Wikipedia mgwiki https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana MediaWiki 1.44.0-wmf.8 first-letter Rakitra Manokana Dinika Mpikambana Dinika amin'ny mpikambana Wikipedia Dinika amin'ny Wikipedia Sary Dinika amin'ny sary MediaWiki Dinika amin'ny MediaWiki Endrika Dinika amin'ny endrika Fanoroana Dinika amin'ny fanoroana Sokajy Dinika amin'ny sokajy TimedText TimedText talk Module Discussion module 0 823 1093500 1091941 2024-12-29T11:07:16Z Thelezifor 15140 1093500 wikitext text/x-wiki [[Sary:World map 2004 CIA large 1.7m whitespace removed.jpg|vignette|345x345px|Sarin-tanin' ny Tany]] Ny '''jeôgrafia''' dia [[siansa]] miompana amin' ny fandinihana ny [[Tany]] ary indrindraindrindra momba ny zava-mitranga ara-pizika sy ara-biôlôjia ary momba ny olombelona izay miseho eto amin' ny bolan-tany. Mizara ho sampana telo lehibe ny jeôgrafia, dia: * ny [[jeôgrafia matematika]] izay niseho voalohany, andinihana ny endrika sy ny refin' ny Tany amin' ny alalan' ny [[jeôdezia]]; ** ny [[jeôgrafia fizika]] izay ahitana ny taranja siantifika maro mampiditra ny [[siansan' ny zavaboary]]; * ny [[jeôgrafian' ny olombelona]] izay ahitana ny taranja siantifika mampidira ny siansa maro momba ny fiarahamonina. Noho ny fandrosoan' ny [[astrônômia]] sy ny [[astrônaotika]], dia maro ankehitriny ny endrika fantatra amin' ny toerana hafa tsy eto amin' ity planeta ity, ka ny teny hoe ''jeôgrafia'' dia ampiasaina amin' ny fandinihana ny zavatra mitsingevana eny amin' ny lanitra ([[kintana]], [[Fajiry|planeta]], [[Satelita (voajanahary)|satelita]]). == Fiforonan-teny == [[File:Teacher points out a country on a map.jpg|thumb|Mpianatra sy mpampianatra mijery firenena eo amin' ny sarim-bolan-tany|276x276px]] Ny teny [[Fanagasiana|nohagasina]] hoe ''jeôgrafia'' dia avy amin' ny [[Fiteny grika taloha|teny grika taloha]] hoe γεωγραφία / ''geographia'', voafoarona amin' ny hoe η γη / ''hê gê'' "ny tany" sy ny hoe γραφειν / ''graphein'' "manoritsoritra", avy eo avy amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''geographia'', ara-bakiteny "sarin' ny tany"). == Fivoarana sy sahan' ny jeôgrafia == I [[Eratôstenesy]] (276-194 <abbr>tal. J.K.</abbr>) no olona voalohany nampiasa ny teny hoe "jeôgrafia" tao amin' ny asasoratra efa very ankehitriny, fa heverina ho vokatry ny asan' i [[Herôdôtôsy]] (484-420 <abbr>tal. J.K.</abbr>), izay heverina ho mpahay tantara voalohany ihany koa, ny fisehoan' ny jeôgrafia. Ho an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] dia famaritana voasaina ny [[Tany]] ny jeôgrafia, indrindra fa ny [[jeôgrafia fizika]]. Siansa mamaly fahalianana vaovao izy io, ary mamaritra ny [[geôpôlitika]] amin' ny alalan' ny famaritana ny fizaràn-tany ho resena sy halaina, izany dia mitaky fanaovana sarintany. Ho an' i [[Strabôna]] dia fototry ny fanofanana ireo izay te hanapa-kevitra ny jeôgrafia. Lova ara-tantara efatra amin' ny fikarohana ara-jeôgrafia: * ny famakafakana an' erana ny zava-miseho voajanahary sy momba ny [[olombelona]] (jeôgrafia fandalinana ny fielezan' ny [[zavamananaina]]), * ny fandalinana [[fizaràn-tany]] (toerana sy faritra), * ny fandalinana ny fifandraisana eo amin' ny olombelona sy ny [[Tontolo iainana|tontolo iainany]], * ary ny fikarohana momba ny siansan' ny tany. Noho ny fivoaran' ny fikarohana siantifika dia sehatra ara-jeôgrafia maromaro no nivoatra ka lasa manana ny satan' ny siansa feno. Anisan' izany ny [[klimatôlôjia]], ny [[ôseanôgrafia]], ny [[kartôgrafia]], izay nisy fiantraikany indrindra amin' ny fifantohan' ny asan' ny jeôgrafia amin' ny fifandraisan' ny olombelona (lafiny sôsialy) sy ny fifandraisany amin' ny tontolo iainany (endrika araka erana). Ny [[jeôgrafia fizika]] sy [[Jeôgrafia matematika|matematika]] no sampan' ny jeôgrafia niharan' ny fivoaran' ny siansa indrindra, fa nanararaotra izany fiovana izany kosa ny jeôgrafian' ny olombelona mba hialana avy amin' ny [[jeôpôlitika]] mankany amin' ny fandalinana voasaina sy nohatevenin' ny fifandraisan' ny samy olombelona sy ny fifandraisan' izy ireo amin' ny tontolo iainany amin' ny alalan' ny taranja vaovao. Na izany aza, ny jeôgrafia môderina dia taranja mahafaoka ny zava-drehetra mikatsaka ny fahatakatra bebe kokoa ny Tany sy ny zava-misy saro-drafitra momba ny maha-olombelona sy ny zavaboary rehetra, tsy ny toerana misy azy ireo ihany, amin' ny alalan' ny famolavolana sarintany, fa ny fomba niova sy nahatonga azy ireo ho amin' izao toetrany ankehitriny izao. Efa hatry ny ela ny mpahay jeôgrafia no nahatsapa ny taranja sahaniny ho toy ny taranja fihaonana ([[Jacqueline Bonnamour]]): "tetezana eo amin' ny siansan' ny maha olona sy ny siansa fizika". Tsy voafetra amin' ny fampiasana [[kartôgrafia]] (fandalinana sarintany) ny fomba fijery ara-jeôgrafia amin' ny tranga iray. Ahafahana manitsy ny famakafakana ny zavatra dinihina - ny habaka - sy manazava ny maha eto fa tsy any an-kafa ny zava-mitranga iray, ny vondrom-panontaniana, mifandray amin' ny kartôgrafia. Miezaka mamaritana ny anton-javatra, na voajanahary na asan' olombelona àry ny jeôgrafia; ary rehefa hitany ny tsy fitoviana dia miezaka mamaritra ny vokany koa izy. Amin' izao fotoana izao dia nametraka ny tenany amin' ny fampiharana ny fizaràna ny jeôgrafia ho sampana roa lehibe, dia ny [[jeôgrafian' ny olombelona]] sy ny [[jeôgrafia fizika]]. Na izany aza, ny jeôgrafia dia mijanona ho taranja mandravona izay mametra-panontaniana momba "ireo soritra" navelan' ny [[fiarahamonina]] (fitrandrahany ny habaka na ny fiantraikan' ny asany) na ny [[Zavaboary|natiora]] (fiforonan' ny tendrombohitra, ny fiantraikan' ny toetrandro, sns.) ary ny dinamika miasa eo amin' ny fiarahamonina (ohatra: fisandratana ara-sôsiô-ekônômian' ny faritra ao [[Azia]] mifanolotra amin' ny [[Ranomasimbe Pasifika]], fihenana tsikelikelin' ny indostria ao amin' ny firenena mandroso ara-toekaren-tsena) ary ao anatin' ny tontolo fizika (fiovan' ny zava-drehetra maneran-tany, fiakaran' ny ranomasina sns). Araka izany dia liana amin' ny lova (fizika sy momba ny olombelona) sy ny dinamika ([[mponina]], sôsialy sy [[toekarena]], [[kolontsaina]], [[toetany]], sns.) misy eo amin' ny habaka ny jeôgrafia. Fanampin' izany dia mirona amin' ny fampidirana ny sehatra ara-kolontsaina isan-karazany, toy ny sary [[hosodoko]] momba ny endriky ny tontolo manodidina, ny tantara an-tsoratra na ny sarimihetsika, ny jeôgrafia. == Tantara == === Jeôgrafia fahiny === Ao amin' ny faritra [[Ranomasina Mediteranea|mediteraneana]], ny jeôgrafia dia natao tamin' ny fandrefesana azo avy amin' ny andrana sy ny fitantarana momba ny dia sy ny toerana hitanisana ny singa fantatra eto amin' izao tontolo izao. Tena asan' ny manam-pahaizana tao amin' ny tontolo grika ny sarintany sy ny fikarohana tany vaovao. Ohatra, nitanisa ny zava-pantatra rehetra eto amin' izao tontolo izao i [[Klaodiôsy Ptôlemaiôsy]] tao amin' ny bokiny nampitondrainy ny lohateny hoe ''Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις / Geographike Hyphegesis'' ("Boky fianarana jeôgrafia"). Nanao ny iray amin' ny sarintany voalohany amin' ny tontolo fantatra i [[Anaksimandrôsy]]. Ny Grika no sivilizasiôna voalohany fantatra fa nandalina ny jeôgrafia amin' ny maha [[siansa]] sy [[filôzôfia]] azy. I [[Talesy avy any Mileto]], i [[Herôdôtôsy]] (mpanoratra ny kôrôgrafia voalohany), i [[Eratôstenesy]] (sarintany voalohany amin' ny tontolo fantatra - ny ôikôomene -, fikajiana ny [[faribolana]] manodidina ny [[Tany]]), i [[Hiparkôsy]], i [[Aristôty]], i Ptôlemaiôsy dia nandray anjara lehibe tamin' ilay taranja. Nitondra teknika vaovao ny Rômana rehefa nanao ny sarintanin' ny faritra vaovao maro. Namolavola sampana jeôgrafia efatra, izay naharitra hatramin' ny Renaissance taty aoriana, ireo mpialoha lalana ireo: * mamantatra sy mizaha ny [[kôntinenta]]; * mandrefy ny habaky ny Tany ([[jeôdezia]]); * mametraka ny Tany amin' ny rafitra astrônômika ([[kôsmôgrafia]]); * maneho ny habaky ny Tany ([[kartôgrafia]]). === Vanim-potoana môderina === Taorian' ny Renaissance sy tamin' ny vanimpotoan' ny fahitana zava-baovao lehibe dia nipetraka ho taranja mahaleo tena tao amin' ny sehatry ny siansa ny jeôgrafia. I [[Mikołaj Kopernik]] (Nicolas Copernicus) dia namolavola ny [[heliôsantrisma]] izay ilazana fa ny [[Masoandro]] no ivon' izao rehetra izao ary ny [[Tany]] dia mihodina manodidina ny Masoandro. Namoaka sarintanin' izao tontolo izao tamin' ny taona 1569 i [[Gérard Mercator]] tamin' ny takelaka valo ambin' ny folo, antsoina hoe "Mercator projection" izay nanome ny mpandeha an-tsambo ny tena filazalazana momba ny endriky ny Tany. === Vanim-potoana ankehitriny === Vanim-potoana teo anelanelan' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nampitombo ny firehana maro izay miezaka ny hampiseho ny fifandraisana eo amin' ny [[olombelona]] sy ny [[zavaboary]], izany dia nahitam- pahombiazana vokatry ny fomba fiasa hentitra: * ny firehana voafaritra, mampifandray ny anton-javatra sy ny voka-javatra ([[determinisma]]), notarihin' ilay mpahay jeôgrafia alemàna [[Carl Ritter]]. Iheverana ny anton-javatra voajanahary ho misy fiatraikany ara-tsôsialy ny determinisma; * ny firehana manao ho zava-dehibe ny tontolo iainana, novolavolain' ilay mpahay jeôgrafia alemàna [[Friedrich Ratzel]]. Vokatry ny tontolo iainana misy azy ny zavamananaina tsirairay; * ny firehana manome fahafaha-misafidy ny olombelona, an' i [[Vidal de La Blache]], izay mikatsaka ny hanalefaka ireo firehana eo aloha ireo. Tsy misy ny singa famaritana ara-jeôgrafia, fa ny tranga mety hiseho izay azon' ny olona isafidianana hampiasaina na tsia no misy. Manolotra ny natiora fa ny olombelona kosa no mandray fanapahan-kevitra. Mamolavola endri-javatra manokana ihany koa ny École française de géographie ("Sekoly Frantsay momba ny Jeôgrafia"), noforonin' i [[Paul Vidal de La Blache]]: jeôgrafiam-paritra. Fanontaniana amin' ny fiatrehana ny tsy manam-paharoa, ny faritra ("idiôgrafia" na miasa amin' ny zavatra manokana), noho izany dia misoroka ny fiviliana nômôtetika, fa tafiditra ao anatin' ny fahalalana miendrika [[Raki-pahalalana|rakipahalalana]]. I [[Élisée Reclus]] no mpanoratra ny rakipahalalana atao hoe ''Nouvelle Géographie universelle'' ("''Jeôgrafia Maneran-tany Vaovao"''), misy boky 19. Nisy fiantraikany amin' ny faharesen-dahatra [[Anarsisma|anarsista]] ny fomba fijeriny ara-jeôgrafia. === Fiovana lehibe tamin' ny taonjato faha-20 === Ny vaovao avy jeôgrafia nitombo ny taona 1960 ao amin'ny [[Etazonia]] sy niely tamin'ny Frantsa, Soisa ary indrindra Alemaina ao amin'ny taona 1970 . Misy fiantraikany mivantana amin'ny jeografia anglô-saksôna sy skandinaviana izy io. Aingam-panahy avy amin'ny matematika (statistika) sy ny fitsipiky ny toekarena, ity jeôgrafia ity dia manandrana mametraka "lalàna" manerantany (siansa nômôtetika). Amin'ny famoronana fahalalana maro isan-karazany, ny jeôgrafia dia manome ny fanalahidin'ny famakiana sy famakafakana ireo olana lehibe amin'izao fotoana izao mampifandray ny habaka sy ny fiarahamonina. Izy io dia mikendry ny mpihaino isan-karazany: mpanao pôlitika, haino aman-jery, mpahay siansa, ary koa ny fiaraha-monina iray manontolo. Amin'izao tontolo misy antsika miha-manatontolo izao, io fitsipi-pifehezana io dia manome fahafahana manokana ny fisamborana amin'ny fomba maro sy mitsikera ny fikorianan'ny entana, ny vaovao ary ny olona mba hamahana ireo fanamby ateraky ny fiovaovan' ny toetr'andro, ny tanàn-dehibe, na ny fifindra-monina ary ny ady mitam-piadiana. Ny jeôgrafia noho izany dia fitaovana ho an'ny fahaiza-manao sy fanabeazana momba ireo olana ireo, izay ahafahana miasa amin'ny sehatra eo an-toerana, nasiônaly ary manerantany. == Sampana siantifika == === Jeôgrafia matematika === Ny jeôgrafia matematika dia mifantoka amin' ny velaran' ny Tany, ny fandalinana ny fanehoana matematika ary ny fifandraisany amin' ny [[volana]] sy ny [[masoandro]]. Io no endrika voalohany amin' ny siansa ara-jeôgrafika niseho tamin' ny andron' i Gresy fahiny ary ankehitriny dia ahitana ireto taranja siantifika sy teknika manaraka ireto: * ny [[jeôdezia]], ny siansa izay mifantoka amin' ny fandalinana ny bika sy ny fandrefesana ny haben' ny tany; * ny fanaovana sarin-tany, fampiharana ary fandalinana ny sarintany. Ny fitsipika lehibe amin' ny [[kartôgrafia]] dia ny fanehoana ny angon-drakitra amin' ny haino aman-jery ahena mampiseho toerana tena izy; * ny jeôgrafia astrônômika; * vao haingana ny jeômatika dia nanamboatra sampana jeôgrafia izay tsy mitovy amin' ny teo aloha tamin' ny fampiasana fitaovana infôrmatika handinihana ny faritany. Izy io dia mameno ny rafitra fampahalalam-baovao novolavolaina any an-toeran-kafa amin' ny taranja hafa amin' ny alalan' ny references spatial: toerana ara-jeôgrafia, izay voafaritra matetika amin' ny rafi-pandrindra ara-jeôgrafia (X, Y, Z). Avahana araka izany ny rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia sy ny fandrefesana lavitra amin' ny zanabolana ; * ny famakafakana spatial izay mandrakotra fitaovana maromaro nefa koa foto-kevitra amin' ny famolavolan' ny rafitry ny habakabaka sy ny famakafakana ny fiarahamonina amin' ny refin' ny habakabaka; * ny fôtôgrametria, hamaritana ny refy sy ny haben' ny zavatra avy amin' ny fandrefesana amin' ny sary mampiseho ny fomba fijery an' ireo zavatra ireo; * ny tôpôgrafia. === Jeôgrafia fizika === Ny jeôgrafia fizika dia taranja izay mikendry ny "hilaza sy hampitaha ary hanazava ny tontolo iainana". Izy io dia voalamina amin' ny sehatra manokana: jeômôrfôlôjia (ara-drafitra sy ara-ketsika), klimatôlôjia, hidrôlôjia, biôjeôgrafia ary paleôjeôgrafia. Ireo taranja ireo dia mandray anjara amin' ny famakafakana ny tontolo iainana voajanahary, izay lazaina matetika amin' izao fotoana izao, landscapes, izay ''jeôsistema'': vondrona ara-jeôgrafia manana ny rafitra sy ny asany manokana, izay voasoratra ao amin' ny habaka sy ny fotoana. Ny geôsistema dia ahitana singa abiôtika sy biôtika ary antrôpôjenika mifandray: * Ireo <u>singa abiôtika</u> ("tsy misy aina", anton-javatra ara-tontolo iainana ankoatry ny an' ny velona) dia mifandray amin' ny: ** ny litôsfera (vato); ** sy ny atmôsfera, mamaritra ny toetrandro. Ny toetrandro miseho amin' ny hetsiky ny rivotra vahoaka fa koa amin' ny be vato tontolo alalan' ny ''meteoric mpiasa'' izay mandray anjara amin'ny tany ny toetr'andro, amin'ny weathering dingana (fanovana mitranga ao amin'ny vatolampy eo ambany vokatry ny rivotra trangan-javatra); ** ary farany, ny hidrôsfera (ny rano), ny fianarana ankapobeny dia ny sehatry ny hidrôlôjia izay mizara ho hidrôlôjia an-tanibe sy hidrôlôjia an-dranomasina (na ôseanôgrafia). Ny hidrôlôjia dia mahakasika ny fandalinana ny fitsinjarana ny rano (jereo ny tamba-jotra hidrôlôjika). Ao amin'ny tontolo voajanahary, ny rano dia tsy momba ny rano atmôsfera, renirano, farihy, ranomasina sy ranomasimbe, ary ny ranomandry - ny rano dia tsy maintsy raisina amin'ny endriny telo - fa ny rano ao anatiny ihany koa, ny litôsfera. * ny <u>singa biôtika</u> (''bios'', aina) asehon'ny biôsfera (zavamaniry amin'ny alàlan'ny fitôjeôgrafia sy ny biby ao anatin'izany ny biby amin'ny tany amin'ny pedôfaona); * ny <u>singa antrôpôjenika</u> (''anthropos'', olombelona). Ny fandalinana ny jeôsistema amin'izao fotoana izao dia miavaka amin'ny fiheverana bebe kokoa momba ny antrôpizatiôna, ary koa ny fanamafisana ny evôlisiôna amin'ny fotoana. Ohatra, ny jeômôrfôlôjia dia mamakafaka ny iray amin'ireo singa ao amin'ny tontolo voajanahary, mifandray akaiky amin'ireo taranja hafa momba ny jeôgrafia fizika sy ny siansa momba ny tany (jeôlôjia). Ny jeômôrfôlôjia ara-drafitra dia azo avahana izay mifanitsy amin'ny fanamaivanana ny fanehoana mivantana ny rafitra, avy amin'ny jeômôrfôlôjia ara-ketsika (na klimatika mihitsy aza) izay mifandray amin'ny fihetsiky ny toetr'andro manokana ny endriny. Ity taranja ity dia ampifandraisina amin'ny famakafakana ny tontolo iainana manontolo ao anatin'ny rafitry ny tetikasa fampandrosoana na ny fiarovana ny tontolo iainana voajanahary. Ny tena zava-dehibe amin'ny jeôgrafia fizika dia ny tontolo iainana. Izy io dia sampana jeografia izay nanjaka hatramin'ny taona 1950-1970 tamin'ny alàlan'ny jeômôrfôlôjia, indrindra ny rafitra, ary noho izany ny fifehezana manontolo. Ny fandalinana ny jeôgrafia ara-fizika sy ny tontolo iainana no fototry ny fandalinana ny jeôgrafia ho an'ny rain'ny jeôgrafia frantsay, Paul Vidal de La Blache. Mba hahatakarana ny fandaminan’ny fiaraha-monin’olombelona, ​​dia nilaina ny nanadihady ny tontolo nisy ny olona. Ilay mpahay tantara Lucien Febvre dia nahafeno fepetra ity fomba fiasa pôsibilista ity, "Ny natiora mizara ny karatra, ny olona no mandray anjara" (J.-P. Alix, ''L'Espace Humain'' ) (pôsibilisma). Ny fivoaran'ny epistemôlôjia tamin'ny taona 1960 dia nalemy mafy ny jeôgrafia fizika, ireo jeôgrafa toa an'i Yves Lacoste dia nanakiana mafy ny fihazonana ny jeôgrafia fizika ho toy ny singa manazava ny fikambanan'ny fiarahamonin'olombelona (determinisma). Niova be ny jeôgrafia fizika ankehitriny. Lasa liana amin'ny andraikitry ny ololna amin'ny fiovan'ny tontolo iainany izy. Anisan'ny foto-kevitra be mpampiasa indrindra isika dia mahita anthropization (jereo ohatra ny tombony sy ny teritery amin'ny asan'i J.-P. Marchand, University of Bretagne, momba ny toetr'andro any Irlandy). Ny toeran'ny jeôgrafia fizika no lohahevitry ny adihevitra ao anatin'ny jeôgrafia. Misy mihevitra ny jeôgrafia fizika ho toy ny siansa momba ny natiora, ny hafa toa an'i J.-P. Marchand dia milaza hoe: "jeôgrafia fizika, siansa sôsialy". Ny firaisan'ny fifehezana dia matetika mampametra-panontaniana noho ny antony roa. Ny jeôgrafia sy ny fizika sasany dia nanakaiky be ny sampana fikarohana momba ny siansa momba ny tontolo iainana. Ny jeôgrafian' ny olombelona sasany dia mandà amin'ny anaran'ny determinisma ny fanazavana ara-pizika momba ny fandaminana ny habaky ny olombelona. Ny jeôgrafia fizika sasany dia mampiditra ny foto-kevitry ny jeôgrafian' ny olombelona sy ny siansa sôsialy. Miangavy izy ireo mba hamelomana indray ny jeôgrafia ara-batana indraindray antsoina hoe jeôgrafian' ny tontolo iainana. Ohatra amin'izany ny fianarana eo amin'ny sehatry ny ''fampandrosoana maharitra''. Yvette Veyret amin'ny jeômôrfôlôjia, Martine Tabaud ao amin'ny klimatôlôjia ary i Paul Arnoud ao amin'ny biôgeôgrafia dia manandrana mampifanaraka ''ny jeôgrafia fizika'' sy ''ny jeografian' ny olombelona'' amin'ny fampifangaroana ny fandalinana ny tontolo iainana, amin'ny fiheverana ireo mpilalao sy ny fivoarana ara-jeôpôlitika. === Jeôgrafian' ny olombelona === ==== Jeôgrafia ankapobeny ==== Ny jeôgrafian'ny olombelona dia fandalinana ny asan'ny olombelona amin' ny erana ety ambonin'ny tany, noho izany ny fandalinana ny oikumene, izany hoe ny faritra onenan'ny olombelona. Ny famakafakana ny jeôgrafian'ny olombelona dia natao tamin'izany fotoana izany tamin'ny alàlan'ny prisma amin'ny hakitroky: nikatsaka ny hahatakatra ny safidy izay mitarika ny olona amin'ny fisafidianana ny toerana halehany. Ny oniversite jeôgrafia tany am-boalohany tamin' ny taonjato faha-20 dia manamafy ny lanjan'ny tantara. Amin'ity fomba ity, ny fifandraisana misy eo amin'ny olombelona sy ny zavaboary amin'ny alàlan'ny fahalalana azy sy ny tantarany manokana dia mitarika amin'ny fanavahana ny fiaraha-monina sy ny faritra araka ny karazana fiainany. Ny jeôgrafian'ny olombelona no fiandohan'ny taonjato faha-20 ny mahantra fifandraisana ny famaizana. Tahaka ny jeografia ara-batana, indrindra indrindra dia fitsipi-pifehezana tena mamaritra sy tsy dia mandalina loatra. Tamin'ny taona 1920-1930, nisy fomba fijery ara-toekarena momba ny jeôgrafia olombelona nivoatra manodidina an'i Albert Demangeon, akaikin'ny sekoly Annales. Saingy, ny jeôgrafia isam-paritra hatrany no manjaka mandritra io vanim-potoana io. Tamin'ny taona 1960, dia nivoatra ny jeôgrafia vaovao, na ny famakafakana ny habakabaka, izay nanana faniriana hamantatra ireo lalàna manerantany momba ny fandaminana ny habakabaka ataon'ny olombelona. Ity fomba fijery pôzitivista ity dia hihazona toerana misongadina amin'ny fironana ara-jeôgrafia. Ny jeôgrafian' ny olombelona dia nohavaozina tamin'ny faran'ny taona 1970 nataon'i Yves Lacoste, mpamorona sy mpanorina ny famerenana ''Hérodote'' tamin'ny 1976 (mitondra ny lohateny voalohany ''Strategies geographies ideologies'', avy eo tamin'ny 1983 ''Revue de géographie et de géopolitique'' ) ary mpanoratra ny lahatsoratra ''Jeôgrafia, izy io no tena ampiasaina amin'ny ady''. Avy eo izy dia mamerina ny fomba fiasa ara-politika momba ny jeôgrafia, siansa izay inoany fa azo ampiasaina amin'ny tombontsoan'ny ''ampahorina''. Ny ampahany sasany amin'ny jeôgrafia dia mandà tanteraka ny jeôgrafia fizika amin'ny alàlan'ny fanamafisana ny jeôgrafia ho toy ny siansa sôsialy, ity fahitana ity dia nampitaina tao amin'ny diary ''Espace-Temps'' naorin'i Jacques Lévy sy Christian Grataloup tamin'ny 1975. Amin'izao fotoana izao, ny jeôpôlitika dia mirona hamakafaka ny vokatry ny fanatontoloana (jeôekônômika) sy ny fitantanana ny harena voajanahary (volamena; volamena manga - rano; volamena mainty - solitany; volamena maitso - ny ala ) no zavatra tena ianaran'ny jeôgrafia olombelona. Ny jeôgrafian' ny olombelona koa dia nohamafisina tamin'ny fomba fiasa ara-kolontsaina (ny jeôgrafia ara-kolontsaina dia mandalina ny fanao sy ny fomba fiainan'ny mponina. Ny jeôgrafian'ny lahy sy ny vavy, mpandova ny pôstmôdernisma ary ny sampana zana-jeôgrafia ara-kolontsaina dia nivoatra tao Frantsa hatramin'ny faran'ny taona 1990 . ==== Jeôgrafiam-paritra ==== Ny ''jeôgrafiam-paritra'' dia fikarohana ara-jeôgrafia amin'izao fotoana izao mba hizarana ny habaka ho faritra. Ny dingana voalohany amin'ity dingana ity noho izany dia ny fanakambanana miaraka amin'ity anarana ity ireo toerana misy ny taharo ranoray iray. Avy eo, afaka milaza isika hoe ahoana no maha-olona ara-jeôgrafia ity faritra ity, ny maha-samihafa azy amin'ny faritra hafa. Nanomboka tamin'ny taona 1950 tany amin'ny tontolo anglô-saksôna, avy eo niaraka tamin'ny fahatarana folo na roapolo taona tany Frantsa, dia voatsikera mafy ny paradigma ao amin'ny faritra, indrindra ny manodidina ny gazetiboky ''L'Espace Géographique.'' Raha heverina ho efa lany andro ny fomba fiasa isam-paritra, dia noho ny korontana maneran-tany toy ny revolisiona fitaterana na fanatontoloana izany. Ireo fanakianana ireo dia hampiroborobo ny fipoiran'ny rivo-piainana te ho ara-tsiansa sy tanjona kokoa: ''ny sekolin'ny famakafakana habakabaka'' . Hatramin'ny taona 1970 sy 1980 , ny jeôgrafia dia nahita ny fivoaran'ny sampana vaovao amin'ny taranja mifanaraka amin'ny fomba fiasa isan-karazany (indrindra ny fampiasana fitaovana avy amin'ny toekarena, matematika, siansa pôlitika, sôsiôlôjia ary siansa infôrmatika), nentanin'ny Skandinaviana, Amerika Avaratra ary ny jeôgrafia anglisy, indrindra amin'ny alàlan'ny fomba fiasa isan-karazany. === Saha mifandray aminy === Ny fandinigana ny toekarena an-kabaka dia faritra eo amin'ny sisin-tanin'ny jeôgrafia ara - toekarena sy mikrôekônômia. Mandalina fanontaniana momba ny toerana ara-toekarena, ary ny fifandraisana ara-toekarena eo amin'ny eran-tany (fanatontoloana) sy ny eo an-toerana (fandrindrana isam-paritra, ivon'ny fahaiza-manao, famindrana toerana , sns.). Tena ilaina amin'ny jeôgrafia ny hevitry ny mari-pamantarana - na fomba fiasa multiscalar: miankina amin'ny hoe mandinika ny planeta manontolo (kely) ny jeôgrafia na ampahany amin'izany fotsiny (lehibe), dia miresaka jeôgrafia ankapobeny na jeôgrafia isam-paritra isika . Amin'izao fotoana izao anefa dia aleo miresaka jeôgrafia ara-dohahevitra toy izay jeôgrafia ankapobeny sy jeôgrafian'ny faritany fa tsy jeôgrafia isam-paritra. === Planeta hafa === Talohan'ny taona 1970, ny astrônômia dia siansa hafa tanteraka. Hatramin'ny fikarohana ny habakabaka, ny jeôgrafia koa dia ny fandalinana ny toetran'ny zavatra mitsingevana eny amin' ny lanitra rehetra; tsy nisy teny manokana noforonina ho an'ny tsirairay. Koa satria manomboka fantatra ny endrik'izy ireo, io fomba fiasa io ihany no mitarika ny fandalinana. ==== Maningana ==== Ny selenôgrafia ihany no toa ampiasaina. Ny teny hoe ''areôgrafia'' ho an'i Marsa, ohatra, dia natolotra, saingy tsy dia nahomby loatra. == Fomba fiasa sy teknika == Ny jeôgrafia dia mitaky fahaizana mamantatra ny faritra samihafa amin'ny tany mifandray amin'ny tsirairay. Mba hanaovana izany, teknika maro no novolavolaina nandritra ny tantara. Nandritra ny fotoana ela Ny jeografia dia nametraka fanontaniana lehibe efatra tamin'ny tenany rehefa nijery ny Tany izy ireo, ka tafiditra ao anatin'ny dingan'ny famaritana sy famakafakana: # Iza: ny tsirairay sy ny fiarahamonina dia mamokatra ny habakany miaraka amin'ny soatoaviny sy ny fomba fiainany; # Inona: ny fiantraikan'ireo lehilahy ireo, na ara-toekarena, na ara-tsosialy, na ara-tontolo iainana, vokatry ny andrim-panjakana misy azy, ny fikarohana, ny teknika, ny fifanakalozana na koa ny fitrandrahana ny harena voajanahary  ; # Aiza: ny toeran'ireo asan'olombelona ireo; amin'ny ankapobeny ny anton'ireo toerana; # Rahoviana: ny vanim-potoana ara-tantara izay ahafahan'ny olona na fiaraha-monina mamokatra habaka manampy na mifaninana amin'ireo teo aloha. Satria ny fifandraisan'ny habakabaka no fanalahidin'ity siansa sinôptika ity, ny sarintany dia fitaovana lehibe. Ny sariitatra klasika dia nanatevin-daharana ny fomba maoderina kokoa amin'ny famakafakana ara-jeografika, rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia infôrmatika. Amin'ny fandalinany, ny jeôgrafia dia mampiasa fomba efatra mifamatotra: * Sistematika - Manangona fahalalana ara-jeôgrafia ho sokajy azo trandrahana maneran-tany. * Am-paritra - Manadihady ny fifandraisana mirindra eo amin'ny sokajy ho an'ny faritra na toerana manokana eto amin'ny planeta. * Manoritsoritra - Tondroina fotsiny ny toerana misy ny endri-javatra sy ny mponina. * Analitika - Manontany ny antony ahitantsika toetra sy mponina ao amin'ny faritra ara-jeôgrafia manokana. === Sarintany === Ny kartôgrafia dia mandalina ny fanehoana ny etỳ ambonin'ny tany sy ny asan'ny olombelona. Na dia miantehitra amin'ny sarin-tany aza ny zana-pahaizana hafa momba ny jeôgrafia mba hanehoana ny famakafakany, ny fanaovana sarin-tany dia tsy misy dikany loatra ka azo heverina ho mitokana. Ny kartôgrafia dia nivoatra avy amin'ny fanangonana teknika fandrafetana ho lasa siansa tena izy. Mila mianatra psikôlôjia ara-tsaina sy ergônômika ny mpanao kartôgrafia mba hahatakarana hoe iza amin'ireo marika no mampita vaovao momba ny Tany amin'ny fomba mahomby indrindra, ary ny psikôlôjia momba ny fitondran-tena mba hampidirana ny mpamaky sarin-tany handray andraikitra amin'ny fampahalalana. Tsy maintsy mianatra jeôdezia sy matematika ampy izy ireo mba hahatakarana ny fiantraikan'ny endriky ny Tany amin'ny fanodinkodinan'ny sarin-tsarintany apetraka eo amin'ny tany fisaka hojerena. Azo lazaina, tsy misy resabe loatra, fa ny kartôgrafia no voa nitomboan'ny sehatry ny jeôgrafia lehibe kokoa. === Rafitra fampahalalana ara-jeôgrafia === Ny rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia dia rafitra fampahalalam-baovao afaka mandamina sy manolotra angon-drakitra alfanomerikan' ny habakabaka, ary koa mamokatra drafitra sy sarintany. Ny fampiasana azy dia mandrakotra ny hetsika ara-jeômatika amin'ny fanodinana sy fizarana vaovao ara-jeôgrafia. Amin'ny ankapobeny dia amin'ny lafiny roa ny fanehoana, fa ny fanaovana 3D na sary mihetsika mampiseho fiovaovana ara-potoana eo amin'ny fari-tany iray dia azo atao, ao anatin' izany ny fitaovana, ny tsy azo tsapain-tanana sy ny idealy, ny mpilalao, ny zavatra ary ny tontolo iainana, ny habaka sy ny habaka. Ny fampiasana amin'izao fotoana izao ny rafitra fampahalalam-baovao ara-jeôgrafia dia ny fanehoana tena misy na tsy dia misy dikany loatra amin'ny tontolo iainana mifototra amin'ny primitiva jeômetrika: teboka, tsilo, marolafy na meshes (raster). Ireo primitiva ireo dia mifandray amin'ny fampahalalana momba ny toetra toy ny natiora (lalana, lalamby, ala, sns.) na fampahalalana hafa mifandraika amin'ny toe-javatra (isan'ny mponina, karazana na faritra amin'ny kaominina, ohatra). Ny sehatry ny maha-mpikambana amin'ireo karazana rafi-pampahalalam-baovao ireo dia ny an'ny siansa momba ny vaovao ara-jeôgrafia. Ity fampiasana ity dia malaza amin'ny alalan'ny fahafahana mampiditra mora foana ao amin'ny pejin'ny tranonkala Internet sarintany mampifanindry angona eo amin'ny sarintany, amin'ny alalan'ny fandaharana interfaces (API, ho an'ny ''Application Programming Interface'' ). Ny ohatra malaza indrindra dia ny Google Maps API, Microsoft®Bing Maps, sns. Ho an'ireo mpamorona maniry ny hampiditra ireo fenitra lehibe momba ny fampahalalana ara-jeôgrafia, ny tranokala JavaScript Leaflet maimaim-poana dia mampivondrona vondron'olona ôfisialy sy manampahaizana manokana. === Fandrefesana lavitra === Ny fandrefesana lavitra dia midika, amin'ny heviny malalaka indrindra, fandrefesana na fahazoana vaovao momba ny zavatra iray na tranga iray, amin'ny alalan'ny fitaovana fandrefesana tsy misy fifandraisana amin'ilay zavatra nodinihina. Izany dia ny fampiasana lavitra ny karazana fitaovana rehetra (ohatra, fiaramanidina, sambon-danitra, zanabolana na sambo ) mamela ny fahazoana vaovao momba ny tontolo iainana. Ny fitaovana toy ny fakan-tsary, lazera, radara, sônara, sismôgrafy na gravimetatra dia matetika ampiasaina. Ny fandrefesana lavitr'ezaka maoderina matetika dia mampiditra fanodinana nomerika, saingy afaka mampiasa fomba tsy nomerika ihany koa. === Fomba jeôgrafia ara-kabe === Ny jeôstatistika dia fitsipi-pifehezana eo amin'ny sisintany misy ny matematika sy ny siansa momba ny tany . Ny sehatry ny fampiasana azy ara-tantara dia ny fanombanana ny tahiry mineraly, saingy midadasika kokoa ny sehatry ny fampiharana azy ankehitriny ary azo ianarana amin'ny alàlan'ny geostatistika ny trangan-javatra spatialized rehetra. Famakafakana ny angona ara-jeôgrafia: ny jeôgrafia, ny drafitry ny tanàna ary ny mpanentana dia mihamaro mampiasa tabilao angona lehibe omen'ny fanisam-bahoaka na fanadihadiana. Ireo tabilao ireo dia misy angon-drakitra amin'ny antsipiriany be loatra ka ilaina ny fomba hanesorana ny fampahalalana fototra avy amin'izy ireo. Izany no andraikitry ny famakafakana multivariate (antsoina koa hoe, amin'ny endriny isan-karazany: famakafakana angon-drakitra, famakafakana anton-javatra na famakafakana taratasim-pifandraisana na ''antontan' isa marobe'' ). Tafiditra ao anatin'izany ny fanovàna ny latabatra angona ho lasa matrice mifamatotra amin'ny fari-pahalalana mba hanesorana ny ''eigenvectors'' (na ''anton-javatra'' na ''singa fototra'' ) ary hamokatra fiovana miovaova. Tombontsoa voalohany: ny fanisam-bahoaka sasany (vidin'ny tany, fidiram-bola, hofan-trano, sns) dia hosoloina singa tokana izay hamintinana azy ireo amin'ny fanoherana ny tokantrano manankarena amin'ny tokantrano mahantra ao an-tanàna. Raha tokony hanao sari-tany miverimberina maromaro, dia sarintany anton-javatra maneho ny rafitra ara-tsôsialy no hanome vaovao synthetic. Tombontsoa faharoa, ny traikefa dia mampiseho fa ny mpanohitra mpanankarena / mahantra no mandrafitra ny vaovao fototra omen'ny fanisam-bahoaka any amin'ireo tanàn-dehibe rehetra nodinihina eran-tany. Ny sarintany rehetra maneho ny angona ara-tsosialy sy ara-toekarena dia hamerina io rafitra io. Fa matetika dia misy tranga hafa mahaliana (fanohitra tanora / antitra, misotro ronono / miasa, manodidina / manodidina vao haingana misy tanàna tranainy, foko foko, sns) izay hafenin'ity tranga manjaka ity. Ny famakafakana multivariate dia mamokatra varimbazaha vaovao izay orthogonal amin'ny fananganana, izany hoe tsy miankina. Araka izany, ny lafin-javatra tsirairay dia haneho trangam-piarahamonina samihafa. Ny famakafakana dia hamantatra ny rafitra miafina ao ambanin'ny variables. Ireo fomba ireo dia tena mahery, ilaina nefa manolotra fandrika maro ihany koa. Ny endrika samihafa amin'ny famakafakana multivariate dia ampiasaina, miankina amin'ny metrika nofidiana (amin'ny ankapobeny, ny metrika Euclidean mahazatra na Chi-square, jereo ny ''fitsapana χ²''), miankina amin'ny fisiana na tsy fisian'ny fihodinana, miankina amin'ny fampiasana ny "commonalities", ary toy izany koa. Amin'izao fotoana izao, ny fampiasana ordinatera matanjaka sy rindrambaiko statistika be mpampiasa dia mahatonga ity karazana fanadihadiana ity ho mahazatra, izay mampitombo ny mety hisian'ny fahadisoana  . Ny etnôgrafia dia ny siansa momba ny antrôpôlôjia izay ny tanjona dia ny fandalinana famaritana sy famakafakana eo amin'ny sehatry ny fomba amam-panao sy ny fomba amam-panao manokana. Ity fandalinana ity dia natao ho an'ny mponina antsoina hoe "primitiva" taloha. == Vangio koa == * [[Lisitry ny firenena]] * [[Voambolan' ny jeôgrafia]] == Rohy == * [http://www.populationdata.net Population data] {{Wayback|url=http://www.populationdata.net/ |date=20080910222803 }} [[Sokajy:Jeografia| ]] [[Sokajy:Siansa ara-tsosialy]] abbj7217cztq0waggr3qqvtdfv4qigo 0 2731 1093501 1091563 2024-12-29T11:17:06Z Thelezifor 15140 1093501 wikitext text/x-wiki [[Sary:Sea-chile.jpg|vignette|319x319px|Ranomasina]] Ny '''ranomasina''' dia velaran-drano [[Rano masira|masira]] midadasika, manodidina [[kôntinenta]] amin' ny ankapobeny, ary mahasarona faritra lehibe dia lehibe amin' ny velaran' ny [[tany]] manontolo. Rehafa lehibe ny velarany dia atao hoe [[ranomasimbe]] na [[ôseana]] ny ranomasina. Miovaova ny hafanan' ny ranomasina, ka ambany izany eo akaikin' ny tany sy ny vavan' ny ony lehibe fa ambony kosa any amin' ny fanambanin' ny ranomasina; na izany aza, tsy miova firy ny fatran' ny sira levona manerana ny ranomasina rehetra. Ny tena be dia be levona ao anaty ranomasinba dia ny [[klôriora-na sodiôma]] (NaCl). Ny ranon' ny ranomasina koa dia misy [[Sira (simia)|sira]] [[maneziôma]], [[kalsiôma]], [[pôtasiôma]], ary [[Volavelona|merkiora]], ankoatry ny maro hafa, ny sasany amin' ny fatra farany bitika. Karazana [[zavamananaina]] maro - anisan' izany ny [[bakteria]], ny [[prôtista]], ny [[ahidrano]], ny [[zavamaniry]], ny [[holatra]] ary ny [[biby]] - no miaina any an-dranomasina izay manome toeram-pivelomana sy tontolo iainana an-dranomasina isan-karazany, manomboka amin' ny vohon-dranomasina sy ny moron-dranomasina izay azon' ny tara-masoandro, ka hatrany amin' ny lalina be anjakan' ny [[Tsindry (fizika)|tsindry]] ambony dia ambony any amin' ny hantsan-dranomasina sy lohasahan-dranomasina lalina mangatsiaka sy maizina; ary araka ny laharam-pehintany, manomboka amin' ny rano mangatsiaka any amin' ny [[satro-dranomandry an-tendrontany]] ka hatrany amin' ny faritra mafana eny amin' ny [[haran-dranomasina]] any amin' ny [[faritra trôpikaly]]. Maro amin' ny vondron-javamananaina no nivoatra tao an-dranomasina ary mety ho nanomboka tao ny fiainana. [[Sary:Propagation du tsunami en profondeur variable.gif|vignette|283x283px|[[Tsonamy]]: rehefa mandroso eny amin' ny rano marivo ny onja dia mihamiadana ary mitombo ny haavony.]] Manakely ny fahasamihafan' ny [[toetany]] eto amin' ny Tany sady manana anjara toerana lehibe amin' ny [[tsingerin' ny rano]] sy ny [[Tsingerin' ny karbônina|karbônina]] ary ny [[Tsingerin' ny azôta|azôta]] ny [[ranomasimbe]]. Mifandray amin' ny [[Soson-drivotra|atmôsfera]] ny eny ambonin' ny rano, mifanakalo toetra toy ny poti-javatra sy ny [[Mari-pana|maripana]], ary koa ny rian-drano. Ny rian-drano ambonin' ny ranomasina dia rian-drano vokarin' ny rivotry ny atmôsfera sy ny rivotra mitsoka ambonin' ny rano, miteraka onjan-drivotra, mamorona fikorian-drano miadana nefa marin-toerana, toy ny amin' ny ranomasimbe izay ahitana korian-drano lalina an-dranomasimbe. Mitondra rano mangatsiaka avy any amin' ny manodidina ny [[tendrontany]] mankany amin' ny ranomasimbe rehetra ary misy fiantraikany lehibe amin' ny toetany ny korian-dranomasina lalina, fantatra amin' ny anarana hoe korian-dranomasimbe. Vokatry ny fihodin' ny [[Tany]] sy ny fisintonan' ny [[Volana]] ary, amin' ny fomba kely kokoa, ny [[Masoandro]] ny [[samonta]], izany hoe ny fisondrotra sy fidinan' ny ranomasina, izay miseho indroa isan' andro. Mety misy elanelana lehibe ny samonta any amin' ny [[helodrano]] na [[vinanin-dranomasina]]. Mety hitarika [[tsonamy]] mandrava, toy ataon' ny [[volkano]] sy ny [[fihotsahan' ny tany]] ary ny fianjeran' ny [[meteôrita]] lehibe, ny [[horohoron-tany]] an-dranomasina vokatry ny fihetsehan' ny [[takelaka tektônika]] ao ambanin' ny ranomasina. Singa manan-danja ho an' ny olombelona nandritra ny [[tantara]] sy tao amin' ny [[kolontsaina]] ny ranomasina. Voarakitra hatramin' ny [[Andro Taloha]] ary voaporofo tsara tamin' ny [[vanim-potoana talohan' ny tantara]] ny fampiasana sy ny fandinihan' ny olombelona ny ranomasina, fa ny fikarohana siantifika môderina kosa dia antsoina hoe [[ôseanôgrafia]] ary ny habaka an-dranomasina dia fehezin' ny <u>lalàna momba ny ranomasina</u>, miaraka amin' ny <u>lalànan' ny fifamoivoizana an-dranomasina</u> izay mifehy ny fifandraisan' ny olombelona eny an-dranomasina. Manome sakafo be dia be ho an' ny olombelona ny ranomasina, ​​indrindra fa ny [[trondro]], ao koa ny [[hazan-dranomasina]] hafa, ny [[biby mampinono]] ary ny [[ahidrano]], azon' ny mpanjono izany na nompiana na nambolena tao anaty ranomasina. Ny fampiasana hafa ny ranomasina ataon' ny olombelona dia ahitana ny raharaham-barotra, ny fandehanana lavitra, ny fitrandrahana mineraly, ny famokarana herinaratra, ny ady ary ny fialam-boly toy ny milomano, ny fandehanana amin-day, ary ny fisitrihana an-dranomasina. Maro amin' ireo hetsika ireo no miteraka fandotoana ny ranomasina. == Ranomasina malaza == * [[Ranomasina Mediteranea]] * [[Ranomasina Avaratra]] * [[Ranomasina Maty]] * [[Ranomasina Baltika]] * [[Ranomasina Mena]] * [[Ranomasina Mainty]] * [[Ranomasina Adriatika]] * [[Ranomasina Kaspiana]] * [[Ranomasin' i Azov]] * [[Ranomasin' i Aral]] == Jereo koa == '''Tany''' * [[Tanjona (jeôgrafia)|Tanjona]] * [[Saikinosy|Saikanosy]] '''Ranomasira''' * [[Ranomasina]] * [[Hoala]] * [[Helodrano]] * [[Andilan-dranomasina]] '''Ranovory''' * [[Farihy]] * [[Dobo]] * [[Heniheny]] * [[Honahona]] * [[Riakasia]] '''Ranomandeha''' * [[Renirano]] * [[Ony]] * [[Sakelidrano]] * [[Loharano]] * [[Voambolan' ny jeôgrafia]] [[Sokajy:Jeografia]] [[Sokajy:Ranomasina]] [[Sokajy:Rano]] 96mz6pc8zhfe8j9q7xe55q6pluiy2d3 0 10989 1093474 953791 2024-12-29T04:02:45Z 41.213.235.225 1093474 wikitext text/x-wiki {{coord|-23.532500|-46.791670}} {{infobox tanàna |anarana=Osasco |velarantany= 64,94 |isam-ponina= 728.615 |firenena={{BRA}} |faritra= {{Sao Paulo}} |saina=Bandeira de Osasco.svg |sary=Caio Badner - Osasco.JPG }} [[File:SaoPaulo Municip Osasco.svg|thumb|left|Osasco]] '''Osasco''' dia tanàna any [[Brazila]]. == Jereo koa == * [[Brazila]] {{reflist}} {{commonscat}} [[Sokajy:Tanàna ao São Paulo]] [[Sokajy:São Paulo|*]] iqsongoaaeqtsm32z590477ll2t6hlc 0 67639 1093476 954181 2024-12-29T04:08:16Z 41.213.235.225 1093476 wikitext text/x-wiki {{coord|-25.014720|-47.926670}} {{infobox tanàna |anarana=Cananéia |velarantany= 1.242,010 |isam-ponina= 12.374 |firenena={{BRA}} |faritra= {{Sao Paulo}} |saina= |sary=PSX 20170624 104357.jpg }} I '''Cananéia''' dia kaominina ao [[Brazila]], ao amin'i [[Sary:Bandeira_do_estado_de_São_Paulo.svg|20px]] [[São Paulo|São Paulo]], ao amin'i [[Mesoregione di Litoral Sul Paulista|Litoral Sul Paulista]], [[Microregione di Registro|Registro]]. == Jeografia == Ny velarantanin'ilay tanàna dia 1.242,010 kilometatra toradroa. Ny isam-ponina dia 12.374. {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Tanàna ao São Paulo]] 6l1rbgd8ztsr3kvbz9p59mjnph63ycf 1093477 1093476 2024-12-29T04:19:46Z 41.213.235.225 1093477 wikitext text/x-wiki {{coord|-25.014720|-47.926670}} {{infobox tanàna |anarana=Cananéia |velarantany= 1.242,010 |isam-ponina= 12.374 |firenena={{BRA}} |faritra= {{Sao Paulo}} |saina=Bandeira Cananeia SaoPaulo Brasil.svg |sary=PSX 20170624 104357.jpg }} I '''Cananéia''' dia kaominina ao [[Brazila]], ao amin'i [[Sary:Bandeira_do_estado_de_São_Paulo.svg|20px]] [[São Paulo|São Paulo]], ao amin'i [[Mesoregione di Litoral Sul Paulista|Litoral Sul Paulista]], [[Microregione di Registro|Registro]]. == Jeografia == Ny velarantanin'ilay tanàna dia 1.242,010 kilometatra toradroa. Ny isam-ponina dia 12.374. {{reflist}} {{commonscat|Canaeia}} [[sokajy:Tanàna ao São Paulo]] ax8vkrweucyckeany79062s01k42dim 1093478 1093477 2024-12-29T04:20:40Z 41.213.235.225 1093478 wikitext text/x-wiki {{coord|-25.014720|-47.926670}} {{infobox tanàna |anarana=Cananéia |velarantany= 1.242,010 |isam-ponina= 12.374 |firenena={{BRA}} |faritra= {{Sao Paulo}} |saina=Bandeira Cananeia SaoPaulo Brasil.svg |sary=PSX 20170624 104357.jpg }} [[File:SaoPaulo Municip Cananeia.svg|thumb|left| Cananeia]] I '''Cananéia''' dia kaominina ao [[Brazila]], ao amin'i [[Sary:Bandeira_do_estado_de_São_Paulo.svg|20px]] [[São Paulo|São Paulo]], ao amin'i [[Mesoregione di Litoral Sul Paulista|Litoral Sul Paulista]], [[Microregione di Registro|Registro]]. == Jeografia == Ny velarantanin'ilay tanàna dia 1.242,010 kilometatra toradroa. Ny isam-ponina dia 12.374. {{reflist}} {{commonscat|Canaeia}} [[sokajy:Tanàna ao São Paulo]] giio865yu043009gqk5spu1ffj7924m 0 68130 1093473 953995 2024-12-29T03:55:45Z 41.213.235.225 1093473 wikitext text/x-wiki {{coord|-24.708060|-47.555280}} {{infobox tanàna |anarana=Iguape |velarantany= 1.980,92 |isam-ponina= 30.675 |firenena={{BRA}} |faritany= {{Sao Paulo}} |saina=Bandeira de iguape.JPG |sary=Iguape-lagamar.jpg }} [[File:SaoPaulo Municip Iguape.svg|thumb|left|Iguape]] I '''Iguape''' dia kaominina ao [[Brazila]], ao amin'i [[File:Bandeira_do_estado_de_São_Paulo.svg|20px]] [[São Paulo|São Paulo]], ao amin'i [[Mesoregione di Litoral Sul Paulista|Litoral Sul Paulista]], [[Microregione di Registro|Registro]]. ==Jeografia== Ny velarantanin'ilay tanàna dia 1.980,916 kilometatra toradroa. Ny isam-ponina dia 30.675. {{commonscat}} [[sokajy:Tanàna ao São_Paulo]] 2i33aeyvscvl0xsmc0qbqo2eflkylgy 0 68134 1093469 936534 2024-12-29T03:46:40Z 41.213.235.225 1093469 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ilha Comprida |velarantany= 188,53 |isam-ponina= 13.447 |firenena={{BRA}} |faritra= {{Sao Paulo}} |saina= |sary=Ponte sobre o Mar Pequeno ligando os municípios de Iguape e Ilha Comprida.jpg }} [[File:SaoPaulo Municip IlhaComprida.svg|thumb|left|Ilha Comprida]] I '''Ilha Comprida''' dia kaominina sy nosy mirefy 74 km ao [[São Paulo]], [[Brazila]], ao amin'i [[sary:Bandeira_do_estado_de_São_Paulo.svg|20px]] [[São Paulo|São Paulo]], ao amin'i [[Mesoregione di Litoral Sul Paulista|Litoral Sul Paulista]], [[Registro]]. ==Jeografia== Ny velarantanin'ilay tanàna dia 188,530 kilometatra toradroa. Ny isam-ponina dia 13.447. Ny vondrom-piarahamonina manodidina dia [[Iguape]] sy [[Cananéia]]. {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Tanàna ao São Paulo]] [[sokajy:Nosy ao São Paulo]] 9azy5s2kkkzx7g6ocxfhgv9jas238eg 1093475 1093469 2024-12-29T04:06:06Z 41.213.235.225 1093475 wikitext text/x-wiki {{coord|24|44|S|47|32|W}} {{infobox tanàna |anarana=Ilha Comprida |velarantany= 188,53 |isam-ponina= 13.447 |firenena={{BRA}} |faritra= {{Sao Paulo}} |saina= |sary=Ponte sobre o Mar Pequeno ligando os municípios de Iguape e Ilha Comprida.jpg }} [[File:SaoPaulo Municip IlhaComprida.svg|thumb|left|Ilha Comprida]] I '''Ilha Comprida''' dia kaominina sy nosy mirefy 74 km ao [[São Paulo]], [[Brazila]], ao amin'i [[sary:Bandeira_do_estado_de_São_Paulo.svg|20px]] [[São Paulo|São Paulo]], ao amin'i [[Mesoregione di Litoral Sul Paulista|Litoral Sul Paulista]], [[Registro]]. ==Jeografia== Ny velarantanin'ilay tanàna dia 188,530 kilometatra toradroa. Ny isam-ponina dia 13.447. Ny vondrom-piarahamonina manodidina dia [[Iguape]] sy [[Cananéia]]. {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Tanàna ao São Paulo]] [[sokajy:Nosy ao São Paulo]] o4f6oxituascu0uusxj1kfhjbx7sdq2 0 190181 1093465 1016191 2024-12-28T16:09:24Z 181.6.221.38 /* Jereo koa */ 1093465 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Ayrton Senna 8 (cropped).jpg |anarana=Ayrton Senna |teraka=21 Martsa 1960 |maty=1 Mey 1994 |firenena=Brazila |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Ayrton Senna''' dia mizaka ny zom-pirenen'i [[Brazila]] teraka ny 21 Martsa 1960 tao [[São Paulo]] ary maty ny 1 Mey 1994 ==Ny fiainany manokana== Ny rahalahiny sy/na ny rahavaviny dia Viviane Senna. == Jereo koa == * [[Formula 1]] * [[Juan Manuel Fangio]] * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/012pxw] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/012pxw |date=20140326093015 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1960]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona 1994]] l37wlwefq9q9ikz3gdcb2a2kjoh9yhe 0 190184 1093467 1060642 2024-12-28T16:10:29Z 181.106.224.213 /* Jereo koa */ 1093467 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= |anarana=Michael Schumacher |teraka=3 Janoary 1969 |maty= |firenena=Alemaina |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} [[File:Michael Schumacher Berkedip (Cropped).jpg|200px|thumb|Michael Schumacher (2010)]] '''Michael Schumacher''' dia mizaka ny zom-pirenen'i [[Alemaina]] teraka ny 3 Janoary 1969 ==Ny fiainany manokana== Ny zanany dia Mick Junior. Ny rahalahiny sy/na ny rahavaviny dia Ralf Schumacher. == Jereo koa == * [[Formula 1]] * [[Juan Manuel Fangio]] * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/053w4] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/053w4 |date=20150215103209 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1969]] ntgmhbxzhic9fjchkcop9whoftuul8v 0 199486 1093466 787302 2024-12-28T16:09:53Z 181.101.56.201 /* Jereo koa */ 1093466 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Festival automobile international 2012 - Photocall - Alain Prost - 013.jpg |anarana=Alain Prost |teraka=24 Febroary 1955 |maty= |firenena=Frantsa |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Alain Prost''' dia mizaka ny zom-pirenen'i [[Frantsa]] teraka ny 24 Febroary 1955 tao [[Saint-Chamond]] ==Ny fiainany manokana== Ny zanany dia Nicolas Prost. == Jereo koa == * [[Formula 1]] * [[Juan Manuel Fangio]] * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/096td] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1955]] 8k4h7mdwz1zbh8m24h1lpkkhfkdbnto 0 244414 1093461 1067532 2024-12-28T12:58:52Z Thelezifor 15140 1093461 wikitext text/x-wiki Ny '''restaorasiônisma''' na '''restorasiônisma''' dia fiheverana ny tokony hamerenana ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] amin’ ny finoany sy ny fanaony tany amin' ny taonjato voalohany. Ny restaorasiônisma koa dia fiheverana ilazana ny tena ho mpamerina ny fivavahana kristiana ho amin' izany toetrany voalohany izany. Mety ho ny [[Rafi-pitantanam-piangonana|rafitra]] nisy tany aloha na ny fitondran-tena tany aloha no lazaina amin' izany na koa ny fiainana mivantana ny asan' ny [[Fanahy Masina]]. Ilaina izany famerenana ny kristianisma tany aloha izany, hoy ireo restaorasiônista, noho ny fisian’ ny famadihana ny fivavahana kristiana tsy ho amin' ny tena izy (fialana amin' ny finoana marina). Ho an' ny sasany kosa, izany fanimbana ny fivavahana kristiana izany ([[Fivadiham-pinoana|apôstasia]]) dia niseho fotoana kely taorian' ny nahafatesan’ i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], fa ho an' ny hafa indray dia niseho tsikelikely izany teo anelanelan' ny taonjato faha-2 sy ny taonjato faha-5. Ny teny hoe ''restaorasiônisma'' dia ampiasaina indrindra hanondroana ny antokom-pivavahana maromaro niforona tao [[Etazonia]], sahala amin' ny an' ny mpanaraka an' i Campbell na ny [[Kristadelfiana]], sy iresahana ny amin' ny [[Fiangonana Pentekotista Mitambatra (Madagasikara)|Pentekôtista]], ny [[Adventisma|Adventista]] (sy ny sampany rehetra), ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany|môrmônisma]] (sy ireo fivavahana nipoitra avy aminy) ary ny [[Vavolombelon' i Jehovah]]. == Fiverenana amin' ny foto-pinoana kristiana marina == === Ny hevitry ny Restaorasiônista === Ny restaorasiônisma dia mifototra amin' ny fiheverana fa nisy fialana tamin' ny finoana kristiana marina teo amin' ny tantaran' ny kristianisma. Ny fiangonana kristiana mitana ny mahazatra ([[Katolisisma|Katôlika]] sy [[Kristianisma ortodoksa|Ôrtôdôksa]] sy ny [[Anglikanisma|Anglikana]] ary ny ankamaroan' ny [[Protestantisma|Prôtestanta]]) dia heverin' ireo restaorasiônista fa niala tamin' ireo hevi-dehibe iorenan' ny fivavahana kristiana marina tany am-piandohany noho ny fizarazarana anatiny, ny fahadisoan' ny fivoasany ny [[Soratra Masina]] na ny fitadiavana marimaritra iraisana amin' ny fanaon' izao tontolo izao. === Ny hevitry ny fiangonana mitana ny mahazatra === Ireo Kristiana mitana ny mahazatra ireo kosa, etsy an-daniny, dia manambara fa ny Fiangonana marina dia naorin’ i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] araka ny fomban' Andriamanitra sady izany Fiangonana izany dia tsy mety hanjavona na oviana na oviana eto an-tany. Ny [[Katôlisisma|Katôlika]] sy ny [[Kristianisma ôrtôdôksa|Ôrtôdôksa]] ary ny [[Anglikanisma|Anglikana]] dia mino ny fitohizana ara-bakitenin' ny Fiangonana voalohany ao amin' ny atao hoe [[fifandimbiasana apôstôlika]]. Ny [[Prôtestantisma|Prôtestanta]] kosa dia manambara fa ireo andry sy rafitry ny Fiangonana kristiana (institosiôna) ireo dia zavatra momba ny olombelona ka mety ho diso; mino izy ireo fa nisy ny fahadisoana lehibe teo amin' ny fivavahana kristiana, nefa aminy ny fivavahana kristiana dia tsy niala tamin' ny hafatra marin' ny [[Filazantsara]], ny mpino dia mivondrona ao amin' ny Fiangonan' Andriamanitra na dia eo aza ny tsy maha tongalafatra sy ny mety ho fahadisoan' ireo andry ara-pivavahana ireo. == Hetsika restaorasiônista == === Ny restaorasiônisma amerikana === Ny hetsika restaorasiônista amerikana dia nanomboka tamin' i Barton W. Stona tao Cane Ridge ao Kentucky any [[Etazonia]]; niantso ny tenany hoe "Kristiana" fotsiny ireo mpino. Ny faharoa dia nanomboka tao andrefan' i [[Pensilvania]] sy tao Virjinia Andrefana. Notarihin' i Thomas Campbell sy ny zanany lahy atao hoe Alexander Campbell; niantso ny tenany hoe "Mpianatr' i Kristy" ny mpino. Antokom-pivavahana maro no nipoitra tamin' io fihetsiketsehana io, anisan' izany ny Fiangonana Kristianan' ny Mpianatr' i Kristy ([[Fiteny anglisy|ang]].: ''The Christian Church of the Disciples of Christ'') sy ny Fiangonana Iraisam-pirenen' i Kristy (ang.: ''International Churches of Christ''). === Ny Fiangonana kristadelfiana === Ny Fiangonana [[Fiangonana Kristadelfiana|kristadelfiana]] dia fiangonana tsy mino ny [[Trinite]] sy ny tsy fahafatesan' ny fanahin' ny olombelona izay noheveriny fa tsy araka ny [[Baiboly]] sy [[finoanoam-poana]]. Ny Kristadelfiana dia mino ny teny rehetra voalaza ao amin' ny Baiboly, nefa misy andalana izay raisiny ho manana hevitra an' ohatra fotsiny ihany. Izany no ilazany ao amin' ny [[Fanekem-pinoana|Fiekem-pinoany]] fa ny [[devoly]] dia fanoharana fotsiny. Mandà ny fisian' i [[Jesoa]] talohan' ny fahaterahany teto an-tany koa izy ireo. === Ny adventisma === Ny [[adventisma]] dia fampianarana manambara mialoha ny fiavian' i Kristy tsy ho ela. Ilay mpitory teny atao hoe [[William Miller]] (1782-1849) no nanambara ny fototra iorenan' ny adventisma. Ny ngeza indrindra amin' ny fiangonana adventista dia ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito eto Madagasikara|Fiangonana Adventista mitandrina ny Andro Fahafito]]. Ny fampianarana ny amin' ny [[fiavian' i Kristy fanindroany]] izay ho hita maso eran' izao tontolo izao no iraisan' ny Fiangonana adventista rehetra. Ny Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito dia mino ny fiverenan' i Kristy avy amin' ny rahon' ny lanitra alohan' ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]] (milenioma). Manaja ny [[Sabatarianisma|sabata]]<nowiki/>n' ny andro fahafito ([[Asabotsy]]) sady mino ny asa fanompoan' i Kristy izay tanteraka indroa miantoana ao amin' ny fitoerana masina ao an-danitra izy ireo. Amin' izy ireo dia misy dikany ara-paminaniana ny hafatry ny [[anjely]] telo ao amin' ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]] (Apô. 14) ary misy ifandraisany amin' ny asa fanompoan' i Kristy izany ao amin' ny masina indrindra ao amin' ny fitoerana masina ao an-danitra ka izany dia fanombohan' ny asa fitsarana izay mialoha ny ny fiverenan' i Jesoa amin' ny [[Andro farany|fiafaran' izao tontolo izao]]. Mino ny [[Tsy feteza-maty|tsi-feteza-maty]] misy fepetra izay omen' i Kristy ny olona ny Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito. Manana fomba fiaina mitandro ny fahasalamana ny Adventista amin' ny fanaovana sakafo mifandanja sy ny tsy fifohana na fisotroana na fihinanana [[zava-mahadomelina]]. === Ny môrmônisma  === Ny [[Hetsika Olomasin' ny Andro Farany|Olomasin' ny Andro Farany]] (sy ny fiangonana maro hafa nipoitra tamin' ny [[môrmônisma]]) dia mihevitra fa ny fialana amin' ny finoana marina dia nanomboka fotoana kely taorian' ny fanenjehana sy fahafatesan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voafidin' i Kristy sy ireo olomasina maro. Rehefa tsy teto an-tany intsony izy ireo, ireo fanalahidy sy fahefana ho enti-mitondra dia nesorina tsy ho ety an-tany. Araka ny Olomasin' ny Andro Farany, ny Apôstôly dia nanao izay hihazonana ny fampianarana marin' ny Fiangonana. Rehefa tsy teo ny Apôstôly ka ela ny ela dia nihasimba ny [[foto-pampianarana]] ary nisy fanovana tsy nahazoana alalana izay tafiditra tao amin' ny fandaminan' ny Fiangonana sy tao amin' ny fanosorana ho amin' ny fahefan' ny mpisorona toy ny [[batisa]] sy ny [[Fanomezan' ny Fanahy Masina|fanomezam-pahasoavan’ ny-Fanahy Masina]]. Raha tsy misy [[Fanambaràna mitohy]] avy amin' Andriamanitra sy fahefana hanao ny asam-pisoronana, ny olombelona dia hanankina amin' ny fahendrena maha olona azy ny fivoasany ny [[Soratra Masina]] sy ny foto-kevitra ary ny fanirahan' i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] eo amin' ireo taonjato hifandimby. Noho io fandisoam-pivavahana ankapobeny io, ny olona mikatsaka ny fahamarinana dia nanohitra ny fanaon' ny fivavahana tamin' izany fotoana izany, satria nahatsapa fa misy fampianarana ny amin' ny Filazantsara izay nisy novana na very. Noho ny ezaka nataon' izy ireo, maro amin' ny [[Prôtestantisma|Fiangonana prôtestanta]] no voalamina. Fiomanana amin' ny fiverenan' ny Filazantsara indray ny [[Fanavaozana prôtestanta|Refôrmasiôna]] (na Refôrma). Izany fanavaozana izany dia niteraka fahalalahana ara-pivavahana lehibe, izay nanomana ho amin' ny fanarenana farany. Araka ny finoana môrmôna, Andriamanitra sy i Jesoa Kristy dia niseho tamin' i [[Joseph Smith]] tamin' ny taona 1820 tamin' ilay atao hoe "Fahitana Voalohany", ka tamin' izany no nitateran' i Joseph Smith hoe:<blockquote>''“ Ny tanjoko, raha ndeha hanontany ny Tompo'', ''dia ny hamantatra hoe iza amin' ireo antokom-pivavahana no manana ny marina'', ''mba hahalalako izay tokony hikambanako - … Ny valiny azoko dia ny tsy hikambanako na amin' ny iray amin' izy ireo'', ''satria diso daholo izy ireo; ary nilaza tamiko ilay Olona niresaka tamiko fa ny fanekem-pinoan' izy ireo dia fahavetavetana eo imasony; fa niharan' ny fahalovana ireo manampahaizany; fa "manatona ahy amin' ny molony izy ireo'', ''fa ny fony lavitra ahy; fa didin' olombelona no ampitainy ho fampianarana'', ''izay miendri-panajana lalina ny fivavahana nefa tsy inoany ny heriny." Nandrara ahy tsy hikambana na dia amin' ny iray amin' izy ireo indray izy …”.'' ([[Voahangy Lafo Vidy|''Voahangy Lafo Vidy'']], Joseph Smith 1:18-20)</blockquote>Araka ny finoana mormona, olona maro tamin' izany fotoana izany no nino an' i Kristy sy niezaka ny hahazo sy nampianatra ny Filazantsarany, nefa tsy nanana ny fahamarinana feno na ny fahefana ho mpisorona mba hanao [[batisa]] sy hanatanteraka ireo asam-pamonjena. Araka ny fampianarana môrmôna ihany, satria Andriamanitra nanao izany ho an' i [[Adama]] sy i [[Nôa]] sy i [[Abrahama]] sy i [[Mosesy]] (na Môizy) ary tamin' ny mpaminany hafa, dia niantso an' i Joseph Smith izy ho mpaminany hamerina indray ny fahafenoan' ny Filazantsara eto ambonin' ny tany mba hanomanana ny [[Fiavian' i Kristy fanindroany|Fiavian' i Kristy Fanidroany]]. Izany trangan-javatra izany no nanombohan' ny fahatanterahan' ny fanarenana ho amin' ny fomban' ny [[Fiangonana voalohany]]. === Ny Vavolombelon' i Jehovah === Ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] dia mihevitra fa ny [[Fivadiham-pinoana Lehibe|fahadisoam-pinoana lehibe]] dia nanomboka fotoana kely taorian' ny nahafatesan' ny Apôstôly farany ary mihevitra koa izy ireo fa izany fialana amin' ny finoana marina izany dia nanjary nahenika ny fivavahana kristiana manontolo tamin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (na Nisea), tamin' ny nandraisana ny [[Fanekem-pinoana nikeana|fiaikem-pinoana nikeana]], izay nametraka ny fampianarana ny [[Trinite]] (izay heveriny fa naorina tamin' ny fampisana ny [[filôzôfia]]<nowiki/>n' i [[Plato]] sy ny an' ireo [[Sôfisma (filôzôfia)|Sôfista]] grika) ho fototra iorenan' ny finoana kristiana marina. Mino ny Vavolombelon' i Jehovah fa Andriamanitra dia namerina indray ny tena fivavahana kristiana tamin' ny alalan' izy ireo, tamin' ny nanorenan' i [[Charles Taze Russell]] ny fikambanan' ny [[Fikambanan' ny Mpianatra Baiboly|Mpianatry ny Baiboly]] ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''Bible'' ''Students''). Ho an' ireo Mpianatra ny Baiboly dia tafaverina ny finoana voalohany amin' ny alalan' ny fivoasana ara-bakiteny amin' ny ankapobeny ny [[Baiboly]] ary ny fandavan-tena tanteraka hanaraka ny fampianaran' ny [[Baiboly]]. == Jereo koa == * [[Milenarisma]] 2tw7rpix4os03huuxuc66qn21ste94c 0 244476 1093462 1062272 2024-12-28T13:36:17Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1093462 wikitext text/x-wiki Ny '''Septoajinta''' na '''Septanta''' na '''Septoaginta''' izay hafohezina amin' ny tarehimarika romana hoe '''''LXX''''' (midika hoe "fitopolo"), dia dikan-tenin' ny Baiboly jiosy amin' ny [[fiteny grika kôine]]. Niitatra ny zavatra tondroin' ny teny hoe ''Septoajinta'' ka nahafaoka ny dikan-tenin' ny [[Tanakh]] (Baiboly hebreo) manontolo fa tsy ny [[Torah]] ihany. Tsy nandray ny Septoajinta anefa ny [[jodaisma]] fa nitoky tamin' ny Baiboly amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] ihany, sy amin' ny dikan-teny grika na [[Fiteny arameana|arameana]] ([[Targoma]]) manakaiky kokoa ilay amin' ny teny hebreo. Araka ny lovantsofina taterin' ny ''[[Taratasin' i Aristea]]'' tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K., ny fandikan-teny ny Torah ho amin' ny teny grika, hono, dia notanterahin' ny mpandika teny miisa 72 tao [[Aleksandria]], tokony ho tamin' ny taona 270 tal. J.K., nampanaovin' ilay [[Fianakavia-mpanjaka lagida|mpanjaka lagida]] atao hoe [[Ptôlemaiôsy II]]. Marihina fa tsy mitovy tanteraka amin' ny antsipirian' ny votoatin' ny Baiboly hebreo ny an' ny Baiboly amin' ny teny grika. Ohatra amin' izany ny fanoloana ny teny hebreo hoe יהוה‬ / ''[[Yahweh|Ihwh]]'' (ilay nogasina hoe ''[[Jehovah]]'' na ''[[Iahveh]]'') ho ''Kύριος / Kúrios'' fotsiny amin' ny teny grika (izay midika hoe "Tompo"). Misy boky tsy hita ao amin' ny Baboly hebreo izay hita ao amin' ny Baiboly amin' ny teny grika sady tsy hita koa amin' ny Baiboly kristiana sasasany. == Ny anarany sy ny nipoirany == === Ny anarany === Fanagasiana ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''Septuaginta'' ny teny hoe ''Septoajinta'' na ''Septoaginta''. Ny ''Septanta'' kosa dia fanagasiana ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''Septante'' izay avy amin' io teny latina io. Midika hoe "fitopolo" ireo teny ireo. Fanafohezana ny andian-teny latina hoe ''Versio septuaginta interpretum'' ("Dikan-tenin' ny mpandika teny fitopolo") io teny latina ''septuaginta'' io, izay avy amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] hoe ''Ἡ μετάφρασις τῶν Ἑβδομήκοντα'' / ''Hê metafrasis tôn Hebdomêkonta'' (izay midika hoe "Dikan-tenin' ny Fitopolo"). === Ny nipoiran' ny Septoajinta === Fotoana fohy taorian' ny nanorenan' i [[Aleksandra Lehibe]] an' i [[Aleksandria]] tamin' ny taona 331 tal. J.K., dia nihamaro ny zanaka am-pielezana jiosy tao, indrindra nanodidina ny Lapan' ny mpanjaka; ka natokana ho an’ ny "taranak' i Abrahama" ny roa ampahatelon’ ny vakin-tanàna rehetra ao an-drenivohitra. Nanohy niteny hebreo tao ny [[Jiosy]] sady nandinika ny lahatsoratry ny [[Testamenta Taloha]]. Natao ampahibemaso ny fanompoam-pivavahana tao amin’ ny [[sinagôga]] ary liana tamin’ ny fahendren’ ireto vahiny (grika: ''βάρϐαρος'' / ''bárbaros'') ireto ny Grika. Nanjary nantsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra]]" (grika: ''φοβούμενος τον Θεόν'', ''phoboumenos ton Theon'') na "Mpidera an' Andriamanitra" (grika: ''θεοσέβής'' / ''Theosebes'') (izay voaresaka ao amin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]]) ny sasany tamin’ ny Grika, noho izy ireo nanaraka ny fitsipi-piainana amin’ ny [[jodaisma]], fara-fahakeliny ny [[Lalàna fiton' i Nôa]], nefa tsy niova finoana miteraka [[famorana]] izy ireo. Araka ny ''[[Taratasin’ i Aristea]]'' (taonjato faha-2 tal. J.K.) dia tanteraka hono ny Septoajinta noho ny tsirin-kevitr’ ilay mpanorina ny Trano fitehirizam-bokin' i [[Aleksandria]], dia i Demetriôsy avy any Falero (grika: ''Δημήτριος ὀ Φαληρεύς'' / ''Demetrios o Phalêreus''), mpitondra ny tanànan' i [[Atena]] taloha. Tokony tamin' ny taona 270 tal. J.K., izy dia lazaina fa nanolo-kevitra an’ i [[Ptôlemaiôsy II|Ptôlemaiôsy II Filadelfôsy]] (grika: ''Πτολεμαίος Φιλάδελφος'' / ''Ptolemaios Philadelphos'') mba hampanao ny fandikan-teny grika ny boky jiosy rehetra, na bokim-pivavahana na boky fitantarana tsy momba ny finoana izy. Liana te hahafantatra ny fitsipika mifehy ny vahoaka feheziny ilay andriana nandala ny kolontsaina grika nahita fianarana tamin’ ny fotoan’ androny, mba hahafahany manao fandaminana indray eo amin' ny fanjakàny. Manam-pahaizana jiosy 72 (enina isaky ny [[fokon' i Israely]]) hono no nanankinana ilay asa fandikan-teny. Milaza ny lovantsofina fa ilay andriana mpisoron’ i [[Jerosalema]], Eleazara, dia tsy nanaiky ny fangatahan’ ny mpanjaka raha tsy nafahana ireo Jiosy any [[Jodea]] izay nogadrain’ i [[Ptôlemaiôsy I]] sy nataony andevo tany Ejipta. Nilaza ny lovantsofina tato aoriana fa samy nanao fandikan-teny manokana ny Torah manontolo ireo 72 lahy ireo, ary tamin’ ny fahavitan’ ny asan’ izy ireo vao nampitahaina ny dikan-teny ka nahagaga fa nitovy tanteraka ny dikan-teny niisa 72. Ao amin’ ny fitantarany, izay tsy vavolombelona ara-tantara azo antoka, dia nanaboribory ny isan' ny mpandika teny ho 70 i [[Flavio Jôsefa]] ka izay no nahafantarana ny anaran’ ilay dikan-teny hatramin' ny taranaka aty aoriana. Maro ny sora-tanan' ny Septoajinta izay ananana amin' izao fotoana izao. Misy fahasamihafana anefa izy ireo. Telo ny ''codex'' (boky fitambaran-takelaka) feno voatahiry, dia ny ''[[Codex Vaticanus]]'' sy ny ''[[Codex Sinaiticus]]'' ary ny ''[[Codex Alexandrinus]]''. == Ny boky ao amin' ny Septoajinta == Tamin' ny voalohany, ny Septoajinta dia nisy horonan-tsoratry ny [[Lalàn' i Mosesy]] (ny [[Torah]] na ny [[Pentateoka]] ahitana ny boky dimy voalohany ao amin' ny [[Baiboly]]) izay vita dika avy amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-3 tal. J.K. Avy eo nandritra ny taonjato telo manaraka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato voalohany, dia nisy asa-soratra jiosy hafa, nosoratana mivantana amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] na notahirizina tamin' ny dikan-teny grika, izay nanampy ireo. Noho izany ny boky ao amin' ny Septoajinta dia mihoatra izay hita ao amin' ny lisitry ny boky kanonikan' ny [[jodaisma]] sy ny [[prôtestantisma]] nanaraka ny Baiboly hebreo avy amin' ny [[Lahatsoratra Masôretika]] nangonina sy naelin' ny vondrona Jiosy atao hoe [[Masôreta]], teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10. Nefa ireo boky fanampiny ireo (izay ahitana ireo izay ataon' ny Katôlika hoe [[Boky deoterôkanônika|deoterôkanônika]] na ny Prôtestanta hoe apôkrifa, sy ny boky sasany ataon' ny Katôlika hoe [[Apôkrifan' ny Baiboly|apôkrifa]] na ny Prôtestanta hoe [[Pseodepigrafa (prôtestantisma)|pseodepigrafa]]), dia tsy latsa-danja raha ny momba ny tantaran' ny jodaisma sady ilaina koa mba hahafantarana ny fisainan' ny [[Jiosy]] tamin' ny andron' i [[Jesoa]]. Misokajy efatra ny boky ao amin' ny Septoajinta dia ny Lalàna (na [[Pentateoka]]) sy ny Tantara sy ny Fahendrena ary ny Mpaminany. Ny isa sy ny filaharan' ny boky ao amin' ny atao hoe "Mpaminany" ao amin' ny Septoajinta dia tsy mitovy tanteraka amin' ny "Mpaminany" (נְבִיאִים‎ ''[[Nevi'im|Nevî'îm]]'') ao amin' ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]]. Toraka izany koa ny ao amin’ ny atao hoe "Fahendrena" raha ampitahaina amin' ny boky ao amin' ny atao hoe "Soratra" (כְּתוּבִים/ ''Ketuvim''). Marihina koa fa ny [[Bokin' i Samoela]] rehetra sy ny [[Bokin' ny Mpanjaka]] rehetra dia atao hoe ''Βασιλειῶν Αʹ'' ("Fanjakana voalohany") sy ''Βασιλειῶν Βʹ'' ("Fanjakana faharoa") sy ''Βασιλειῶν Γʹ'' ("Fanjakana fahatelo") ary ''Βασιλειῶν Δʹ'' ("Fanjakana fahefatra") izany hoe "Boky voalohan' ny Fanjakana" sns. Manasokajy telo ny boky ao aminy anefa ny Baiboly hebreo, dia ny [[Torah|Lalàna]] (תּוֹרָה/ ''Torah'') sy ny [[Nevi'im|Mpaminany]] (נְבִיאִים‎ / ''Nevî'îm'') ary ny [[Ketuvim|Soratra]] (כְּתוּבִים/ ''Ketuvim''). Ao amin' ny lisitra manaraka dia tsy nasiana ny anaran' ny boky amin' ny teny hebreo ny boky apôkrifan' ny Baiboly hebreo. === Lalàna === # Γένεσις / ''Génesis'' (malagasy: [[Bokin' ny Genesisy|Genesisy]] na Jenezy) (hebreo: בְּרֵאשִׁית/ ''Bereshit'') # Ἔξοδος / ''Eksodos'' (malagasy: [[Bokin' ny Eksôdosy|Eksôdôsy]] na Eksaody) (hebreo: שִׁמוֹת/ ''Shemot'') # Λευϊτικόν / ''Leuitikón'' (malagasy: [[Bokin' ny Levitikosy|Levitikosy]] na Levitika) (hebreo: וַיִּקְרָא / ''Vayikra'') # Ἀριθμοί / ''Arithmoí'' (malagasy: [[Bokin' ny Nomery|Nomery]] na Fanisana) (hebreo: בְּמִדְבַּר / ''Bemidbar'') # Δευτερονόμιον / ''Deuteronómion'' (malagasy: [[Bokin' ny Deoterônômia|Deoterônômia]] na Deoterônômy) (hebreo: דְּבָרִים /''Devarim'') === Tantara === # Ἰησοῦς Nαυῆ / ''Iêsoûs Nauê'' (malagasy: [[Bokin' i Jôsoa|Jôsoa]] na Jôsoe) (hebreo: יְהוֹשֻעַ / ''Yehôshúa''‘) # Κριταί / ''Kritaí'' (malagasy: [[Bokin' ny Mpitsara|Mpitsara]]) (hebreo: שֹׁפְטִים / ''Shoftim'') # Ῥούθ / ''Roúth'' (malagasy: [[Bokin' i Rota|Rota]]) (hebreo: רוּת/ ''Rūth'') # Βασιλειῶν Αʹ / ''1 Basileiôn'' (malagasy: [[Boky voalohan' i Samoela|1Samoela]]) (hebreo: שְׁמוּאֵל / ''Shemû’ēl'') # Βασιλειῶν Βʹ / ''2 Basileiôn'' (malagasy: [[Boky faharoan' i Samoela|2Samoela]]) (hebreo: שְׁמוּאֵל / ''Shemû’ēl'') # Βασιλειῶν Γʹ / ''3 Basileiôn'' (malagasy: [[Boky voalohan' ny Mpanjaka|1Mpanjaka]]) (hebreo: מְלָכִים / ''Melakhim'') # Βασιλειῶν Δʹ / ''4 Basileiôn'' (malagasy: [[Boky faharoan' ny Mpanjaka|2Mpanjaka]]) (hebreo: מְלָכִים / ''Melakhim'') # Παραλειπομένων Αʹ / ''1 Paraleipoménôn'' (malagasy: [[Boky voalohan' ny Tantara|1 Tantara]]) (hebreo: דִּבְרֵי הַיָּמִים / ''Divrei ha-Yamim'') # Παραλειπομένων Βʹ / ''2 Paraleipoménôn'' (malagasy: [[Boky faharoan' ny Tantara|2 Tantara]]) (hebreo: דִּבְרֵי הַיָּמִים / ''Divrei ha-Yamim'') # Ἔσδρας Αʹ / ''1 Ésdras'' (malagasy: [[Boky fahatelon' i Esdrasa|3 Esdrasa]] na 1 Esdrasa) # Ἔσδρας Βʹ / ''2 Ésdras'' (malagasy: [[Boky Ezra-Nehemia|Ezra-Nehemia]] na Esdrasa-Nehemia) (hebreo: עזרא ונחמיה / ''Ezra wu-Nekhem'ya'') # Τωβίτ / ''Tôbít'' (malagasy: [[Bokin' i Tôbia|Tôbia]] na Tôbita) # Ἰουδίθ / ''Ioudíth'' (malagasy: [[Bokin' i Jodita|Jodita]]) # Ἐσθήρ / ''Esthêr'' (malagasy: [[Bokin' i Estera|Estera]]) (hebreo: אֶסְתֵר/ ''Estēr'') # Μακκαβαίων Αʹ / ''1 Makkabaíôn'' (malagasy: [[Boky voalohan' ny Makabeo|1Makabeo]]) # Μακκαβαίων Βʹ / ''2 Makkabaíôn'' (malagasy: [[Boky faharoan' ny Makabeo|2Makabeo]]) # Μακκαβαίων Γʹ / ''3 Makkabaíôn'' (malagasy: [[Boky fahatelon' ny Makabeo|3Makabeo]]) === Fahendrena === # Ψαλμοί / ''Psalmoí'' (malagasy: [[Bokin' ny Salamo|Salamo]]) (hebreo: תְהִלִּים / ''Tehillim'') # Ψαλμός ΡΝΑʹ / ''Psalmós 151'' (malagasy: [[Salamo faha-151]]) # Προσευχὴ Μανασσῆ / ''Proseukhê Manassê'' (malagasy: [[Vavak' i Manase]]) # Ἰώβ / ''Iôb'' (malagasy: [[Bokin' i Jôba|Jôba]]) (hebreo: אִיּוֹב:/ ''Iyyôv'') # Παροιμίαι / ''Paroimíai'' (malagasy: [[Bokin' ny Ohabolana|Ohabolana]]) (hebreo: מִשְׁלֵי/ ''Mishlei'') # Ἐκκλησιαστής / ''Ekklêsiastês'' (malagasy: [[Bokin' ny Mpitoriteny|Mpitoriteny]]) (hebreo: קֹהֶלֶת/ ''Kōheleth'') # Ἆσμα Ἀσμάτων / ''Asma Asmátôn'' (malagasy: [[Tononkira Fanaperana]] na Tononiran' i Sôlômôna) (hebreo: שִׁיר הַשִׁירִים / ''Shīr Ha-Shīrīm'') # Σοφία Σαλoμῶντος / ''Sofía Salomônios'' (malagasy: [[Bokin' ny Fahendrena]]) # Σοφία Ἰησοῦ Σειράχ/ ''Sofía Iêsoû Seirákh'' (malagasy: [[Bokin' ny Ekleziastika|Fahendren' i Siràka]] na Ekleziastika) # Ψαλμοί Σαλoμῶντος / ''Psalmoí Salomôntos'' (malagasy: [[Salamon' i Salômôna]]) === Mpaminany === '''Δώδεκα/ Dôdeka''' ("[[Bokin' ny Mpaminany 12|Roa ambin' ny folo]]") (תרי עשר‎ /''Trei Asar''): # Ὡσηέ Αʹ / ''I Hôsêé'' (malagasy: [[Bokin' i Hôsea|Hôsea]] na Ôsea) (hebreo: הוֹשֵׁעַ / ''Hôshēa''‘) # Ἀμώς Βʹ / ''II Âmôs'' (malagasy: [[Bokin' i Amôsa|Amôsa]] na Amôsy) (hebreo: עָמוֹס / ‘''Āmôs'') # Μιχαίας Γʹ / ''III Mikhaías'' (malagasy: [[Bokin' i Mikà|Mikà]] na Mikea) (hebreo: מִיכָה / ''Mîkhāh'') # Ἰωήλ Δʹ /  ''IV Iôêl'' (malagasy: [[Bokin' i Jôela|Jôela]] na Jôely) (hebreo: יוֹאֵל / ''Yô’ēl'') # Ὀβδιού Εʹ / ''V Obdioú'' (malagasy: [[Bokin' i Ôbadia|Ôbadia]] na Abdiasa) (hebreo: עֹבַדְיָה / ‘''Ōvadhyāh'') # Ἰωνᾶς Ϛ / ''VI Iônâs'' (malagasy: [[Bokin' i Jônà|Jôna]] na Jônasa) (hebreo: יוֹנָה / ''Yônāh'') # Ναούμ Ζʹ / ''VII Naoúm'' (malagasy: [[Bokin' i Nahoma|Nahoma]]) (hebreo: נַחוּם / ''Nakhûm'') # Ἀμβακούμ Ηʹ / ''VIII Ambakoúm'' (malagasy: [[Bokin' i Habakoka|Habakoka]]) (hebreo: חֲבַקּוּק / ''Khăvhakûk'') # Σοφονίας Θʹ / ''IX Sofonías'' (malagasy: [[Bokin' i Zefania|Zefania]] na Sôfônia) (hebreo: צְפַנְיָה / ''Tsĕphanyāh'') # Ἀγγαῖος Ιʹ / ''X Angaîos'' (malagasy: [[Bokin' i Hagay|Hagay]] na Akjea) (hebreo: חַגַּי / ''Khaggai'') # Ζαχαρίας ΙΑʹ / ''XI Zakharías'' (malagasy: [[Bokin' i Zakaria|Zakaria]]) (hebreo: זְכַרְיָה / ''Zekharyāh'') # Μαλαχίας ΙΒʹ / ''XII Malakhías'' (malagasy: [[Bokin' i Malakia|Malakia]] na Malaký) (hebreo: מַלְאָכִי / ''Mal’ākhî'') <small><u>Fanamarihana</u>: Tondroina amin' ny litera grika (''Αʹ'' hatramin' ny ''ΙΒʹ'') ny filaharan' ireo "Mpaminany madinika 12" ary ny tarehimarika rômana (''I'' hatramin' ny ''XII'') no asolo ireo litera ireo amin' ny famadihana ny fanoratana amin' ny [[abidy latina]].</small> '''Mpaminany hafa''': # Ἠσαΐας / ''Êsaías'' (malagasy: [[Bokin' i Isaia|Isaia]] na Izaia) (hebreo: יְשַׁעְיָהוּ / ''Yesha‘ayāhû'') # Ἱερεμίας / ''Hieremías'' (malagasy: [[Bokin' i Jeremia|Jeremia]]) (hebreo: יִרְמְיָהוּ / ''Yirmyāhû'') # Βαρούχ / ''Baroúkh'' (malagasy: [[Bokin' i Baroka|Baroka]]) # Θρῆνοι / ''Thrênoi'' (malagasy: [[Bokin' ny Fitomaniana|Fitomaniana]]) (hebreo: אֵיכָה/ ''Eikhah'') # Ἐπιστολὴ Ἰερεμίου / ''Epistolê Ieremíou'' (malagasy: [[Epistilin' i Jeremia]]) # Ἰεζεκιήλ / ''Iezekiêl'' (malagasy: [[Bokin' i Ezekiela|Ezekiela]]) (hebreo: יְחֶזְקֵאל / ''Yĕkhezqiēl'') # Δανιήλ / ''Daniêl'' (malagasy: [[Bokin' i Daniela|Daniela]] na Daniely) (hebreo: דָּנִיֵּאל / ''Dānî'ēl'') '''Fanampiny''' * Μακκαβαίων Δ' / ''4Makkabaiôn'' (malagasy: [[Boky fahefatry ny Makabeo|4Makabeo]]) == Boky apôkrifan' ny Baiboly hebreo == Ireto avy ny [[Apôkrifan' ny Baiboly|soratra apôkrifan' ny Baiboly hebreo]] ao amin' ny Septoajinta izay azo sokajina ho roa araka ny fandraisan' ny Katôlika sy ny Ôrtôdôksa azy, dia ny boky sy soratra deoterôkanônika sy ny boky sy soratra apôkrifa. === Boky sy soratra deoterôkanônika katôlika sy ôrtôdôksa === * ny [[Bokin' i Jodita]] (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ireo Fiangonana ôrtôdôksa); * ny [[Bokin' i Tôbia|Bokin' i Tôbià]] (nadikan' i [[Jerôma avy any Stridôna|Md. Hierônimo]] (na Zerôma) ao amin' ny Baiboly latina ([[Volgata]]) sady voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa maro); * ny [[Boky voalohan' ny Makabeo|Boky voalohany]] sy [[Boky faharoan' ny Makabeo|faharoan' ny Makabeo]] (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny ny fiangonana ôrtôdôksa); * ny [[Bokin' ny Fahendrena|Bokin' ny Fahendren' i Salômôna]] (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa); * ny [[Bokin' ny Ekleziastika|Bokin' ny Fahendren' i Siràka]] (Sirasida na Ekleziastika) (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa); * ny [[Bokin' i Baroka]] (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa); * ny [[Epistilin' i Jeremia|Taratasin' i Jeremia]] (na Epistilin' i Jeremia'')'' (toko faha-6 ao amin' ny [[Bokin' i Baroka]]) (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa maro); * ny [[Tantaran' i Sozana]] (toko faha-13 amin' ny [[Bokin' i Daniela]]) (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa) (Jereo: [[Fanampin' ny Bokin' i Daniela]]); * [[i Bela sy ilay Dragona]] (toko faha-14 ao amin' ny Bokin' i Daniela) (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa) (Jereo: [[Fanampin' ny Bokin' i Daniela]]); * ny [[Boky fahatelon' i Esdrasa]] (tsy voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa); *ny [[Fanampin' ny Bokin' i Estera]] (voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa) === Boky apôkrifa ao amin' ny Baiboly katôlika sy ôrtôdôksa === * ny [[Boky fahatelon' ny Makabeo|Boky fahatelo]] sy [[Boky fahefatry ny Makabeo|fahefatry ny Makabeo]] (ny faha-3 tsy voatahirin' ny Fiangonana katôlika sy ny fiangonana ôrtôdôksa; ny faha-4 voatahirin' ny fiangonana ôrtôdôksa nefa apetrany ho tovana ao amin' ny [[Baiboly ôrtôdôksa|Baiboliny]]); * ny [[Salamon' i Salômôna]] (tsy voatahirin' ny Fiangonana katôlika nefa voatahirin' ny fiangonana ôrtôdôksa). Ireo boky ireo dia hita ao amin' ny Testamenta Talohan' ny [[Baiboly ôrtôdôksa]] sy ny Baiboly latina ([[Volgata]]), ary tamin' ny [[Kônsily tao Tridentio|Kônsilin' i Tridentio]] (1545-1563) ny Fiangonana katôlika dia nanamafy ny maha anisan' ny kanônan' ny [[Soratra Masina]] azy ireo. Tsy ny boky rehetra ao amin' ny Septoajinta anefa no voatahiry ho deoterôkanônika ao amin' ny Baiboly katôlika sy ny Baiboly ôrtôdôksa. == Fifandraisan' ny Septoajinta sy ny Baiboly hafa == === Ny Septoajinta sy ireo lahatsoratra tao Komràno === Ny fahitana ny [[Soratanam-piraketan' ny Ranomasina Maty|soratanam-piraketana tao Komràno]] tamin' ny taona 1947, izay hita fa sisa tamin' ny fitahirizam-bokin' ny sekta jiosy iray izay heverina fa ny [[Eseniana]], dia manaporofo fa noraisin' izy ireo ho Baiboly ny Septoajinta, ankoatry ny lahatsoratra amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]]. Nahatonga ny fiovan' ny fiheverana momba ny tantaran' ny lahatsoratra hebreo izany fahitana izany satria ny sora-tananam-piraketana hebreo tao [[Komràno]] dia manome lahatsoratra misy fiavahany kely amin' ny lahatsoratry ny manampahaizana jiosy atao hoe [[Masôreta]]. Maneho endrika izay manazava ny fandikan-tenin' ny Septoajinta anefa ny lahatsoratra tao Komràno: misy ny andalana sasany izay heverina hatramin' izao ho fahadisoana na fanitarana nataon' ny mpandika teny izay lasa mahazo fanamarinana avy amin' ny lahatsoratra hebreo talohan' ny lahatsoratra masôretika. Saika ny lahatsoratra manontolo tao Komràno (90 - 95 %) dia voasoratra amin' ny teny hebreo. Araka ny filazan' i Emmanuel Tov dia 47 % amin' ny lahatsoratra tao Komràno any ho any no heverina fa voasoratra talohan' ny [[Lahatsoratra Masôretika]], ny 2,5 % talohan' ny [[Baiboly samaritana|Lahatsoratra Samaritana]] ary 3,5 % ihany no mitovy endrika amin' ny Septoajinta. Soratra vaovao tanteraka ny sisa rehetra. Maro ny fitoviam-pivoasana tsapa eo amin' ny soratry ny [[Eseniana]] sy ny Septoajinta. Tsy tahirin-kevitra manirery ankehitriny ny Septoajinta, satria maro ny soratra teo anelanelan' ny fotoana nanoratana ny Testamenta roa izay manintona ny sain' ny mpikaroka. Ansan' ny lahatsoratra jiosy nosoratana talohan' ny vanimpotoana kristiana ny Septoajinta. Ahitana fandrafetam-pehezanteny sy fombam-pitenenana semitika ny [[fiteny grika]] ampiasaina ao amin' ny Septoajinta. Taty amin' ny taonjato faha-2, taorian' ny fandripahan' ny emperora rômana [[Hadriano]] ny Jiosy mpikomy tao Ejipta sy tao [[Kirenaika|Kirenaîka]] no lasa Baibolin' ny Kristiana manokana ny Septoajinta. Talohan' izany dia namaly ny filan' ny [[Jiosy am-pielezana]] tao amin' ny faritra manodidina an' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]] io dikan-teny io, dia ireo vahoaka jiosy nanandray ny fiteny sy ny kolontsaina grika sady avara-pianarana tao [[Aleksandria]]. === Ny Septojinta sy ny Baiboly masôretika === <br /> === Ny Septoajinta sy ny Volgata === Niadian' ny mpikaroka hevitra hatry ny ela ny loharanon' ny fahasamihafana maro eo amin' ny Septoajinta sy ny [[Volgata]] latina ary ny Lahatsoratra Masôretika. Nihevitra ny [[Homanisma|homanista]] tamin' ny vanimpotoana Renaissance fa nanimba ny fandikan-teny avy amin' ny [[fiteny hebreo]] ny mpandika tenin' ny Septoajinta ary ny Septoajinta dia nanjary nihasimba arakaraka ny fandrosoan' ny fotoana. Manaiky ny ankamaroan' ny mpikaroka ankehitriny fa nitahiry karazan-dahatsoratra hebreo izay samy hafa amin' ny loharano nahazoana ny Lahatsoratra Masôretika sy ny nahazoana ny lahatsoratry ny [[Volgata]] ny Septoajinta, ka ahatsapana fa ireo lahatsoratra roa taty aoriana ireo dia ahitana kokoa ny fifanahafan' ny loharano nanovozana ny dikan-teny. Tohanan' ny fampitahana amin' ny lahatsoratry ny Baiboly hita tao [[Komràno]] izany fomba fijery izany. == Jereo koa == * [[Volgata]] * [[Baiboly katôlika]] * [[Baiboly ôrtôdôksa]] * [[Baiboly prôtestanta]] *[[Vetus Latina|''Vetus Latina'']] *''[[Peshitta]]'' * [[Targoma]] 7ls611k4tr25ruowf6c960dkvotlcoj 0 262366 1093463 1042127 2024-12-28T13:53:16Z Thelezifor 15140 1093463 wikitext text/x-wiki I '''Menahema''' dia zanak' i Gady sady [[mpanjakan' i Israely]] nandritra ny folo taona teo antenantenan' ny taonjato faha-8 tal. J.K. Novonoiny ny mpanjaka [[Saloma (mpanjakan' i Israely)|Saloma]] ka niakatra teo amin' ny fitondrana izy. Ny zanany atao hoe [[Pekahia]] no nandimby azy. Mba hifehezany an' i [[Fanjakan'i Israely (Samaria)|Israely]] dia nanao vono moka olona maro izy. Tantarain' ny [[Baiboly]] ny fitiavan' i Menahema ny [[fanompoan-tsampy]], sahala amin' ny mpanjakan' i Israely teo alohany. Nidiran' ny [[Teglata-Falasara III]], mpanjakan' i [[Asiria]] ny fanjakan' i Menahema ka voatery nandoa hetra 1&nbsp;000 talenta volafotsy izy. Araka an' i [[William F. Albright]] dia ny taona 745 hatramin' ny 738 tal. J.K. no nanjakan' i Menahema fa i [[Edwin R. Thiele]] kosa dia mandroso ny taona 752 hatramin' ny 742 tal. J.K. == Ny anarany == Amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] dia ''מְנַחֵם'' / ''Menaḥēm'' no fiantsoana azy fa amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] kosa dia ''Manaem'' ary amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] dia ''Manahem''. == Jereo koa == * [[Mpanjakan' i Israely]] '''Mpanjakan' i Israely''' [[Saoly]] - [[Isbôseta]] - [[Davida (mpanjaka)|Davida]] - [[Sôlômôna]] (na Salômôna) - [[Jerôbôama I]] - [[Nadaba]] - [[Baasa]] (na Basa) - [[Ela (mpanjakan' i Israely)|Ela]] - [[Zimry]] - [[Ômry]] - [[Ahaba]] (na Akaba) - [[Ahazia (mpanjakan' i Israely)|Ahazia]] (na Ôkôziasa) - [[Jôrama (mpanjakan' i Israely)|Jôrama]] - [[Jeho]] - [[Jôahaza (mpanjakan' i Israely)|Jôahaza]] (na Jôakaza) - [[Jôasy (mpanjakan' i Israely)|Jôasy]] (na Jôasa) - [[Jerôbôama II]] - [[Zakaria (mpanjakan' i Israely)|Zakaria]] - [[Saloma (mpanjakan' i Israely)|Saloma]] - [[Menahema]] - [[Pekahia]] (na Faseia) - [[Peka (mpanjakan' i Israely)|Peka]] (na Fasea) - [[Hôsea (mpanjakan' i Israely)|Hôsea]] (na Ôsea). ap954ppbcxoxv7ad77k8mzvwfgm0fdm 0 264118 1093464 1056012 2024-12-28T14:01:01Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1093464 wikitext text/x-wiki Ny '''soratanam-piraketan' ny Ranomasina Maty''', izay atao hoe '''soratanam-piraketan' i Komràno''', ny '''soratanan' ny Ranomasina Maty''' na '''soratanan' i Komràno''', dia fitambarana [[horonan-tsoratra]] natao tanana amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] sy amin' ny [[Fiteny arameana|teny arameana]] izay hita teo anelanelan' ny taona 1947 sy 1956 tanaty [[zohy]] miisa 11 tao amin' ny tendro avaratra-andrefan' ny [[Ranomasina Maty]] ao amin' ny faritr' i [[Komràno]] any [[Jôrdania|Jordania]]. Tamin' ny [[hoditra]] na tamin' ny [[taratasy zozoro]] (papiry) no nanaovana ireo soratanana ireo izay miisa 900 any ho any, ny sasany voatahiry tsara fa ny hafa efa misy fahasimbana, ka heverina fa [[sekta]] tao amin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]] atao hoe [[Eseniana]] no nitahiry azy ireo. Ireo horonan-tsoratra ireo dia ahitana torolalana amin' ny fitsipi-pifehezana, fihirana, fivoasana ny [[Baiboly hebreo]] ary [[Literatiora apôkaliptika|lahatsoratra apôkaliptika]] maro, ka anisan' izany ny ampahany lehibe saika izy manontolo amin' ny fandikana ny [[Bokin'i Isaia|Bokin' i Isaia]] tranainy indrindra (izay ahitana takela-koditra miisa 17 nozairina mitohy ka manana halavana 7,34&nbsp;m), sy sombiny maro amin' ny bokin' ny [[Testamenta Taloha]], afa-tsy ny [[Bokin' i Estera]]. Nahitana lahatsoratra amin' ny fiteny fototra amin' ny boky sokajina ho [[Apôkrifan' ny Baiboly|apôkrifa]] sy [[Pseodepigrafa (Baiboly)|pseodepigrafa]], izay tsy tafiditra ao amin' ny [[Soratra Masina|Soratra Masin]]' ny [[jodaisma]] tao, ka anisan' izany ny [[Bokin' i Tôbia]], ny [[Bokin' ny Ekleziastika|Bokin' i Siràka]], ny [[Bokin'ny Jobily|Bokin' ny Jobily]], ny andalana maro amin' ny [[Bokin' i Henôka]] ary ny [[Testamentan'i Levy|Testamentan' i Levy]], izay tsy fantatra ao amin' ny dikan-teny [[Fiteny grika|grika]] sy [[Fiteny siriaka|siriaka]] sy [[Fiteny latina|latina]] ary [[Fiteny etiôsemitika|etiôpiana]]. == Tantaran' ny soratanam-piraketana == === Tantaran' ny fahitana ny soratanam-piraketana === Araka ny fanadihadiana nataon' i John C. Trever izay nanontany ny mponina ao amin' ny fokon' ny Tammireh tamin' ny taona 1960, dia zazalahy mpiandry biby fiompy [[Bedoina (vahoaka)|bedoina]] 15 taona atao hoe Muhammed edh-Dhib Hassan, izay nitady ny osiny very tamin' ny lohataonan' ny 1947, no nahita [[siny]] tanimanga lehibe izay nahitany horonan-koditra voatahiry tsara, mifono lamba vita amin' ny [[Rongonimbazaha|rongony]]. Taty aoriana dia nianga ny mpikaroka nitady ka nahita tahirin-tsoratra betsaka hafa koa. Nentina tany amin' ny mpivarotra rakitry ny ela tao [[Betlehema]], atao hoe Ibrahim 'Ijha, aloha ireo horonan-tsoratra ireo. Ny zohy sy ireo izay hita taty aoriana dia ao amin' ny ilany misolampy sady karankaina amin' i Komràno, eo amin' ny ilany avaratra-andrefan' ny [[Ranomasina Maty]], ka tena sarotra ny hiakarana eny. Nahalala ny lanjan' ireo horonan-tsoratra ireo i Eleazar Sukenik sy ny zanany lahy atao hoe Yigael Yadin ka afaka nandresy lahatra ny [[Isiraely|Fanjakana Israeliana]] hividy ny soratanana efa namidy tamin' ny taona 1954. Hatramin' ny taona 1951 ka hatramin' ny taona 1956 dia nankinin' ny Sampam-pahaizana momba ny Rakitry ny Ela Jordaniana tamin' i Roland de Vaux izay mpikambana ao amin' ny Sekoly biblika sy arkeôlôjika frantsay any Jerosalema ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''École biblique et archéologique française de Jérusalem'') ny fangadiana sy ny fisavana ny toeram-pikarohana arkeôlôjikan' i Komràno. Tamin' izany fikarohana izany no nahitana soratanana an-jatony, indrindra tao amin' ny zohy faha-4. Tamin' ny volana Febroary 2017 dia nanambara ny arkeôlôga ao amin' ny Oniversite hebreo fa nisy zohy miisa 12 eo hita indray izay miaty siny tany maro vaky sy saika tsy misy na inona na inona. Mety tany amin' ny taona 1950 no nitrangan' ny fandrobana satria nisy fitaovam-pangadiana vy tamin' izany fotoana izany hita teo. == Zavatra hita tao amin' ny soratanana == Ny boky torolalana maro momba ny fitsipi-pifehezana dia milaza fa ny antokom-pivavahana jiosy tao Komràno dia sahala amin' ny Tranon' i Israely izay natao hanomana ny lalana halehan' ny fiavian' ny [[Fanjakan' Andriamanitra]] sy ny [[andron' ny fitsarana]]. Nalamina mifanaraka amin' ny firafetan' i Israely tamin' ny andron' i [[Mosesy]] (na Môizy) ity antokom-pinoana ity. Ny mpino ao amin' io antoko io dia mandalo fotoam-pizahan-toetra maharitra roa na telo taona alohan' ny hametrahana azy amin' ny ambaratongam-pahadiovana tandrify ny toetrany. Anaovana fifidianana amin' ny fivoriana isan-taona ny fandrosoana na ny fihemorana amin' izany dingana izany. Ankinina amin' ny [[pretra]] telo izay ampian' ny loholona ("antidahy") tsotra roa ambin' ny folo ny fitarihana ara-panahy, ary tantanan' ny tomponandraikitra mitovitovy sata amin' ny [[eveka]] ny antokom-panapahan-kevitra tsirairay. Eo ambany fahefan' ny arseveka na andriandahy iray ireo tomponandraikitra ireo. Zavatra tsy maintsy atao ny fandalinana ny Lalàna ([[Torah]]), izay fizaràna voalohany ao amin' ny [[Soratra Masina]], ary ny fivoasana azy marina dia nampitaina amin' ny alalan' ny mpampianatra ara-panahy atao hoe "mpanao heviteny marina" na "tompon' ny fahamarinana". Mifarana amin' ny fiavian' ny mpanao fivoasana sy mpaminany vaovao ny vanimpotoana isian' ilay antokom-pivavahana, araka ny [[Bokin' ny Deoterônômia]] (Deo. 18:18). Ahitana toromarika momba ny ady farany hifanaovan' ny "zanaky ny fahazavana" sy ny "zanaky ny fahamaizinana" ny iray amin' ny soratanana. Ny fifanahafana eo amin' ny finoana sy ny fanao resehina ao amin' ny soratanam-piraketana sy ireo izay lazain' i [[Filôna avy any Aleksandria]] sy i [[Flavio Jôsefa]] fa an' ny [[Eseniana]], dia mahatonga ny mpikaroka maro hihevitra fa io antokom-pinoana jiosy tao [[Komràno]] io dia manam-pifandraisana amin' ny Eseniana. Hamafisin' ny asasoratra nataon' i [[Plinio Zokiny]] izany fampitovizana ireo sekta roa ireo izany, dia i Plinio izay nitatitra fa nonina tao amin' ny faritr' i Kirbeta Komràno ny Eseniana. Manantitra ny fahasamihafan' ny sekta tao Komràno sy ny Eseniana ny mpanoratra sasany ka mihevitra fa samy hafa nefa misy fitoviana fotsiny izy roa tonta ireo fa tsy zavatra tokana. == Ny lanjan' ny soratanam-piraketana tao Komràno == === Lanja ara-tantaran' ny soratanana === Manana ny lanjany amin' ny lafiny tantara ny soratanam-piraketan' ny Ranomasina Maty noho izy ireo miteny ankolaka momba ny olona sasany sy ny zava-mitranga sasany izay mifanandrify amin' ny vanimpotoana nielezan' ny kolontsaina grika sy amin' ny fiantombohan' ny vanimpotoana najakan' ny Rômana teo amin' ny tantaran' ny [[Jiosy]]. Ny mpanao hevitenin' ny [[Bokin' i Nahoma]] iray, ohatra, dia miresaka momba ny olona anankiray atao hoe Demetriôsy ary hoatry ny miresaka ankolaka ny zava-nitranga tamin' ny taona 88 tal. J.K. noraiketin' i [[Flavio Jôsefa]] an-tsoratra izany. Miresaka momba ny mpanjakan' i [[Siria (faritra)|Siria]] atao hoe Demetriôsy III sy an' i [[Aleksandro Janeo]] izay mpanjaka [[hasmôneana]] izy. Misy koa ny firesahana ankolaka miverimberina ny amin' ny "tompon' ny fahamarinana" izay mety manondro olona malaza teo amin' ny tantaran' ny fivavahana jiosy, dia ny [[Mpisoronaben' i Israely|mpisoronabe]] farany tsy mpisandoka atao hoe Oniasy III izay nesorina tamin' ny toerany tamin' ny taona 175 tal. J.K., ny mpitarika ny [[Makabeo]] atao hoe [[Matatià]] (na Matitià) mpisoronabe sy ny zanany lahy mpitari-tafika atao hoe [[Jodasy Makabeo]], Menahema, lehiben' ny [[Zelôta]] tamin' ny taona 66 taor. J.K. Nisy ny fiezahana hampifandray ny firesahana ankolaka momba ilay "mpisoroa ratsy" sy ilay "hehilahin' ny lainga" amin' ny olona malaza tahaka ny mpisoronabe jiosy Menelasy izay nanimbazimba zava-masina, i [[Antiôkôsy IV Epifanesy]] mpanjakan' i Siria, i [[Joany Hirkano I]] lehiben' ny Makabeo ary i Aleksandro Janeo. Vonjimaika ihany izany fampifandraisana rehetra izany ary tsy mitovy ny hevitry ny manampahaizana ny amin' izany. Ny soratanan' ny bokin' ny Baiboly hita ao amin' ireo horonan-tsoratra ireo dia ahitana lahatsoratra voadika efa taonjato maro tany aloha raha mitaha amin' ny lahatsoratra ao amin' ny [[Masorah|Masora]] sady manamarina matetika ny fandikan-teny ao amin' ny Baiboly jiosy amin' ny teny grika, ny [[Septoajinta]], sy ny dikan-teny hafa tranainy. Noho izany dia fitaovana saro-bidy amin' ny fahazoana ny lahatsoratra niandohana tamin' ny fadikana ny Soratra Masina jiosy ireo soratanana ireo. === Lanja eo amin' ny fikarohana momba ny Baiboly === Hita ao amin' ny soratra [[apôkrifan' ny Baiboly]] sy ny soratra [[Pseodepigrafa (Baiboly)|pseodepigrafa]]<nowiki/>n' ny [[Testamenta Taloha]], ary amin' ny ampahany tranainy indrindra ao amin' ny [[Talmoda]] ireo finoana sy fanao resanika ao amin' ny soratanam-piraketan' ny [[Ranomasina Maty]] ireo. Ankoatra izany, ny fisian' ny soratra mitovy votoatiny amin' ny fiheverana [[Iràna Lehibe|iraniana]] dia maneho fa naka singa maro tamin' ny kolontsaina iraniana ny finoana sy ny kolontsaina jiosy nandritra ny fotoana lava teo anelanelan' ny fanoratana ny [[Testamenta Taloha]] sy ny [[Testamenta Vaovao]]. Misy lanjany lehibe ny fifandraisana misy eo amin' ny fiheverana ao amin' ny soratanam-piraketan' ny Ranomasina Maty sy ny lohahevitra raketin' ny Testamenta Vaovao. Samy manindry ny fahantomotry ny [[fanjakan' Andriamanitra]], samy manantitra ny tokony [[Fibebahana|hibebahana]] haingana ary matoky ny faharesen' ny fanahin' ny faharatsiana na ny andaniny na ny ankilany. Ireo amboaram-tsoratra roa ireo dia samy miresaka ny amin' ny [[batisa]] (na [[Batisa|batemy]]) ao amin' ny [[Fanahy Masina]], ny filazana ny mpino hoe "voafidy" sy "zanaky ny fahazavana" na "zanaky ny mazava" ao amin' ny [[Baiboly kristiana]]. Ohatra amin' izany ny hita ao amin' ny [[Epistily ho an' i Titosy]] (Tito 1:1), ny [[Epistily nosoratan' i Petera]] (Pet. 1:2) ary ny [[Epistily ho an' ny Efesiana]] (Efes. 5:8). Ireo fitoviam-pomba fijery ireo dia vao mainka manaitra satria niaina tamin' ny vanimpotoana mitovy sy tamin' ny faritra iray i [[Joany Batista]] sy ny antoko jiosy tao Komràno, izay samy nanambara mialoha ny finoan' ny kristiana izay nanaraka avy tao aoriana. Na dia ahitana votoatiny mampahatsiahy ny fiheverana kristiana aza ny soratanam-piraketan' ny Ranomasina Maty dia misy ny [[foto-pampianarana]] kristiana tsy hita ao amin' ireo soratanana ireo, ka ohatra amin' izany ny [[fahatongavana ho nofo (kristianisma)|fahatongavana ho nofo]] sy ny [[famonjena]] amin' ny alalan' ny [[hazo fijaliana]]. == Jereo koa == * [[Septoajinta]] * [[Komràno]] * [[Eseniana]] * [[Lahatsoratra masôretika]] 3uwq95k4bv3oci4bhg7o17uqun2p19r 0 279009 1093459 1093451 2024-12-28T12:51:36Z Thelezifor 15140 Nanisy rohy 1093459 wikitext text/x-wiki [[Sary:Mormon-book.jpg|vignette|Ny ''Bokin' i Mômôna'', amin' ny teny anglisy]] Ny '''môrmônisma''' dia fanao sy [[Foto-pampianarana|fotopampianarana]] ary [[teôlôjia]]<nowiki/>n' ny fiangonana ao amin' ny [[Hetsika Olomasin' ny Andro Farany]], natombok' i [[Joseph Smith]] tany amin' ny ndrefan' i [[New York]] tamin' ny taona 1820 sy 1830. Ampahany manan-danja amin' ny teôlôjia môrmôna ny ''[[Bokin' i Môrmôna]]'', izay mamaritra ny tenany ho tantaran' ny [[Teratanin' i Amerika|mponina teratany]] tany am-boalohany tany [[Amerika]] sy ny fifandraisany amin' Andriamanitra. Ny teôlôjia môrmôna dia ahitana ny finoana kristiana mahazatra miampy fanovana avy amin' ny fanambaràna azon' i Smith sy azon' ny mpitondra fivavahana hafa. Tafiditra ao anatin' izany ny fampiasana sy finoana ny [[Baiboly]] sy ny lahatsoratra ara-pivavahana hafa, anisan' izany ny ''[[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana]]'' sy ny ''[[Voahangy Lafo Vidy]]''. Ny Môrmôna dia ahitana fotopampianarana manan-danja momba ny [[fanambadiana mandrakizay]], ny [[Fisandratana (môrmônisma)|fivoarana mandrakizay]], ny [[batisa ho an' ny maty]], ny [[Fampirafesana (môrmônisma)|fampirafesana]] na [[Fananana vady maro (môrmônisma)|fananana vady maro]], ny fahadiovana ara-nofo, ny fahasalamana (voasoritra ao amin' ny ''Tenin' ny Fahendrena''), ny [[fifadian-kanina]] ary ny fitandremana ny [[Sabata]]. Izany fotopampianarana izany dia ahitana koa ny [[Teti-pamonjena]] izay misy vondron-dalàna voalamina, [[Ôrdônansy (Olomasin' ny andro farany)|ôrdônansy]] mandrakizay, ireo lalàna ireo no rafitra entin' [[Andriamanitra ao amin' ny môrmônisma|Andriamanitra]] mitantana ny fanjakany. Mino ny fisian' ny Teti-pamonjena izay ahafahan' ny olona mendrika hiverina eo anatrehan' Andriamanitra ny Olomasin' ny Andro Farany. Atao hoe "Filazantsaran' i Jesoa Kristy" ny [[teolojia|teôlôjia]]<nowiki/>n' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany. Fampianarana avy amin' ny fanambaràn' i [[Jesoa Kristy]] izay miendrika firafetan-dalàna sy didy mandrakizay izany ka ny olona manaraka an-tsakany sy an-davany an' izany dia mahazo antoka fa hiditra eo amin' ny fanatrehan' Andriamanitra. Ireo lalàna sy didy ireo no lamim-pitondrana ao amin' ny [[fanjakan' Andriamanitra]]. Ho voavonjy avokoa ao amin' ny Fanjakam-boninahitra ny olona rehetra fa tsy voatery ho ao amin' ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan' ny Lanitra]]. Ny teôlôjia mihitsy dia tsy ranoray; nanomboka tamin' ny taona 1831, ary indrindra taorian' ny nahafatesan' i Joseph Smith, dia nisaraka tamin' ny Fiangonan' i Kristy naorin' i Smith ny vondrona isan-karazany. Ankoatra ny fahasamihafan' ny fitarihana, ireo vondrona ireo dia samy hafa be indrindra amin' ny fiheverana ny fananana vady maro, izay noraran' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany tany [[Utah]] tamin' ny taona 1890, ary momba ny [[trinitarianisma]], izay tsy anaovan' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany amin' ny fomba mitovy amin' ny ataon' ny Fiangonana hafa izay milaza fa momba ny [[fanekem-pinoana]] (tany [[Fanekem-pinoana nikeana|Nikea]], [[Fiekem-pinoan' i Kalkedôna|Kalkedôna]], sns.). Raha fintinina dia tsy misy marimaritra iraisana amin' ny fankatoavana na tsia ny [[kônsily ekiomenika]] isan-karazany. Ny sampan' ny teôlôjia môrmôna izay mikatsaka ny hitazonana ny fanambadiana maro dia fantatra amin' ny anarana hoe [[fondamentalisma môrmôna]] ary ahitana fiangonana maro samihafa izay nolavin' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany, ary voaroaka. Ny vondrona tsy mifandray amin' ny fahefan' ny fiangonana ôfisialy dia manamafy ny trinitarisma amin' ny fomba mitovy amin' ny fiangonana ekiomenika hafa, toy ny Fiombonan' i Kristy (Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany Nohavaozina, taloha), ary mamaritra ny fotopampianaran' izy ireo ho famerenana amin' ny laoniny ny kristianisma trinitera izay mifanohitra amin' ny fotopampianarana sy fampianarana ôfisialin' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany. == Ny olombelona == === Ny fiainana miaraka amin' Andriamanitra talohan' ny feteza-maty === Ny olombelona rehetra dia voafidy avy ao amin'ny fiainana talohan' ny feteza-maty mba hotonga ety an-tany sy mba hanandrana ny fiainan' ny vatana ara-nofo sy taolana ary mba hahazo ny hatsaran-toetra kristiana alohan' ny hiverenany eo anatrehan' Andriamanitra. Ny tapany tsy mety maty amin' ny olombelona, izany hoe ny fanahiny, dia naterak' [[Andriamanitra Ray]]. [[Zanak' Andriamanitra]] ara-bakiteny ny olombelona sady notezainy mandra-pahalehibeny tao amin' ny fitoerana mandrakizain' ny Ray alohan' ny hiaviany tety an-tany miaraka amin' ny vatana mety maty azo tsapain-tanana. Ny [[Famoronana (finoana sy fedrà)|Famoronana]] dia nahafahan' ny fahalavoan' ny olombelona hitranga, dia ny Fahalavoana izay ilaina amin' ny fanatanterahana ny fanavotana nataon' i Jesoa Kristy. === Mandao ny fanatrehan' Andriamanitra === Ny Fahalavoan' i [[Adama]] sy i [[Eva]] dia dingana tsy maintsy nilaina amin' ny fahaterahan' ny zanaky ny fanahin' ny Ray. Raha tsy teo io dingana io dia tsy ho nanan-taranaka i [[Adama (Baiboly)|Adama]] sy i [[Eva]] ary tsy ho nahalala ny tsara sy ny ratsy na koa ny atao hoe [[fiainana mandrakizay]] any aoriana, araka ny voasoratra ao amin' ny [[Boky faharoan' i Nefia|Bokin' i Nefia]] (2Nefia 2:22-25). Tsy zava-dratsy ny fahalavoan' i Adama sy i Eva. === Mifandray amin' Andriamanitra === Ny [[vavaka]] sy ny fampianaran' ny [[mpaminany]] ary ny fandinihana ny [[Soratra Masina]] no hahafahana mifandray amin' Andriamanitra. === Fiezahan' ny Olomasina ho amin' ny tonga lafatra hatrany === Izany ezaka izany dia tanterahina amin' ny alalan' ny fanajana ny andron' ny [[Sabata]], ny lalàn' ny fahadiovana (tsy fanaovana firaisana ara-nofo alohan' ny fanambadiana sy fanajana ny vady), ny fandoavana ny [[ampahafolon-karena]], ny [[fifadian-kanina]], ny asa sy andraikitra manokana, ny Tenin' ny Fahendrena (tsy fifohana [[sigara]] na fikisohana [[paraky]], tsy fisotroana [[Zavapisotro misy alikaola|zavatra misy alikôla]] sy [[Kafe (zava-pisotro)|kafe]] ary dite na [[zava-mahadomelina]] hafa), ny fanatanterahana asa fanirahana (misiôna), ny fanajana ny didy hahafahana mihatongalafatra hatrany ao amin' ny fahendrena kristiana. === Ny fianakaviana mandrakizay === Manatratra ny fanandratana ny voninahitra, izany hoe ny fitohizan' ny fiainana, ny Olomasin' ny Andro Farany, ka izany dia mila ny hahazoana ny sakramentan' ny fanambadiana mandrakizay ao amin' ny [[Tempoly môrmôna|Tempoly]]. Noho izany dia tsy maintsy voatombo-kase mandrakizay sady ny zanaka koa voatombo-kase amin' ireo ray aman-dreniny ny mpivady. === Ny asa ao amin' ny Tempoly sy ny tantaran' ny fianakaviana === Ampianarina ny [[Filazantsara]] indray ireo izay efa maty any amin' ny [[Tontolon' ny fanahy (Olomasin' ny Andro Farany)|tontolon' ny fanahy]], ka ao izy ireo dia manan-tsafidy malalaka hanaiky na handà ny sakramenta tanterahina ho azy ireo eto amin' izao fiainana izao. Tanterahin' ny mpivavaka mendrika ao an-tempoly amin' ny alalan' ny fisoloan-tena ny ireo sakramenta ireo, izay asam-[[Batisa ho an' ny maty|pamonjena hoan' ny maty]]. Manao fikarohana ny [[Tetiarana|tetiarany]] ny Olomasin' ny Andro Farany mba hahalala ny anarana sy ny andro nahaterahan' ny razambeny mba hahafahana manatanteraka ho azy ireo ny [[sakramenta]] na [[Ôrdônansy (Olomasin' ny andro farany)|ôrdônansy]] ([[batisa]], [[Konfirmasiona|fanamafisana ny finoana]], ny fanokana amin' ny asa, ny fanomezana, ny fanambadiana, ny fanombohan-kase eo amin' ny ray aman-dreny sy ny zanaka). === Ny fiainanana aorian' ny fahafatesana === Toeram-piandrasan' ny fanahin' ny olona eo anelanelan' ny fahafatesana sy ny [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|fitsanganan-ko velona]]. ny [[Tontolon' ny fanahy (Olomasin' ny Andro Farany)|tontolon' ny fanahy]] aorian' ny fiainana eto ambonin' ny tany. Misy fizaràna miavaka tsara izany: ny [[paradisa]] izay andraisana ireo izay nanaiky ny [[Filazantsara]]; sy ny [[fonjan' ny fanahy]] izay andraisana ireo izay tsy nanoa ny Filazantsara na izay tsy nanaiky azy nandritra ny fiainany tety an-tany na izay tsy mba nandre izany akory. Ampianarina ao amin' io fonjan' ny fanahy io ny Filazantsara ary ireo izay manaiky ny [[Batisa ho an' ny maty|sakramentan' ny batisa]] tanterahina ho azy ireo ao amin' ny Tempoly dia hankany am-paradisa. Tanterahina amin' ny alalan' ny fisoloan-tena ataon' ny velona ireo sakramenta ireo, izay asam-panavotana ho an' ny maty. Fitsanganan' ny olona tsirairay amin' ny maty alohan' ny hitondrana azy eo anatrehan' Andriamanitra hotsaraina ny fitsanganan-ko velona ho an' ny rehetra. Ny [[fitsarana farany]] dia iheverana an' ilay olona manontolo (fahalalana, asa natao, teny, hevitra, faniriana, fieken-keloka). Misy ny fanomezana dingam-pisondrotam-boninahitra: amin' ny fitsarana dia omena ny iray amin' ny dingam-boninahitra telo, arakaraka ny safidiny tao amin' ny fotoana nahamety maty azy (eto an-tany) sy any an-koatra ny olona tsirairay. Ireto ireo dingana na ambaratongam-boninahitra ireo: telestialy sy terestrialy ary selestialy. Teny am-panoharana ireo. == "Ny Andriamanitra" == Ny Môrmôna dia mino ny fisian' ny atao hoe "Ny Andriamanitra" ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''Godhead'') iray izay fitambarana olona telo miavaka tsara: Andriamanitra Ray (''Elohim'') izany Andriamanitra fara tampony, Rain' ny [[fanahy]] rehetra; sy i Jesosy Kristy (''Jehovah'') izay lahimatoan' Andriamanitra Ray, ilay Mpanavotra an' izao tontolo izao; ary ny Fanahy Masina izay fanahy izay mijoro ho vavolombelona momba ny Ray sy ny Zanaka. Hafa tsy tahaka ny an' ny [[Katôlisisma|fiangonana katôlika]] sy [[Kristianisma ôrtôdôksa|ôrtôdôksa]] ary [[Prôtestantisma|prôtestanta]] ny fiheverany an' [[Andriamanitra Ray]] sy [[Andriamanitra Zanaka|Zanaka]] ary ny [[Fanahy Masina]]. Ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina izay lazainy fa samy [[Andriamanitra (ankapobeny)|Andriamanitra]] miavaka. Tsy ampianariny ny [[Trinite]]. Ao amin' ny Olomasin' ny Andro Farany dia ny Ray no matetika atao hoe Andriamanitra. Mifanahaka ny Ray sy ny Zanaka (Jaona 14:6-7). Andriamanitra no mpanapaka izao rehetra izao. Mitoetra any an-danitra Andriamanitra ([[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana|''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'']] 20:17). Ao amin' ny teôlôjia môrmôna, [[Andriamanitra Ray]] sy i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] Zanany ary ny [[Fanahy Masina]] dia zavatra telo miavaka tsara sady misaraka ara-batana tsara nefa miray tanteraka raha ny amin' ny tanjona hamonjena ny olombelona no heverina. == Fisian' ny fanahy hafa == === Reny any an-danitra === Ny Olomasin' ny Andro Farany dia mino ny fisian' ny Reny any an-danitra na dia tsy dia manantitrantitra loatra ny anjara asany amin' ny fampianarana ampahibemaso aza izy ireo. Mino ny Môrmôna fa tahaka ny ananantsika Ray any an-danitra dia manana Reny any an-danitra koa isika izay vadiny. Mino izy ireo fa ny fianakaviana dia môdely mandrakizay, koa noho izany dia misy fianakavian' andriamanitra any an-danitra. Tahaka an' Andriamanitra Ray izay Rain' ny fanahintsika, dia raisina ho Renin' ny fanahintsika koa ny Reny any an-danitra. Zanany ara-panahy tokoa isika. Inoan' ny Môrùona fa manana toetr' andriamanitra izy io, toa an' Andriamanitra Ray. === Fandrosoana mandrakizay === Fotopampianarana fototra ao amin' ny môrmônisma dia ny "fandrosoana mandrakizay". Mampianatra izy io fa afaka mandroso sy mivoatra ara-panahy ny olombelona mba ho tonga tahaka an' Andriamanitra. Io fotopampianarana io dia midika fa olombelona mety maty izay nandroso ho amin' ny maha andriamanitra azy Andriamanitra. Ho fanampin' izany dia milaza izy io fa ny olo-marina dia hahatratra ny satan' ny andriamanitra any amin' ny mandrakizay, ary mety ho tonga andriamanidahy sy andriamanibavy. Izany finoana izany dia manavaka ny môrmônisma amin' ny kristianisma mahazatra. == I Jesoa Kristy == === Ilay Voalohan-teraka tao amin' ny zanaka fanahy === Tamin' ny dinidinika tao an-danitra dia i [[Jehovah]], izay tsy iza fa i [[Jesoa Kristy]], ilay voalohan-teraka tao amin' ny zanaka fanahy rehetra, dia vonona ka nidina tety an-tany hanolotra ny ainy hanaisotra ny [[Fahotana|fahotan]]' izao tontolo izao. Hoy izy ao amin' ny [[Bokin' i Mosesy]]: "Ray ô, hatao anie ny sitraponao ary anao mandrakizay ny voninahitra" (''Mosesy'' 4:2). I [[Losifera]] kosa dia te-hanery ny zanaky ny Ray hanao ny sitrapon' izy Losifera. Rehefa nohenoin' Andriamanitra Ray ny zanany roalahy dia hoy izy: "Halefako ilay voalohany" (''Abrahama'' 3:27). Noho izany dia i Jesoa Kristy no voafidy ho Mpanavotra. === Zanany lahitokana kosa ao amin' ny nofo === I Jesoa Kristy no ivon' ny teôlôjia môrmôna: ny [[Fahaterahan'i Jesoa|fahaterahany]], ny fiainany, ny sorom-panavotana nataony ary ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]]. Ny [[sorom-panavotana]] nataon' i Jesoa Kristy dia trangan-javatra lehibe indrindra amin' ny tantaran' ny Zanak' olombelona. Noho i Kristy nanana fiainana tonga lafatra no nahatonga azy ho mendrika ny hanolotra ny ainy ho vidim-panavotana amin' ny fahotan' ny olombelona rehetra. Ny sorom-panafahana no nahatanteraka ny finoana an' i Kristy sy ny famonjena nataony. Ny Olomasin' ny Andro Farany dia manambara fa i Jesoa no Voalohan-teraky ny Ray ao amin' ny fanahy fa Zanany lahitokana kosa ao amin' ny nofo. Izy no Kristy na [[Mesia]], izany hoe ilay "Voahosotra". Izy ilay Andriamanitry ny [[Testamenta Taloha]], dia i [[Jehovah]] izany (''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'' 110.3-4) izay voalahatra mialoha ho amin' izany antso lehibe izany talohan' ny [[Famoronana (finoana sy fedrà)|Famoronana izao tontolo izao]]. Izy no [[Famoronana (finoana sy fedrà)|namorona]] ny Tany sy izay rehetra eo aminy, araka ny fitarihan'ny Ray. Naterak' i [[Maria (renin'i Jesoa)|Maria]] tao [[Betlehema]] izy ary niaina tsy nisy fahotana sady nanatanteraka ny Fanesorana amin'ny fomba tongalafatra ny fahotan' ny olombelona rehetra tamin' ny fandatsahany ny rany sy tamin' ny nanolorany ny ainy teo amin' ny hazo fijaliana. Nitsangan-ko velona izy mba haha azo antoka ny [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|fitsanganan' ny olombelona rehetra amin' ny maty]] amin' ny farany. Tamin' ny alalan' ny [[vidim-panavotana]] nataony sy ny fitsanganany ho velona no hahafahan' izay mibebaka amin' ny [[Fahotana|fahotany]] sy mankato ny didin' Andriamanitra [[Fiainana mandrakizay|hiaina mandrakizay]] miaraka amin' i Jesoa sy amin' ny Ray. === Ny fiaviany indray dia ilaina amin' ny Famonjena === Ny fiavian' i Jesoa eto amin' izao tontolo izao dia ilaina mba handovan' ny olombelona ny [[Famonjena]], ary ny fiainany dia ohatra tongalafatra ho an' ny fomba fiainan' ny olombelona. Atao amin' ny anarany ny vavaka sy ny tso-drano ary ny sakramentan' ny [[asam-pisoronana]]. I Jesoa Kristy no mpahary sy mpamonjy ary Andriamanitry ny tany manontolo. Ho avy amin-kery sy voninahitra izy hanjaka eto an-tany mandritra ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]], ary amin' ny [[andro farany]] dia izy no ho mpisolovava rehefa [[Fitsarana farany|hitsara]] ny olombelona rehetra Andriamanitra Ray (''Guide des écritures'', <abbr>p.</abbr> 107.). == Jereo koa == * [[Restaorasionisma]] * [[Ôrdônansy (Olomasin'ny andro farany)|Ôrdônansy]] * [[Tempoly (môrmônisma)]] * [[Batisa ho an'ny maty|Batisa ho an' ny maty]] * [[Soratra Masin' ny Olomasin' ny Andro Farany]] * [[Teôlôjia kristiana]] * [[Hetsiky ny Olomasin' ny Andro Farany]] '''Teôlôjia isam-piangonana''' * [[Teôlôjia katôlika]] * [[Teôlôjia prôtestanta]] * [[Teôlôjia dispensasiônalista]] * [[Teôlôjian' ny anabatisma]] * [[Teôlôjia ôrtôdôksa]] * [[Teôlôjia evanjelika]] * '''Teôlôjian' ny môrmônisma''' * [[Teôlôjian' ny Vavolombelon' i Jehovah]] 035q9p809fh5m4g5mp8u5m7cde2rog1 1093460 1093459 2024-12-28T12:56:24Z Thelezifor 15140 /* Jereo koa */ 1093460 wikitext text/x-wiki [[Sary:Mormon-book.jpg|vignette|Ny ''Bokin' i Mômôna'', amin' ny teny anglisy]] Ny '''môrmônisma''' dia fanao sy [[Foto-pampianarana|fotopampianarana]] ary [[teôlôjia]]<nowiki/>n' ny fiangonana ao amin' ny [[Hetsika Olomasin' ny Andro Farany]], natombok' i [[Joseph Smith]] tany amin' ny ndrefan' i [[New York]] tamin' ny taona 1820 sy 1830. Ampahany manan-danja amin' ny teôlôjia môrmôna ny ''[[Bokin' i Môrmôna]]'', izay mamaritra ny tenany ho tantaran' ny [[Teratanin' i Amerika|mponina teratany]] tany am-boalohany tany [[Amerika]] sy ny fifandraisany amin' Andriamanitra. Ny teôlôjia môrmôna dia ahitana ny finoana kristiana mahazatra miampy fanovana avy amin' ny fanambaràna azon' i Smith sy azon' ny mpitondra fivavahana hafa. Tafiditra ao anatin' izany ny fampiasana sy finoana ny [[Baiboly]] sy ny lahatsoratra ara-pivavahana hafa, anisan' izany ny ''[[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana]]'' sy ny ''[[Voahangy Lafo Vidy]]''. Ny Môrmôna dia ahitana fotopampianarana manan-danja momba ny [[fanambadiana mandrakizay]], ny [[Fisandratana (môrmônisma)|fivoarana mandrakizay]], ny [[batisa ho an' ny maty]], ny [[Fampirafesana (môrmônisma)|fampirafesana]] na [[Fananana vady maro (môrmônisma)|fananana vady maro]], ny fahadiovana ara-nofo, ny fahasalamana (voasoritra ao amin' ny ''Tenin' ny Fahendrena''), ny [[fifadian-kanina]] ary ny fitandremana ny [[Sabata]]. Izany fotopampianarana izany dia ahitana koa ny [[Teti-pamonjena]] izay misy vondron-dalàna voalamina, [[Ôrdônansy (Olomasin' ny andro farany)|ôrdônansy]] mandrakizay, ireo lalàna ireo no rafitra entin' [[Andriamanitra ao amin' ny môrmônisma|Andriamanitra]] mitantana ny fanjakany. Mino ny fisian' ny Teti-pamonjena izay ahafahan' ny olona mendrika hiverina eo anatrehan' Andriamanitra ny Olomasin' ny Andro Farany. Atao hoe "Filazantsaran' i Jesoa Kristy" ny [[teolojia|teôlôjia]]<nowiki/>n' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany. Fampianarana avy amin' ny fanambaràn' i [[Jesoa Kristy]] izay miendrika firafetan-dalàna sy didy mandrakizay izany ka ny olona manaraka an-tsakany sy an-davany an' izany dia mahazo antoka fa hiditra eo amin' ny fanatrehan' Andriamanitra. Ireo lalàna sy didy ireo no lamim-pitondrana ao amin' ny [[fanjakan' Andriamanitra]]. Ho voavonjy avokoa ao amin' ny Fanjakam-boninahitra ny olona rehetra fa tsy voatery ho ao amin' ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan' ny Lanitra]]. Ny teôlôjia mihitsy dia tsy ranoray; nanomboka tamin' ny taona 1831, ary indrindra taorian' ny nahafatesan' i Joseph Smith, dia nisaraka tamin' ny Fiangonan' i Kristy naorin' i Smith ny vondrona isan-karazany. Ankoatra ny fahasamihafan' ny fitarihana, ireo vondrona ireo dia samy hafa be indrindra amin' ny fiheverana ny fananana vady maro, izay noraran' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany tany [[Utah]] tamin' ny taona 1890, ary momba ny [[trinitarianisma]], izay tsy anaovan' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany amin' ny fomba mitovy amin' ny ataon' ny Fiangonana hafa izay milaza fa momba ny [[fanekem-pinoana]] (tany [[Fanekem-pinoana nikeana|Nikea]], [[Fiekem-pinoan' i Kalkedôna|Kalkedôna]], sns.). Raha fintinina dia tsy misy marimaritra iraisana amin' ny fankatoavana na tsia ny [[kônsily ekiomenika]] isan-karazany. Ny sampan' ny teôlôjia môrmôna izay mikatsaka ny hitazonana ny fanambadiana maro dia fantatra amin' ny anarana hoe [[fondamentalisma môrmôna]] ary ahitana fiangonana maro samihafa izay nolavin' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany, ary voaroaka. Ny vondrona tsy mifandray amin' ny fahefan' ny fiangonana ôfisialy dia manamafy ny trinitarisma amin' ny fomba mitovy amin' ny fiangonana ekiomenika hafa, toy ny Fiombonan' i Kristy (Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany Nohavaozina, taloha), ary mamaritra ny fotopampianaran' izy ireo ho famerenana amin' ny laoniny ny kristianisma trinitera izay mifanohitra amin' ny fotopampianarana sy fampianarana ôfisialin' ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany. == Ny olombelona == === Ny fiainana miaraka amin' Andriamanitra talohan' ny feteza-maty === Ny olombelona rehetra dia voafidy avy ao amin'ny fiainana talohan' ny feteza-maty mba hotonga ety an-tany sy mba hanandrana ny fiainan' ny vatana ara-nofo sy taolana ary mba hahazo ny hatsaran-toetra kristiana alohan' ny hiverenany eo anatrehan' Andriamanitra. Ny tapany tsy mety maty amin' ny olombelona, izany hoe ny fanahiny, dia naterak' [[Andriamanitra Ray]]. [[Zanak' Andriamanitra]] ara-bakiteny ny olombelona sady notezainy mandra-pahalehibeny tao amin' ny fitoerana mandrakizain' ny Ray alohan' ny hiaviany tety an-tany miaraka amin' ny vatana mety maty azo tsapain-tanana. Ny [[Famoronana (finoana sy fedrà)|Famoronana]] dia nahafahan' ny fahalavoan' ny olombelona hitranga, dia ny Fahalavoana izay ilaina amin' ny fanatanterahana ny fanavotana nataon' i Jesoa Kristy. === Mandao ny fanatrehan' Andriamanitra === Ny Fahalavoan' i [[Adama]] sy i [[Eva]] dia dingana tsy maintsy nilaina amin' ny fahaterahan' ny zanaky ny fanahin' ny Ray. Raha tsy teo io dingana io dia tsy ho nanan-taranaka i [[Adama (Baiboly)|Adama]] sy i [[Eva]] ary tsy ho nahalala ny tsara sy ny ratsy na koa ny atao hoe [[fiainana mandrakizay]] any aoriana, araka ny voasoratra ao amin' ny [[Boky faharoan' i Nefia|Bokin' i Nefia]] (2Nefia 2:22-25). Tsy zava-dratsy ny fahalavoan' i Adama sy i Eva. === Mifandray amin' Andriamanitra === Ny [[vavaka]] sy ny fampianaran' ny [[mpaminany]] ary ny fandinihana ny [[Soratra Masina]] no hahafahana mifandray amin' Andriamanitra. === Fiezahan' ny Olomasina ho amin' ny tonga lafatra hatrany === Izany ezaka izany dia tanterahina amin' ny alalan' ny fanajana ny andron' ny [[Sabata]], ny lalàn' ny fahadiovana (tsy fanaovana firaisana ara-nofo alohan' ny fanambadiana sy fanajana ny vady), ny fandoavana ny [[ampahafolon-karena]], ny [[fifadian-kanina]], ny asa sy andraikitra manokana, ny Tenin' ny Fahendrena (tsy fifohana [[sigara]] na fikisohana [[paraky]], tsy fisotroana [[Zavapisotro misy alikaola|zavatra misy alikôla]] sy [[Kafe (zava-pisotro)|kafe]] ary dite na [[zava-mahadomelina]] hafa), ny fanatanterahana asa fanirahana (misiôna), ny fanajana ny didy hahafahana mihatongalafatra hatrany ao amin' ny fahendrena kristiana. === Ny fianakaviana mandrakizay === Manatratra ny fanandratana ny voninahitra, izany hoe ny fitohizan' ny fiainana, ny Olomasin' ny Andro Farany, ka izany dia mila ny hahazoana ny sakramentan' ny fanambadiana mandrakizay ao amin' ny [[Tempoly môrmôna|Tempoly]]. Noho izany dia tsy maintsy voatombo-kase mandrakizay sady ny zanaka koa voatombo-kase amin' ireo ray aman-dreniny ny mpivady. === Ny asa ao amin' ny Tempoly sy ny tantaran' ny fianakaviana === Ampianarina ny [[Filazantsara]] indray ireo izay efa maty any amin' ny [[Tontolon' ny fanahy (Olomasin' ny Andro Farany)|tontolon' ny fanahy]], ka ao izy ireo dia manan-tsafidy malalaka hanaiky na handà ny sakramenta tanterahina ho azy ireo eto amin' izao fiainana izao. Tanterahin' ny mpivavaka mendrika ao an-tempoly amin' ny alalan' ny fisoloan-tena ny ireo sakramenta ireo, izay asam-[[Batisa ho an' ny maty|pamonjena hoan' ny maty]]. Manao fikarohana ny [[Tetiarana|tetiarany]] ny Olomasin' ny Andro Farany mba hahalala ny anarana sy ny andro nahaterahan' ny razambeny mba hahafahana manatanteraka ho azy ireo ny [[sakramenta]] na [[Ôrdônansy (Olomasin' ny andro farany)|ôrdônansy]] ([[batisa]], [[Konfirmasiona|fanamafisana ny finoana]], ny fanokana amin' ny asa, ny fanomezana, ny fanambadiana, ny fanombohan-kase eo amin' ny ray aman-dreny sy ny zanaka). === Ny fiainanana aorian' ny fahafatesana === Toeram-piandrasan' ny fanahin' ny olona eo anelanelan' ny fahafatesana sy ny [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|fitsanganan-ko velona]]. ny [[Tontolon' ny fanahy (Olomasin' ny Andro Farany)|tontolon' ny fanahy]] aorian' ny fiainana eto ambonin' ny tany. Misy fizaràna miavaka tsara izany: ny [[paradisa]] izay andraisana ireo izay nanaiky ny [[Filazantsara]]; sy ny [[fonjan' ny fanahy]] izay andraisana ireo izay tsy nanoa ny Filazantsara na izay tsy nanaiky azy nandritra ny fiainany tety an-tany na izay tsy mba nandre izany akory. Ampianarina ao amin' io fonjan' ny fanahy io ny Filazantsara ary ireo izay manaiky ny [[Batisa ho an' ny maty|sakramentan' ny batisa]] tanterahina ho azy ireo ao amin' ny Tempoly dia hankany am-paradisa. Tanterahina amin' ny alalan' ny fisoloan-tena ataon' ny velona ireo sakramenta ireo, izay asam-panavotana ho an' ny maty. Fitsanganan' ny olona tsirairay amin' ny maty alohan' ny hitondrana azy eo anatrehan' Andriamanitra hotsaraina ny fitsanganan-ko velona ho an' ny rehetra. Ny [[fitsarana farany]] dia iheverana an' ilay olona manontolo (fahalalana, asa natao, teny, hevitra, faniriana, fieken-keloka). Misy ny fanomezana dingam-pisondrotam-boninahitra: amin' ny fitsarana dia omena ny iray amin' ny dingam-boninahitra telo, arakaraka ny safidiny tao amin' ny fotoana nahamety maty azy (eto an-tany) sy any an-koatra ny olona tsirairay. Ireto ireo dingana na ambaratongam-boninahitra ireo: telestialy sy terestrialy ary selestialy. Teny am-panoharana ireo. == "Ny Andriamanitra" == Ny Môrmôna dia mino ny fisian' ny atao hoe "Ny Andriamanitra" ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''Godhead'') iray izay fitambarana olona telo miavaka tsara: Andriamanitra Ray (''Elohim'') izany Andriamanitra fara tampony, Rain' ny [[fanahy]] rehetra; sy i Jesosy Kristy (''Jehovah'') izay lahimatoan' Andriamanitra Ray, ilay Mpanavotra an' izao tontolo izao; ary ny Fanahy Masina izay fanahy izay mijoro ho vavolombelona momba ny Ray sy ny Zanaka. Hafa tsy tahaka ny an' ny [[Katôlisisma|fiangonana katôlika]] sy [[Kristianisma ôrtôdôksa|ôrtôdôksa]] ary [[Prôtestantisma|prôtestanta]] ny fiheverany an' [[Andriamanitra Ray]] sy [[Andriamanitra Zanaka|Zanaka]] ary ny [[Fanahy Masina]]. Ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina izay lazainy fa samy [[Andriamanitra (ankapobeny)|Andriamanitra]] miavaka. Tsy ampianariny ny [[Trinite]]. Ao amin' ny Olomasin' ny Andro Farany dia ny Ray no matetika atao hoe Andriamanitra. Mifanahaka ny Ray sy ny Zanaka (Jaona 14:6-7). Andriamanitra no mpanapaka izao rehetra izao. Mitoetra any an-danitra Andriamanitra ([[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana|''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'']] 20:17). Ao amin' ny teôlôjia môrmôna, [[Andriamanitra Ray]] sy i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] Zanany ary ny [[Fanahy Masina]] dia zavatra telo miavaka tsara sady misaraka ara-batana tsara nefa miray tanteraka raha ny amin' ny tanjona hamonjena ny olombelona no heverina. == Fisian' ny fanahy hafa == === Reny any an-danitra === Ny Olomasin' ny Andro Farany dia mino ny fisian' ny Reny any an-danitra na dia tsy dia manantitrantitra loatra ny anjara asany amin' ny fampianarana ampahibemaso aza izy ireo. Mino ny Môrmôna fa tahaka ny ananantsika Ray any an-danitra dia manana Reny any an-danitra koa isika izay vadiny. Mino izy ireo fa ny fianakaviana dia môdely mandrakizay, koa noho izany dia misy fianakavian' andriamanitra any an-danitra. Tahaka an' Andriamanitra Ray izay Rain' ny fanahintsika, dia raisina ho Renin' ny fanahintsika koa ny Reny any an-danitra. Zanany ara-panahy tokoa isika. Inoan' ny Môrùona fa manana toetr' andriamanitra izy io, toa an' Andriamanitra Ray. === Fandrosoana mandrakizay === Fotopampianarana fototra ao amin' ny môrmônisma dia ny "fandrosoana mandrakizay". Mampianatra izy io fa afaka mandroso sy mivoatra ara-panahy ny olombelona mba ho tonga tahaka an' Andriamanitra. Io fotopampianarana io dia midika fa olombelona mety maty izay nandroso ho amin' ny maha andriamanitra azy Andriamanitra. Ho fanampin' izany dia milaza izy io fa ny olo-marina dia hahatratra ny satan' ny andriamanitra any amin' ny mandrakizay, ary mety ho tonga andriamanidahy sy andriamanibavy. Izany finoana izany dia manavaka ny môrmônisma amin' ny kristianisma mahazatra. == I Jesoa Kristy == === Ilay Voalohan-teraka tao amin' ny zanaka fanahy === Tamin' ny dinidinika tao an-danitra dia i [[Jehovah]], izay tsy iza fa i [[Jesoa Kristy]], ilay voalohan-teraka tao amin' ny zanaka fanahy rehetra, dia vonona ka nidina tety an-tany hanolotra ny ainy hanaisotra ny [[Fahotana|fahotan]]' izao tontolo izao. Hoy izy ao amin' ny [[Bokin' i Mosesy]]: "Ray ô, hatao anie ny sitraponao ary anao mandrakizay ny voninahitra" (''Mosesy'' 4:2). I [[Losifera]] kosa dia te-hanery ny zanaky ny Ray hanao ny sitrapon' izy Losifera. Rehefa nohenoin' Andriamanitra Ray ny zanany roalahy dia hoy izy: "Halefako ilay voalohany" (''Abrahama'' 3:27). Noho izany dia i Jesoa Kristy no voafidy ho Mpanavotra. === Zanany lahitokana kosa ao amin' ny nofo === I Jesoa Kristy no ivon' ny teôlôjia môrmôna: ny [[Fahaterahan'i Jesoa|fahaterahany]], ny fiainany, ny sorom-panavotana nataony ary ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]]. Ny [[sorom-panavotana]] nataon' i Jesoa Kristy dia trangan-javatra lehibe indrindra amin' ny tantaran' ny Zanak' olombelona. Noho i Kristy nanana fiainana tonga lafatra no nahatonga azy ho mendrika ny hanolotra ny ainy ho vidim-panavotana amin' ny fahotan' ny olombelona rehetra. Ny sorom-panafahana no nahatanteraka ny finoana an' i Kristy sy ny famonjena nataony. Ny Olomasin' ny Andro Farany dia manambara fa i Jesoa no Voalohan-teraky ny Ray ao amin' ny fanahy fa Zanany lahitokana kosa ao amin' ny nofo. Izy no Kristy na [[Mesia]], izany hoe ilay "Voahosotra". Izy ilay Andriamanitry ny [[Testamenta Taloha]], dia i [[Jehovah]] izany (''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'' 110.3-4) izay voalahatra mialoha ho amin' izany antso lehibe izany talohan' ny [[Famoronana (finoana sy fedrà)|Famoronana izao tontolo izao]]. Izy no [[Famoronana (finoana sy fedrà)|namorona]] ny Tany sy izay rehetra eo aminy, araka ny fitarihan'ny Ray. Naterak' i [[Maria (renin'i Jesoa)|Maria]] tao [[Betlehema]] izy ary niaina tsy nisy fahotana sady nanatanteraka ny Fanesorana amin'ny fomba tongalafatra ny fahotan' ny olombelona rehetra tamin' ny fandatsahany ny rany sy tamin' ny nanolorany ny ainy teo amin' ny hazo fijaliana. Nitsangan-ko velona izy mba haha azo antoka ny [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|fitsanganan' ny olombelona rehetra amin' ny maty]] amin' ny farany. Tamin' ny alalan' ny [[vidim-panavotana]] nataony sy ny fitsanganany ho velona no hahafahan' izay mibebaka amin' ny [[Fahotana|fahotany]] sy mankato ny didin' Andriamanitra [[Fiainana mandrakizay|hiaina mandrakizay]] miaraka amin' i Jesoa sy amin' ny Ray. === Ny fiaviany indray dia ilaina amin' ny Famonjena === Ny fiavian' i Jesoa eto amin' izao tontolo izao dia ilaina mba handovan' ny olombelona ny [[Famonjena]], ary ny fiainany dia ohatra tongalafatra ho an' ny fomba fiainan' ny olombelona. Atao amin' ny anarany ny vavaka sy ny tso-drano ary ny sakramentan' ny [[asam-pisoronana]]. I Jesoa Kristy no mpahary sy mpamonjy ary Andriamanitry ny tany manontolo. Ho avy amin-kery sy voninahitra izy hanjaka eto an-tany mandritra ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]], ary amin' ny [[andro farany]] dia izy no ho mpisolovava rehefa [[Fitsarana farany|hitsara]] ny olombelona rehetra Andriamanitra Ray (''Guide des écritures'', <abbr>p.</abbr> 107.). == Jereo koa == * [[Restaorasiônisma]] * [[Ôrdônansy (Olomasin'ny andro farany)|Ôrdônansy]] * [[Tempoly (môrmônisma)]] * [[Batisa ho an'ny maty|Batisa ho an' ny maty]] * [[Soratra Masin' ny Olomasin' ny Andro Farany]] * [[Teôlôjia kristiana]] * [[Hetsiky ny Olomasin' ny Andro Farany]] '''Teôlôjia isam-piangonana''' * [[Teôlôjia katôlika]] * [[Teôlôjia prôtestanta]] * [[Teôlôjia dispensasiônalista]] * [[Teôlôjian' ny anabatisma]] * [[Teôlôjia ôrtôdôksa]] * [[Teôlôjia evanjelika]] * '''Teôlôjian' ny môrmônisma''' * [[Teôlôjian' ny Vavolombelon' i Jehovah]] fecmsyperc0jen3fcv92cq5sm99qit6 0 281246 1093497 1066807 2024-12-29T10:58:58Z Thelezifor 15140 1093497 wikitext text/x-wiki Ity '''voambolan' ny jeôgrafia''' ity dia lisitry ny famaritana ny teny sy hevitra ampiasaina amin' ny [[jeôgrafia]] sy amin' ny sehatra mifandraika amin' izany, izay mamaritra sy mametra ny refy ara-jeôgrafia, ny toerana ara-jeôgrafia, ny endri-javatra [[Tôpôgrafia|tôpôgrafika]], ny [[loharanon-karena voajanahary]], ary ny fanangonana sy ny famakafakana ary ny fijerena ny angona ara-jeôgrafia. == A == * [[Adijady (zana-pehintany)|Adijady]]: anisan' ny fehintany dimy aseho amin' ny sarintany. Ny [[Laharam-pehintany|laharam-pehintaniny]] dia 23° 26′ 22″ S amin' ny [[ila-bolantany]] atsimo izay manakaiky indrindra ny [[Fehibe|fehiben-tany]] izany * [[Afotroa]]: fahavakisan' ny sosona ambony amin' ny [[planeta]] iray, toy ny [[Tany]], izay mamela [[vainga]] sy [[ranoka]] mafana, [[lavenona]] ary [[etona]] hivoaka avy amin' ny toerana misy azy any ambany. * [[Aka]]: fisintonan' ny [[ranomasina]] ka mahatonga azy ho marivo kokoa (mifanohitra amin' ny [[Famonta sy aka|famonta]]) . * [[Akora tampom-pana]]: sosona madity sy mangotraka ao anatin' ny [[bolantany]], izay mivaingana ho vato rehefa mivoaka ety ivelany, ny [[magma]] izany. *[[Ala]]: toerana be [[hazo]] maniry. * [[Ala mikitroka]]: [[ala]] matevina ahitana karazan-kazo maro. * [[Alizay]]: tsio-rivotra tsy tapaka avy any amin' ny faritra anelanelan’ ny [[zana-pehintany]] (eo anelanelan' ny 23°27 avaratra sy 23°27 atsimo), mitsoka tsy tapaka avy any atsinanana mankany andrefana avy amin' ny tsindry (avo) ambanin-jana-pehintany ka mankany amin' ny tsindry (iva) am-pehintany. * [[Alo]]: * [[Ambanivohitra]]: faritra ivelan' ny [[tanàn-dehibe]]. * [[Ambanivolo]]: [[ambanivohitra]]. * [[Anadrea]]: ny mankany amin' ny [[loharano]] avy eo amin' ny toerana iray. * [[Anàva]]: any amin' ny alehan' ny rano. * [[Andilana]]: *[[Andilan-dranomasina]]: sampan-d[[ranomasina]] lavalava somary teritery eo anelanelan' ny [[morontsiraka]] roa izay manamorona azy, ka mampifandray ranomasina roa. Ny [[andilan-tany]] no mifanohitra aminy. *[[Andilan-tany]]: tany lavalava teritery eo anelanelan' ny [[ranomasina]] na [[helodrano]] na [[hoala]] roa, izay mampifandray tany roa bebe velarana kokoa. Mifanohitra amin' ny andilan-tany ny [[andilan-dranomasina]]. Ohatra amin' izany ny [[Andilan-tanin' i Panamà]]. * [[Angon-dilatra]]: * [[Anira]]: Ny mankany amin' ny loharano avy eo amin' ny toerana iray. * [[Ankadilanana]]: toerana iva sady tery, anelanelan' ny [[havoana]] na [[tendrombohitra]] roa, mampitohy azy roa ireo. * [[Ankoriandranovelona]]: fitambaran' ny [[rano mandeha]] ([[renirano]], [[ony]], ...) na tsy mandeha ([[farihy]], [[kamory]], ...) eo amin' ny faritra iray. * [[Antsanga]]: fitambaran' ny [[fotaka]], [[fasika]], [[tany ditra]], poti-bato, vato kely ary fako entin' ny rano ([[ony]], [[renirano]], sns) ka apetrany amin' ny toerana iray. Amin' ny ankapobeny ny antsanga dia hita amin' ny toerana mampihena tampoka ny hafainganam-pandehan' ny korian-drano, ka mahatonga io rano io tsy hahazaka intsony ny zavatra nentiny hanaraka azy. * [[Ararano]]: * [[Asara (fizaran-taona)|Asara]]: * [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]]: iray amin' ireo [[faribolana]] dimy mirazotra manan-danja indrindra eo amin' ny sarin' ny [[bolantany]]: ilay faribolana eo amin' ny 23° 26' 12.555" ao amin' ny [[ila-bolantany]] avaratra izay manakaiky indrindra ny [[Fehibe|fehiben-tany]] izany. Eo amin' io [[zana-pehintany]] Asorotany io no ahitana amin' ny faritra avaratra indrindra amin' ny ila-bolantany avaratra ny [[masoandro]] eo an-tampon-doha, amin' ny fotoana mahalava indrindra ny andro mitaha amin' ny alina. * [[Asotry]]: [[fizaràn-taona]] amin' ny faritra maro eto [[Madagasikara]], izay sady maina no mangatsiaka, mahafaoka ny [[fararano]] sy ny [[ririnina]] amin' ny [[Antemoro]], fa ny ririnina ihany amin' ny [[Antesaka]] sy ny [[Bara]]. * [[Ava]]: toerana idinan' ny rano mikoriana avy any ambony ([[irà]] na erà). * [[Avaratazy]]: * [[Azimota]]: == B == * [[Baibo]] na [[baiboho]]: tany lemaka fasehina sy lonaka amoron-drano, izay matetika voasaron' ny rano amin' ny fahavaratra. * [[Bangoa]]: * [[Bolandranoka]]: fitambaran' ny rano eto ambonin' ny tany. * [[Bolantany]]: ny [[Tany]] amin' ny maha [[planeta]] azy sy amin' ny fiheverana ny endriny toa [[bola]]. * [[Bongom-pasika]] na [[dongom-pasika]]: vangongom-pasika miendrika [[havoana]]. == D == * [[Deboka]]: faritra amin' ny [[vohon' ny tany]] izay ambany kokoa raha mitaha amin' ny faritra manodidina sy manakatona azy izay misolampy midina mankany aminy. Mety misy [[farihy]] na mando lava ny deboka raha misy lafika tsy tantera-drano loatra. Ny [[Ranomasina Maty]], izay any amin' ny 400 m ambanin' ny haambon' ny ranomasina no deboka iva indrindra eto an-tany. * [[Dengin-driaka]]: hantsana lalina anaty ranomasina. * [[Dilatra]]: nofon-tany nentin' ny renirano na ny riaka ka mandry sy manarona ary mahalonaka ny tany. * [[Dongom-pasika]] na [[bongom-pasika]]: vangongom-pasika miendrika [[havoana]]. == E == * [[Ekinôksa]]: fotoana mampitovy ny faharetan' ny andro sy ny [[Alina (fotoana)|alina]] manetarn-tany. * [[Ekliptika]]: lalana arahin' ny [[Tany]] raha mihodidina amin' ny [[Masoandro]] izy. * [[Ekoatera]] na [[fehibe]]: tsipika tsy hita maso nefa heverina ho manodidina ny [[bolantany]] eo afovoany ka manasaka azy tsara ho [[ila-bolantany]] atsimo sy avaratra, mitovy elanelana amin' ny [[tendron-tany]] atsimo sy avaratra. == F == * [[Fahavaratra]]: [[fizaràn-taona]] mifanandrify amin' ny vanim-potoana filatsahan' ny [[orana]] sy famokarana vokatra sy fambolena. Fizaràn-taona faharoa izy amin' ireo faritra misy fizaran-taona efatra, ka ny [[lohataona]] no eo alohany fa ny [[fararano]] no mandimby azy. Lava kokoa noho ny [[Alina (fotoana)|alina]] ny andro. Mafanafana sady be orana kokoa ny fahavaratra raha mitaha amin' ny fizaran-taona hafa. * [[Famohijery]]: fitaovana andinihana ny sarintany eny amin' ny fiaramanidina ka ahitana ny zavatra jerena amin' ny endrika mivohitra. * [[Fampana]] na [[hadin-driaka]]: tevana vokatry ny [[riaka]] sy ny fikoan-tany eny amin' ny tehezan-tendrombohitra. * [[Fangi-bolantany]]: * [[Fararano]]: [[fizaràn-taona]] manaraka ny [[fahavaratra]]. Efa manomboka mihena ny [[orana]] amin' io. Amin' ny faritra misy fizaràn-taona efatra dia izy no fahatelo, manarakaraka ny [[fahavaratra]] sady dimbiasan' ny [[ririnina]]. Mihamena na manomboka mihintsana na mihamaina ny ravin-kazo na ny ahitra sasany. Mihafohy ny andro ary mihalava ny [[Alina (fotoana)|alina]]. Mihamihena ny hazavana sy ny hafanana azo avy amin' ny [[masoandro]]. * [[Faravodilanitra]]: faritry ny lanitra taza-maso, izay toa mikasika amin' ny [[Tany]]. * [[Faribohitra]] na [[vakin-tanàna]]: fizaràn' ny tanàna izay farany kely indrindra ara-pitantanana. * [[Faribolan-tendrontany]]: [[fehin-tany]] ([[faribolana]]) any amin' ny faritra manodidina sy mahafaoka ny [[tendron-tany]] izay mampisy ny fotoana tsy mampiposaka ny [[masoandro]] amin' ny [[ririnina]] sy tsy mampilentika ny masoandro amin' ny [[fahavaratra]]. Misy roa ny faribolan-tendron-tany, dia ny any amin' ny faritry ny tendron-tany avaratra ([[Faribolana Arktika|faribolan-tendron-tany Arktika]]) sy ny any amin' ny faritry ny tendron-tany atsimo ([[Faribolana Antarktika|faribolan-tendron-tany Antarktika]]). Ny elanelany ara-joro amin' ny tendron-tany dia 23° 26' 10,3<nowiki>''</nowiki> (tamin' ny volana Janoary 2020). * [[Farihy]]: velaran-drano be na tsia, misy eny anivon' ny [[kôntinenta]], na anivon' ny [[nosy]], ary matetika avy amina velaran-dranomandry na avy amin' ny [[renirano]] na [[ony]] na avy amin' ny fiakaran' ny rano ambanin' ny tany. * [[Faritany]]: fitambaran' ny [[tanàna]] na toerana maromaro ao anatin' ny [[firenena]] iray, voatsinjara araka ny toetra ifandraisan' izy ireo, toy ny [[toetrandro]], ny vokatry ny [[Fambolena Tropikaly|fambolena]], ny [[fomban-drazana]] ary ny [[Fiteny (heviny mivelatra)|fiteny]]. * [[Fatrana]]: vondron-javamaniry iva, miendrika [[bozaka]] sy [[kirihitra]] madinika, maniry amin' ny toerana tery na midadasika, izay mety makitroka na miparitadritaka, tsy ahitana [[hazo]] maniry firy, amin' ny [[toetany antonony]] hatramin' ny [[toetanin-jana-pehin-tany]] anjakan' ny [[haintany]], mitangorona na mifanelanelana. * [[Fehibe]]: [[fehintany]] iray, 10 002 km miala amin' ny [[tendrontany]] avaratra na atsimo, manasaraka ny [[ila-bolantany]] avaratra sy ny ila-bolantany atsimo, mitondra ny [[laharam-pehintany]] zerô. * [[Fehintany]]: [[faribolana]] mirazotra tsy hita maso amin' ny [[fehibe]]<nowiki/>n-tany na amin' ny fehiben' ny [[Fajiry|planeta]] na zavatra miendrika [[Bola (jeômetria)|bola]] hafa eny an-danitra, ka ny teza ihodinan' ny Tany na ny planeta hafa no mamaky ny ivony. * [[Fehivorintany]]: fizarazaran' ny bolantany ho faritra dimy lehibe misongadina ara-toetany. * [[Fehivorintany ivo]]: faritra eo anelanelan' ny [[fehivorintany mangatsiaka]] sy [[fehivorintany mafana]]. * [[Fehivorintany mafana]]: faritra eo anelanelan' ny zana-pehintany [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]] sy ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]]. * [[Fehivorintany mangatsiaka]]: faritra eo anelanelan' ny tendron-tany avaratra sy ny [[Faribolana Arktika]], na eo anelanelan' ny tendrontany atsimo sy ny [[Faribolana Antarktika]]. * [[Fihilana]]: firehana na fitongilanana fa tsy mahitsy fijoro. * [[Fileferana]]: == H == * [[Haabo]]: * [[Haambo]]: refy mijidina miainga amin' ny haabon' ny [[ranomasina]]. * [[Hadilanana]]: toerana iva sady tery, anelanelan' ny [[havoana]] na [[tendrombohitra]] roa, ka toy ny mampitohy azy roa ireo. * [[Haka]]: * Harana: * [[Haran-driaka|Harandriaka]]: rindrim-bato eny an-dranomasina, izay vangongom-bato anaty na mitovy haavo na mihoatra kely amin' ny [[ranomasina]], na fitambaran' akora sokay vokatry ny fivangongoan' ny zavamananaina an-dranomasina izay fahita indrindra amin' ny ranomasin' ny faritra manodidina ny [[zana-pehintany]].. * [[Hefaka]]: karazana [[vinanindrano]] eo amin' ny toerana irotsahan' ny [[renirano]] na [[ony]] any anaty [[ranomasina]] na [[farihy]]. * [[Helodrano]]: * [[Heniheny]]: velaran-tany mando izay anirian-[[Zavamaniry|javamaniry]] amin' ny ampahany sady misy [[ranovory]] amin' ny ilany na eo afovoany. * [[Hetrina]]: farihy na dobo taloha fa efa saika ritra nefa tsy ialan-drano. * [[Hivoka]]: fitambarana [[zavamaniry]] fahita amin' ny faritra manana [[toetany]] mafana ([[Toetanin-jana-pehin-tany|toetanin-janapehin-tany]] sy [[toetanim-pehiben-tany]]) misy [[fizaràn-taona]] maina maharitra sy anjakan' ny [[zavamaniry]] toy ny [[bozaka]], izay ahitana [[hazo]] sy [[hazo madinika]] maniry miparitaka. * [[Hoala]]: ampahan-d[[ranomasina]] na ampaham-[[Farihy|parihy]] mandroso miditra mankany anaty tany, lehibe kokoa noho ny [[helodrano]]. * [[Hodi-tany]]: * [[Honahona]]: velaran-tany misy [[zavamaniry]] amin' ny ampahany sady ahitana [[heniheny]]. * [[Horaka]]: * [[Horohoron-tany]]: * [[Hovana]]: * [[Hovan-tany]]: * [[Hovohovo]]: == I == * [[Ila-bolantany|Ila bolantany]]: antsasaky ny [[bolantany]] araka ny [[fehibe]]. * [[Irà]] na [[erà]]: toerana avo iavian' ny rano amin' ny [[renirano]] (mifanohitra amin' ny [[ava]]). == J == * [[Jeôgrafia]]: [[siansa]] miompana amin' ny fandinihana momba ny [[Tany]] ary indrindraindrindra momba ireo zava-mitranga ara-pizika, ara-biôlôjia ary momba ny [[olombelona]] izay miseho eo amin' ny bolan-tany. * [[Jotsotsindry]]: fihenan' ny tsindrin' ny [[soson-drivotra]] ka mety hampiova ny [[toetrandro]]. == K == * [[Kamorin-driaka]]: * [[Kamory]]: rano mihandrona ([[dobo]]) voajanahary toy ny [[farihy]] nefa kely kokoa sy marivo kokoa. * [[Kaoka]] na [[fikaohan-tany]]: fikikisana miandalana ny nofon-tany ataon' ny [[rivotra]] sy ny [[rano]], ny [[hafanana]] sy ny [[hatsiaka]]. * [[Karaña]]: * [[Kibolam-ponja]]: * [[Klimaksa]]: faritra ahitana zavamaniry miankina betsaka amin' ny vohon-tany sy ny toetany. * [[Kôntinenta|Kôntinanta]] na [[kôntinenta]]: tany midadasika mitohy hodidinin-d[[ranomasina]] manontolo na amin' ny ampahany izay lehibe lavitra noho ny [[nosy]] sady onenan' ny vahoaka amin' ny firenana maro eto ambonin' ny [[Tany]]. * [[Korian-dranomasina]]: ranomasina miova toerana noho ny hafanany na ny hatsiakany. == L == * [[Laharam-pehintany]]: [[Fangitra ara-jeografia|fangitra ara-jeôgrafia]] manome ny [[avaratra]] na ny [[atsimo]] eo amin' ny velaran' ny tany. Ny laharam-pehintany faha-0 dia ny [[fehibe]] ary ny laharam-pehintany faha-90 dia ny [[Tendrontany Avaratra]] (raha 90°Avaratra na +90° no voalaza anatin' ilay [[fangitra]]) na [[Tendrontany Atsimo|atsimo]] (raha 90° Atsimo na -90°). * [[Laharan-jarahasina]]: [[faribolana]] tsy hita maso, manodidina ny [[Tany]] sady mandalo ny [[tendron-tany]] atsimo sy avaratra. * [[Lalana antenatenany]]: tapany antenatenany amin' ny halavan' ny [[renirano]]. * [[Lalana iava|Lalana iavà]]: tapany ambany amin' ny halavan' ny [[renirano]]. * [[Lalana ira|Lalana irà]]: tapany ambony amin' ny halavan' ny [[renirano]]. * [[Lavaka]]: * [[Lavam-pehintany]]: * [[Lemademaka]]: * [[Lemaka]]: tany marin-toerana hatrany, zara raha misy [[lohasaha]], ankandemponana. * [[Lemaky ny ekliptika]]: * [[Lemaky ny fay]]: * [[Lembalemba]]: endiky ny [[vohon' ny tany]] izay manana [[haambo]] avo kokoa raha mitaha amin' ny faritra manodidinba azy ([[Tany lemaka|lemaka]]) sady midadasika nefa tsy dia mikintoana loatra (tsy tahaka ny [[tendrombohitra]]). * [[Lohalo]]: [[Lohasaha]] eny antehezan-tendrombohitra. * [[Lohataona]]: [[fizaràn-taona]] voalohany amin' ny taona. Amin' ny faritra misy fizaràn-taona efatra dia mandimby ny [[ririnina]] izy sady dimbiasan' ny [[fahavaratra]]. Amin' ny lohataona no manomboka mitsiry ravina ny [[zavamaniry]] nihintsan-dravina nandritra ny ririnina. Mitombo ny halavan' ny andro ary mihena ny an' ny [[Alina (fotoana)|alina]]. Betsaka ny [[hazavana]] sady mihamafana ny andro nefa tsy mbola misy na betsaka ny [[orana]]. == M == * [[Magma]]: akora voajanahary mitsiranoka niforonan' ny [[vato]] rehetra, hita ao ambanin' ny tany na ao amin' ny [[planeta]] terestrialy hafa sy satelita voajanahary sasany. * [[Main-tany]]: ilazana ny [[Fizaràn-taona|fizaran-taona]] tsy misy orana. * [[Mason' ony]]: ny lalan' ny ony. * [[Mason-drano]]: lalan' ny renirano. * [[Matsabory]]: * [[Mirahilana]]: * [[Morontsiraka]]: tany mifanila amin' ny faritry ny [[ranomasina]] na faritry ny [[ranomasimbe]]. Ny famerana ny sakan' ny morontsiraka iray mankany anaty tany dia miankina amin' ny lalàm-panjakana mifehy azy na miankina amin' ny fahefana ara-tsiansa, noho ny antony ara-pôlitika na ara-piarahamonina na ara-toekarena. == N == * [[Nofon-tanim-bolokano]]: * [[Nofon-tany]]: fifangaroan' ny [[zavatra]] ôrganika (avy amin' ny zavamananaina), [[mineraly]], [[etona]], [[ranon-javatra]] ary zavamananaina miara-mihazona ny aina eto amin' ny tany, izay manana anjara asa efatra: fitaovana ahafahan' ny zavamaniry mitombo, fitaovana fitehirizan-drano, famatsiana ary fanadiovana, ny fanovana ny [[Soson-drivotra|atmôsfera]] eto an-tany, ary toeram-ponenan' ny zavamananaina. * [[Nosy]]: tany kely na antonontonony hodidinin-d[[rano]] tanteraka, mety ho [[ranomasina]] na [[farihy]] na rano mandeha io rano manodidina azy io ary mety maharitra ny fisian' ilay rano manodidina na tsia. == O == * [[Ony]]: [[korian-drano]] mivarina any an-d[[ranomasina]]. * [[Ôseana]]: [[Ranomasimbe]]. == P == * [[Plaky ekoatôrialy]]: == R == * [[Ranomare]]: * [[Ranomasimbe]]: velara-ndrano masira lehibe dia lehibe sady lalina dia lalina, eo anelanelan' ny [[kôntinenta]] roa na maromaro. Misy dimy ny ranomasimbe eto an-Tany, dia ny [[Ranomasimbe Arktika]], ny ny [[Ranomasimbe Atlantika]], ny [[Ranomasimbe Antarktika]], ny [[Ranomasimbe Indianina]], ary ny [[Ranomasimbe Pasifika]]. * [[Ranomasina]]: velaran-drano midadasika, manodidina [[kôntinenta]] amin' ny ankapobeny, ary mahasarona faritra lehibe dia lehibe amin' ny velaran' ny tany manontolo, ampahan' ny [[ranomasimbe]] mikasika amin' ny [[morontsiraka]]. * [[Ranta]]: * [[Refim-pitosahana]]: * [[Renirano]]: [[lakandrano]] voajanahary nohadian' ny [[ranomamy]], mipoitra avy amin' ny [[loharano]] ary manary ny ranony ao amin' ny [[vavarano]] na amin' ny hefaka any amin' ny [[ranomasina]] na [[farihy]] na [[ony]]. * [[Renivohitra]]: [[tanàna]] manan-danja indrindra, ara-pôlitika na ara-kolontsaina na ara-toekarena na ara-tsôsialy, eo amin' ny [[firenena]], ny [[fanjakana]], ny [[faritany]], ny [[Faritra (ara-pitantanana)|faritra]], [[kaominina]], sns. * [[Riakasia]]: velaran-drano tsy lalina, saika mifandray amin' ny [[ranomasina]] raha tsy nisy [[andilan-tany]] na [[fasika]] manelanelana azy roa. * [[Riambe]]: rano mianjera avy amin'ny toerana avo, ngeza kokoa noho ny [[riana]] mahazatra. * [[Riana]]: rano mianjera avy amin' ny toerana avo, izay matetika avy amin' ny fidinana tampoky ny lalan' ny renirano, ka noho ny rano mianjera mafy, dia matetika mandroatra be ary maneno mafy. * [[Ririnina]]: [[fizaràn-taona]] manaraka ny [[fararano]], izay vanim-potoana mangatsiaka, maha fohy ny andro sy maha lava ny alina, maha rako-d[[rahona]] matetika ny lanitra ka tsy maha ampy ny hazavana sy ny hafanana azo avy amin' ny [[masoandro]]. * [[Rivodoza]]: rivo-mahery miforona eny amin' ny [[habakabaka]] sy ny [[ranomasina]] toy ny [[tadio]], mitambatra ary rehefa izany dia miakatra an-tanety ary mihahery, ka mitondra rivotra mahatratra hatramin' ny 200 km/ora na mihoatra ary manimba zavatra betsaka. * [[Roranga]]: velaran-tany misy vilona ([[hivoka]]) sy hazo madinika mahalana firaofan' ny biby. == S == * Saha: * [[Saikinosy]]: tany saika hodidinin-dranomasina nefa misy tapany mampitambatra azy amin' ny tany lehibe, ka tsy mitovy amin' ny [[nosy]] izay voahodidina rano avokoa ny sisiny. Tsy mitovy habe ny saikanosy satria ao ireo ngeza ary ao ireo kelikely. Ny [[saikanosy madinika]] dia mitovitovy amin' ny nosy madinika. * [[Sakelidrano]]: [[korian-drano]] madinika kokoa (renirano, ...) mivarina any amin' ny [[renirano]] na any amin' ny [[ony]]. * [[Sarintany]]: * [[Sarintany fizika]]: * Sarintany fototra: * [[Sarintany mampiseho soradrefintany]]: * [[Sarontendro]]: faritra boribory eo amin' ny tendro farany avaratra na atsimo amin' ny bolantany. * [[Satalonaka]]: * [[Savoka]]: faritra anirian-javamaniry anjakan' ny karazana iray, izay miseho aorian' ny faharinganan' ny ala voalohany, matetika aorian' ny fambolena vary an-tanety. * [[Soridrano]]: * [[Soritra mirafana]]: * [[Soritra mirahale]]: * [[Soson-drivotra]]: sosona eo ambonin' ny vohon' ny [[fajiry]] (na planeta) iray, izay mety ho soson' etona (toy ny [[soson-drivotry ny tany]] sy ny soson-drivotry sy ankamaroan' ireo fajiry fantatra) na [[rio]] (na [[plasma]]). == T == * Tanàna: * [[Tanàn-dehibe]]: velaran-tany voafaritra onenan' olona maro, misy lalana, [[trano]] maro, kianja malalaka, raharaham-barotra, [[indostria]], toeram-pianarana, sehatra fanaovana [[pôlitika]], ivontoerana momba ny [[kolontsaina]]... * [[Tandavan-tendrombohitra]]: endriky ny [[vohon' ny tany]] izay itambaran' ny [[tendrombohitra]] maro mifampitohy mitomandavana. * [[Tanety]]: * [[Tangorom-bohitra]]: fitambarana [[tendrombohitra]] mitangorona mitohy izay manaraka tsipiky ny tampona, ka mifanohitra amin' ny [[tandavan-tendrombohitra]]. Mety hikambana amin' ny tandavan-tendrombohitra iray ny tangoron-tendrombohitra, toa an' i Alpa izay mamondrona tangorom-bohitra manodidina ny zato (ny tangorom-bohitr' i Mont Blanc sy ny hafa). * [[Tanibe]]: [[kôntinenta]] * [[Tanjona (jeôgrafia)|Tanjona]]: tany mandroso any anaty [[ranomasina]] nefa tsy mahaforona [[Saikanosy|saikinosy]]. * [[Tany]] (soratana manomboka amin' ny [[Sora-baventy|sorabaventy]] T amin' ny ankapobeny): ity [[planeta]] onenan' ny [[olombelona]] ity, izay fahatelo raha ny elanelany amin' ny [[Masoandro]] no heverina, ary izy irery ankehitriny no fantatra fa onenan-java-miaina eo amboniny. * [[Tany lemaka]]: velaran-tany midadasika tsy ahitana fikitoantoanan' ny vohon-tany na dia mety misy somary milempona kely sy mivohitra kely amin' ny faritra sasany, sady saika marindrano, tsy dia avo raha ampitahaina amin' ny [[ranomasina]] (tsy mitovy amin' ny [[lembalemba]] izay hita amin' ny faritra avo kokoa). * [[Tektônika]]: fiovaovan' ny endriky ny vohon-tany vokatry ny hetsiky ny nofontany. * [[Tendrombohitra]]: endriky ny [[vohon' ny tany]] izay mivohitra avo, lehibe noho ny [[havoana]]. * [[Tendron-tany]]: teboka roa, atsimo indrindra sy avaratra indrindra amin' ny [[bolantany]], tendron' ilay teza tsy hita maso mipaka amin' ny velaran' ny [[Tany]], izay ihodinany. Samy manana ny tendrony koa ny ny [[planeta]], ny [[volana]] sy ny [[satelita]] hafa, ny [[masoandro]] sy ny [[kintana]]. * [[Tevana]]: * [[Toetany]]: fitambaran' ny zava-mitranga momba ny [[toetrandro]] mampiavaka ny toerana na ny faritra iray, izay nosalaina mandritra ny ampolo taonany maro (mahatratra 30 taona), ka anisan' izany ny sala-maripana farany ambany sy farany ambony, ny salan-kafanana ambony sy ambany, ny salan-drotsak' orana farany ambony sy farany ambany, ny fizoran' ny [[rivotra]] sy ny hafainganam-pitsokany ankapobeny, ny salam-paharetan' ny fanazavan' ny [[masoandro]]. * [[Toetrandro]]: fitambaran' ny zava-miseho ao amin' ny sosona ambany ao amin' ny habakabaka manodidina ny [[tany]] na ny [[planeta]] hafa amin' ny fotoana voatondro sy amin' ny toerana voafaritra iray. Miditra ao amin' ny sehatry ny toetrandro ny zava-miseho manana fiantraikany tsapan' ny olona na ny zavamananaina hafa, toy ny [[rahona]], ny taratry ny [[masoandro]], ny [[hafanana]], ny [[rivotra]], ny [[orana]] ary ny [[fahazavana]]. * [[Tohi-drivodoza]]: faritra na foibe ahitana tsindrin' ny [[soson-drivotra]] ambony mihoatra ny salan-tsindry mara-penitra. * [[Tondra-drano]]: fahabetsahan' ny rano izay maafotra ny tany vokatry ny fahabetsahana tafahoatry ny fitosaky ny [[renirano]] na rehefa maharitra sy be loatra loatra ny firotsaky orana. * [[Torapasika]]: toerana malalaka mitomandavana voarakotra fasika hatrany eny amoron-drano * [[Tsipi-mirafana]]: biloka eo amin' ny saritany izay manambara fa mitovy ny mari-pana eo amin' ny faritra lalovany mandritra ny vanim-potoana iray. * [[Tsipi-mirahale]]: biloka eo amin' ny saritany izay manambara fa mitovy ny fatran' ny rotsak' orana eo amin' ny faritra lalovany mandritra ny vanim-potoana iray. == V == * [[Varatraza]]: rivotra mangatsiaka avy atsimo, atsinanana mitsoka amin' ny volana Jona sy Jolay any amin' ny tapany avaratra sy avaratra andrefana. * [[Vavarano]]: toerana fiafaran' ny ony ka ivarianany any an-dranomasina. * [[Vinanihefaka]]: [[Hefaka]] * [[Vinanindrano]]: * [[Vinany]]: * [[Vohitra]]: Ny teny malagasy hoe ''vohitra'' dia mety midika hoe "tanàna" na ihany koa hoe "toerana avo" (havoana, tendrombohitra). * [[Volkano]]: fahavakisan' ny sosona ambony amin' ny [[planeta]] iray, toy ny [[Tany]], izay mamela ny [[vainga]] sy ny [[ranoka]] mafana, ny [[lavenona]] ary ny [[etona]] hivoaka avy amin' ny toerana misy azy any ambany. * [[Volokano]]: [[volkano]], [[afotroa]]. * [[Vovo]]: fantsakana nohadina fa tsy voajanahary. * [[Vovo ranogeja]]: rano ao anelanelan' ny tongoa roa ka ny tongoa ambany amin' izany tsy tantera-drano. * [[Vozontany]]: elanelana tangoron-tendrombohitra na lempona mampitohy faritra roa samy hafa. == Z == * [[Zanabohitra]]: * [[Zanadrano]] na [[sakelidrano]]. * [[Zana-pehintany]]: [[faribolana]] mirazotra roa tsy hita maso, manakaiky ny [[fehiben-tany]] (na ekoatera), izay manodidina ny [[Tany]], sady mamaritra ny toerana ahitana eo an-tampon-doha ny [[masoandro]] amin' ny fotoana mampaharitra indrindra ny andro sady mahafohy indrindra ny [[alina]], faribolana izay eo amin' ny 23<abbr>°</abbr> 26<abbr>′</abbr> 13<abbr>″ avaratra sy atsimon' ny fehiben-tany ka ny avaratra atao hoe [[Zana-pehintany Asorotany]] na Trôpikan' ny Asorotany fa ny atsimo kosa atao hoe [[Zana-pehintany Adijady]] na Trôpikan'ny Adijady.</abbr> * [[Zarilemaka]]: * [[Zetra]]: 49gbthxd8yvdg5t8vasmdo5ac9pptge 1093499 1093497 2024-12-29T11:03:12Z Thelezifor 15140 1093499 wikitext text/x-wiki Ity '''voambolan' ny jeôgrafia''' ity dia lisitry ny famaritana ny teny sy hevitra ampiasaina amin' ny [[jeôgrafia]] sy amin' ny sehatra mifandraika amin' izany, izay mamaritra sy mametra ny refy ara-jeôgrafia, ny toerana ara-jeôgrafia, ny endri-javatra [[Tôpôgrafia|tôpôgrafika]], ny [[loharanon-karena voajanahary]], ary ny fanangonana sy ny famakafakana ary ny fijerena ny angona ara-jeôgrafia. == A == * [[Adijady (zana-pehintany)|Adijady]]: anisan' ny fehintany dimy aseho amin' ny sarintany. Ny [[Laharam-pehintany|laharam-pehintaniny]] dia 23° 26′ 22″ S amin' ny [[ila-bolantany]] atsimo izay manakaiky indrindra ny [[Fehibe|fehiben-tany]] izany * [[Afotroa]]: fahavakisan' ny sosona ambony amin' ny [[planeta]] iray, toy ny [[Tany]], izay mamela [[vainga]] sy [[ranoka]] mafana, [[lavenona]] ary [[etona]] hivoaka avy amin' ny toerana misy azy any ambany. * [[Aka]]: fisintonan' ny [[ranomasina]] ka mahatonga azy ho marivo kokoa (mifanohitra amin' ny [[Famonta sy aka|famonta]]) . * [[Akora tampom-pana]]: sosona madity sy mangotraka ao anatin' ny [[bolantany]], izay mivaingana ho vato rehefa mivoaka ety ivelany, ny [[magma]] izany. *[[Ala]]: toerana be [[hazo]] maniry. * [[Ala mikitroka]]: [[ala]] matevina ahitana karazan-kazo maro. * [[Alizay]]: tsio-rivotra tsy tapaka avy any amin' ny faritra anelanelan’ ny [[zana-pehintany]] (eo anelanelan' ny 23°27 avaratra sy 23°27 atsimo), mitsoka tsy tapaka avy any atsinanana mankany andrefana avy amin' ny tsindry (avo) ambanin-jana-pehintany ka mankany amin' ny tsindry (iva) am-pehintany. * [[Alo]]: * [[Ambanivohitra]]: faritra ivelan' ny [[tanàn-dehibe]]. * [[Ambanivolo]]: [[ambanivohitra]]. * [[Anadrea]]: ny mankany amin' ny [[loharano]] avy eo amin' ny toerana iray. * [[Anàva]]: any amin' ny alehan' ny rano. * [[Andilana]]: *[[Andilan-dranomasina]]: sampan-d[[ranomasina]] lavalava somary teritery eo anelanelan' ny [[morontsiraka]] roa izay manamorona azy, ka mampifandray ranomasina roa. Ny [[andilan-tany]] no mifanohitra aminy. *[[Andilan-tany]]: tany lavalava teritery eo anelanelan' ny [[ranomasina]] na [[helodrano]] na [[hoala]] roa, izay mampifandray tany roa bebe velarana kokoa. Mifanohitra amin' ny andilan-tany ny [[andilan-dranomasina]]. Ohatra amin' izany ny [[Andilan-tanin' i Panamà]]. * [[Angon-dilatra]]: * [[Anira]]: Ny mankany amin' ny loharano avy eo amin' ny toerana iray. * [[Ankadilanana]]: toerana iva sady tery, anelanelan' ny [[havoana]] na [[tendrombohitra]] roa, mampitohy azy roa ireo. * [[Ankoriandranovelona]]: fitambaran' ny [[rano mandeha]] ([[renirano]], [[ony]], ...) na tsy mandeha ([[farihy]], [[kamory]], ...) eo amin' ny faritra iray. * [[Antsanga]]: fitambaran' ny [[fotaka]], [[fasika]], [[tany ditra]], poti-bato, vato kely ary fako entin' ny rano ([[ony]], [[renirano]], sns) ka apetrany amin' ny toerana iray. Amin' ny ankapobeny ny antsanga dia hita amin' ny toerana mampihena tampoka ny hafainganam-pandehan' ny korian-drano, ka mahatonga io rano io tsy hahazaka intsony ny zavatra nentiny hanaraka azy. * [[Ararano]]: * [[Asara (fizaran-taona)|Asara]]: * [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]]: iray amin' ireo [[faribolana]] dimy mirazotra manan-danja indrindra eo amin' ny sarin' ny [[bolantany]]: ilay faribolana eo amin' ny 23° 26' 12.555" ao amin' ny [[ila-bolantany]] avaratra izay manakaiky indrindra ny [[Fehibe|fehiben-tany]] izany. Eo amin' io [[zana-pehintany]] Asorotany io no ahitana amin' ny faritra avaratra indrindra amin' ny ila-bolantany avaratra ny [[masoandro]] eo an-tampon-doha, amin' ny fotoana mahalava indrindra ny andro mitaha amin' ny alina. * [[Asotry]]: [[fizaràn-taona]] amin' ny faritra maro eto [[Madagasikara]], izay sady maina no mangatsiaka, mahafaoka ny [[fararano]] sy ny [[ririnina]] amin' ny [[Antemoro]], fa ny ririnina ihany amin' ny [[Antesaka]] sy ny [[Bara]]. * [[Ava]]: toerana idinan' ny rano mikoriana avy any ambony ([[irà]] na erà). * [[Avaratazy]]: * [[Azimota]]: == B == * [[Baibo]] na [[baiboho]]: tany lemaka fasehina sy lonaka amoron-drano, izay matetika voasaron' ny rano amin' ny fahavaratra. * [[Bangoa]]: * [[Bolandranoka]]: fitambaran' ny rano eto ambonin' ny tany. * [[Bolantany]]: ny [[Tany]] amin' ny maha [[planeta]] azy sy amin' ny fiheverana ny endriny toa [[bola]]. * [[Bongom-pasika]] na [[dongom-pasika]]: vangongom-pasika miendrika [[havoana]]. == D == * [[Deboka]]: faritra amin' ny [[vohon' ny tany]] izay ambany kokoa raha mitaha amin' ny faritra manodidina sy manakatona azy izay misolampy midina mankany aminy. Mety misy [[farihy]] na mando lava ny deboka raha misy lafika tsy tantera-drano loatra. Ny [[Ranomasina Maty]], izay any amin' ny 400 m ambanin' ny haambon' ny ranomasina no deboka iva indrindra eto an-tany. * [[Dengin-driaka]]: hantsana lalina anaty ranomasina. * [[Dilatra]]: nofon-tany nentin' ny renirano na ny riaka ka mandry sy manarona ary mahalonaka ny tany. * [[Dongom-pasika]] na [[bongom-pasika]]: vangongom-pasika miendrika [[havoana]]. == E == * [[Ekinôksa]]: fotoana mampitovy ny faharetan' ny andro sy ny [[Alina (fotoana)|alina]] manetarn-tany. * [[Ekliptika]]: lalana arahin' ny [[Tany]] raha mihodidina amin' ny [[Masoandro]] izy. * [[Ekoatera]] na [[fehibe]]: tsipika tsy hita maso nefa heverina ho manodidina ny [[bolantany]] eo afovoany ka manasaka azy tsara ho [[ila-bolantany]] atsimo sy avaratra, mitovy elanelana amin' ny [[tendron-tany]] atsimo sy avaratra. == F == * [[Fahavaratra]]: [[fizaràn-taona]] mifanandrify amin' ny vanim-potoana filatsahan' ny [[orana]] sy famokarana vokatra sy fambolena. Fizaràn-taona faharoa izy amin' ireo faritra misy fizaran-taona efatra, ka ny [[lohataona]] no eo alohany fa ny [[fararano]] no mandimby azy. Lava kokoa noho ny [[Alina (fotoana)|alina]] ny andro. Mafanafana sady be orana kokoa ny fahavaratra raha mitaha amin' ny fizaran-taona hafa. * [[Famohijery]]: fitaovana andinihana ny sarintany eny amin' ny fiaramanidina ka ahitana ny zavatra jerena amin' ny endrika mivohitra. * [[Fampana]] na [[hadin-driaka]]: tevana vokatry ny [[riaka]] sy ny fikoan-tany eny amin' ny tehezan-tendrombohitra. * [[Fangi-bolantany]]: * [[Fararano]]: [[fizaràn-taona]] manaraka ny [[fahavaratra]]. Efa manomboka mihena ny [[orana]] amin' io. Amin' ny faritra misy fizaràn-taona efatra dia izy no fahatelo, manarakaraka ny [[fahavaratra]] sady dimbiasan' ny [[ririnina]]. Mihamena na manomboka mihintsana na mihamaina ny ravin-kazo na ny ahitra sasany. Mihafohy ny andro ary mihalava ny [[Alina (fotoana)|alina]]. Mihamihena ny hazavana sy ny hafanana azo avy amin' ny [[masoandro]]. * [[Faravodilanitra]]: faritry ny lanitra taza-maso, izay toa mikasika amin' ny [[Tany]]. * [[Faribohitra]] na [[vakin-tanàna]]: fizaràn' ny tanàna izay farany kely indrindra ara-pitantanana. * [[Faribolan-tendrontany]]: [[fehin-tany]] ([[faribolana]]) any amin' ny faritra manodidina sy mahafaoka ny [[tendron-tany]] izay mampisy ny fotoana tsy mampiposaka ny [[masoandro]] amin' ny [[ririnina]] sy tsy mampilentika ny masoandro amin' ny [[fahavaratra]]. Misy roa ny faribolan-tendron-tany, dia ny any amin' ny faritry ny tendron-tany avaratra ([[Faribolana Arktika|faribolan-tendron-tany Arktika]]) sy ny any amin' ny faritry ny tendron-tany atsimo ([[Faribolana Antarktika|faribolan-tendron-tany Antarktika]]). Ny elanelany ara-joro amin' ny tendron-tany dia 23° 26' 10,3<nowiki>''</nowiki> (tamin' ny volana Janoary 2020). * [[Farihy]]: velaran-drano be na tsia, misy eny anivon' ny [[kôntinenta]], na anivon' ny [[nosy]], ary matetika avy amina velaran-dranomandry na avy amin' ny [[renirano]] na [[ony]] na avy amin' ny fiakaran' ny rano ambanin' ny tany. * [[Faritany]]: fitambaran' ny [[tanàna]] na toerana maromaro ao anatin' ny [[firenena]] iray, voatsinjara araka ny toetra ifandraisan' izy ireo, toy ny [[toetrandro]], ny vokatry ny [[Fambolena Tropikaly|fambolena]], ny [[fomban-drazana]] ary ny [[Fiteny (heviny mivelatra)|fiteny]]. * [[Fatrana]]: vondron-javamaniry iva, miendrika [[bozaka]] sy [[kirihitra]] madinika, maniry amin' ny toerana tery na midadasika, izay mety makitroka na miparitadritaka, tsy ahitana [[hazo]] maniry firy, amin' ny [[toetany antonony]] hatramin' ny [[toetanin-jana-pehin-tany]] anjakan' ny [[haintany]], mitangorona na mifanelanelana. * [[Fehibe]]: [[fehintany]] iray, 10 002 km miala amin' ny [[tendrontany]] avaratra na atsimo, manasaraka ny [[ila-bolantany]] avaratra sy ny ila-bolantany atsimo, mitondra ny [[laharam-pehintany]] zerô. * [[Fehintany]]: [[faribolana]] mirazotra tsy hita maso amin' ny [[fehibe]]<nowiki/>n-tany na amin' ny fehiben' ny [[Fajiry|planeta]] na zavatra miendrika [[Bola (jeômetria)|bola]] hafa eny an-danitra, ka ny teza ihodinan' ny Tany na ny planeta hafa no mamaky ny ivony. * [[Fehivorintany]]: fizarazaran' ny bolantany ho faritra dimy lehibe misongadina ara-toetany. * [[Fehivorintany ivo]]: faritra eo anelanelan' ny [[fehivorintany mangatsiaka]] sy [[fehivorintany mafana]]. * [[Fehivorintany mafana]]: faritra eo anelanelan' ny zana-pehintany [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]] sy ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]]. * [[Fehivorintany mangatsiaka]]: faritra eo anelanelan' ny tendron-tany avaratra sy ny [[Faribolana Arktika]], na eo anelanelan' ny tendrontany atsimo sy ny [[Faribolana Antarktika]]. * [[Fihilana]]: firehana na fitongilanana fa tsy mahitsy fijoro. * [[Fileferana]]: == H == * [[Haabo]]: * [[Haambo]]: refy mijidina miainga amin' ny haabon' ny [[ranomasina]]. * [[Hadilanana]]: toerana iva sady tery, anelanelan' ny [[havoana]] na [[tendrombohitra]] roa, ka toy ny mampitohy azy roa ireo. * [[Haka]]: * Harana: * [[Haran-driaka|Harandriaka]]: rindrim-bato eny an-dranomasina, izay vangongom-bato anaty na mitovy haavo na mihoatra kely amin' ny [[ranomasina]], na fitambaran' akora sokay vokatry ny fivangongoan' ny zavamananaina an-dranomasina izay fahita indrindra amin' ny ranomasin' ny faritra manodidina ny [[zana-pehintany]].. * [[Hefaka]]: karazana [[vinanindrano]] eo amin' ny toerana irotsahan' ny [[renirano]] na [[ony]] any anaty [[ranomasina]] na [[farihy]]. * [[Helodrano]]: * [[Heniheny]]: velaran-tany mando izay anirian-[[Zavamaniry|javamaniry]] amin' ny ampahany sady misy [[ranovory]] amin' ny ilany na eo afovoany. * [[Hetrina]]: farihy na dobo taloha fa efa saika ritra nefa tsy ialan-drano. * [[Hivoka]]: fitambarana [[zavamaniry]] fahita amin' ny faritra manana [[toetany]] mafana ([[Toetanin-jana-pehin-tany|toetanin-janapehin-tany]] sy [[toetanim-pehiben-tany]]) misy [[fizaràn-taona]] maina maharitra sy anjakan' ny [[zavamaniry]] toy ny [[bozaka]], izay ahitana [[hazo]] sy [[hazo madinika]] maniry miparitaka. * [[Hoala]]: ampahan-d[[ranomasina]] na ampaham-[[Farihy|parihy]] mandroso miditra mankany anaty tany, lehibe kokoa noho ny [[helodrano]]. * [[Hodi-tany]]: * [[Honahona]]: velaran-tany misy [[zavamaniry]] amin' ny ampahany sady ahitana [[heniheny]]. * [[Horaka]]: * [[Horohoron-tany]]: * [[Hovana]]: * [[Hovan-tany]]: * [[Hovohovo]]: == I == * [[Ila-bolantany|Ila bolantany]]: antsasaky ny [[bolantany]] araka ny [[fehibe]]. * [[Irà]] na [[erà]]: toerana avo iavian' ny rano amin' ny [[renirano]] (mifanohitra amin' ny [[ava]]). == J == * [[Jeôgrafia]]: [[siansa]] miompana amin' ny fandinihana momba ny [[Tany]] ary indrindraindrindra momba ireo zava-mitranga ara-pizika, ara-biôlôjia ary momba ny [[olombelona]] izay miseho eo amin' ny bolan-tany. * [[Jotsotsindry]]: fihenan' ny tsindrin' ny [[soson-drivotra]] ka mety hampiova ny [[toetrandro]]. == K == * [[Kamorin-driaka]]: * [[Kamory]]: rano mihandrona ([[dobo]]) voajanahary toy ny [[farihy]] nefa kely kokoa sy marivo kokoa. * [[Kaoka]] na [[fikaohan-tany]]: fikikisana miandalana ny nofon-tany ataon' ny [[rivotra]] sy ny [[rano]], ny [[hafanana]] sy ny [[hatsiaka]]. * [[Karaña]]: * [[Kibolam-ponja]]: * [[Klimaksa]]: faritra ahitana zavamaniry miankina betsaka amin' ny vohon-tany sy ny toetany. * [[Kôntinenta|Kôntinanta]] na [[kôntinenta]]: tany midadasika mitohy hodidinin-d[[ranomasina]] manontolo na amin' ny ampahany izay lehibe lavitra noho ny [[nosy]] sady onenan' ny vahoaka amin' ny firenana maro eto ambonin' ny [[Tany]]. * [[Korian-dranomasina]]: ranomasina miova toerana noho ny hafanany na ny hatsiakany. == L == * [[Laharam-pehintany]]: [[Fangitra ara-jeografia|fangitra ara-jeôgrafia]] manome ny [[avaratra]] na ny [[atsimo]] eo amin' ny velaran' ny tany. Ny laharam-pehintany faha-0 dia ny [[fehibe]] ary ny laharam-pehintany faha-90 dia ny [[Tendrontany Avaratra]] (raha 90°Avaratra na +90° no voalaza anatin' ilay [[fangitra]]) na [[Tendrontany Atsimo|atsimo]] (raha 90° Atsimo na -90°). * [[Laharan-jarahasina]]: [[faribolana]] tsy hita maso, manodidina ny [[Tany]] sady mandalo ny [[tendron-tany]] atsimo sy avaratra. * [[Lalana antenatenany]]: tapany antenatenany amin' ny halavan' ny [[renirano]]. * [[Lalana iava|Lalana iavà]]: tapany ambany amin' ny halavan' ny [[renirano]]. * [[Lalana ira|Lalana irà]]: tapany ambony amin' ny halavan' ny [[renirano]]. * [[Lavaka]]: * [[Lavam-pehintany]]: * [[Lemademaka]]: * [[Lemaka]]: tany marin-toerana hatrany, zara raha misy [[lohasaha]], ankandemponana. * [[Lemaky ny ekliptika]]: * [[Lemaky ny fay]]: * [[Lembalemba]]: endiky ny [[vohon' ny tany]] izay manana [[haambo]] avo kokoa raha mitaha amin' ny faritra manodidinba azy ([[Tany lemaka|lemaka]]) sady midadasika nefa tsy dia mikintoana loatra (tsy tahaka ny [[tendrombohitra]]). * [[Lohalo]]: [[Lohasaha]] eny antehezan-tendrombohitra. * [[Lohataona]]: [[fizaràn-taona]] voalohany amin' ny taona. Amin' ny faritra misy fizaràn-taona efatra dia mandimby ny [[ririnina]] izy sady dimbiasan' ny [[fahavaratra]]. Amin' ny lohataona no manomboka mitsiry ravina ny [[zavamaniry]] nihintsan-dravina nandritra ny ririnina. Mitombo ny halavan' ny andro ary mihena ny an' ny [[Alina (fotoana)|alina]]. Betsaka ny [[hazavana]] sady mihamafana ny andro nefa tsy mbola misy na betsaka ny [[orana]]. == M == * [[Magma]]: akora voajanahary mitsiranoka niforonan' ny [[vato]] rehetra, hita ao ambanin' ny tany na ao amin' ny [[planeta]] terestrialy hafa sy satelita voajanahary sasany. * [[Main-tany]]: ilazana ny [[Fizaràn-taona|fizaran-taona]] tsy misy orana. * [[Mason' ony]]: ny lalan' ny ony. * [[Mason-drano]]: lalan' ny renirano. * [[Matsabory]]: * [[Mirahilana]]: * [[Morontsiraka]]: tany mifanila amin' ny faritry ny [[ranomasina]] na faritry ny [[ranomasimbe]]. Ny famerana ny sakan' ny morontsiraka iray mankany anaty tany dia miankina amin' ny lalàm-panjakana mifehy azy na miankina amin' ny fahefana ara-tsiansa, noho ny antony ara-pôlitika na ara-piarahamonina na ara-toekarena. == N == * [[Nofon-tanim-bolokano]]: * [[Nofon-tany]]: fifangaroan' ny [[zavatra]] ôrganika (avy amin' ny zavamananaina), [[mineraly]], [[etona]], [[ranon-javatra]] ary zavamananaina miara-mihazona ny aina eto amin' ny tany, izay manana anjara asa efatra: fitaovana ahafahan' ny zavamaniry mitombo, fitaovana fitehirizan-drano, famatsiana ary fanadiovana, ny fanovana ny [[Soson-drivotra|atmôsfera]] eto an-tany, ary toeram-ponenan' ny zavamananaina. * [[Nosy]]: tany kely na antonontonony hodidinin-d[[rano]] tanteraka, mety ho [[ranomasina]] na [[farihy]] na rano mandeha io rano manodidina azy io ary mety maharitra ny fisian' ilay rano manodidina na tsia. == O == * [[Ony]]: [[korian-drano]] mivarina any an-d[[ranomasina]]. * [[Ôseana]]: [[Ranomasimbe]]. == P == * [[Plaky ekoatôrialy]]: == R == * [[Ranomare]]: * [[Ranomasimbe]]: velara-ndrano masira lehibe dia lehibe sady lalina dia lalina, eo anelanelan' ny [[kôntinenta]] roa na maromaro. Misy dimy ny ranomasimbe eto an-Tany, dia ny [[Ranomasimbe Arktika]], ny ny [[Ranomasimbe Atlantika]], ny [[Ranomasimbe Antarktika]], ny [[Ranomasimbe Indianina]], ary ny [[Ranomasimbe Pasifika]]. * [[Ranomasina]]: velaran-drano midadasika, manodidina [[kôntinenta]] amin' ny ankapobeny, ary mahasarona faritra lehibe dia lehibe amin' ny velaran' ny tany manontolo, ampahan' ny [[ranomasimbe]] mikasika amin' ny [[morontsiraka]]. * [[Ranta]]: * [[Refim-pitosahana]]: * [[Renirano]]: [[lakandrano]] voajanahary nohadian' ny [[ranomamy]], mipoitra avy amin' ny [[loharano]] ary manary ny ranony ao amin' ny [[vavarano]] na amin' ny hefaka any amin' ny [[ranomasina]] na [[farihy]] na [[ony]]. * [[Renivohitra]]: [[tanàna]] manan-danja indrindra, ara-pôlitika na ara-kolontsaina na ara-toekarena na ara-tsôsialy, eo amin' ny [[firenena]], ny [[fanjakana]], ny [[faritany]], ny [[Faritra (ara-pitantanana)|faritra]], [[kaominina]], sns. * [[Riakasia]]: velaran-drano tsy lalina, saika mifandray amin' ny [[ranomasina]] raha tsy nisy [[andilan-tany]] na [[fasika]] manelanelana azy roa. * [[Riambe]]: rano mianjera avy amin'ny toerana avo, ngeza kokoa noho ny [[riana]] mahazatra. * [[Riana]]: rano mianjera avy amin' ny toerana avo, izay matetika avy amin' ny fidinana tampoky ny lalan' ny renirano, ka noho ny rano mianjera mafy, dia matetika mandroatra be ary maneno mafy. * [[Ririnina]]: [[fizaràn-taona]] manaraka ny [[fararano]], izay vanim-potoana mangatsiaka, maha fohy ny andro sy maha lava ny alina, maha rako-d[[rahona]] matetika ny lanitra ka tsy maha ampy ny hazavana sy ny hafanana azo avy amin' ny [[masoandro]]. * [[Rivodoza]]: rivo-mahery miforona eny amin' ny [[habakabaka]] sy ny [[ranomasina]] toy ny [[tadio]], mitambatra ary rehefa izany dia miakatra an-tanety ary mihahery, ka mitondra rivotra mahatratra hatramin' ny 200 km/ora na mihoatra ary manimba zavatra betsaka. * [[Roranga]]: velaran-tany misy vilona ([[hivoka]]) sy hazo madinika mahalana firaofan' ny biby. == S == * Saha: * [[Saikinosy]]: tany saika hodidinin-dranomasina nefa misy tapany mampitambatra azy amin' ny tany lehibe, ka tsy mitovy amin' ny [[nosy]] izay voahodidina rano avokoa ny sisiny. Tsy mitovy habe ny saikanosy satria ao ireo ngeza ary ao ireo kelikely. Ny [[saikanosy madinika]] dia mitovitovy amin' ny nosy madinika. * [[Sakelidrano]]: [[korian-drano]] madinika kokoa (renirano, ...) mivarina any amin' ny [[renirano]] na any amin' ny [[ony]]. * [[Sarintany]]: * [[Sarintany fizika]]: * Sarintany fototra: * [[Sarintany mampiseho soradrefintany]]: * [[Sarontendro]]: faritra boribory eo amin' ny tendro farany avaratra na atsimo amin' ny bolantany. * [[Satalonaka]]: * [[Savoka]]: faritra anirian-javamaniry anjakan' ny karazana iray, izay miseho aorian' ny faharinganan' ny ala voalohany, matetika aorian' ny fambolena vary an-tanety. * [[Soridrano]]: * [[Soritra mirafana]]: * [[Soritra mirahale]]: * [[Soson-drivotra]]: sosona eo ambonin' ny vohon' ny [[fajiry]] (na planeta) iray, izay mety ho soson' etona (toy ny [[soson-drivotry ny tany]] sy ny soson-drivotry sy ankamaroan' ireo fajiry fantatra) na [[rio]] (na [[plasma]]). == T == * Tanàna: * [[Tanàn-dehibe]]: velaran-tany voafaritra onenan' olona maro, misy lalana, [[trano]] maro, kianja malalaka, raharaham-barotra, [[indostria]], toeram-pianarana, sehatra fanaovana [[pôlitika]], ivontoerana momba ny [[kolontsaina]]... * [[Tandavan-tendrombohitra]]: endriky ny [[vohon' ny tany]] izay itambaran' ny [[tendrombohitra]] maro mifampitohy mitomandavana. * [[Tanety]]: * [[Tangorom-bohitra]]: fitambarana [[tendrombohitra]] mitangorona mitohy izay manaraka tsipiky ny tampona, ka mifanohitra amin' ny [[tandavan-tendrombohitra]]. Mety hikambana amin' ny tandavan-tendrombohitra iray ny tangoron-tendrombohitra, toa an' i Alpa izay mamondrona tangorom-bohitra manodidina ny zato (ny tangorom-bohitr' i Mont Blanc sy ny hafa). * [[Tanibe]]: [[kôntinenta]] * [[Tanjona (jeôgrafia)|Tanjona]]: tany mandroso any anaty [[ranomasina]] nefa tsy mahaforona [[Saikanosy|saikinosy]]. * [[Tany]] (soratana manomboka amin' ny [[Sora-baventy|sorabaventy]] T amin' ny ankapobeny): ity [[planeta]] onenan' ny [[olombelona]] ity, izay fahatelo raha ny elanelany amin' ny [[Masoandro]] no heverina, ary izy irery ankehitriny no fantatra fa onenan-java-miaina eo amboniny. * [[Tany lemaka]]: velaran-tany midadasika tsy ahitana fikitoantoanan' ny vohon-tany na dia mety misy somary milempona kely sy mivohitra kely amin' ny faritra sasany, sady saika marindrano, tsy dia avo raha ampitahaina amin' ny [[ranomasina]] (tsy mitovy amin' ny [[lembalemba]] izay hita amin' ny faritra avo kokoa). * [[Tektônika]]: fiovaovan' ny endriky ny vohon-tany vokatry ny hetsiky ny nofontany. * [[Tendrombohitra]]: endriky ny [[vohon' ny tany]] izay mivohitra avo, lehibe noho ny [[havoana]]. * [[Tendron-tany]]: teboka roa, atsimo indrindra sy avaratra indrindra amin' ny [[bolantany]], tendron' ilay teza tsy hita maso mipaka amin' ny velaran' ny [[Tany]], izay ihodinany. Samy manana ny tendrony koa ny ny [[planeta]], ny [[volana]] sy ny [[satelita]] hafa, ny [[masoandro]] sy ny [[kintana]]. * [[Tevana]]: * [[Toetany]]: fitambaran' ny zava-mitranga momba ny [[toetrandro]] mampiavaka ny toerana na ny faritra iray, izay nosalaina mandritra ny ampolo taonany maro (mahatratra 30 taona), ka anisan' izany ny sala-maripana farany ambany sy farany ambony, ny salan-kafanana ambony sy ambany, ny salan-drotsak' orana farany ambony sy farany ambany, ny fizoran' ny [[rivotra]] sy ny hafainganam-pitsokany ankapobeny, ny salam-paharetan' ny fanazavan' ny [[masoandro]]. * [[Toetrandro]]: fitambaran' ny zava-miseho ao amin' ny sosona ambany ao amin' ny habakabaka manodidina ny [[tany]] na ny [[planeta]] hafa amin' ny fotoana voatondro sy amin' ny toerana voafaritra iray. Miditra ao amin' ny sehatry ny toetrandro ny zava-miseho manana fiantraikany tsapan' ny olona na ny zavamananaina hafa, toy ny [[rahona]], ny taratry ny [[masoandro]], ny [[hafanana]], ny [[rivotra]], ny [[orana]] ary ny [[fahazavana]]. * [[Tohi-drivodoza]]: faritra na foibe ahitana tsindrin' ny [[soson-drivotra]] ambony mihoatra ny salan-tsindry mara-penitra. * [[Tondra-drano]]: fahabetsahan' ny rano izay maafotra ny tany vokatry ny fahabetsahana tafahoatry ny fitosaky ny [[renirano]] na rehefa maharitra sy be loatra loatra ny firotsaky orana. * [[Torapasika]]: toerana malalaka mitomandavana voarakotra fasika hatrany eny amoron-drano * [[Tsipi-mirafana]]: biloka eo amin' ny saritany izay manambara fa mitovy ny mari-pana eo amin' ny faritra lalovany mandritra ny vanim-potoana iray. * [[Tsipi-mirahale]]: biloka eo amin' ny saritany izay manambara fa mitovy ny fatran' ny rotsak' orana eo amin' ny faritra lalovany mandritra ny vanim-potoana iray. == V == * [[Varatraza]]: rivotra mangatsiaka avy atsimo, atsinanana mitsoka amin' ny volana Jona sy Jolay any amin' ny tapany avaratra sy avaratra andrefana. * [[Vavarano]]: toerana fiafaran' ny ony ka ivarianany any an-dranomasina. * [[Vinanihefaka]]: [[Hefaka]] * [[Vinanindrano]]: * [[Vinany]]: * [[Vohitra]]: Ny teny malagasy hoe ''vohitra'' dia mety midika hoe "tanàna" na ihany koa hoe "toerana avo" (havoana, tendrombohitra). * [[Volkano]]: fahavakisan' ny sosona ambony amin' ny [[planeta]] iray, toy ny [[Tany]], izay mamela ny [[vainga]] sy ny [[ranoka]] mafana, ny [[lavenona]] ary ny [[etona]] hivoaka avy amin' ny toerana misy azy any ambany. * [[Volokano]]: [[volkano]], [[afotroa]]. * [[Vovo]]: fantsakana nohadina fa tsy voajanahary. * [[Vovo ranogeja]]: rano ao anelanelan' ny tongoa roa ka ny tongoa ambany amin' izany tsy tantera-drano. * [[Vozontany]]: elanelana tangoron-tendrombohitra na lempona mampitohy faritra roa samy hafa. == Z == * [[Zanabohitra]]: * [[Zanadrano]] na [[sakelidrano]]. * [[Zana-pehintany]]: [[faribolana]] mirazotra roa tsy hita maso, manakaiky ny [[fehiben-tany]] (na ekoatera), izay manodidina ny [[Tany]], sady mamaritra ny toerana ahitana eo an-tampon-doha ny [[masoandro]] amin' ny fotoana mampaharitra indrindra ny andro sady mahafohy indrindra ny [[alina]], faribolana izay eo amin' ny 23<abbr>°</abbr> 26<abbr>′</abbr> 13<abbr>″ avaratra sy atsimon' ny fehiben-tany ka ny avaratra atao hoe [[Zana-pehintany Asorotany]] na Trôpikan' ny Asorotany fa ny atsimo kosa atao hoe [[Zana-pehintany Adijady]] na Trôpikan'ny Adijady.</abbr> * [[Zarilemaka]]: * [[Zetra]]: == Jereo koa == * [[Voambolan' ny tantara]] * [[Voambolan' ny matematika]] * [[Voambolan' ny fitsipiteny]] * [[Voambolan' ny filôzôfia]] * [[Voambolan' ny haizavamaniry]] * [[Voambolan' ny haiain' ny biby]] * [[Voambolan' ny biôlôjia]] iipazl64ead1iyfxa86hckmvdlvm22c 0 281549 1093480 1089886 2024-12-29T08:22:44Z Thelezifor 15140 Nanatsara rafi-pehezanteny 1093480 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]; Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Cap d'Ambre]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]; Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]] Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isdaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny osy nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><blockquote><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy: « Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small></blockquote></ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany. ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Disadisa eo amin' i Madagasikara sy i Frantsa momba ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] bei8chfmkdywlp9nfb3nveegfky28x7 1093481 1093480 2024-12-29T08:23:43Z Thelezifor 15140 1093481 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]; Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Cap d'Ambre]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]; Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]] Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isdaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny osy nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy:</small> <small>« Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small> </ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany. ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Disadisa eo amin' i Madagasikara sy i Frantsa momba ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] qxef62rgihbpfajnlvc5dta8j4nyf6w 1093483 1093481 2024-12-29T09:32:12Z Thelezifor 15140 1093483 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]; Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Cap d'Ambre]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]; Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]] Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isdaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny osy nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy:</small> <small>« Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small> </ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. === Disadisa momba ny fizaràn-tany === Maro ny fitakiana momba ny Nosy Miparitaka: I Tromelin, izay hitan' ny Frantsay tamin' ny taona 1722, dia takian' i Maorisy nanomboka tamin' ny taona 1976, satria mihevitra izy fa ity nosy ity dia tokony teo ambany fahefan' ny Britanika taorian' ny [[fifanarahana tany Paris tamin' ny taona 1814]]. Ao anatin' ny fitakiana an' i [[Mayotte]], i [[Kômôro]] dia mitaky ny fiandrianany amin' ny vondro-nosy Nosy Glorieuses (anisan' izany ny Banc du Geyser), izay nitambatra tamin' i Mayotte talohan' ny nitantana an' i Kômôro tao amin' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|Zanatanin' i Madagasikara sy ny Tany miankina aminy]]. Nanomboka tamin' ny taona 1972 dia nitaky ny nosy Europa sy Bassas da India ary Juan de Nova i Madagasikara, takiany koa ny Banc du Geyser. Mikasika ny nosy telo ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] (i Europa sy i Bassas da India ary i Juan de Nova), ny fitakian' ny Malagasy nentina teo anatrehan' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny volana Desambra 1979 no nahatonga ny [[fehinkevitra 34/91]] izay "manasa ny governemanta frantsay mba hanomboka tsy misy hataka andro ny fifampiraharahana amin' ny governemanta malagasy amin' ny hamerenana ireo nosy voalaza etsy ambony ireo izay nosarahana amin' ny fomba boraingona tamin' i Madagasikara". Talohan' ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantena tokoa tamin' ny taona 1960, dia nosarahan' ny fanjakana frantsay tamin' i Madagasikara ireo nosy ireo. Io fanapahan-kevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana io ihany dia manaiky fa io fanasarahana io dia fanaovana tsinintsinoa ny foto-pitsipika momba ny fanajana ny tsy maha azo anombinana ny tanim-pirenena sy ny fiandrianan' ny Fanjakana Malagasy. L’année suivante, faute d’exécution de la résolution de 1979, la même assemblée demande au Gouvernement français d’entamer d’urgence avec le Gouvernement malgache des négociations en vue de trouver une solution conforme aux buts et principes de la Charte des Nations unies. Ny taona nanaraka, noho ny tsy fanatanterahana ny fehin-kevitra 1979, io fivoriambe io ihany dia nangataka ny fitondram-panjakana frantsay mba hanomboka haingana ny fifampiraharahana amin’ny Fanjakana Malagasy mba hitadiavana vahaolana mifanaraka amin’ny tanjona sy ny foto-kevitry ny Satan’ny Firenena Mikambana. Le contentieux est exacerbé depuis le début du <abbr>XXI^e</abbr> siècle par la présence supposée d'importants gisements de pétrole (estimés à plus de 10 années de consommation française) sur l'île Juan de Nova et les demandes d'extension des permis d'exploration par les sociétés Sapetro (Nigéria) et Marex Petroleum (Etats-Unis) étaient restées longtemps en attente de signature de la part du gouvernement français. Sur injonction du tribunal administratif de Saint-Denis de La Réunion, saisie par les deux sociétés, l’État français a été condamné à signer ces extensions en octobre 2015. Vao mainka nihamafy ny fifandirana nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-21 noho ny fisian'ny fametrahana solika manan-danja (tombanana ho 10 taona mahery ny fampiasana frantsay) ao amin'ny nosy Juan de Nova ary ny fangatahana fanitarana ny fahazoan-dàlana hikaroka ataon'ny orinasa Sapetro ( Nizeria) sy Marex Petroleum (Etazonia) dia nijanona ela niandry ny sonia avy amin'ny governemanta frantsay. Tamin’ny didim-pitsarana navoakan’ny fitsarana misahana ny fitantanan-draharaha ao Saint-Denis de La Réunion, nosamborin’ny orinasa roa tonta, no nahazoan’ny Fanjakana Frantsay sonia ireo fanitarana ireo ny volana oktobra 2015. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny famerenana ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] dx03ctk8xsbc2lti0axcz5hdkzomml2 1093485 1093483 2024-12-29T09:53:29Z Thelezifor 15140 Nanitatra vontoatiny 1093485 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]. Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Cap d'Ambre]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]. Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny [[osy]] nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy:</small> <small>« Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small> </ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. === Disadisa momba ny fizaràn-tany === Maro ny fitakiana momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/french-southern-and-antarctic-lands/ "French Southern and Antarctic Lands"], ''[[CIA World Factbook|The World Facbook]]'' [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fthe-world-factbook%2Fcountries%2Ffrench-southern-and-antarctic-lands#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]] an' i CIA.</small></ref>. I Tromelin, izay hitan' ny Frantsay tamin' ny taona 1722, dia takian' i Maorisy nanomboka tamin' ny taona 1976, satria mihevitra izy fa ity nosy ity dia tokony teo ambany fahefan' ny Britanika taorian' ny [[fifanarahana tany Paris tamin' ny taona 1814]]. Ao anatin' ny fitakiana an' i [[Mayotte]], i [[Kômôro]] dia mitaky ny fiandrianany amin' ny vondro-nosy Nosy Glorieuses (anisan' izany ny Banc du Geyser), izay nitambatra tamin' i Mayotte talohan' ny nitantana an' i Kômôro tao amin' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|Zanatanin' i Madagasikara sy ny Tany miankina aminy]]. Nanomboka tamin' ny taona 1972 dia nitaky ny nosy Europa sy Bassas da India ary Juan de Nova i Madagasikara, takiany koa ny Banc du Geyser. Mikasika ny nosy telo ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] (i Europa sy i Bassas da India ary i Juan de Nova), ny fitakian' ny Malagasy nentina teo anatrehan' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny volana Desambra 1979 no nahatonga ny [[fehinkevitra 34/91]] izay "manasa ny governemanta frantsay mba hanomboka tsy misy hataka andro ny fifampiraharahana amin' ny governemanta malagasy amin' ny hamerenana ireo nosy voalaza etsy ambony ireo izay nosarahana amin' ny fomba boraingona tamin' i Madagasikara". Talohan' ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantena tokoa tamin' ny taona 1960, dia nosarahan' ny fanjakana frantsay tamin' i Madagasikara ireo nosy ireo. Io fanapahan-kevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana io ihany dia manaiky fa io fanasarahana io dia fanaovana tsinintsinoa ny foto-pitsipika momba ny fanajana ny tsy maha azo anombinana ny tanim-pirenena sy ny fiandrianan' ny Fanjakana Malagasy. Tamin' ny taona nanaraka, noho ny tsy fanatanterahana ny fehin-kevitry ny taona 1979, io fivoriambe io ihany dia nangataka ny fitondram-panjakana frantsay mba hanomboka haingana ny fifampiraharahana amin' ny fitondram-panjakana malagasy mba hitadiavana vahaolana mifanaraka amin' ny tanjona sy ny foto-kevitry ny [[Satan' ny Firenena Mikambana]]. Vao mainka nihamafy ny fifandirana tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21 noho ny fiheverana ny fisian' ny tahirin-t[[solitany]] lehibe (tombanana ho 10 taona mahery no hampiasan' ny Frantsay izany) ao amin' ny nosy Juan de Nova, ary ny fangatahana fanitarana ny fahazoan-dalana hikaroka nataon' ny orinasa [[Sapetro]] ([[Nizerià]]) sy ny [[Marex Petroleum]] ([[Etazonia]]) dia nijanona ela niandry ny sonia avy amin' ny governemanta frantsay. Tamin' ny fandidiana navoakan' ny fitsarana misahana ny fitantanan-draharaha ao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] ao [[La Réunion]], izay nampisahanin' ny ireo orinasa roa ireo ny raharaha, no nahatonga ny Fanjakana Frantsay hanao sonia ireo fanitarana ireo tamin' ny volana Ôktôbra 2015. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny famerenana ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] iiofks8a0ro72pv0r0xir5r8ek3bg2s 1093491 1093485 2024-12-29T10:17:40Z Thelezifor 15140 /* Disadisa momba ny fizaràn-tany */ 1093491 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]. Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Cap d'Ambre]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]. Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny [[osy]] nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy:</small> <small>« Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small> </ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. === Disadisa momba ny fizaràn-tany === Maro ny fitakiana momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/french-southern-and-antarctic-lands/ "French Southern and Antarctic Lands"], ''[[CIA World Factbook|The World Facbook]]'' [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fthe-world-factbook%2Fcountries%2Ffrench-southern-and-antarctic-lands#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]] an' i CIA.</small></ref>. I Tromelin, izay hitan' ny Frantsay tamin' ny taona 1722, dia takian' i Maorisy nanomboka tamin' ny taona 1976, satria mihevitra izy fa ity nosy ity dia tokony teo ambany fahefan' ny Britanika taorian' ny [[fifanarahana tany Paris tamin' ny taona 1814]]. Ao anatin' ny fitakiana an' i [[Mayotte]], i [[Kômôro]] dia mitaky ny fiandrianany amin' ny vondro-nosy Nosy Glorieuses (anisan' izany ny Banc du Geyser), izay nitambatra tamin' i Mayotte talohan' ny nitantana an' i Kômôro tao amin' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|Zanatanin' i Madagasikara sy ny Tany miankina aminy]]. Nanomboka tamin' ny taona 1972 dia nitaky ny nosy Europa sy Bassas da India ary Juan de Nova i Madagasikara, takiany koa ny Banc du Geyser. Mikasika ny nosy telo ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] (i Europa sy i Bassas da India ary i Juan de Nova), ny fitakian' ny Malagasy nentina teo anatrehan' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny volana Desambra 1979 no nahatonga ny [[fehinkevitra 34/91]] izay "manasa ny governemanta frantsay mba hanomboka tsy misy hataka andro ny fifampiraharahana amin' ny governemanta malagasy amin' ny hamerenana ireo nosy voalaza etsy ambony ireo izay nosarahana amin' ny fomba boraingona tamin' i Madagasikara". Talohan' ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantena tokoa tamin' ny taona 1960, dia nosarahan' ny fanjakana frantsay tamin' i Madagasikara ireo nosy ireo. Io fanapahan-kevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana io ihany dia manaiky fa io fanasarahana io dia fanaovana tsinintsinoa ny foto-pitsipika momba ny fanajana ny tsy maha azo anombinana ny tanim-pirenena sy ny fiandrianan' ny Fanjakana Malagasy. Tamin' ny taona nanaraka, noho ny tsy fanatanterahana ny fehin-kevitry ny taona 1979, io fivoriambe io ihany dia nangataka ny fitondram-panjakana frantsay mba hanomboka haingana ny fifampiraharahana amin' ny fitondram-panjakana malagasy mba hitadiavana vahaolana mifanaraka amin' ny tanjona sy ny foto-kevitry ny [[Satan' ny Firenena Mikambana]]. Vao mainka nihamafy ny fifandirana tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21 noho ny fiheverana ny fisian' ny tahirin-t[[solitany]] lehibe (tombanana ho 10 taona mahery no hampiasan' ny Frantsay izany) ao amin' ny nosy Juan de Nova, ary ny fangatahana fanitarana ny fahazoan-dalana hikaroka nataon' ny orinasa [[South Atlantic Petroleum]] (SAPETRO) ([[Nizerià]]) sy ny [[Marex Petroleum]] ([[Etazonia]]) dia nijanona ela niandry ny sonia avy amin' ny governemanta frantsay. Tamin' ny fandidiana navoakan' ny fitsarana misahana ny fitantanan-draharaha ao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] ao [[La Réunion]], izay nampisahanin' ny ireo orinasa roa ireo ny raharaha, no nahatonga ny Fanjakana Frantsay hanao sonia ireo fanitarana ireo tamin' ny volana Ôktôbra 2015. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny famerenana ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] 575mvv4z111y3op6zazdzfw6kqac5vj 1093492 1093491 2024-12-29T10:18:13Z Thelezifor 15140 /* Disadisa momba ny fizaràn-tany */ 1093492 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]. Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Cap d'Ambre]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]. Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny [[osy]] nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy:</small> <small>« Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small> </ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. === Disadisa momba ny fizaràn-tany === Maro ny fitakiana momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/french-southern-and-antarctic-lands/ "French Southern and Antarctic Lands"], ''[[CIA World Factbook|The World Facbook]]'' [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fthe-world-factbook%2Fcountries%2Ffrench-southern-and-antarctic-lands#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]] an' i CIA.</small></ref>. I Tromelin, izay hitan' ny Frantsay tamin' ny taona 1722, dia takian' i Maorisy nanomboka tamin' ny taona 1976, satria mihevitra izy fa ity nosy ity dia tokony teo ambany fahefan' ny Britanika taorian' ny [[fifanarahana tany Paris tamin' ny taona 1814]]. Ao anatin' ny fitakiana an' i [[Mayotte]], i [[Kômôro]] dia mitaky ny fiandrianany amin' ny vondro-nosy Nosy Glorieuses (anisan' izany ny Banc du Geyser), izay nitambatra tamin' i Mayotte talohan' ny nitantana an' i Kômôro tao amin' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|Zanatanin' i Madagasikara sy ny Tany miankina aminy]]. Nanomboka tamin' ny taona 1972 dia nitaky ny nosy Europa sy Bassas da India ary Juan de Nova i Madagasikara, takiany koa ny Banc du Geyser. Mikasika ny nosy telo ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] (i Europa sy i Bassas da India ary i Juan de Nova), ny fitakian' ny Malagasy nentina teo anatrehan' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny volana Desambra 1979 no nahatonga ny [[fehinkevitra 34/91]] izay "manasa ny governemanta frantsay mba hanomboka tsy misy hataka andro ny fifampiraharahana amin' ny governemanta malagasy amin' ny hamerenana ireo nosy voalaza etsy ambony ireo izay nosarahana amin' ny fomba boraingona tamin' i Madagasikara". Talohan' ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantena tokoa tamin' ny taona 1960, dia nosarahan' ny fanjakana frantsay tamin' i Madagasikara ireo nosy ireo. Io fanapahan-kevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana io ihany dia manaiky fa io fanasarahana io dia fanaovana tsinintsinoa ny foto-pitsipika momba ny fanajana ny tsy maha azo anombinana ny tanim-pirenena sy ny fiandrianan' ny Fanjakana Malagasy. Tamin' ny taona nanaraka, noho ny tsy fanatanterahana ny fehin-kevitry ny taona 1979, io fivoriambe io ihany dia nangataka ny fitondram-panjakana frantsay mba hanomboka haingana ny fifampiraharahana amin' ny fitondram-panjakana malagasy mba hitadiavana vahaolana mifanaraka amin' ny tanjona sy ny foto-kevitry ny [[Satan' ny Firenena Mikambana]]. Vao mainka nihamafy ny fifandirana tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21 noho ny fiheverana ny fisian' ny tahirin-t[[solitany]] lehibe (tombanana ho 10 taona mahery no hampiasan' ny Frantsay izany) ao amin' ny nosy Juan de Nova, ary ny fangatahana fanitarana ny fahazoan-dalana hikaroka nataon' ny orinasa [[South Atlantic Petroleum]] ([[Nizerià]]) sy ny [[Marex Petroleum Corporation|Marex Petroleum]] ([[Etazonia]]) dia nijanona ela niandry ny sonia avy amin' ny governemanta frantsay. Tamin' ny fandidiana navoakan' ny fitsarana misahana ny fitantanan-draharaha ao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] ao [[La Réunion]], izay nampisahanin' ny ireo orinasa roa ireo ny raharaha, no nahatonga ny Fanjakana Frantsay hanao sonia ireo fanitarana ireo tamin' ny volana Ôktôbra 2015. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny famerenana ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] p1sidp1ju11vs1pp2991pd7xizhzqaa 1093498 1093492 2024-12-29T11:02:32Z Thelezifor 15140 /* Jeôgrafia */ 1093498 wikitext text/x-wiki [[Sary:Iles Eparses-CIA WFB Map.png|vignette|438x438px|Sarin-tanin' ny Nosy Miparitaka na Nosy Malagasy]] Ny '''Nosy Miparitaka''' na '''Nosy Malagasy''', izay atao amIn' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe '''Îles Éparses''', dia [[nosy]] maromaro ao amin' ny faritra andrefana amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]], manodidina an' i [[Madagasikara]]. Mizara dimy ireo nosy ireo, dia ny [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Europa|Nosy Ampela]]), i [[Bassas da India]] (na [[Bassas da India|Nosy Bedimaky]]) ary i [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] (na [[Nosy Juan de Nova|Nosy Kely]]) ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] andaniny; ny [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Glorieuses|Nosy Sambatra]]) sy ny [[Nosy Tromelin]] kosa ankilany, izay samy any avaratra sy atsinanan' i Madagasikara<ref><small>"[https://www.taaf.fr/spip/spip.php?article309 Site officiel des Terres australes et antarctiques françaises - Introduction]" (Notsidihina tamin' ny 10/02/2010, rohy maty) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.taaf.fr%2Fspip%2Fspip.php%3Farticle309 Arsiva])</small></ref>. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia anisan' ny distrika dimy ao amin' ny ''Terres australes et antarctiques françaises'' (TAAF)<ref><small>"[https://www.senat.fr/rap/r09-299/r09-299_mono.html Les îles Eparses, terres d'avenir]", rapport disponible [<nowiki/>[[archive]]] sur le site du Sénat.</small></ref> (miaraka amin' ny [[Nosy Saint-Paul]] sy ny [[Nosy Amsterdam]], ny [[Vondro-nosy Crozet]], ny [[Nosy Kerguelen]], ary i [[Terre Adélie]]), ny Nosy Miparitaka<ref name=":0"><small>"[https://www.rjoi.fr/index.php?id=364 Le nouveau statut des îles Tromelin, Glorieuses, Juan de Nova, Europa et Bassas da India à la lumière de la loi ordinaire du 21 février 2007, « portant dispositions statutaire et institutionnelles relatives à l'outre-mer »]", ''rjoi.fr'', 2008 (consulté le 21 décembre 2017, rohy maty). ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rjoi.fr%2Findex.php%3Fid%3D364#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tsy misy mponina sivily monina maharitra ireo nosy ireo<ref name=":0" />, nefa misy miaramila frantsay mifandimby mipetraka any isaky ny 45 andro, afa-tsy ny ao Tromelin, izay misy mpiasan' ny TAAF. Takian' i [[Kômôro]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]] amin' ny ampahany ny Nosy Miparitaka. Efa taty aorian' ny nahazoany ny fahaleovantenany ny fitakian' ny Malagasy sy ny Maorisiana. == Jeôgrafia == === Toerana misy ny Nosy Miparitaka === [[Sary:Îles éparses.svg|vignette|419x419px|Sarintanin' ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana.]]Ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]], eo anelanelan' i [[Môzambika]] sy [[Madagasikara]], avy any avaratra ka hatrany atsimo: ny [[Nosy Juan de Nova]] sy ny [[Bassas da India]] ary ny [[Nosy Europa]]. Any amin' ny Ranomasimbe Indiana sy andrefan’ i [[Tanjona Bobaomby|Cap d'Ambre]] na [[Tanjona Bobaomby]] (Madagasikara) ny [[Nosy Glorieuses|Vondro-nosy Glorieuses]]. Any amin’ ny Ranomasimbe Indiana sy atsinanan’ i Madagasikara ny [[Nosy Tromelin]]. Voahodidin' ny [[Vondrona Aldabra]] (an' i [[Seisely]]) any avaratra sy ny [[Tamba-nosin' i Kômôro|Vondro-nosy Kômôro]] any andrefana ny Nosy Glorieuses. Voahodidin' i [[La Réunion]] sy i [[Maorisy]] any atsimo-atsimo-atsinanana, ny vondro-nosy [[Saint-Brandon]] any atsinanana ary ny vondro-nosy [[Agaléga]] any avaratra-atsinanana ny Nosy Tromelin. === Vohon' ny tany === Ny Nosy Miparitaka ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] dia noforona avy amin' ny [[haran-dranomasina]] avokoa, araka ny asehon' ny môrfôlôjia, amin' ny endrika ''atoll'' i Bassas da India, ny vondro-nosy Glorious, ny nosy Juan de Nova ary ny nosy Europa, na amin' ny endrika ''atoll'' avo ho an' ny Tromelin. Mitotaly 44 km² ny velaran-tanin' ireo nosy ireo ary ny toerana avo indrindra dia tsy mihoatra ny metatra vitsivitsy ambonin' ny ranomasina. Ny lehibe indrindra amin' ireo nosy ireo dia i Europa izay manana velarana 32,9 km² ary ny kely indrindra dia i Tromelin izay mananavelarana 1 km². I Bassas da India dia saika difotry ny rano amin' ny [[Famonta sy aka|fiakaran' ny ranomasina]]. === Toetany === Any amin' ny [[laharam-pehintany]] eo anelanelan' ny 22° atsimo (nosy Europa) sy 11° atsimo (nosy Lys ao amin' ny vondro-nosy Glorious) ny Nosy Miparitaka ao amin' ny Ranomasimbe Indiana ka iharan' ny toetany trôpikaly ary eo amin' ny lalan' ny rivodoza trôpikaly avy any avaratra-atsinanana. Ny tsy fisian' ny fikitoantoanan' ny vohon' ny tany anefa dia mametra ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] amin' ireo nosy ireo raha oharina amin' ny nosy be tendrombohitra izay manakana ny rahona. === Karazam-javamaniry === [[Sary:1997 europa vue du phare.jpg|vignette|288x288px|Tazana ny ampahany amin' ny Nosy Europa avy eny an-tampon' ny tilikambo-jiro]]Ny tamba-javamaniry trôpikaly any amin' ny Nosy Miparitaka dia tsy mitovy isaky ny nosy tsirairay: tsy misy zavamaniry tanteraka ao Bassas da India, somary maitso sy milenodenoka fatratra any amin' ny nosy Europa sy any amin' ny vondro-nosy Glorieuses, misy ala [[famata]] (''[[Euphorbia]]'') sy [[ala honko]]; tsy misy afa-tsy hazo [[Voaniho|voanio]] sy hazo [[filao]] na [[fiofio]] (''Casuarina equisetifolia'') ao amin' ny nosy Juan de Nova izy io, ary lasa ahitra sy kirihitra (hazo madinika) izany tamba-javamaniry izany ao amin' ny nosy Tromelin. Ireo tamba-javamaniry ireo, izay somary mahantra ao amin' ny nosy any amin' ny tany manodidjna ny zana-pehitany, dia vokatry ny toetry ny [[nofon-tany]] be [[vatosokay]], izay tsy afaka mitahiry tsara ny [[ranon' orana]]. === Karazam-biby === [[Sary:1997 europa tortue ponte.jpg|vignette|252x252px|Sokatra manatody ao amin' ny nosy Europa tamin' ny taona 1997.]] Manan-karena karazam-biby ny Nosy Miparitaka. Ny biby an-dranomasina dia ahitana indrindra ny [[Haran-dranomasina|bibin-karan-dranomasina]], izay mandrafitra ny sakana manodidina ny nosy tsirairay, ary ao koa ny [[soka-dranomasina]] (''[[Chelonioidea]]''), izay tonga tsindraindray manatody ao amin' ny nosy Europa sy ny nosy Tromelin. Ny [[Vorona|karazam-borona]] dia ahitana indrindra ny andiam-boron-dranomasina toy ny vorona ''[[Fregata]]'' (''[[Fregatidae]]'') sy ny ''[[Sulidae]]'' ao amin' ny nosy Europa, ny ''[[Sterna]]'' ao amin' ny nosy Europa sy ao amin' ny vondro-nosy Glorieuses, izay andiam-borona lehibe indrindra amin' ny ''Onychoprion fuscatus'' ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] ary iray amin' ny lehibe indrindra eran-tany ao amin' ny nosy Juan de Nova ary ny [[sama mena]] (''Phoenicopterus roseus'') any amin' ny nosy Europa. Farany, ny [[osy]] nampidirina dia mipetraka ao amin' ny nosy Europa, izay feno [[moka]] amin' ny filentehan' ny masoandro. Tontosa soa aman-tsara ny famongorana tanteraka ny [[biby mpikiky]] ([[voalavo]], sns) tamin' ny taona 2003 tao amin' ny nosy Lys sy tamin' ny taona 2005 tao amin' ny nosy Tromelin. == Fiandrianana == === Fiandrianam-pirenena frantsay === Tamin' ny taona 1896 dia nanambara ny fanjakana mpanjana-tany frantsay fa lasa zanatany frantsay "i Madagasikara sy ny nosy miankina aminy". Lasa fizaràn-tany tantanin' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôratan' i Madagasikara]] ny Nosy Miparitaka. Na izany aza, tamin' ny ankatoky ny fahaleovantenan' i Madagasikara (26 Jona 1960) dia namoaka didy ny fanjakana frantsay izay nanaisotra ny haran-driaka Tromelin, ny vondronosy Glorieuses ary ny nosikely Juan de Nova, i Europa ary i Bassas da India avy amin' ny tanin' ny Repoblika mizakatenan' i Madagasikara" (izay noforonina tamin' ny 14 Ôktôbra 1958) mba hametrahana azy ireo eo ambany fahefan' ny minisitra miandraikitra an' i Frantsa any ampitan-dranomasina. Tamin' ny fotoana nahazoan' i Madagasikara fahaleovantena tamin' ny taona 1960 dia tena nanan-danja ny tombotsoa ara-[[jeôpôlitika]] ao amin' ny Nosy Miparitaka any amin' ny Ranomasimbe Indiana, satria eo amin' ny lalana an-dranomasina manan-danja mampitohy an' i [[Azia]] sy ny [[Atsinanana Afovoany]] amin' i [[Eorôpa]] sy i [[Amerika]] ireo nosy ireo, izay manana [[faritra ara-toekarena manokana]] (frantsay: ''zone économique exclusive'' -- ZEE) ary mety ho toerana fanaovana andrana nokleary. Ao anatin' izany toe-javatra izany no nanamafisan' ny [[Charles de Gaulle|jeneraly de Gaulle]] indray ny maha zava-dehibe ny tsy tokony hisian' ny fitakian' i [[Madagasikara]] ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] amin' ireo nosy ireo:<blockquote>"Mampitandrina ny [[Quai d'Orsay]] aho amin' izay mety ho fananan' i Madagasikara fahefana amin' ny nosy sy nosy kely frantsay mifanila aminy. Tsy mitombina veively izany ary mety hiteraka vokadratsy. Mety ho tena manan-danja azo tsapain-tanana amintsika ireo nosy sy ny nosy kely ireo, indrindra momba ny fanandramana atômika. Noho izany dia tsy ankasitrahako ny hampidirana an' i Madagasikara na amin' inona na amin' inona mitranga ao amin' ireo nosy ireo, indrindra ny momba ny toetrandro.<ref><small>Lahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy:</small> <small>« Je mets en garde le Quai d'Orsay pour n’importe quelle emprise de Madagascar sur les îles et îlots français avoisinants. Cela ne se justifie d’aucune manière et risque d’entraîner des inconvénients. Les îles et îlots peuvent revêtir pour nous une importance réelle, notamment en ce qui concerne nos expériences atomiques. Je n’approuve donc pas qu’on introduise Madagascar en quoi que ce soit qui se passe dans ces îles, notamment en ce qui concerne la météo,. »</small> </ref><ref><small>Teny nataon' i [[Charles de Gaulle]] amin' i [[Jacques Foccart]] tamin' ny 3 Jolay 1961 nampahatsiahivin' i Pierre Caminade, ''Comores-Mayotte : une histoire néocoloniale'', Marseille, Éditions Agone, 2003, p. 26.</small></ref><ref><small>Laurence Caramel, "[https://www.lemonde.fr/international/article/2019/08/02/les-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html Les îles Eparses : des confettis administrés par la France en contentieux avec Madagascar]", ''Le Monde'',‎ 2 août 2019 ([[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Finternational%2Farticle%2F2019%2F08%2F02%2Fles-iles-eparses-des-confettis-administres-par-la-france-en-contentieux-avec-madagascar_5495898_3210.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]).</small></ref>"</blockquote> === Fanoherana ny fiandrianam-pirenena frantsay === Manohitra ny fananan' i Frantsa [[fiandrianana]] amin' ireo nosy ireo i [[Maorisy]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Kômôro]]. Mitaky an' i Tromelin i Maorisy ary milaza fa io nosy io, izay hitan' i Frantsa tamin' ny taona 1722, dia tsy nomena an' i Frantsa tamn' ny [[Fifanarahana tany Paris (1814)|Fifanarahana tany Paris]] tamin' ny taona 1814. Mitaky ny fiandrianam-pirenena amin' ny Vondro-nosy Glorieuses na Nosy Sambatra (anisan' izany i [[Banc du Geyser]]) kosa i Madagasikara, na dia tsy anisan' ny [[Prôtektôrata Frantsain' i Madagasikara|Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara]] mihitsy aza ireo nosy ireo, izay anisan' ny [[Zanatanin' i Mayotte sy ny nosy miankina aminy]], avy eo dia anisan' ny [[Kômôro zanatany frantsay|Kômôro Frantsay]] izay lasa zanatany nisaraka tamin' i Madagasikara tamin' ny taona 1946. Mitaky ny Vondro-nosy Glorieuses (anisan' izany i Banc du Geyser), amin' ny maha ampahany ao amin' ny [[Faritr' i Mayotte]] azy (izay iadiana hevitra) i Kômôro. Ankoatra izany dia efa nitaky an' i Bassas da India (na Nosy Bedimaky) sy an' i Europa (na Nosy Ampela) ary an' i Juan de Nova (na Nosy Kely) koa i Madagasikara nanomboka tamin' ny taona 1972, ary nitaky ny hamindrana ireo nosy ireo ho an' i Madagasikara ny fehin-kevitry ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1979 (izay tsy misy fahefana manery). Nitaky ny sasany amin' ny Nosy Miparitaka ihany koa i [[Seisely]] talohan' ny fanaovan-tsonia ny [[Fifanarahana momba ny sisintany an-dranomasina nataon' i Frantsa sy i Seisely]] (''France–Seychelles Maritime Boundary Agreement''). === Fitakian' i Madagasikara === Tsy mampametra-panontaniana momba ny fanakambanana ireo nosy ireo amin' i Frantsa i Madagasikara talohan' ny taona 1973, nandritra ny fifampiraharahana momba ny fifanaraham-piaraha-miasa vaovao nataon' ny filoha malagasy [[Didier Ratsiraka]], izay notohanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao anatin' ny [[Ady Mangatsiaka]], dia nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Frantsay tamin' ny taona 1960 izy tamin' ny filazany fa nanitsakitsaka ny tsy maha azo anombinana ny tanin' ny firenena voazanaka izay nahazo fahaleovantena izany fanapahan-kevitra izany. Nolavin' i Frantsa ny famerenana an' ireo nosy ireo amin' i Madagasikara, amin' ny fiheverana fa izao fisarahana izao dia nankatoavin' ny gouvernementa malagasy sy ny filoha [[Philibert Tsiranana]]. Ankoatra izay dia noheverin' ny Frantsay ho tsy mbola nisy Malagasy nonina mihitsy tao amin' ireo nosy ireo. Manoloana ny fandavan' ny Frantsay dia nanapa-kevitra ny hampiakatra ny raharaha any amin' ny [[Firenena Mikambana]] i Madagasikara. Nandefa telegrama tany amin' ny [[sekretera jeneralin' ny Firenena Mikambana]], [[Kurt Waldheim]], ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, tamin' ny taona 1976, mba hanamafisana ny [[Fiandrianana|fiandrianan]]' i Madagasikara amin' ny Nosy Miparitaka, ary tamin' ny taona 1979 dia nanoro hevitra ny hamerenan' i Frantsa amin' i Madagasikara ireo nosy ireo, na farafaharatsiny hanomboka fifampiraharahana momba ny famerenana azy ireo indray, ny fehin-kevitry ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny [[Vondron-tany tsy momba ny atsy na ny aroa]] ary ny an' ny Filankevi-pitantanan' ny Firenena Mikambana. Nandritra izany fotoana izany dia nandefa fanoherana i Madagasikara tamin' ny 21 Marsa 1978, rehefa niforona ny [[faritra ara-toekarena manokana]] tamin' ny volana Febroary ary nanao toy izany koa tamin' ny fananganana faritra ara-toekarena manokana izay mirefy 200 [[maily]] tamin' ny taona 1985. Avy eo, nandritra ny folo taona mahery kely, dia nitsahatra ny fitakiana ireo nosy ireo, mandra-pahatongan' ny taona 1999, raha nanapo tolo-kevitra ny fivoriana an-tampony nataon' ny [[Vaomieran' ny Ranomasimbe Indianina]] ny amin' ny fiaraha-mitantana ny Nosy Tromelin sy ny Nosy Miparitaka eo amin' i [[Frantsa]] sy i [[Madagasikara]] ary i [[Maorisy]], izay niteraka ny fanaovan-tsonia fifanarahana teo amin' i Maorisy sy i Frantsa tamin' ny taona 2010<ref><small>République française. "[https://www.senat.fr/leg/pjl11-299.html Projet de loi no 299 présenté au Sénat en session ordinaire de 2011-2012]" [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.senat.fr%2Fleg%2Fpjl11-299.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], ''senat.fr'', le 25 janvier 2012.</small></ref>. Amin' ny lafiny iray dia mbola miaro ny tsy fahafaha-manasaraka aminy ny Nosy Miparitaka i Madagasikara, araka ny lahatenin' ny filoha [[Marc Ravalomanana]] tao amin' ny fivorian' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 2006 sy 2007 ary 2008, izay nanampy amin' ny tsy fiovana eo amin' ny hoavin' ireo nosy ireo. Tamin' ny volana Mey 2019 dia naneho ny fahavononany hanao dinika hisian' ny vahaolana iraisana ny filohan' ny Repoblika Frantsay, [[Emmanuel Macron]], tamin' ny alalan' ny fananganana vaomiera iaraha-miasa amin' i Madagasikara, nefa tsy nisy fiantsoana fitsarana iraisam-pirenena izany<ref><small>[https://www.france24.com/fr/video/20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale « La restitution par la France des îles Éparses à Madagascar, "un enjeu d'identité nationale" »], ''France 24'', 1er juin 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2Fvideo%2F20190601-restitution-france-iles-eparses-a-madagascar-enjeu-didentite-nationale#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]) (consulté le 24 juillet 2020).</small></ref>. Tamin' ny 18 Nôvambra 2019 dia nisy delegasiôna roa nivory tao [[Antananarivo]] mba hanombohana ny dinika fanomanana, ao anatin' ny vaomiera iraisana izay natomboky ny filoham-pirenena frantsay sy malagasy, natomboka tamin' ny volana Mey 2019. Tombanana ho tamin' ny volana Jona 2020, datin' ny faha-60 taonan' ny fahaleovantenan' i Madagasikara, ny fifanarahana vokatr' izany dingana izany<ref><small>Isabelle Labeyrie, [https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/un-monde-d-avance/iles-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html "Îles Éparses : reprise des discussions entre Madagascar et la France"], ''franceinfo.fr'', 19 novembre 2019 ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.francetvinfo.fr%2Freplay-radio%2Fun-monde-d-avance%2Files-eparses-reprise-des-discussions-entre-madagascar-et-la-france_3689185.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny Janoary 2020 anefa dia nitsipaka izay mety ho fitakiana fiandrianam-pirenena ataon' i Frantsa amin' i Tromelin sy amin' ny [[faritra ara-toekarena manokana]] ao amin' io nosy io ny Repoblikan' i Maorisy ary nanambara ny fiandrianam-pireneny manontolo amin' i Tromelin sy amin' ny fari-dranomasina ao aminy. Nilaza ny mpitonda frantsay fa tsy misy lanjany araka ny lalàna ny filazan' i Maorisy, satria tsy niraharaha ny maha fizaràn-tany frantsay an' i Tromelin izay nampiharan' i Frantsa ny fiandrianany manontolo tsy nisy fahatapahana<ref><small>« [https://www.zinfos974.com/lile-maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-tromelin/ L'île Maurice prête à contester la souveraineté française sur Tromelin] », ''zinfos974'', 3 janvier 2020 (consulté le 1er février 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fzinfos974.com%2FL-ile-Maurice-prete-a-contester-la-souverainete-francaise-sur-Tromelin_a147891.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 21 Mey 2020 dia nisy [[solombavambahoaka]] malagasy enimpolo eo ho eo izay niantso ny fanelanelanan' ny [[Vondrona Afrikana]] sy ny ''[[Southern African Development Community]]'' (SADC) amin' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20200521-%C3%AEles-%C3%A9parses-d%C3%A9put%C3%A9s-malgaches-demandent-une-m%C3%A9diation-la-france Îles Éparses : des députés malgaches demandent une médiation avec la France"], ''rfi'', 21 mai 2020 (consulté le 21 mai 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20200521-%25C3%25AEles-%25C3%25A9parses-d%25C3%25A9put%25C3%25A9s-malgaches-demandent-une-m%25C3%25A9diation-la-france Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny 26 Jona 2020 dia nanao sonia fanambaràna manohana ny fanakambanana ny Nosy Miparitaka amin' i Madagasikara ny firenena mpikambana ao amin' ny SADC ([[Afrika Atsimo]], [[Angôla]], [[Bôtsoana]], [[Kômôro]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Malaoỳ|Malaoy]], [[Maorisy]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Seisely]], [[Esoatiny]], [[Tanzania]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]), niaraka amin' ny fampahatsiahivana ny fehin-kevitry ny minisitra tao amin' ny [[Firaisambe Afrikana]] sy ny an' ny fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]]<ref><small>[https://la1ere.francetvinfo.fr/reunion/iles-eparses-0/madagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.html « Madagascar : la SDAC soutient la demande de restitution des îles Éparses »], ''la 1ère France TV'', 29 juin 2020 (consulté le 30 juin 2020) ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fla1ere.francetvinfo.fr%2Freunion%2Files-eparses-0%2Fmadagascar-sdac-soutient-demande-restitution-iles-eparses-848610.amp#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]).</small></ref>. Tamin' ny volana Marsa 2021, nandritra ny filankevitry ny SADC, dia namerina nanohana ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka ny firenena mpikambana teo anatrehan' ny minisitry ny Raharaham-bahiny malagasy, Djacoba Tehindrazanarivelo<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Iles-eparses-Enieme-soutien-de-la,26626 « Iles éparses : Enième soutien de la SADC »], ''Madagascar Tribune'', 15 mars 2021.</small></ref>. Nihemotra ny fifampidinihana teo amin' i Frantsa sy i Madagasikara izay saika hatao tamin' ny taona 2020 noho ny valan' aretina Covid-19. Tokony hanomboka indray izany tamin' ny Nôvambra 2022 saingy nahemotra noho ny fanesorana ny minisitry ny Raharaham-bahiny izay nanambara ny tsy fankasitrahany ny fanakambanan' i [[Rosia]] ny ampahany amin' i [[Okraina]]<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2022/11/01/madagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html "Madagascar : la reprise des négociations sur les îles Eparses n’aura pas lieu"], ''Le Monde'' ([https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2022%2F11%2F01%2Fmadagascar-la-reprise-des-negociations-sur-les-iles-eparses-n-aura-pas-lieu_6148097_3212.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva])</small></ref>. Tamin' ny nahenoana ny fizakan' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] ny zom-pirenena frantsay dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] izay tsy nanantena intsony ny fahavitrihan' ity filoham-pirenena ity hitaky ny Nosy Malagasy ho an' i Madagasikara. === Disadisa momba ny fizaràn-tany === Maro ny fitakiana momba ny Nosy Miparitaka<ref><small>[https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/french-southern-and-antarctic-lands/ "French Southern and Antarctic Lands"], ''[[CIA World Factbook|The World Facbook]]'' [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fthe-world-factbook%2Fcountries%2Ffrench-southern-and-antarctic-lands#federation=archive.wikiwix.com&tab=url Arsiva]] an' i CIA.</small></ref>. I Tromelin, izay hitan' ny Frantsay tamin' ny taona 1722, dia takian' i Maorisy nanomboka tamin' ny taona 1976, satria mihevitra izy fa ity nosy ity dia tokony teo ambany fahefan' ny Britanika taorian' ny [[fifanarahana tany Paris tamin' ny taona 1814]]. Ao anatin' ny fitakiana an' i [[Mayotte]], i [[Kômôro]] dia mitaky ny fiandrianany amin' ny vondro-nosy Nosy Glorieuses (anisan' izany ny Banc du Geyser), izay nitambatra tamin' i Mayotte talohan' ny nitantana an' i Kômôro tao amin' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|Zanatanin' i Madagasikara sy ny Tany miankina aminy]]. Nanomboka tamin' ny taona 1972 dia nitaky ny nosy Europa sy Bassas da India ary Juan de Nova i Madagasikara, takiany koa ny Banc du Geyser. Mikasika ny nosy telo ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] (i Europa sy i Bassas da India ary i Juan de Nova), ny fitakian' ny Malagasy nentina teo anatrehan' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny volana Desambra 1979 no nahatonga ny [[fehinkevitra 34/91]] izay "manasa ny governemanta frantsay mba hanomboka tsy misy hataka andro ny fifampiraharahana amin' ny governemanta malagasy amin' ny hamerenana ireo nosy voalaza etsy ambony ireo izay nosarahana amin' ny fomba boraingona tamin' i Madagasikara". Talohan' ny nahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantena tokoa tamin' ny taona 1960, dia nosarahan' ny fanjakana frantsay tamin' i Madagasikara ireo nosy ireo. Io fanapahan-kevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana io ihany dia manaiky fa io fanasarahana io dia fanaovana tsinintsinoa ny foto-pitsipika momba ny fanajana ny tsy maha azo anombinana ny tanim-pirenena sy ny fiandrianan' ny Fanjakana Malagasy. Tamin' ny taona nanaraka, noho ny tsy fanatanterahana ny fehin-kevitry ny taona 1979, io fivoriambe io ihany dia nangataka ny fitondram-panjakana frantsay mba hanomboka haingana ny fifampiraharahana amin' ny fitondram-panjakana malagasy mba hitadiavana vahaolana mifanaraka amin' ny tanjona sy ny foto-kevitry ny [[Satan' ny Firenena Mikambana]]. Vao mainka nihamafy ny fifandirana tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21 noho ny fiheverana ny fisian' ny tahirin-t[[solitany]] lehibe (tombanana ho 10 taona mahery no hampiasan' ny Frantsay izany) ao amin' ny nosy Juan de Nova, ary ny fangatahana fanitarana ny fahazoan-dalana hikaroka nataon' ny orinasa [[South Atlantic Petroleum]] ([[Nizerià]]) sy ny [[Marex Petroleum Corporation|Marex Petroleum]] ([[Etazonia]]) dia nijanona ela niandry ny sonia avy amin' ny governemanta frantsay. Tamin' ny fandidiana navoakan' ny fitsarana misahana ny fitantanan-draharaha ao [[Saint-Denis, Réunion|Saint-Denis]] ao [[La Réunion]], izay nampisahanin' ny ireo orinasa roa ireo ny raharaha, no nahatonga ny Fanjakana Frantsay hanao sonia ireo fanitarana ireo tamin' ny volana Ôktôbra 2015. == Jereo koa == * [[Nosy Juan de Nova]] (na [[Nosy Kely]]) * [[Bassas da India]] (na [[Nosy Bedimaky]]) * [[Nosy Europa]] (na [[Nosy Ampela]]) * [[Nosy Glorieuses]] (na [[Nosy Sambatra]]) * [[Nosy Tromelin]] * [[Fizakan' i Andry Rajoelina zom-pirenena frantsay]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny famerenana ny Nosy Malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Nosy Malagasy]] 718yuaixs2v9jpx4zqzwlairumafh4j 0 289927 1093479 1091619 2024-12-29T06:32:09Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1093479 wikitext text/x-wiki [[Sary:Tide St. Simons, GA 2018.webm|vignette|346x346px|Famonta sy aka]] Ny '''famonta sy aka''' dia ny fiovan' ny haavon' ny [[ranomasina]] sy ny [[ranomasimbe]], vokatry ny fitambaran' ny hery misintona avy amin' ny [[Volana]] sy ny [[Masoandro]] ary ny herin-tsifiraikana vokatry ny fihodinan' ny [[Tany]] manodidina ny ivon-danjan' ny rafitra Tany-Volana sy ny an' ny Tany-Masoandro, sy izany rehetra izany mitambatra amin' ny fihodinan' ny Tany amin' ny tezany. 8xgo5paqa83d3b65sk3ngnwpgip8rva 0 290308 1093468 1093439 2024-12-29T00:42:40Z EmausBot 2486 Nanala rohy interwiki 1 izay efa omen'i [[:mg:w:Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] eo amin'i [[d:Q1541246]] 1093468 wikitext text/x-wiki [[File:Oyapock maripa falls tree.jpg|thumb|Oyapock]] [[File:Jari rivermap.PNG|thumb|left|Rio Jari]] Ny '''Rio Oyapock''' na '''Rio Oiapoque''' dia renirano any [[Amerika Atsimo]]. Izy io no manamorona ny sisin-tany manasaraka an'i [[Goiana frantsay]] sy {{Brazila}} mandra-pahatongany any amin'ny [[Ranomasimbe Atlantika]] Halavany 370 km Tanàna: [[Saint-Georges-de-l'Oyapock]], [[Camopi]] sy [[Oiapoque]]. === Tsiahy === {{ref}} {{commonscat|Oyapock River}} [[sokajy:Renirano any Amerika Atsimo]] [[Sokajy:Renirano ao Amapá]] 5gk4t0pf774c6bjy8suwysf24st1t59 0 290312 1093452 2024-12-28T12:19:02Z Thelezifor 15140 Fanambadiana aorian' ny fahafatesana ao amin' ny môrmônisma 1093452 wikitext text/x-wiki Ny '''fanambadiana mandrakizay''' na '''fanambadiana selestialy''' dia [[Foto-pampianarana|fotopampianarana]] izay milaza fa ny [[fanambadiana]] dia afaka maharitra mandrakizay any an-danitra. Antsoina koa hoe '''fanekempihavanana vaovao sy mandrakizain' ny fanambadiana''' na '''fanambadian' ny Tempoly''' koa izany. Fampianarana tsy manam-paharoa an' ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy an' ny sampana maro ao amin' ny [[fondamentalisma môrmôna]] izany. == Testamenta Vaovao == Ao amin' ny Matio 22:28–30, i [[Jesoa]] dia nanontaniana momba ny fitohizan' ny fanambadiana aorian' ny [[fahafatesana]] ary namaly izy fa aorian' ny [[Fitsanganan-ko velona|fitsanganan' ny maty]] dia "tsy hisy hampaka-bady na havoaka hampakarina, fa ho tahaka ny [[anjely]] any an-danitra izy." Ny Môrmôna dia tsy mandika ny tenin' i Jesoa ho midika hoe "tsy ''hisy'' fanambadiana aorian' ny [[fitsanganana amin' ny maty]], fa hoe: ny fanambadiana dia tsy ''hatao'' aorian' ny fitsanganana amin' ny maty, satria ny fanontaniana rehetra momba ny toe-panambadiana dia tsy maintsy voalamina mialoha izany fotoana izany”. Noho izany dia mino ny Môrmôna fa ny olona mety maty ihany no mety ho lohahevitry ny ôrdônansin' ny fanambadiana mandrakizay; ny olombelona dia afaka mandray ny ôrdônansy ho an’ ny tenany na amin' ny alalan' ny fisoloan-tena an' ireo izay efa nodimandry. o18yilkfnw36tbstm52iyw0yhvcadim 1093453 1093452 2024-12-28T12:19:29Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Fanambadiana mandrakiza]] ho [[Fanambadiana mandrakizay]] i Thelezifor 1093452 wikitext text/x-wiki Ny '''fanambadiana mandrakizay''' na '''fanambadiana selestialy''' dia [[Foto-pampianarana|fotopampianarana]] izay milaza fa ny [[fanambadiana]] dia afaka maharitra mandrakizay any an-danitra. Antsoina koa hoe '''fanekempihavanana vaovao sy mandrakizain' ny fanambadiana''' na '''fanambadian' ny Tempoly''' koa izany. Fampianarana tsy manam-paharoa an' ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy an' ny sampana maro ao amin' ny [[fondamentalisma môrmôna]] izany. == Testamenta Vaovao == Ao amin' ny Matio 22:28–30, i [[Jesoa]] dia nanontaniana momba ny fitohizan' ny fanambadiana aorian' ny [[fahafatesana]] ary namaly izy fa aorian' ny [[Fitsanganan-ko velona|fitsanganan' ny maty]] dia "tsy hisy hampaka-bady na havoaka hampakarina, fa ho tahaka ny [[anjely]] any an-danitra izy." Ny Môrmôna dia tsy mandika ny tenin' i Jesoa ho midika hoe "tsy ''hisy'' fanambadiana aorian' ny [[fitsanganana amin' ny maty]], fa hoe: ny fanambadiana dia tsy ''hatao'' aorian' ny fitsanganana amin' ny maty, satria ny fanontaniana rehetra momba ny toe-panambadiana dia tsy maintsy voalamina mialoha izany fotoana izany”. Noho izany dia mino ny Môrmôna fa ny olona mety maty ihany no mety ho lohahevitry ny ôrdônansin' ny fanambadiana mandrakizay; ny olombelona dia afaka mandray ny ôrdônansy ho an’ ny tenany na amin' ny alalan' ny fisoloan-tena an' ireo izay efa nodimandry. o18yilkfnw36tbstm52iyw0yhvcadim 1093455 1093453 2024-12-28T12:22:59Z Thelezifor 15140 Nanisy sary 1093455 wikitext text/x-wiki [[Sary:Phil and Marlene.jpg|vignette|351x351px|Mpivady taorian' ny fanambadian' izy ireo tao amin' ny Tempolin' i Manti Utah]] Ny '''fanambadiana mandrakizay''' na '''fanambadiana selestialy''' dia [[Foto-pampianarana|fotopampianarana]] izay milaza fa ny [[fanambadiana]] dia afaka maharitra mandrakizay any an-danitra. Antsoina koa hoe '''fanekempihavanana vaovao sy mandrakizain' ny fanambadiana''' na '''fanambadian' ny Tempoly''' koa izany. Fampianarana tsy manam-paharoa an' ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy an' ny sampana maro ao amin' ny [[fondamentalisma môrmôna]] izany. == Testamenta Vaovao == Ao amin' ny Matio 22:28–30, i [[Jesoa]] dia nanontaniana momba ny fitohizan' ny fanambadiana aorian' ny [[fahafatesana]] ary namaly izy fa aorian' ny [[Fitsanganan-ko velona|fitsanganan' ny maty]] dia "tsy hisy hampaka-bady na havoaka hampakarina, fa ho tahaka ny [[anjely]] any an-danitra izy." Ny Môrmôna dia tsy mandika ny tenin' i Jesoa ho midika hoe "tsy ''hisy'' fanambadiana aorian' ny [[fitsanganana amin' ny maty]], fa hoe: ny fanambadiana dia tsy ''hatao'' aorian' ny fitsanganana amin' ny maty, satria ny fanontaniana rehetra momba ny toe-panambadiana dia tsy maintsy voalamina mialoha izany fotoana izany”. Noho izany dia mino ny Môrmôna fa ny olona mety maty ihany no mety ho lohahevitry ny ôrdônansin' ny fanambadiana mandrakizay; ny olombelona dia afaka mandray ny ôrdônansy ho an’ ny tenany na amin' ny alalan' ny fisoloan-tena an' ireo izay efa nodimandry. lc78yhmujizel14jzmqknvtpg7npjy6 0 290313 1093454 2024-12-28T12:19:29Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Fanambadiana mandrakiza]] ho [[Fanambadiana mandrakizay]] i Thelezifor 1093454 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Fanambadiana mandrakizay]] fuwh9r9urcd609l2fdjg5lthmu4lyw7 0 290314 1093456 2024-12-28T12:48:13Z Thelezifor 15140 Finoana ao amin' ny môrmônisma fa aorian’ ny fahafatesana dia hisy olona sasany ho tonga andriamanitra, 1093456 wikitext text/x-wiki Ny '''fisandratana''' dia finoana ao amin' ny [[môrmônisma]] fa aorian’ ny fahafatesana dia hisy olona sasany ho tonga amin' ny ambaratonga avo indrindra amin' ny [[famonjena]] ao amin’ ny fanjakana selestialy ary hiaina mandrakizay eo anatrehan' [[Andriamanitra ao amin' ny môrmônisma|Andriamanitra]], hanohy amin' ny maha fianakaviana azy, ho tonga andriamanitra, hamorona tontolo, ary hanao zanaka ara-panahy izay hotarihiny. Ao amin' ny antokom-pinoana môrmôna lehibe indrindra, dia ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]], ny mpitarika fara tampony dia nampianatra fa maniry ny fisandratana ho an' ny olombelona rehetra Andriamanitra ary ny olombelona dia "andriamanitra ao amin' ny tsaika"<ref><small>Boyd, George T. (1968). "[https://scholarlypublishingcollective.org/uip/dial/article/3/1/55/236894/A-MORMON-CONCEPT-OF-MAN A Mormon Concept of Man"]. ''Dialogue''. 3 (1): 65. doi:10.2307/45226953. JSTOR 45226953. S2CID 254392103.</small></ref><ref><small>Hagen, Kirk D. (Summer 2006). "[https://scholarlypublishingcollective.org/uip/dial/article/39/2/1/236799 Eternal Progression in a Multiverse: An Explorative Mormon Cosmology]". ''Dialogue''. 39 (2): 2. doi:10.2307/45227238. JSTOR 45227238. S2CID 254398580.</small></ref>. Andininy iray ao amin' ny soratra masin' ny Fiangonana Olomasin' ny Andro Farany dia milaza fa ho tonga andriamanitra ireo izay hasandratra<ref><small>''[[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana]]'' 132:20</small></ref>, ary ny fanambaràna tamin' ny taona 1925 avy amin' ny filankevi-pitantanana ambony indrindra ao amin' ilay fiangonana dia nilaza fa "Ny lehilahy sy ny vehivavy rehetra dia mitovy amin' ny Ray sy ny Reny manerana izao rehetra izao... [sady] afaka mivoatra ho Andriamanitra, amin' ny alalan' ny traikefa nandritra ny taona sy ny vanim-potoana maro"<ref><small>''[https://biology.byu.edu/00000172-29e6-d079-ab7e-69efe5890000/byu-evolution-packet Evolution and the Origin of Man]''. Brigham Young University. 2004. p. 3.</small></ref>. Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany dia mampianatra fa amin’ ny alalan' ny fisandratana ny mpino dia afaka ny ho tonga mpiray lova amin' i Jesoa Kristy. Ny teny nambaran' ny Môrmôna malaza iray—izay matetika lazaina ho nataon' ny apôstôly voalohany Lorenzo Snow tamin' ny taona 1837—dia ny hoe "Toy ny olombelona ankehitriny Andriamanitra taloha: mety ho tahaka an' Andriamanitra ankehitriny koa ny olona."<ref><small>Morris Brown, Samuel (December 1, 2011). ''[https://books.google.mg/books?id=dxxpAgAAQBAJ&pg=PA266&redir_esc=y In Heaven as It Is on Earth: Joseph Smith and the Early Mormon Conquest of Death]''. Oxford University Press. <nowiki>ISBN 978-0-19-979368-6</nowiki>.</small></ref> == Loharano sy fanamarihana == qtsm01rjsah8sqob1cgtiycrdsvo0tq 1093457 1093456 2024-12-28T12:49:09Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Fivoarana mandrakizay]] ho [[Fisandratana (môrmônisma)]] i Thelezifor 1093456 wikitext text/x-wiki Ny '''fisandratana''' dia finoana ao amin' ny [[môrmônisma]] fa aorian’ ny fahafatesana dia hisy olona sasany ho tonga amin' ny ambaratonga avo indrindra amin' ny [[famonjena]] ao amin’ ny fanjakana selestialy ary hiaina mandrakizay eo anatrehan' [[Andriamanitra ao amin' ny môrmônisma|Andriamanitra]], hanohy amin' ny maha fianakaviana azy, ho tonga andriamanitra, hamorona tontolo, ary hanao zanaka ara-panahy izay hotarihiny. Ao amin' ny antokom-pinoana môrmôna lehibe indrindra, dia ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]], ny mpitarika fara tampony dia nampianatra fa maniry ny fisandratana ho an' ny olombelona rehetra Andriamanitra ary ny olombelona dia "andriamanitra ao amin' ny tsaika"<ref><small>Boyd, George T. (1968). "[https://scholarlypublishingcollective.org/uip/dial/article/3/1/55/236894/A-MORMON-CONCEPT-OF-MAN A Mormon Concept of Man"]. ''Dialogue''. 3 (1): 65. doi:10.2307/45226953. JSTOR 45226953. S2CID 254392103.</small></ref><ref><small>Hagen, Kirk D. (Summer 2006). "[https://scholarlypublishingcollective.org/uip/dial/article/39/2/1/236799 Eternal Progression in a Multiverse: An Explorative Mormon Cosmology]". ''Dialogue''. 39 (2): 2. doi:10.2307/45227238. JSTOR 45227238. S2CID 254398580.</small></ref>. Andininy iray ao amin' ny soratra masin' ny Fiangonana Olomasin' ny Andro Farany dia milaza fa ho tonga andriamanitra ireo izay hasandratra<ref><small>''[[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana]]'' 132:20</small></ref>, ary ny fanambaràna tamin' ny taona 1925 avy amin' ny filankevi-pitantanana ambony indrindra ao amin' ilay fiangonana dia nilaza fa "Ny lehilahy sy ny vehivavy rehetra dia mitovy amin' ny Ray sy ny Reny manerana izao rehetra izao... [sady] afaka mivoatra ho Andriamanitra, amin' ny alalan' ny traikefa nandritra ny taona sy ny vanim-potoana maro"<ref><small>''[https://biology.byu.edu/00000172-29e6-d079-ab7e-69efe5890000/byu-evolution-packet Evolution and the Origin of Man]''. Brigham Young University. 2004. p. 3.</small></ref>. Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany dia mampianatra fa amin’ ny alalan' ny fisandratana ny mpino dia afaka ny ho tonga mpiray lova amin' i Jesoa Kristy. Ny teny nambaran' ny Môrmôna malaza iray—izay matetika lazaina ho nataon' ny apôstôly voalohany Lorenzo Snow tamin' ny taona 1837—dia ny hoe "Toy ny olombelona ankehitriny Andriamanitra taloha: mety ho tahaka an' Andriamanitra ankehitriny koa ny olona."<ref><small>Morris Brown, Samuel (December 1, 2011). ''[https://books.google.mg/books?id=dxxpAgAAQBAJ&pg=PA266&redir_esc=y In Heaven as It Is on Earth: Joseph Smith and the Early Mormon Conquest of Death]''. Oxford University Press. <nowiki>ISBN 978-0-19-979368-6</nowiki>.</small></ref> == Loharano sy fanamarihana == qtsm01rjsah8sqob1cgtiycrdsvo0tq 0 290315 1093458 2024-12-28T12:49:09Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Fivoarana mandrakizay]] ho [[Fisandratana (môrmônisma)]] i Thelezifor 1093458 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Fisandratana (môrmônisma)]] kylqj6gti6wwt0bv61vb5eapfe7i56x 14 290316 1093470 2024-12-29T03:49:00Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « [[sokajy:São Paulo]] [[sokajy:Nosy ao Brezila]] » 1093470 wikitext text/x-wiki [[sokajy:São Paulo]] [[sokajy:Nosy ao Brezila]] if1sbypbb4095l1bblc486fmb3iexop 14 290317 1093471 2024-12-29T03:49:22Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « [[sokajy:Jeografian'i Brazila]] [[sokajy:Nosy]] » 1093471 wikitext text/x-wiki [[sokajy:Jeografian'i Brazila]] [[sokajy:Nosy]] g5nvgdyfk53ho9qjs4v6c4pbbyk7460 1093472 1093471 2024-12-29T03:50:03Z 41.213.235.225 1093472 wikitext text/x-wiki [[sokajy:Jeografian'i Brazila]] [[sokajy:Nosy]] [[Sokajy:Nosy ny Ranomasimbe Atlantika]] rdp9pqw9pq9dhuanp8hgvjiw94k2ocv 0 290318 1093482 2024-12-29T09:30:25Z Thelezifor 15140 Fehin-kevitry ny Firenena Mikambana momba ny fitakian' i Madagasikara ny Nosy Miparitaka. 1093482 wikitext text/x-wiki Ny '''Fehinkevitra 34/91''' tao amin' ny Fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]], izay nolaniana tamin' ny 12 Desambra 1979, dia lahatsoratra manan-danja ao amin' ny antontan-kevitra momba ady tany eo amin' i [[Madagasikara]] sy i [[Frantsa]] momba ny [[Nosy Miparitaka]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Îles Éparses''). Ity fehinkevitra ity dia maneho ny fanohanana iraisam-pirenena ny fitakian' i Madagasikara an' ireo nosy ireo izay lazain' i [[Frantsa]] fa eo ambany fiandrianany, sy ny tokony hisian' ny fifampidinihana eo amin' ny firenena roa tonta. Na izany aza dia mametra ny fampifaharana ilay fehinkevitra amin' ny famahana ny disadisa ny tsy fananan' ny [[fehinkevitry ny Firenena Mikambana]] toetra manery sy ny tsy fitovian-kevitra eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara. Na izany aza dia anisan' ny tohan-kevitra lehibe ho an' i Madagasikara amin' ny fitakiany ilay fehin-kevitra. == Ny votoatin' ilay fehin-kevitra == === Fankatoavana ny fitakian' i Madagasikara === Manaiky ny fitakian' i [[Madagasikara]] momba ny vondro-nosy [[Nosy Glorieuses|Glorieuses]], ny nosy [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]], ny nosy [[Nosy Europa|Europa]] ary ny nosy [[Bassas da India]] amin' ny filazana hoe "ny nosy voalaza etsy ambony izay nosarahana tamin' ny fomba tsy ara-dalàna tamin' i Madagasikara" ilay fehinkevitry ny [[Firenena Mikambana]]. === Antso ho amin' ny fifampiraharahana === Ivon' ny fehin-kevitra ny fiantsoana an' i [[Frantsa]] hanomboka ny fifampiraharahana amin' i [[Madagasikara]] amin' ny famerenana indray ireo nosy ireo amin' i Madagasikara. === Fanajana ny tsy fanobinana amin' ny tanim-pirenena === Mampahatsiahy ny foto-kevitra momba ny fanajana ny firaisam-pirenena sy ny tsy fanombinana amin' ny fizaràn-tany nozanahina amin' ny fotoana nahazoany ny fahaleovantena io fehin-kevitra io. Heverin' i Madagasikara fa anisan' ny fizaràn-taniny talohan' ny nahazoany ny fahaleovantenany tamin' ny taona 1960 ny Nosy Miparitaka. === Tsy fisian' ny fankatoavana mazava ny fiandrianana malagasy === Marihina fa tsy manamafy mazava ny fiandrianan' i Madagasikara amin' ireo nosy ireo io fehin-kevitra io fa mionona fotsiny amin' ny fanasana an' i Frantsa hanao fifampiraharahana amin' ny famerenana ireo nosy ireo. == Fetran' ny fampiharana an' ilay fehinkevitra == === Lanja ara-politika === Manana lanja ara-pôlitika sy an' ohatra matanjaka ny Fehinkevitra 34/91. Maneho ny fanohanan' ny fianakaviambe iraisam-pirenena ny fitakian' i [[Madagasikara]] izany ary manao tsindry amin' ny [[Frantsa|Frantsay]] mba hiroso amin' ny fifampiresahana. === Tsy manana toetra manery === Tsy manana toetra ara-dalàna manery ny fehinkevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana. Izy ireo dia manome tolo-kevitra sy antso ho amin' fanaovan-javatra, fa tsy manery ny firenena mpikambana ao aminy hampihatra izany. === Fikatsoan' ny fifampiraharahana === Na dia eo aza izany fehinkevitra izany dia voafetra ihany ny fandrosoan' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara. Mitana ny heviny momba ny fiandrianany amin' ireo nosy ireo i Frantsa, nefa mbola mitaky ny hamerenana azy ireo i Madagasikara. == Jereo koa == * [[Nosy Miparitaka]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny fameranana ny Nosy Malagasy]] 5p1u16wosp07586tw8pynr8o0k47pil 1093484 1093482 2024-12-29T09:32:33Z Thelezifor 15140 /* Jereo koa */ 1093484 wikitext text/x-wiki Ny '''Fehinkevitra 34/91''' tao amin' ny Fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]], izay nolaniana tamin' ny 12 Desambra 1979, dia lahatsoratra manan-danja ao amin' ny antontan-kevitra momba ady tany eo amin' i [[Madagasikara]] sy i [[Frantsa]] momba ny [[Nosy Miparitaka]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Îles Éparses''). Ity fehinkevitra ity dia maneho ny fanohanana iraisam-pirenena ny fitakian' i Madagasikara an' ireo nosy ireo izay lazain' i [[Frantsa]] fa eo ambany fiandrianany, sy ny tokony hisian' ny fifampidinihana eo amin' ny firenena roa tonta. Na izany aza dia mametra ny fampifaharana ilay fehinkevitra amin' ny famahana ny disadisa ny tsy fananan' ny [[fehinkevitry ny Firenena Mikambana]] toetra manery sy ny tsy fitovian-kevitra eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara. Na izany aza dia anisan' ny tohan-kevitra lehibe ho an' i Madagasikara amin' ny fitakiany ilay fehin-kevitra. == Ny votoatin' ilay fehin-kevitra == === Fankatoavana ny fitakian' i Madagasikara === Manaiky ny fitakian' i [[Madagasikara]] momba ny vondro-nosy [[Nosy Glorieuses|Glorieuses]], ny nosy [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]], ny nosy [[Nosy Europa|Europa]] ary ny nosy [[Bassas da India]] amin' ny filazana hoe "ny nosy voalaza etsy ambony izay nosarahana tamin' ny fomba tsy ara-dalàna tamin' i Madagasikara" ilay fehinkevitry ny [[Firenena Mikambana]]. === Antso ho amin' ny fifampiraharahana === Ivon' ny fehin-kevitra ny fiantsoana an' i [[Frantsa]] hanomboka ny fifampiraharahana amin' i [[Madagasikara]] amin' ny famerenana indray ireo nosy ireo amin' i Madagasikara. === Fanajana ny tsy fanobinana amin' ny tanim-pirenena === Mampahatsiahy ny foto-kevitra momba ny fanajana ny firaisam-pirenena sy ny tsy fanombinana amin' ny fizaràn-tany nozanahina amin' ny fotoana nahazoany ny fahaleovantena io fehin-kevitra io. Heverin' i Madagasikara fa anisan' ny fizaràn-taniny talohan' ny nahazoany ny fahaleovantenany tamin' ny taona 1960 ny Nosy Miparitaka. === Tsy fisian' ny fankatoavana mazava ny fiandrianana malagasy === Marihina fa tsy manamafy mazava ny fiandrianan' i Madagasikara amin' ireo nosy ireo io fehin-kevitra io fa mionona fotsiny amin' ny fanasana an' i Frantsa hanao fifampiraharahana amin' ny famerenana ireo nosy ireo. == Fetran' ny fampiharana an' ilay fehinkevitra == === Lanja ara-politika === Manana lanja ara-pôlitika sy an' ohatra matanjaka ny Fehinkevitra 34/91. Maneho ny fanohanan' ny fianakaviambe iraisam-pirenena ny fitakian' i [[Madagasikara]] izany ary manao tsindry amin' ny [[Frantsa|Frantsay]] mba hiroso amin' ny fifampiresahana. === Tsy manana toetra manery === Tsy manana toetra ara-dalàna manery ny fehinkevitry ny Fivoriamben' ny Firenena Mikambana. Izy ireo dia manome tolo-kevitra sy antso ho amin' fanaovan-javatra, fa tsy manery ny firenena mpikambana ao aminy hampihatra izany. === Fikatsoan' ny fifampiraharahana === Na dia eo aza izany fehinkevitra izany dia voafetra ihany ny fandrosoan' ny fifampidinihana eo amin' i Frantsa sy i Madagasikara. Mitana ny heviny momba ny fiandrianany amin' ireo nosy ireo i Frantsa, nefa mbola mitaky ny hamerenana azy ireo i Madagasikara. == Jereo koa == * [[Nosy Miparitaka]] * [[Fitakian' i Madagasikara ny famerenana ny Nosy Malagasy]] gvp3v5k68eisggn5py8c8b3n5crrdr5 0 290319 1093486 2024-12-29T10:04:55Z Thelezifor 15140 Orinasa nizeriana mpikaroka sy mpamokatra solitany sy etona voajanahary 1093486 wikitext text/x-wiki Ny '''South Atlantic Petroleum''', fantatra ihany koa amin' ny hoe '''SAPETRO''', dia orinasa [[Nizerià|nizeriana]] mpikaroka sy mpamokatra [[solitany]] sy [[etona voajanahary]]<ref><small>"[[:en:South_Atlantic_Petroleum#cite_note-1|South Atlantic Petroleum Ltd - Company Profile and News"]]. ''Bloomberg.com''. Retrieved 2024-02-01.</small></ref>, izay mandray anjara amin' ny fampandrosoana ny saha an-dranomasina lalina (''[[:en:Deepwater_drilling|en]]'') Akpo (''[[:en:Akpo|en]]''), any amoron-tsirak' i [[Port Harcourt]]. I Theophilus Danjuma no filohany<ref><small>"[https://www.sapetro.com/ The South Atlantic Petroleum Website]". Retrieved 16 November 2010.</small></ref>. fafrf9sxy4ta6u7ik4ow3efcrssglul 1093487 1093486 2024-12-29T10:05:18Z Thelezifor 15140 1093487 wikitext text/x-wiki Ny '''South Atlantic Petroleum''', fantatra ihany koa amin' ny hoe '''SAPETRO''', dia orinasa [[Nizerià|nizeriana]] mpikaroka sy mpamokatra [[solitany]] sy [[etona voajanahary]]<ref><small>"[[:en:South_Atlantic_Petroleum#cite_note-1|South Atlantic Petroleum Ltd - Company Profile and News"]]. ''Bloomberg.com''. Retrieved 2024-02-01.</small></ref>, izay mandray anjara amin' ny fampandrosoana ny saha an-dranomasina lalina (''[[:en:Deepwater_drilling|en]]'') Akpo (''[[:en:Akpo|en]]''), any amoron-tsirak' i [[Port Harcourt]]. I Theophilus Danjuma no filohany<ref><small>"[https://www.sapetro.com/ The South Atlantic Petroleum Website]". Retrieved 16 November 2010.</small></ref>. == Loharano sy fanamarihana == 5vintycxf636tl0v9ywy10p07fll8lg 0 290320 1093488 2024-12-29T10:16:44Z Thelezifor 15140 Orinasa amerikana mpikaroka sy mpamokatra solitany sy etona voajanahary 1093488 wikitext text/x-wiki Ny '''Marex Petroleum Corporation''' dia orinasa [[Etazonia|amerikana]] mpikaroka sy mpamokatra [[solitany]] sy [[etona voajanahary]] misehatra any [[Frantsa]] ao amin' ny Basin Aquitain ao amin' ny Faritr' i Parentis sy ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] any amoron' ny nosy [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] izay anisan' ny [[Nosy Miparitaka]]. == Jereo koa == * [[Nosy Miparitaka]] * [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] qtitp9xza567g39sfsday9bnckx18ia 1093489 1093488 2024-12-29T10:17:09Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Marex Petroleum]] ho [[Marex Petroleum Corporation]] i Thelezifor 1093488 wikitext text/x-wiki Ny '''Marex Petroleum Corporation''' dia orinasa [[Etazonia|amerikana]] mpikaroka sy mpamokatra [[solitany]] sy [[etona voajanahary]] misehatra any [[Frantsa]] ao amin' ny Basin Aquitain ao amin' ny Faritr' i Parentis sy ao amin' ny [[Lakandranon' i Môzambika]] any amoron' ny nosy [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] izay anisan' ny [[Nosy Miparitaka]]. == Jereo koa == * [[Nosy Miparitaka]] * [[Nosy Juan de Nova|Juan de Nova]] qtitp9xza567g39sfsday9bnckx18ia 0 290321 1093490 2024-12-29T10:17:09Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Marex Petroleum]] ho [[Marex Petroleum Corporation]] i Thelezifor 1093490 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Marex Petroleum Corporation]] e14csncv3figggns6btkm9mi57wjput 0 290322 1093493 2024-12-29T10:28:52Z Thelezifor 15140 Fihodinana 1093493 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA[[Tanjona Bobaomby]] r1tnp8nzu6ceo2a356mu2rv70m0hg7q 0 290323 1093494 2024-12-29T10:43:39Z Thelezifor 15140 Tany mandroso eny amin' ny velaran-drano ka lasa tendro ho an' ny morontsiraka. 1093494 wikitext text/x-wiki [[Sary:CapBonneEsperance2.jpg|vignette|287x287px|Ny tanjona any [[Afrika Atsimo]] atao hoe Cape of Good Hope (amin' ny teny anglisy), na Cap de Bonne-Espérance (amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]])]] Ny '''tanjona''' dia tany mandroso eny amin' ny velaran-drano ka mamorona tendro ho an' ny morontsiraka. Ny mifamadika amin' ny tanjona, izany hoe ny fandrosoan' ny [[rano]] ([[ranomasina]] matetika) any an-tanety, dia ny [[helodrano]] sy ny [[hoala]] ary ny tanan-dranomasina hafa. Matetika ny endrikyny tanjona sy an' ny helodrano dia mifandimby akaiky manaraka ny morontsiraka. l5kfl2wzolzcq0zoeriqxeadxh20d6a 1093495 1093494 2024-12-29T10:48:42Z Thelezifor 15140 1093495 wikitext text/x-wiki [[Sary:CapBonneEsperance2.jpg|vignette|287x287px|Ny tanjona any [[Afrika Atsimo]] atao hoe Cape of Good Hope (amin' ny teny anglisy), na Cap de Bonne-Espérance (amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]])]] Ny '''tanjona''' dia tany mandroso eny amin' ny velaran-drano ka mamorona tendro ho an' ny morontsiraka. Ny mifamadika amin' ny tanjona, izany hoe ny fandrosoan' ny [[rano]] ([[ranomasina]] matetika) any an-tanety, dia ny [[helodrano]] sy ny [[hoala]] ary ny tanan-dranomasina hafa. Matetika ny endrikyny tanjona sy an' ny helodrano dia mifandimby akaiky manaraka ny morontsiraka. Amin'ny teny [[Fiteny indôneziana|indôneziana]] sy [[Fiteny maleziana|maleziana]] izany dia atao hoe ''tanjung''. mjwwldk7bx2hi1frv3uycavu62ngdwy 1093496 1093495 2024-12-29T10:52:46Z Thelezifor 15140 1093496 wikitext text/x-wiki [[Sary:CapBonneEsperance2.jpg|vignette|287x287px|Ny tanjona any [[Afrika Atsimo]] atao hoe Cape of Good Hope (amin' ny teny anglisy), na Cap de Bonne-Espérance (amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]])]] Ny '''tanjona''' dia tany mandroso eny amin' ny velaran-drano ka mamorona tendro ho an' ny morontsiraka. Ny mifamadika amin' ny tanjona, izany hoe ny fandrosoan' ny [[rano]] ([[ranomasina]] matetika) any an-tanety, dia ny [[helodrano]] sy ny [[hoala]] ary ny tanan-dranomasina hafa. Matetika ny endrikyny tanjona sy an' ny helodrano dia mifandimby akaiky manaraka ny morontsiraka. Amin'ny teny [[Fiteny indôneziana|indôneziana]] sy [[Fiteny maleziana|maleziana]] izany dia atao hoe ''tanjung''. == Jereo koa == * '''Tany:''' [[Tanjona (jeôgrafia)|Tanjona]] - [[Saikinosy|Saikanosy]] * '''Ranomasira:''' [[Ranomasina]] - [[Hoala]] - [[Helodrano]] - [[Andilan-dranomasina]] * '''Ranovory:''' [[Farihy]] - [[Dobo]] - [[Heniheny]] - [[Honahona]] - [[Riakasia]] * '''Ranomandeha:''' [[Renirano]] - [[Ony]] - [[Sakelidrano]] - [[Loharano]] * [[Voambolan' ny jeôgrafia]] 8e6xokbbft9rvfiri51f0jqx1rsvl5p