihafa. == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Roa]] * [[Aotra]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] tj2fgr2lssi00qp3heu1spa221xefyb 0 290088 1092369 2024-12-01T18:30:11Z Thelezifor 15140 Isa nanahary manaraka ny 1 (iray) sy eo alohan' ny 3 (telo). 1092369 wikitext text/x-wiki Ny '''2''', izay tononina hoe '''roa''', dia [[isa nanahary]] manaraka ny 1 ([[iray]]) sy eo alohan' ny 3 ([[telo]]). Sady [[isa]] izy no [[tarehimarika]]. Nifanarahana fa io no [[isa tsy azo tsinjaraina]] kely indrindra sady [[Ankasa sy tsiankasa|ankasa]]. Satria izy no fototry ny fifanoheran-droa, dia manana heviny ara-pivavahana sy ara-panahy amin' ny kolontsaina maro ny 2. == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Telo]] * [[Aotra]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] 0rtst6m0kptq3ippfeur41r40zs78pq 0 290089 1092370 2024-12-01T19:02:01Z Thelezifor 15140 Isa maneho ny foana, 1092370 wikitext text/x-wiki Ny '''0''', izay atao hoe '''aotra''' na '''zerô''', dia isa maneho ny foana, izay sady [[tarehimarika]] no [[isa]]. Ny anarany hoe ''zerô'' dia nindramina avy amin' ny ''zéro'' [[Fiteny frantsay|frantsay]] izay avy amin' ny ''zero'' [[Fiteny italiana|italiana]] (fanafohezana ny ''zefiro'') iza avy amin' ny ''zephirum'' [[Fiteny latina|latina]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]], izay maneho fanoratana amin' ny tarehin-tsoratra latina ny teny arabo hoe صفر / ''ṣĭfr'', ny "foana". Amin' ny maha tarehimarika azy dia ampiasaina izy io mba "hitazomana laharana" sy hanamarihana toerana foana (tsy misy zavatra) amin' ny fanoratana isa amin' ny fanoratana manaraka toerana. Amin' ny maha isa azy, ny aotra dia zavatra matematika ahafahana manambara ny tsy fisiana izay aseho toy ny habetsahana foana: io no isan' ny singa ao amin' ny [[Vondrona (matematika)|vondrona]] foana. Izy no kely indrindra amin' ny [[isa tsimivaky]] [[Isa miabo|miabo]] na foana. Ny toetra aritmetikany manokana, indrindra fa ny tsy fahafahana manao fizarana amin' ny aotra, indraindray dia mahatonga azy hoheverina manokana. Izy io dia manasaraka ny [[isa voatsapa]] ho miabo sy miiba ary ampiasaina ho toy ny fiantombohana hitadiavana teboka amin' ny [[Hitsy (jeômetria)|hitsy]] voatsapa. Ao amin' ny aljebra, ny 0 dia matetika ampiasaina ho marika hanondroana ny singa moana ao amin' ny fanampiana amin' ny ankamaroan' ny vondrona abeliana. Izy io koa no singa mpifaoka ao amin' ny fampitomboana. Tany amin’ ny taona 200 tal JK ny [[Babilôna|Babilôniana]] no efa nampiasa voalohany endriky ny [[tarehimarika]] aotra ao anatin' ny [[isa]] (ohatra: 304) fa tsy eo ankavanan' ny isa, na ankavia. I [[India]] no nandavorary ny [[isa tafolo]]. Tsy nampiasainy ho tarehimarika amin’ ny fomba babilôniana ihany ny aotra, fa nataony mpiasainy koa ho isa azo anaovana asamarika. Avy eo dia nindramina tamin' ny matematika arabo, izay nampita izany tany [[Eorôpa]], ny hevitra sy ny fanoratana indiana ny aotra. Tokony ho marihana koa ny toerana manokan' ny [[Maia (vahoaka)|Maia]], izay hany mpanao aritmetika tamin' ny [[Andro Taloha]] izay namaritra aotra roa, ny iray ho enti-mamaritra isa ary ny iray hafa ho enti-mamaritra filaharana, araka ny asehon' ny sary eo amin' ny lamosin' ny Takelak' i Leide. 0znwcyzsnai6pr20nib4mdi24x8iwsi 1092371 1092370 2024-12-01T19:04:41Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1092371 wikitext text/x-wiki Ny '''0''', izay atao hoe '''aotra''' na '''zerô''', dia isa maneho ny foana, izay sady [[tarehimarika]] no [[isa]]. Ny anarany hoe ''zerô'' dia nindramina avy amin' ny ''zéro'' [[Fiteny frantsay|frantsay]] izay avy amin' ny ''zero'' [[Fiteny italiana|italiana]] (fanafohezana ny ''zefiro'') iza avy amin' ny ''zephirum'' [[Fiteny latina|latina]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]], izay maneho fanoratana amin' ny tarehin-tsoratra latina ny teny arabo hoe صفر / ''ṣĭfr'', ny "foana". Amin' ny maha tarehimarika azy dia ampiasaina izy io mba "hitazomana laharana" sy hanamarihana toerana foana (tsy misy zavatra) amin' ny fanoratana isa amin' ny fanoratana manaraka toerana. Amin' ny maha isa azy, ny aotra dia zavatra matematika ahafahana manambara ny tsy fisiana izay aseho toy ny habetsahana foana: io no isan' ny singa ao amin' ny [[Vondrona (matematika)|vondrona]] foana. Izy no kely indrindra amin' ny [[isa tsimivaky]] [[Isa miabo|miabo]] na foana. Ny toetra aritmetikany manokana, indrindra fa ny tsy fahafahana manao fizarana amin' ny aotra, indraindray dia mahatonga azy hoheverina manokana. Izy io dia manasaraka ny [[isa voatsapa]] ho miabo sy miiba ary ampiasaina ho toy ny fiantombohana hitadiavana teboka amin' ny [[Hitsy (jeômetria)|hitsy]] voatsapa. Ao amin' ny aljebra, ny 0 dia matetika ampiasaina ho marika hanondroana ny singa moana ao amin' ny fanampiana amin' ny ankamaroan' ny vondrona abeliana. Izy io koa no singa mpifaoka ao amin' ny fampitomboana. Tany amin’ ny taona 200 tal JK ny [[Babilôna|Babilôniana]] no efa nampiasa voalohany endriky ny [[tarehimarika]] aotra ao anatin' ny [[isa]] (ohatra: 304) fa tsy eo ankavanan' ny isa, na ankavia. I [[India]] no nandavorary ny [[isa tafolo]]. Tsy nampiasainy ho tarehimarika amin’ ny fomba babilôniana ihany ny aotra, fa nataony mpiasainy koa ho isa azo anaovana asamarika. Avy eo dia nindramina tamin' ny matematika arabo, izay nampita izany tany [[Eorôpa]], ny hevitra sy ny fanoratana indiana ny aotra. Tokony ho marihana koa ny toerana manokan' ny [[Maia (vahoaka)|Maia]], izay hany mpanao aritmetika tamin' ny [[Andro Taloha]] izay namaritra aotra roa, ny iray ho enti-mamaritra isa ary ny iray hafa ho enti-mamaritra filaharana, araka ny asehon' ny sary eo amin' ny lamosin' ny Takelak' i Leide. == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Roa]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] mogxoyqveztjlf661uc1rrx7gybof6c 1092372 1092371 2024-12-01T19:31:41Z Thelezifor 15140 Ny anarany 1092372 wikitext text/x-wiki Ny '''0''', izay atao hoe '''aotra''' na '''zerô''', dia isa maneho ny foana, izay sady [[tarehimarika]] no [[isa]]. Amin' ny maha tarehimarika azy dia ampiasaina izy io mba "hitazomana laharana" sy hanamarihana toerana foana (tsy misy zavatra) amin' ny fanoratana isa amin' ny fanoratana manaraka toerana. Amin' ny maha isa azy, ny aotra dia zavatra matematika ahafahana manambara ny tsy fisiana izay aseho toy ny habetsahana foana: io no isan' ny singa ao amin' ny [[Vondrona (matematika)|vondrona]] foana. Izy no kely indrindra amin' ny [[isa tsimivaky]] [[Isa miabo|miabo]] na foana. Ny toetra aritmetikany manokana, indrindra fa ny tsy fahafahana manao fizarana amin' ny aotra, indraindray dia mahatonga azy hoheverina manokana. Izy io dia manasaraka ny [[isa voatsapa]] ho miabo sy miiba ary ampiasaina ho toy ny fiantombohana hitadiavana teboka amin' ny [[Hitsy (jeômetria)|hitsy]] voatsapa. Ao amin' ny aljebra, ny 0 dia matetika ampiasaina ho marika hanondroana ny singa moana ao amin' ny fanampiana amin' ny ankamaroan' ny vondrona abeliana. Izy io koa no singa mpifaoka ao amin' ny fampitomboana. Tany amin’ ny taona 200 tal JK ny [[Babilôna|Babilôniana]] no efa nampiasa voalohany endriky ny [[tarehimarika]] aotra ao anatin' ny [[isa]] (ohatra: 304) fa tsy eo ankavanan' ny isa, na ankavia. I [[India]] no nandavorary ny [[isa tafolo]]. Tsy nampiasainy ho tarehimarika amin’ ny fomba babilôniana ihany ny aotra, fa nataony mpiasainy koa ho isa azo anaovana asamarika. Avy eo dia nindramina tamin' ny matematika arabo, izay nampita izany tany [[Eorôpa]], ny hevitra sy ny fanoratana indiana ny aotra. Tokony ho marihana koa ny toerana manokan' ny [[Maia (vahoaka)|Maia]], izay hany mpanao aritmetika tamin' ny [[Andro Taloha]] izay namaritra aotra roa, ny iray ho enti-mamaritra isa ary ny iray hafa ho enti-mamaritra filaharana, araka ny asehon' ny sary eo amin' ny lamosin' ny Takelak' i Leide. == Ny anarany == === Zerô === Nindramina avy amin' ny ''zéro'' [[Fiteny frantsay|frantsay]] ny anarana hoe ''zerô'', izay avy amin' ny ''zero'' [[Fiteny italiana|italiana]] (fanafohezana ny hoe ''zefiro''), izay avy amin' ny teny [[Fiteny latina|latina]] hoe ''zephirum'' tamin' ny [[Andro Antenatenany]], izay fanoratana amin' ny [[tarehin-tsoratra latina]] ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hoe صفر / ''ṣĭfr'', izay mifika hoe "foana". === Aotra === Nindramina amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''[[:en:Names_for_the_number_0_in_English#%22Nought%22_and_%22naught%22_versus_%22ought%22_and_%22aught%22|ought]]'' na ''[[:en:Names_for_the_number_0_in_English#%22Nought%22_and_%22naught%22_versus_%22ought%22_and_%22aught%22|aught]]'' ny anarana hoe ''aotra''. Amin' ny teny anglisy dia midika hoe "tsy misy" na "foana" ny ny "''nought''" sy "''naught''", fa midika hoe "rehetra" na "na inona na inona" kosa ny "''ought''" sy "''aught''", ary tsy anaran' ny isa 0. Na izany aza dia ampiasaina amin' ny [[Fiteny anglisy amerikana|teny anglisy amerikana]] izy ireo indraindray; ohatra, "''aught''" ampiasaina ho mpitazon-toerana ho an' ny zerô amin' ny fanononana ny laharan' ny taona. Avy amin' ny teny anglisy taloha hoe "''āwiht''" sy "''ōwiht''" - izay fitambaran' ny ''a-'' sy ny -''wiht'' - ny teny hoe "''aught''" sy "''ought''". Mifanohitra amin' ny hoe "tsy misy" ny hevitr' ireo teny ireo satria midika hoe "na inona na inona" na "rehetra". == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Roa]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] 3dkc0e7esj4h4wg2ds790eukdhurjw2 1092373 1092372 2024-12-01T19:40:32Z Thelezifor 15140 Nanampy rohy anatiny 1092373 wikitext text/x-wiki Ny '''0''', izay atao hoe '''aotra''' na '''zerô''', dia isa maneho ny foana, izay sady [[tarehimarika]] no [[isa]]. Amin' ny maha tarehimarika azy dia ampiasaina izy io mba "hitazomana laharana" sy hanamarihana toerana foana (tsy misy zavatra) amin' ny fanoratana isa amin' ny fanoratana manaraka toerana. Amin' ny maha isa azy, ny aotra dia zavatra matematika ahafahana manambara ny tsy fisiana izay aseho toy ny habetsahana foana: io no isan' ny singa ao amin' ny [[Vondrona (matematika)|vondrona]] foana. Izy no kely indrindra amin' ny [[isa tsimivaky]] [[Isa miabo|miabo]] na foana. Ny toetra aritmetikany manokana, indrindra fa ny tsy fahafahana manao fizarana amin' ny aotra, indraindray dia mahatonga azy hoheverina manokana. Izy io dia manasaraka ny [[isa voatsapa]] ho miabo sy miiba ary ampiasaina ho toy ny fiantombohana hitadiavana teboka amin' ny [[Hitsy (jeômetria)|hitsy]] voatsapa. Ao amin' ny aljebra, ny 0 dia matetika ampiasaina ho marika hanondroana ny singa moana ao amin' ny fanampiana amin' ny ankamaroan' ny vondrona abeliana. Izy io koa no singa mpifaoka ao amin' ny fampitomboana. Tany amin’ ny taona 200 tal JK ny [[Babilôna|Babilôniana]] no efa nampiasa voalohany endriky ny [[tarehimarika]] aotra ao anatin' ny [[isa]] (ohatra: 304) fa tsy eo ankavanan' ny isa, na ankavia. I [[India]] no nandavorary ny [[isa tafolo]]. Tsy nampiasainy ho tarehimarika amin’ ny fomba babilôniana ihany ny aotra, fa nataony mpiasainy koa ho isa azo anaovana asamarika. Avy eo dia nindramina tamin' ny matematika arabo, izay nampita izany tany [[Eorôpa]], ny hevitra sy ny fanoratana indiana ny aotra. Tokony ho marihana koa ny toerana manokan' ny [[Maia (vahoaka)|Maia]], izay hany mpanao aritmetika tamin' ny [[Andro Taloha]] izay namaritra aotra roa, ny iray ho enti-mamaritra isa ary ny iray hafa ho enti-mamaritra filaharana, araka ny asehon' ny sary eo amin' ny lamosin' ny Takelak' i Leide. == Ny anarany == === Zerô === Nindramina avy amin' ny ''zéro'' [[Fiteny frantsay|frantsay]] ny anarana hoe ''zerô'', izay avy amin' ny ''zero'' [[Fiteny italiana|italiana]] (fanafohezana ny hoe ''zefiro''), izay avy amin' ny teny [[Fiteny latina|latina]] hoe ''zephirum'' tamin' ny [[Andro Antenatenany]], izay fanoratana amin' ny [[tarehin-tsoratra latina]] ny [[Fiteny arabo|teny arabo]] hoe صفر / ''ṣĭfr'', izay mifika hoe "foana". === Aotra === Nindramina amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''[[:en:Names_for_the_number_0_in_English#%22Nought%22_and_%22naught%22_versus_%22ought%22_and_%22aught%22|ought]]'' na ''[[:en:Names_for_the_number_0_in_English#%22Nought%22_and_%22naught%22_versus_%22ought%22_and_%22aught%22|nought]]'' ny anarana hoe ''aotra''<ref><small>"Aotra", in Malzac Victorin sy Abinal Antoine, ''Dictionnaire malgache-français'', 1930, Ambozontany, Fianarantsoa.</small></ref>. Amin' ny teny anglisy dia midika hoe "tsy misy" na "foana" ny ny "''nought''" sy "''[[:en:Names_for_the_number_0_in_English#%22Nought%22_and_%22naught%22_versus_%22ought%22_and_%22aught%22|naught]]''", fa midika hoe "rehetra" na "na inona na inona" kosa ny "''ought''" sy "''[[:en:Names_for_the_number_0_in_English#%22Nought%22_and_%22naught%22_versus_%22ought%22_and_%22aught%22|aught]]''", ary tsy anaran' ny isa 0. Na izany aza dia ampiasaina amin' ny [[Fiteny anglisy amerikana|teny anglisy amerikana]] izy ireo indraindray; ohatra, "''aught''" ampiasaina ho mpitazon-toerana ho an' ny zerô amin' ny fanononana ny laharan' ny taona. Avy amin' ny teny anglisy taloha hoe "''āwiht''" sy "''ōwiht''" - izay fitambaran' ny ''a-'' sy ny -''wiht'' - ny teny hoe "''aught''" sy "''ought''". Mifanohitra amin' ny hoe "tsy misy" ny hevitr' ireo teny ireo satria midika hoe "na inona na inona" na "rehetra". == Jereo koa == * [[Isa]] * [[Roa]] * [[Fanisana amin' ny teny malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == 4v9z9h359ijmmir5kx7xkgsalah76kw 0 290090 1092381 2024-12-02T01:43:36Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{Coord|04|51|N|52|20|E}} {{infobox tanàna |anarana = Matoury |velarantany = 137,19 |isam-ponina = 34.810 |firenena ={{FRA}} |faritra= [[Goiana Frantsay]] |ben'ny tanàna = |sary =Saint Georges (43081407530).jpg }} '''Matoury''' dia kaominina ao {{Frantsa}} misy mponina 34 810 (hatramin'ny 1 Janoary 2021) ao amin'ny departementan'i Goiana any ampitan-dranomasina any [[Amerika Atsimo]]. Ao Matoury ny seranan-tsambo sy ny seranam-piar... » 1092381 wikitext text/x-wiki {{Coord|04|51|N|52|20|E}} {{infobox tanàna |anarana = Matoury |velarantany = 137,19 |isam-ponina = 34.810 |firenena ={{FRA}} |faritra= [[Goiana Frantsay]] |ben'ny tanàna = |sary =Saint Georges (43081407530).jpg }} '''Matoury''' dia kaominina ao {{Frantsa}} misy mponina 34 810 (hatramin'ny 1 Janoary 2021) ao amin'ny departementan'i Goiana any ampitan-dranomasina any [[Amerika Atsimo]]. Ao Matoury ny seranan-tsambo sy ny seranam-piaramanidina Goiana Frantsay. ==Mponina== Miaraka amin'ny mponina 34 810 (1 Janoary 2021), Matoury dia iray amin'ireo kaominina lehibe indrindra ao Guyana frantsay. {{reflist}} {{commonscat|Saint-Georges (Guyane)}} [[Sokajy:Tanàna ao Goiana Frantsay]] [[Sokajy:Kaominina ao Goiana Frantsay]] n512nfqnpcj2zmti0s7k6iq5xwb8yxd 1092382 1092381 2024-12-02T01:46:36Z 41.213.235.225 1092382 wikitext text/x-wiki {{Coord|04|51|N|52|20|E}} {{infobox tanàna |anarana = Matoury |velarantany = 137,19 |isam-ponina = 34.810 |firenena ={{FRA}} |faritra= [[Goiana Frantsay]] |ben'ny tanàna = |sary =Port du Larivot à Cayenne, au lever du jour (Guyane) (Ifremer 00805-91706 - 52631).jpg }} [[File:Matoury.svg|thumb|left|Matoury]] '''Matoury''' dia kaominina ao {{Frantsa}} misy mponina 34 810 (hatramin'ny 1 Janoary 2021) ao amin'ny departementan'i Goiana any ampitan-dranomasina any [[Amerika Atsimo]]. Ao Matoury ny seranan-tsambo sy ny seranam-piaramanidina Goiana Frantsay. ==Mponina== Miaraka amin'ny mponina 34 810 (1 Janoary 2021), Matoury dia iray amin'ireo kaominina lehibe indrindra ao Guyana frantsay. [[fr:Matoury]] {{reflist}} {{commonscat|Saint-Georges (Guyane)}} [[Sokajy:Tanàna ao Goiana Frantsay]] [[Sokajy:Kaominina ao Goiana Frantsay]] isik0hes2q2n1b45dnpszujpnfjvc34 1092384 1092382 2024-12-02T02:13:40Z 41.213.235.225 1092384 wikitext text/x-wiki {{Coord|04|51|N|52|20|E}} {{infobox tanàna |anarana = Matoury |velarantany = 137,19 |isam-ponina = 34.810 |firenena ={{FRA}} |faritra= [[Goiana Frantsay]] |ben'ny tanàna = |sary =Port du Larivot à Cayenne, au lever du jour (Guyane) (Ifremer 00805-91706 - 52631).jpg }} [[File:Matoury.svg|thumb|left|Matoury]] '''Matoury''' dia kaominina ao {{Frantsa}} misy mponina 34 810 (hatramin'ny 1 Janoary 2021) ao amin'ny departementan'i [[Goiana Frantsay]] any ampitan-dranomasina any [[Amerika Atsimo]]. Ao Matoury ny seranan-tsambo sy ny seranam-piaramanidina [[Goiana Frantsay]]. ==Mponina== Miaraka amin'ny mponina 34 810 (1 Janoary 2021), Matoury dia iray amin'ireo kaominina lehibe indrindra ao Guyana frantsay. [[fr:Matoury]] {{reflist}} {{commonscat|Saint-Georges (Guyane)}} [[Sokajy:Tanàna ao Goiana Frantsay]] [[Sokajy:Kaominina ao Goiana Frantsay]] leofkxiyo0eblippmni6hty8k03eaco 0 290091 1092383 2024-12-02T01:57:33Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{Coord|04|43|N|52|19|E}} {{infobox tanàna |anarana = Roura |velarantany = 3902,5 |isam-ponina = 3.409 |firenena ={{FRA}} |faritra= [[Goiana Frantsay]] |ben'ny tanàna = |sary =Roura.jpg }} [[File:Map-Roura.svg|thumb|left|Roura]] '''Roura''' dia ao amin'ny sokajin'ny kaominina ao [[Goiana Frantsay]]; ary misy mponina 3 409. Ny kaominina mifanolo-bodirindrina amin'i Roura dia [[Régina]] avy any atsinanana mianatsimo, avy eo atsinan... » 1092383 wikitext text/x-wiki {{Coord|04|43|N|52|19|E}} {{infobox tanàna |anarana = Roura |velarantany = 3902,5 |isam-ponina = 3.409 |firenena ={{FRA}} |faritra= [[Goiana Frantsay]] |ben'ny tanàna = |sary =Roura.jpg }} [[File:Map-Roura.svg|thumb|left|Roura]] '''Roura''' dia ao amin'ny sokajin'ny kaominina ao [[Goiana Frantsay]]; ary misy mponina 3 409. Ny kaominina mifanolo-bodirindrina amin'i Roura dia [[Régina]] avy any atsinanana mianatsimo, avy eo atsinanana, misesy [[Saint-Élie]], [[Kourou]], [[Montsinéry-Tonnegrande]], [[Matoury]] ary farany [[Rémire-Montjoly]]. [[fr:Roura]] {{reflist}} {{commonscat|Roura}} [[Sokajy:Tanàna ao Goiana Frantsay]] [[Sokajy:Kaominina ao Goiana Frantsay]] n9rk8vt8ils35ql3ihs0lcyljomr9ng 0 290092 1092389 2024-12-02T11:40:13Z Thelezifor 15140 Fomba fampivondronana ny zavamaneno ho karazany samihafa 1092389 wikitext text/x-wiki Ny '''fanasokajiana ny zavamaneno''' dia azo atao amin' ny fomba samihafa. Ao amin' ny [[Tontolo Tandrefana]], izay manana [[mozika]] voasoratra, ny fanasokajiana fampiasa taloha indrindra dia ny an' ny zavamanenon' ôrkestra. Azo atao tanteraka anefa ny manao fanasokajiana amin' ny fomba hafa, ohatra ny akora ampiasaina ([[metaly]], [[Hazo (akora)|hazo]], [[vato]], sns.). Na izany aza, mampiasa ny fanasokajiana Hornbostel sy Sachs (1914) ny asasoratra siantifika amin' ny ankapobeny, toy ny ankamaroan' ny boky fampianarana sy koa ny boky akademika. Manana tombony amin' ny fiezahana handrakotra ny zavamaneno rehetra eto amin' izao tontolo izao ity fanasokajiana ity, fa tsy ny an' ny Tandrefana ihany. Ao amin' ny [[ôrganôlôjia]] (fandalinana ny [[zavamaneno]]) dia misy fomba maro fanasokajiana ny zavamaneno. Ny ankamaroan' ireo fomba ireo dia natao manokana ho an' ny vondrona ara-[[kolontsaina]] iray manokana ary novolavolaina mba hanomezana izay ilain' ny mozikan' io kolontsaina io. Ny fomba fanasokajiana mifototra amin' ny kolontsaina indraindray dia rava rehefa ampiharina ivelan' io kolontsaina io. Ohatra, ny fanasokajiana mifototra amin' ny fampiasana ny zavamaneno dia mety tsy hahomby rehefa ampiharina amin' ny kolontsaina hafa izay manana ireo zavamaneno ireo nefa mampiasa azy amin' ny fomba hafa. Ao amin' ny fandalinana ny mozika tandrefana, ny fomba fanasokajiana mahazatra indrindra dia mizara ny zavamaneno ho amin' ireto vondrona manaraka ireto: [[zavamaneno misy tadiny]] (matetika zaraina ho zavamaneno misy tadiny kitihina sy zavamaneno misy handrotra); [[zavamaneno tsofina]] (matetika zaraina ho [[zavamaneno hazo]] sy [[zavamaneno varahiny]]); [[zavamaneno velezina]] (zaraina ho [[zavamaneno velezim-batana]] sy [[zavamaneno velezin-tavany]]; ary [[zavamaneno elektrônika]]. t48flomvzysrquxmtb5e92xupvppeiz