Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.43.0-wmf.2 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk 0 10262 775730 751606 2024-04-26T03:46:59Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |image = [[Файл:American Civil War Montage 2.jpg|300px]] |caption = Зүүн дээд: [[Виллиам Рөүзенкранс|Рөүзенкранс]] [[Теннесси]]йн [[Стөүнз голын тулалдаан]]ы үеэр; баруун дээд: [[Геттисбургийн тулалдаан|Геттисбургт]] олзлогдсон Холбооны улсын цэргүүд; доор: [[Арканзас]]ын [[Форт Хиндмэний тулалдаан]] |conflict = Америкийн иргэний дайн |partof = |date = 1861 оны 4-р сарын 12 - 1865 оны 4-р сарын 9 (сүүлийн тулалдаан 1865 оны 5-р сарын 13-нд дууссан) |place = Голдуу [[АНУ]]-ын өмнөд хэсгээр |result = [[Нэгдсэн Улс (Америкийн иргэний дайн)|Нэгдсэн Улсын]] ялалт; [[АНУ-ын сэргээн босголтын эрин|Сэргээн босголт]]; АНУ-д [[боолчлол]] устсан |combatant1 = <center>[[Файл:U.S. flag, 34 stars.svg|65px|border]] [[АНУ|Нэгдсэн Улс]] |combatant2 = <center>[[Файл:Flag of the Confederate States of America (March 4, 1865).svg|65px|border]] [[Америкийн Холбооны Улс]] |commander1 = <center>Нэгдсэн Улсын удирдагчид |commander2 = <center>Холбооны Улсын удирдагчид |strength1 = 2,200,000 |strength2 = 1,064,000 |casualties1 = 110,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн<br />нийт 360,000 хүн амь үрэгдсэн<br />275,200 хүн шархадсан |casualties2 = 93,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн<br />нийт 260,000 хүн амь үрэгдсэн<br />137,000+ хүн шархадсан }} '''Америкийн иргэний дайн''' (1861–1865) буюу ''Муж улсуудын хоорондох дайн'' [[АНУ]]-д гарсан иргэний дайн юм. Өмнөдийн боолчлолыг устгаагүй 11 муж улс АНУ-аас салан тусгаарлаж [[Америкийн Холбооны Улс]] байгуулснаа зарлажээ. Тэд [[Жефферсон Дэвис]]ээр удирдуулан АНУ-ын холбооны засгийн газрын эсрэг ("[[Нэгдсэн Улс (Америкийн иргэний дайн)|Нэгдсэн Улс]]") тулалдсан бөгөөд холбооны засгийн газрыг бүх чөлөөт муж улсууд болон хилийн боолчлол бүхий таван муж улс дэмжиж байв. 1860 оны АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд [[Абрахам Линколн]]оор удирдуулсан Бүгд Найрамдах Нам боолчлолыг одоо байгаа муж улсуудаас цааш дэлгэрүүлэхийн эсрэг сонгуулийн кампанит ажлаа өрнүүлсэн. Энэ сонгуульд Бүгд Найрамдах Нам ялсны дараа Линколныг 1861 оны 3-р сарын 4-нд албаа хүлээж авахаас өмнө Өмнөдийн 7 муж улс Нэгдсэн Улсаас салснаа тунхаглажээ. Засгийн эрхээ өгч, авалцаж байгаа талууд хоёулаа энэхүү салан тусгаарлалтыг Нэгдсэн Улсын эсрэг боссон хэрэг гэж үзжээ. 1861 оны 4-р сарын 12-нд Холбооны цэргийн хүч [[Өмнөд Каролин]]ий [[Форт Самтерийн тулалдаан|Форт Самтер дахь АНУ-ын цэргийн бааз руу довтолсноор]] дайн эхэлжээ. Үүний хариуд Линколн муж улс бүрээс сайн дурын арми бүрдүүлэхийг уриалжээ. Энэ уриалгын хариуд Өмнөдийн боолчлол бүхий дөрвөн муж улс салан тусгаарласнаа мэдэгдэв. Дайны эхэн үед Нэгдсэн Улсын хүч хилийн муж улсуудыг хяналтдаа авч, Нэгдсэн Улсын хориглолтыг байгуулах үед хоёр тал армиа бүрдүүлжээ. 1862 оны 9-р сард Линколн [[Боолчлолоос чөлөөлөх тунхаг]] гаргаснаар Өмнөдөд боолчлолыг устгахыг дайны зорилго болгосон бөгөөд Британичуудыг оролцохоос түдгэлзэхэд хүргэсэн. Холбооны хүчний командлагч [[Роберт Э. Ли]] зүүн зүгт тулалдаанд ялж байсан боловч 1863 онд түүний хойд зүгт хийсэн давшилт [[Геттисбургийн тулалдаан|Геттисбургт]] няцаагдаж, баруун зүгт Нэгдсэн Улсын хүч [[Виксбургийн бүслэлт|Виксбургийн тулалдаан]]аар [[Миссиссиппи гол]]ыг эзлэн авч, Холбооны хүчийг хоёр хэсэгт тасаджээ. Удаан хугацааны турш Нэгдсэн Улс хүн хүч, материал хэрэгслээр илүү хангагдаж байсны ачаар 1864 онд [[Улиссес С. Грант]] Литэй [[Өүвэрлэндийн кампани|хүчийг нь барах тулалдаан]] хийж байх үед, Нэгдсэн Улсын генерал [[Виллиам Шерман]] [[Жоржиа]] муж улсын [[Атланта]] хотыг эзэлж, далай хүртэл давшжээ. 1865 оны 4-р сарын 9-нд Ли Аппоматтокс шүүхийн байранд Грантад бууж өгснөөр Холбооны хүчний эсэргүүцэл нуран унажээ. Америкийн иргэний дайн АНУ-ын түүхэн дэх хамгийн их цус урсгасан дайн болсон бөгөөд нийт 620,000 цэрэг амиа алдаж, тодорхойгүй тооны энгийн иргэд алагдсан юм. Дайны үр дүнд АНУ-д боолчлолыг устгаж, Нэгдсэн Улсыг сэргээн байгуулж, холбооны засгийн газрын үүргийг бэхжүүлсэн. Америкийн иргэний дайны нийгэм, улс төр, эдийн засаг, арьс өнгөний асуудал [[АНУ-ын сэргээн босголтын үе]]ийг хэлбэржүүлсэн бөгөөд XXI зуунд ч нөлөөллөө үзүүлсээр байна. == Эшлэл == {{reflist|2}} == Лавлах материал == {{col-begin}} {{col-break}} ;Тойм <div class="references-small"> * Beringer, Richard E., Archer Jones, and Herman Hattaway, ''Why the South Lost the Civil War'' (1986) influential analysis of factors; ''The Elements of Confederate Defeat: Nationalism, War Aims, and Religion'' (1988), abridged version * [[Bruce Catton|Catton, Bruce]], ''The Civil War'', American Heritage, 1960, ISBN 0-8281-0305-4, illustrated narrative * Davis, William C. ''The Imperiled Union, 1861–1865'' 3v (1983) * Donald, David ''et al. The Civil War and Reconstruction'' (latest edition 2001); 700 page survey * Eicher, David J., ''The Longest Night: A Military History of the Civil War'', (2001), ISBN 0-684-84944-5. * Fellman, Michael ''et al. This Terrible War: The Civil War and its Aftermath'' (2nd ed. 2007), 544 page survey * [[Shelby Foote|Foote, Shelby]]. ''[[The Civil War: A Narrative]]'' (3 volumes), (1974), ISBN 0-394-74913-8. Highly detailed military narrative covering all fronts * [[James M. McPherson|McPherson, James M.]] ''Battle Cry of Freedom: The Civil War Era'' (1988), 900 page survey of all aspects of the war; Pulitzer prize * [[James M. McPherson]]. ''Ordeal By Fire: The Civil War and Reconstruction'' (2nd ed 1992), textbook * [[Allan Nevins|Nevins, Allan]]. ''[[Ordeal of the Union]]'', an 8-volume set (1947–1971). the most detailed political, economic and military narrative; by Pulitzer Prize winner ** 1. Fruits of Manifest Destiny, 1847–1852; 2. A House Dividing, 1852–1857; 3. Douglas, Buchanan, and Party Chaos, 1857–1859; 4. Prologue to Civil War, 1859–1861; 5. The Improvised War, 1861–1862; 6. War Becomes Revolution, 1862–1863; 7. The Organized War, 1863–1864; 8. The Organized War to Victory, 1864–1865 * Rhodes, James Ford. [http://www.bartleby.com/252/ ''History of the Civil War, 1861–1865 (1918)], Pulitzer Prize; a short version of his 5-volume history * Ward, Geoffrey C. ''The Civil War'' (1990), based on PBS series by [[Ken Burns]]; visual emphasis * Weigley, Russell Frank. ''A Great Civil War: A Military and Political History, 1861–1865'' (2004); primarily military</div> ;Лавлах ном <div class="references-small"> * Blair, Jayne E. ''The Essential Civil War: A Handbook to the Battles, Armies, Navies And Commanders'' (2006) * Carter, Alice E. and Richard Jensen. ''The Civil War on the Web: A Guide to the Very Best Sites-'' 2nd ed. (2003) * Current, Richard N., ''et al.'' eds. ''Encyclopedia of the Confederacy'' (1993) (4 Volume set; also 1 vol abridged version) (ISBN 0-13-275991-8) * Faust, Patricia L. (ed.) ''Historical Times Illustrated Encyclopedia of the Civil War'' (1986) (ISBN 0-06-181261-7) 2000 short entries * Esposito, Vincent J., ''West Point Atlas of American Wars'' online edition 1995 * Heidler, David Stephen, ed. ''Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History'' (2002), 1600 entries in 2700 pages in 5 vol or 1-vol editions * Resch, John P. ''et al.'', ''Americans at War: Society, Culture and the Homefront vol 2: 1816–1900'' (2005) * Tulloch, Hugh. ''The Debate on the American Civil War Era'' (1999), historiography * Wagner, Margaret E. Gary W. Gallagher, and Paul Finkelman, eds. ''The Library of Congress Civil War Desk Reference'' (2002) * Woodworth, Steven E. ed. ''American Civil War: A Handbook of Literature and Research'' (1996) (ISBN 0-313-29019-9), 750 pages of historiography and bibliography [http://www.questia.com/read/14877569?title=The%20American%20Civil%20War%3a%20A%20Handbook%20of%20Literature%20and%20Research online edition]</div> {{col-break}} ;Намтрууд <div class="references-small"> * ''American National Biography'' 24 vol (1999), essays by scholars on all major figures; [http://www.anb.org/aboutanb.html online and hardcover editions at many libraries] * McHenry, Robert ed. ''Webster's American Military Biographies'' (1978) * Warner, Ezra J., ''Generals in Blue: Lives of the Union Commanders'', (1964), ISBN 0-8071-0822-7 * Warner, Ezra J., ''Generals in Gray: Lives of the Confederate Commanders'', (1959), ISBN 0-8071-0823-5</div> ;Цэргүүд <div class="references-small"> * Berlin, Ira, et al, eds. ''Freedom's Soldiers: The Black Military Experience in the Civil War'' (1998) * Hess, Earl J. ''The Union Soldier in Battle: Enduring the Ordeal of Combat'' (1997) * McPherson, James. ''For Cause and Comrades: Why Men Fought in the Civil War '' (1998) * Wiley, Bell Irvin. ''The Life of Johnny Reb: The Common Soldier of the Confederacy'' (1962) (ISBN 0-8071-0475-2) * Wiley, Bell Irvin. ''Life of Billy Yank: The Common Soldier of the Union'' (1952) (ISBN 0-8071-0476-0)</div> ;Анхдагч эх сурвалж <div class="references-small"> * Commager, Henry Steele (ed.). ''The Blue and the Gray. The Story of the Civil War as Told by Participants.'' (1950), excerpts from primary sources * Hesseltine, William B. ed.; ''The Tragic Conflict: The Civil War and Reconstruction'' (1962), excerpts from primary sources</div> {{col-end}} == Цахим холбоос == * [https://web.archive.org/web/20081104071442/http://historicalpreservation.org/civilwar/ohio/ Ohio in the Civil War Archive: Collaborative research archive] * [http://sunsite.utk.edu/civil-war/reasons.html Declarations of Causes of Secession] * [http://teachingamericanhistory.org/library/index.asp?documentprint=76 Alexander Stephens' Cornerstone Speech] * [http://www.civilwarhome.com/lincolntroops.htm Lincoln's Call for Troops] * [https://web.archive.org/web/20080102180529/http://www.civil-war.net/ The Civil War Home Page] * [http://www.archives.gov/research/civil-war/photos/index.html Civil War photos] at the [[National Archives and Records Administration|National Archives]] * [https://web.archive.org/web/20090115145808/http://www.virginia.org/site/features.asp?FeatureID=198 Civil War in Virginia] * [https://web.archive.org/web/20070610122246/http://www.cr.nps.gov/history/books-title.htm Online texts of Civil War books] at the [[National Park Service]] * [http://sunsite.utk.edu/civil-war/generals.html University of Tennessee: U.S. Civil War Generals] * [http://www.pbs.org/civilwar ''The Civil War''], a [[Public Broadcasting Service|PBS]] documentary by [[Ken Burns]] * Individual state's contributions to the Civil War: [http://www.militarymuseum.org/HistoryCW.html California], [http://www.floridamemory.com/OnlineClassroom/FloridaCivilWar/index.cfm Florida], [http://www.illinoiscivilwar.org/ Illinois #1], [http://www.rootsweb.com/~ilcivilw/ Illinois #2], [http://www.ohiocivilwar.com/ Ohio], [http://www.pacivilwar.com/ Pennsylvania] * [http://www.dcmemorials.com/index_civ.htm Civil War Memorials in & around D.C.] (with photos) * [http://www.vlib.us/eras/civil_war.html WWW-VL: History: USA Civil War 1855-1865] * [http://www.civilwar.org Civil War Preservation Trust] * [https://web.archive.org/web/20201026023712/http://www.civil-war-journeys.org/ Description and Pictures of Civil War Battlefields] Over 2,100 pictures from Civil War sites * [http://www.gettysburg.edu/library/gettdigital/civil_war/civilwar.htm Civil War Era Digital Collection at Gettysburg College] This collection contains digital images of political cartoons, personal papers, pamphlets, maps, paintings and photographs from the Civil War Era held in Special Collections at Gettysburg College. * [http://www.nps.gov/history/nr/twhp/wwwlps/lessons/73morgan/73morgan.htm ''”Fort Morgan and the Battle of Mobile Bay”'', a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan] * [http://www.nps.gov/history/nr/twhp/wwwlps/lessons/70prairie/70prairie.htm ''”Battle of Prairie Grove: Civilian Recollections of the Civil War”'', a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan] * [http://www.nps.gov/history/NR/twhp/wwwlps/lessons/11andersonville/11andersonville.htm ''“Andersonville: Prisoner of War Camp”'', a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan] * [http://www.brettschulte.net/CWBlog TOCWOC Civil War Blog] A group Civil War blog consisting of informed amateurs. * [http://cwba.blogspot.com/ Civil War Books and Authors Blog] A Civil War blog focusing mainly on book reviews. * [http://cwbn.blogspot.com/ Civil War Bookshelf] American Civil War historiography and publishing blogged daily by Dimitri Rotov. * [https://web.archive.org/web/20101027121919/http://encyclopediaofalabama.org/face/Article.jsp?id=h-1429 American Civil War in Alabama, Encyclopedia of Alabama] * [http://battleofolustee.org/uniforms/uniforms.html U.S. Civil War Era Uniforms and Accouterments] [[Ангилал:Америкийн иргэний дайн| ]] [[Ангилал:Иргэний дайн]] [[Ангилал:Нэгдсэн Улсын дайн]] [[Ангилал:Хойд Америкийн дайн]] [[Ангилал:19-р зууны дайн]] [[Ангилал:1860-д он]] 9gu3u77fvjjyzkvdadasskbzrddvqfg 0 10426 775757 774321 2024-04-26T08:07:07Z 202.131.229.14 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{short description|First wife of Genghis Khan (c. 1161–1230)}} {{Infobox royalty |name= Бөртэ үжин |title= [[Хатан]] хаан |image= Wife of Tumanba Khan.jpg |caption= Бөртэг харуулсан [[Могол зураг|Могол]] бяцхан зургийн дэлгэрэнгүй. |succession= [[Монгол хатад| Их Монгол улсын хатан]] ба [[Хамаг Монгол]] |reign= 1189-1230 |predecessor= |reg-type= Хатан |successor= [[Борогчин]] |issue= [[Зүчи]]<br />[[Цагаадай]]<br />[[Өгэдэй]]<br />[[Толуй]]<br />[[Хожин бэхи]]<br />[[Цэцэйхэн]]<br />[[Алага бэхи]]<br />[[Түмэлүн]]<br />[[Алталун]] |house= [[Хонгирад]] |father= [[Дай Сэцэн]] |mother= [[Цотан]] |birth_date = 1161 |birth_place = [[Хамаг Монгол]](Одоогийн Хэнтий аймаг) |death_date = {{death year and age|1230|1161}} |death_place = [[Их Монгол Улс]] (Одоогийн [[Аваргын балгас]], [[Монгол]]) |place of burial = [[Бурхан Халдун]] |posthumous name = Гуаншянь Ишэнь хатан (光獻翼聖皇后)<ref name="Posthumous">{{cite book|last1=Lee|first1=Lily Xiao Hong|last2=Wiles|first2=Sue|title=Biographical Dictionary of Chinese Women: Tang Through Ming, 618-1644|year=2014|url=https://books.google.com/books?id=Cw0pAwAAQBAJ&pg=PA12|page=12|publisher=M.E. Sharpe |isbn=9780765643162}}</ref> |signature= |religion= [[Бөө мөргөл]] }} '''Бөртэ''' ([[Монголоор]]: ᠪᠥᠷᠲᠡ ᠦᠵᠢᠨ, Бөртэ Үжин; 1161-1230?) [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] үндэслэгч [[Чингис хаан|Чингис хаан Тэмүжиний]] анхны эхнэр байв. Бөртэ нь Чингис хааны дөрвөн хан хөвүүн, таван охиныг төрүүлсэн их хатан. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа түүнд '''[[Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь орд|Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь ордыг]]''' мэдүүлсэн. Түүний бага насны амьдралын нарийн ширийнийг төдийлөн мэддэггүй ч түүнийг багадаа Тэмүжинтэй сүй тавьж, арван долоон настайдаа гэрлэж, улмаар [[Мэргид|Мэргидэд]] хулгайлагдсан байна. Нөхөр нь түүнийг аварсан нь түүнийг байлдан дагуулагч болох замд нь эхлүүлсэн гол үйл явдлуудын нэг байж магадгүй юм. Тэрээр дөрвөн хүү, таван охин төрүүлсэн бөгөөд тэд өөрсдийн үр удмын хамт Монголын эзэнт гүрнийг улам өргөжүүлэн тэлэх гол удам нь болсон юм. Бөртэ болон хатан эх [[Өэлүн|Өүлэн]] үжин хоёр хааны амьдралд хамгийн нөлөө бүхий, чухал хүмүүс байсан. ==Залуу нас== Түүний бага насны тухай түүхэн баримт цөөхөн байдаг ч монголчууд түүний тухай олон домогтой байдаг. "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д түүний тухай мэдээлэл бага. Бөртэ 1161 оны орчим [[Хонгирад|Хонгирадын]] [[Олхонууд|Олхонуд]]-д төржээ. Энэ овог нь Тэмүжиний төрсөн [[боржигин]] овогтой элэгтэй байв. Тэрээр [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэн]], Чотан хоёрын охин. Түүнийг "нүүрэндээ гэрэлтэй, нүдэндээ цогтой, шударга" гэж тодорхойлсон нь түүнийг ухаантай гэсэн үг юм. [[Олхонууд|Олхонуд]] овгийн охидууд онцгой үзэсгэлэнтэй гэдгээрээ алдартай байв.{{sfn|Onon|2005|loc=sections 65–66}}<ref name=":1" />{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} ==Гэрлэлт== Бөртэ бол Тэмүжиний анхны эхнэр юм. Тэмүжинийг есөн настай байхад нь эцэг [[Есүхэй]] түүнд эхнэр хайж явав. Тэрээр Тэмүжиний эхийн Олхонууд овгийн охиныг хайж олохоор явсан боловч замдаа Бөртэгийн эцэг [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэнтэй]] тааралдав. [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэн]] өмнөх шөнө "[[Шонхор|Цагаан шонхор]] шувуу нар,сар хоёрыг агтган түүнд өгөж байна" гэж зүүдэлж [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] хүүтэйгээ ирэхийг зүүдэлсэн гэж тайлбарлаж, энэ нь сайны дохио гэж итгэжээ.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Ард түмнийхээ [[Хонгирад|Хонгирадын]] эмэгтэйчүүд сайхан хүүхнүүдтэй гэдгээрээ алдартай бөгөөд арван настай Бөртэ охин Тэмүжинд сайн эхнэр болно гэж тэрээр өгүүлэв. Бөртэтэй уулзангуутаа [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] түүнийг “Нүүрэндээ гэрэл, нүдэндээ цогтой” охин хэмээн тодорхойлж, хоносоныхоо дараа Дэй-Сэчэнгээс хүүгийнхээ төлөө Бөртэгийн гарыг гуйв.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэрт нь үлдээх нөхцөлөөр зөвшөөрөв.Харамсалтай нь Есүхэй буцаж явахдаа хэсэг [[Татарууд]] найр хийж байгаатай таарахад, тэд өмнөх өс санаж хоолыг нь хордуулажээ. Түүний бие нь доройтож, эцэст нь нас барахаасаа өмнө гэртээ харих замаа дуусгасан.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Гэвч Есүхэй нас барахынхаа өмнө Тэмүжинийг аавыг нь эзгүйд ах дүү нараа гэртээ ирэж, асрахыг захив. Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэр бүлдээ буцаж явахыг зөвшөөрсөн тул Бөртэ, Тэмүжин хоёр сүй тавьсныхаа дараа салжээ. 1178 онд Тэмүжин долоон жилийн дараа Бөртэтэй дахин нийлэхээр мордлоо. Түүнийг өмнө нь амьдарч байсан газар очиж олсны дараа тэр хоёр гэрлэж, Гүрэлгү ууланд байрлах Сэнгүр горхинд шинэ гэр рүүгээ явав. Удалгүй тэд Кеурен голын ойролцоох Бурги ууланд шинэ хашаа байшин барихаар нүүжээ. Тэнд Бөртэгийн хар булган инжийг Есүхэйгийн эртний найз [[Тоорил хан|Ван ханд]] бэлэглэж, хоёр гэр бүлийн найрамдалт харилцааг сэргээв.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=29}} ==Мэргидүүдэд хулгайлагдсан нь== Түүнийг Тэмүжинтэй гэрлэсний дараахан [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхон гол|Орхон]] мөрний сав газраар нутаглаж байсан гурван овгийн холбоо болох [[Гурван Мэргид]] буюу Мэргидүүд Бургийн Далай руу дайрчээ. Тэмүжин гэр бүлийнхэнтэйгээ морьтой зугтаж чадсан ч Бөртэд морь үлдсэнгүй. [[Хуагчин эмгэн]] Бөртэг хуучин тэргэн дээр нуухыг оролдсон бөгөөд тэр түүнийг үхэрт уяж, түүнтэй хамт голын өөдөөс зугтахыг оролдов. Эцэст нь тэргэнцэр хагарч, Хуагчин Бөртэ хоёр явганаар хөдөлгөх гэж оролдоход цэргүүд түүнийг тэргэнцэрээс олж илрүүлсэн байжээ.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=29}} Гурван Мэргидээс олон жилийн өмнө Тэмүжиний эх [[Өэлүн|Өүлэн]] толгойлогч [[Их Чилэдү|Их Чилэдүгээс]] хулгайлсны хариуд өшөө авах гэж төлөвлөж байсан тул энэ дайралтаа ялсан гэж итгэжээ. [[Чингис хаан|Тэмүжин]] эхнэрээ хулгайлсанд ихэд шаналж, ор нь "хоосон", цээж нь "эмтэрсэн" гэж хэлэв.<ref name=":1" /> Бөртэгийн инжийг бэлэглэсэн [[Тоорил хан|Тоорил ван]] Тэмүжинд Бөртэг Гурван Мэргидээс эргүүлэн авчрахад туслахаа амлаж, хамтдаа түүнийг буцаан авах төлөвлөгөө зохиов.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=34}} Найман сарын дараа тэд Баргужин нутаг руу байлдаж, тэднийг хүрэлцэн ирэхэд [[Мэргид|Мэргидүүд]] Сэлэнгэ мөрнийг уруудан олноороо дүрвэв. Бөртэ, Тэмүжин хоёр эцэст нь дахин нэгдэв. "Монголын нууц товчоо"-д өгүүлснээр: Мэргидийн улс Сэлэнгэ уруу шөнөд дүрвэж явахуйд, бидний цэргүүд дүрвэж явахун Мэргидийг шөнөдхүү дарцаж дагуулин, талан явахуйд, Тэмүжин дүрвэж айсахун иргэнд "''Бөртэ! Бөртэ!"'' хэмээн уншиж явахуйд учирчухуй. Бөртэ үжин тэд дүрвэхүн иргэнд байжухуй. Тэмүжиний дуу сонсож таньж, тэргэнээс буугаад гүйж ирж, Бөртэ үжин, Хуагчин жирин Тэмүжиний жолоо цулбуурыг шөнө таньж, барьжухуй. Саруур бүлгээ. Үзвээс Бөртэ үжинийг таньж, тэврэлдэн тусалцав.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://cedar.wwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1003&context=cedarbooks|title=The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century|last=Rachewiltz|first=Igor de|date=December 2015|website=Western Washington University}}</ref>}} Хожим нь Хаан Мэргид үндэстнийг устгаж, эмэгтэйчүүдийг нь боолчлох болно.<ref name=":4">{{Cite book |last=May |first=Timothy Michael |url=http://worldcat.org/oclc/1030610485 |title=The Mongol empire : a historical encyclopedia |date=7 November 2016 |publisher=ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC |isbn=978-1-61069-339-4 |pages=135 |oclc=1030610485}}</ref> Энэ тулааныг [[Буур хээрийн тулалдаан|Буур хээрийн тулаан]] гэдэг ==Төр барих== Бөртэ Тэмүжинтэй гэрлэхээс илүүг авчирсан. Тэрээр өөрийн инж дээр суурилсан бие даасан баялаг, хашир ухаалаг оюун ухаанаа авчирсан. Бөртэ хадам эх Өүлэнтэй зарим үүрэг хариуцлагыг хуваалцсан бөгөөд үүнд хүн, малын нөөц, овог, аймгийн эдийн засаг зэрэг багтсан.<ref>{{Cite book |last=Broadbridge |first=Anne F. |url=http://dx.doi.org/10.1017/9781108347990 |title=Women and the Making of the Mongol Empire |date=2018-07-10 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-108-34799-0 |pages=57|doi=10.1017/9781108347990 |s2cid=165687035 }}</ref> 1179 онд Бөртэгийн анхны хүүхдүүд болох [[Зүчи]] мэндэлжээ. Бөртэгийн есөн хүүхэд нь эцсийн дүндээ Тэмүжинд өгсөн өөр нэг нөөц байв; Түүний таван охин дипломат харилцаа тогтоохын тулд улс төрийн гол холбоотнуудтайгаа гэрлэж байсан бол түүний дөрвөн хүү Ази даяар Тэмүжиний байлдан дагуулалд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн.<ref>{{Cite book |last=Broadbridge |first=Anne F. |url=http://dx.doi.org/10.1017/9781108347990 |title=Women and the Making of the Mongol Empire |date=2018-07-10 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-108-34799-0 |pages=61|doi=10.1017/9781108347990 |s2cid=165687035 }}</ref> Нэмж дурдахад тэрээр [[Ази|Азийн]] худалдааны замыг удирдаж, эдгээр замаар зорчиж буй албан тушаалтнууд болон худалдаачдын зөвлөхөөр ажиллаж байв.<ref name=":4" /> Тэрээр энэ албан тушаалд маш их эрх мэдэлтэй байсан бөгөөд энэ эрх мэдлийг хэрэгжүүлсэн олон баримтжуулсан үйл явдал байдаг. Тухайлбал, тэрээр цэргийн удирдагч [[Жамуха|Жамухатай]] холбоогоо таслахыг Тэмүжинд амжилттай зөвлөсөн бөгөөд тэрээр энэ холбоог харилцан ашигтай байхаа больсон гэж үзжээ.<ref name=":4" /> Нэмж дурдахад Тэмүжиний гэр бүлийг доромжилсон үйлдэл хийсэн [[Хөхчү бөө|Тэв Тэнгэр]] хэмээх бөөгийн увайгүй байдлын төлөө түүнийг эсэргүүцэх ёстой гэж тэрээр шаардав.<ref name=":4" /> Энэ хоёр хүсэлтийг Тэмүжин ёсчлон биелүүлэв. Тэрээр Тэмүжиний анхны эхнэр байсан тул хамгийн их нөлөө үзүүлсэн. Түүнийг Чингис хаан болсны дараа монголчууд дээдлэн хүндэтгэж, Төрийн их хатанд өргөмжилсөн. Бөртэ нөхрийнхөө шийдвэрт хэд хэдэн удаа хүчтэй нөлөөлсөн. Ийм тохиолдлын нэг бол [[Тэмүгэ отчигин|Отчигин]] Чингис хааныг Бөртэтэй унтаж байхад нь өргөөнд орж ирээд Хонхотан овгийн эсрэг тусламж гуйсан явдал юм. Бөртэ Чингис хааныг юу ч хэлж амжаагүй байтал “хөнжлийн ирмэгээр хөхөө халхалж орон дээрээ суугаад” Хонхотанчууд харгис хэрцгий байдлыг дүрсэлжээ. Чингис хаан эхнэрийнхээ яриаг сонсоод Отчигинд туслахаар шийджээ. Бөртэ Хаан өөрийн танхимын гишүүдтэй хэр хатуу харьцаж байсанд нөлөөлсөн баримт ч бий. Нэгэн жишээнд, Бөртэ Хааны холбоо муудсан найз Жамухаас салж, шүүх дотор эрх мэдлээ хадгалахын тулд хананд хэлэв. Өөр нэг тохиолдлоор Бөртэ бөө Тэб Тэнгэрийн увайгүй байдлынх нь төлөө тулгах ёстой гэж тулгаж, улмаар хааны бага дүү [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Отчигиныг доромжилсныхоо төлөө нуруу нь хугарчээ. Хан Бөртэгийн улс төрийн харилцааны талаарх ойлголтыг хүндэтгэж, үнэлдэг байв. [[Чингис хаан|Чингис]] хаан өөрийн нөлөө, эзэнт гүрнээ өргөжүүлэхийн хэрээр Бөртэ ард үлдэж, Чингисийн дүү Тэмүгэтэй Монголын орныг удирдахад тусалсан. Чингис хаан өөрийн нутаг дэвсгэрийг захирч, өөрийн ордноо удирдаж байхад бусад эхнэрүүд Чингис хааныг аян дайнд дагалдан явж байв. Хэрлэн голын ихэнх хэсгийг өмнө нь Татаруудын эзэмшиж байсан газар нутаг түүнд хуваарилжээ. Зөвхөн түүний хөвгүүдийг л Тэмүжин хаан болохын төлөө нэр дэвшигчид гэж үздэг байв. Ингэхдээ тэрээр Хутуг ноён, Буда ноён зэрэг олон өнчин хүүхдүүдийг үрчлэн авч, өөрийн хүүхэд шиг өсгөн хүмүүжүүлсэн нь эх хүний ​​нэр хүнд, нийгэмд эзлэх байр сууриа эрс дээшлүүлсэн.<ref name=":4" /> ==Гэр бүл== Бөртэ-Үжин хатан есөн хүүхэд төрүүлсэн. Дөрвөн хүү, таван охин төрүүлсэн. #Бөртэ, Тэмүжин хоёрын хүүхдүүд: #*[[Зүчи|Зүчи хан]] #*[[Хожин бэхи]]- Ууган охин нь [[Хэрэйд]] овгийн захирагч Ван хааны хүү [[Сэнгүм|Сэнггүмийн]] хүү Тусахатай гэрлэх яриа болсон ч; тэр эцэст нь [[Ихирэс]] овгийн [[Буту хүргэн|Бутутай]](авга эгч [[Тэмүлэн|Тэмүлүний]] нөхөр) гэрлэжээ #*[[Цагадай|Цагаадай хан]] #*[[Цэцэйхэн|Цэцэйхэн бэхи]]-[[Ойрад]] овгийн [[Худуга бэхи|Худуга]]<nowiki/> [[Худуга бэхи|бэхи]]<nowiki/>гийн хүү [[Төрөлчи хүргэн|Төрэлчитэй]] гэрлэсэн #*[[Өгэдэй хаан]] #*[[Алага Бэхи]]-Эхлээд [[Онгуд]] овгийн ахлагч [[Алахуш Дигитхури|Алахуш Дигит Куритай]] гэрлэсэн; дараа нь түүний ач хүү, өв залгамжлагч Жингүэ; эцэст нь түүний хойд хүү Буюуха #*[[Тулуй|Тулуй их ноён]] #*[[Түмэлүн|Түмэлүн бэхи]] -[[Хонгирад|Хонгирадын]] Анчин ноёны(Бөртэгийн дүү) хүү [[Чигү хүргэн|Чигүтэй]] гэрлэсэн #*[[Алталун]]-[[Олхонууд|Олхунудын]] Чаур сэцэнтэй гэрлэсэн.<ref name=":0">{{Cite book|title=Jami Al Tawarikh (Compendium of Chronicles)|last=Ad-din|first=Rashid}}</ref> Тэрбээр их ихдээ дүү [[Алалтун бэхи|Ил Алалтунтай]] андуурагддаг. Бөртэ, Тэмүжин нар үр хүүхдүүддээ асар их итгэл (болон нутаг дэвсгэр) тавьж, тэднийг өв залгамжлах асар их эд хөрөнгө, албан тушаалаар хангаж байв. Өв залгамжлалын талаар гэр бүлийн маргаан гарсан; Бөртэг хулгайлах үеэр хүчиндсэн байж болзошгүй тул Зүчийн эцэг нь түүнийг барьцаалагчдын нэг байж магадгүй тул Зүчийн жинхэнэ эцэг гэдэгт эргэлзэж байв.<ref name=":4" />Зүчийн ах Цагадайн эдгээр мэдэгдлийнхээ төлөө Зүчийг ихэвчлэн зэмлэдэг байсан нь ах дүү хоёрын хооронд байнга маргаан үүсгэдэг байв. Тэмүжин энэ зэмлэлийг үнэн сэтгэлээсээ няцааж, тэднийг үл хүндэтгэсэн хэмээн үзэж, Зүчийг өөрийн хүү хэмээн зарласан гэж мэдээлэв.<ref name=":4" /> Энэхүү мөргөлдөөний үр дүнд Чингис хаан Зүчи ч, Цагаадайн ч аль алиныг нь сонгохгүй байж, өөрийн өв залгамжлалыг хаан болгожээ. Харин түүний оронд Өгэдэй хоёр ахынхаа дунд энхийг сахиулагч байсан тул захирахаар сонгогджээ.<ref name=":4" /> Өгэдэй, Толуй нар эцэг эхийнхээ өв залгамжлалыг авч, үр хүүхдүүд нь хожмын олон үед хаан болон суусаар байв. Зүчи, Цагадайн аль аль нь бүхэл бүтэн эзэнт гүрнийг биш ч гэсэн нутаг дэвсгэрийн хуваагдлын захирагч болж байв. Жишээлбэл, Зүчийн үр удам баруун зүгт Алтан Ордыг олж захирч байв.<ref name=":4" /> ==Өв залгамжлал== Бөртэ 1230 онд нөхрөө нас барсны дараа нас баржээ.<ref>{{Cite book |last=Buell |first=Paul D. 1941- |url=http://worldcat.org/oclc/1032304968 |title=Historical dictionary of the Mongol world empire |date=2018 |isbn=978-1-5381-1136-9 |pages=124 |publisher=Rowman & Littlefield |oclc=1032304968}}</ref> Эцсийн эцэст Бөртэ амьдралынхаа туршид Монголын ард түмний хүндэтгэл, хүндэтгэлийн нэр хүндийг олж авсан.<ref name=":4" /> Тэрээр бүхэл бүтэн эзэнт гүрний хувьд маш их биширдэг эх хүн байсан бөгөөд энэ дүр төрх нь төрсөн болон өргөж авсан хүүхдүүдтэйгээ харилцах харилцаагаараа улам бүр бэхжсэн байв. Тэрээр охиддоо улс төрийн гэрлэлтийг овсгоотойгоор хөгжүүлж, улс төрийн харилцааг бэхжүүлсэн.<ref name=":5">{{Cite book |last=May |first=Timothy Michael |url=http://worldcat.org/oclc/1030610485 |title=The Mongol empire : a historical encyclopedia |date=7 November 2016 |publisher=ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC |isbn=978-1-61069-339-4 |pages=134 |oclc=1030610485}}</ref>Түүхийн туршид Хонгирад төрийн гэрлэлтийг оролцогч талуудын хооронд найрсаг харилцаа тогтоохын тулд ашигладаг байсан бөгөөд охид нь "зуучлагчийн" үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Ийнхүү Бөртэ нөхрийнхөө аль алинд нь зөвлөхөөр ажиллаж, охидоо “төлөөлөгч, дипломатч, төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцогч” болгон эрхэм зорилгодоо итгэн сургаж байв.”<ref name=":5" /> {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Их Монгол Улс]]ын [[Монгол хатад|их хатан]] |он= 1206-1227 |өмнө= шинээр үүссэн |дараа= [[Борогчин]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Их Монгол улсын хатан]] [[Ангилал:Чингис хааны хатан]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:Монголын хатан хаан]] [[Ангилал:1161 онд төрсөн]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд өнгөрсөн]] 67uc00p2mrsjbt8t0zxypemvjcdx053 775758 775757 2024-04-26T08:07:46Z 202.131.229.14 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{short description|First wife of Genghis Khan (c. 1161–1230)}} {{Infobox royalty |name= Бөртэ үжин |title= [[Хатан]] хаан |image= Wife of Tumanba Khan.jpg |caption= Бөртэг харуулсан [[Могол зураг|Могол]] бяцхан зургийн дэлгэрэнгүй. |succession= [[Монгол хатад| Их Монгол улсын хатан]] ба [[Хамаг Монгол]] |reign= 1189-1230 |predecessor= |reg-type= Хатан |successor= [[Борогчин]] |issue= [[Зүчи]]<br />[[Цагаадай]]<br />[[Өгэдэй]]<br />[[Толуй]]<br />[[Хожин бэхи]]<br />[[Цэцэйхэн]]<br />[[Алага бэхи]]<br />[[Түмэлүн]]<br />[[Алталун]] |house= [[Хонгирад]] |father= [[Дай Сэцэн]] |mother= [[Цотан]] |birth_date = 1161 |birth_place = [[Хамаг Монгол]](Одоогийн Хэнтий аймаг) |death_date = {{death year and age|1230|1161}} |death_place = [[Их Монгол Улс]] (Одоогийн [[Аваргын балгас]], [[Монгол]]) |place of burial = [[Бурхан Халдун]] |posthumous name = Гуаншянь Ишэнь хатан (光獻翼聖皇后)<ref name="Posthumous">{{cite book|last1=Lee|first1=Lily Xiao Hong|last2=Wiles|first2=Sue|title=Biographical Dictionary of Chinese Women: Tang Through Ming, 618-1644|year=2014|url=https://books.google.com/books?id=Cw0pAwAAQBAJ&pg=PA12|page=12|publisher=M.E. Sharpe |isbn=9780765643162}}</ref> |signature= |religion= [[Бөө мөргөл]] }} '''Бөртэ''' ([[Монголоор]]: ᠪᠥᠷᠲᠡ ᠦᠵᠢᠨ, Бөртэ Үжин; 1161-1230?) [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] үндэслэгч [[Чингис хаан|Чингис хаан Тэмүжиний]] анхны эхнэр байв. Бөртэ нь Чингис хааны дөрвөн хан хөвүүн, таван охиныг төрүүлсэн их хатан. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа түүнд '''[[Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь орд|Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь ордыг]]''' мэдүүлсэн. Түүний бага насны амьдралын нарийн ширийнийг төдийлөн мэддэггүй ч түүнийг багадаа Тэмүжинтэй сүй тавьж, арван долоон настайдаа гэрлэж, улмаар [[Мэргид|Мэргидэд]] хулгайлагдсан байна. Нөхөр нь түүнийг аварсан нь түүнийг байлдан дагуулагч болох замд нь эхлүүлсэн гол үйл явдлуудын нэг байж магадгүй юм. Тэрээр дөрвөн хүү, таван охин төрүүлсэн бөгөөд тэд өөрсдийн үр удмын хамт Монголын эзэнт гүрнийг улам өргөжүүлэн тэлэх гол удам нь болсон юм. Бөртэ болон хатан эх [[Өэлүн|Өүлэн]] үжин хоёр хааны амьдралд хамгийн нөлөө бүхий, чухал хүмүүс байсан. ==Залуу нас== Түүний бага насны тухай түүхэн баримт цөөхөн байдаг ч монголчууд түүний тухай олон домогтой байдаг. "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д түүний тухай мэдээлэл бага. Бөртэ 1161 оны орчим [[Хонгирад|Хонгирадын]] [[Олхонууд|Олхонуд]]-д төржээ. Энэ овог нь Тэмүжиний төрсөн [[боржигин]] овогтой элэгтэй байв. Тэрээр [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэн]], Чотан хоёрын охин. Түүнийг "нүүрэндээ гэрэлтэй, нүдэндээ цогтой, шударга" гэж тодорхойлсон нь түүнийг ухаантай гэсэн үг юм. [[Олхонууд|Олхонуд]] овгийн охидууд онцгой үзэсгэлэнтэй гэдгээрээ алдартай байв.{{sfn|Onon|2005|loc=sections 65–66}}<ref name=":1" />{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} ==Гэрлэлт== Бөртэ бол Тэмүжиний анхны эхнэр юм. Тэмүжинийг есөн настай байхад нь эцэг [[Есүхэй]] түүнд эхнэр хайж явав. Тэрээр Тэмүжиний эхийн Олхонууд овгийн охиныг хайж олохоор явсан боловч замдаа Бөртэгийн эцэг [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэнтэй]] тааралдав. [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэн]] өмнөх шөнө "[[Шонхор|Цагаан шонхор]] шувуу нар,сар хоёрыг агтган түүнд өгөж байна" гэж зүүдэлж [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] хүүтэйгээ ирэхийг зүүдэлсэн гэж тайлбарлаж, энэ нь сайны дохио гэж итгэжээ.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Ард түмнийхээ [[Хонгирад|Хонгирадын]] эмэгтэйчүүд сайхан хүүхнүүдтэй гэдгээрээ алдартай бөгөөд арван настай Бөртэ охин Тэмүжинд сайн эхнэр болно гэж тэрээр өгүүлэв. Бөртэтэй уулзангуутаа [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] түүнийг “Нүүрэндээ гэрэл, нүдэндээ цогтой” охин хэмээн тодорхойлж, хоносоныхоо дараа Дэй-Сэчэнгээс хүүгийнхээ төлөө Бөртэгийн гарыг гуйв.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэрт нь үлдээх нөхцөлөөр зөвшөөрөв.Харамсалтай нь Есүхэй буцаж явахдаа хэсэг [[Татарууд]] найр хийж байгаатай таарахад, тэд өмнөх өс санаж хоолыг нь хордуулажээ. Түүний бие нь доройтож, эцэст нь нас барахаасаа өмнө гэртээ харих замаа дуусгасан.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Гэвч Есүхэй нас барахынхаа өмнө Тэмүжинийг аавыг нь эзгүйд ах дүү нараа гэртээ ирэж, асрахыг захив. Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэр бүлдээ буцаж явахыг зөвшөөрсөн тул Бөртэ, Тэмүжин хоёр сүй тавьсныхаа дараа салжээ. 1178 онд Тэмүжин долоон жилийн дараа Бөртэтэй дахин нийлэхээр мордлоо. Түүнийг өмнө нь амьдарч байсан газар очиж олсны дараа тэр хоёр гэрлэж, Гүрэлгү ууланд байрлах Сэнгүр горхинд шинэ гэр рүүгээ явав. Удалгүй тэд Кеурен голын ойролцоох Бурги ууланд шинэ хашаа байшин барихаар нүүжээ. Тэнд Бөртэгийн хар булган инжийг Есүхэйгийн эртний найз [[Тоорил хан|Ван ханд]] бэлэглэж, хоёр гэр бүлийн найрамдалт харилцааг сэргээв.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=29}} ==Мэргидүүдэд хулгайлагдсан нь== Түүнийг Тэмүжинтэй гэрлэсний дараахан [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхон гол|Орхон]] мөрний сав газраар нутаглаж байсан гурван овгийн холбоо болох [[Гурван Мэргид]] буюу Мэргидүүд Бургийн Далай руу дайрчээ. Тэмүжин гэр бүлийнхэнтэйгээ морьтой зугтаж чадсан ч Бөртэд морь үлдсэнгүй. [[Хуагчин эмгэн]] Бөртэг хуучин тэргэн дээр нуухыг оролдсон бөгөөд тэр түүнийг үхэрт уяж, түүнтэй хамт голын өөдөөс зугтахыг оролдов. Эцэст нь тэргэнцэр хагарч, Хуагчин Бөртэ хоёр явганаар хөдөлгөх гэж оролдоход цэргүүд түүнийг тэргэнцэрээс олж илрүүлсэн байжээ.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=29}} Гурван Мэргидээс олон жилийн өмнө Тэмүжиний эх [[Өэлүн|Өүлэн]] толгойлогч [[Их Чилэдү|Их Чилэдүгээс]] хулгайлсны хариуд өшөө авах гэж төлөвлөж байсан тул энэ дайралтаа ялсан гэж итгэжээ. [[Чингис хаан|Тэмүжин]] эхнэрээ хулгайлсанд ихэд шаналж, ор нь "хоосон", цээж нь "эмтэрсэн" гэж хэлэв.<ref name=":1" /> Бөртэгийн инжийг бэлэглэсэн [[Тоорил хан|Тоорил ван]] Тэмүжинд Бөртэг Гурван Мэргидээс эргүүлэн авчрахад туслахаа амлаж, хамтдаа түүнийг буцаан авах төлөвлөгөө зохиов.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=34}} Найман сарын дараа тэд Баргужин нутаг руу байлдаж, тэднийг хүрэлцэн ирэхэд [[Мэргид|Мэргидүүд]] Сэлэнгэ мөрнийг уруудан олноороо дүрвэв. Бөртэ, Тэмүжин хоёр эцэст нь дахин нэгдэв. "Монголын нууц товчоо"-д өгүүлснээр: Мэргидийн улс Сэлэнгэ уруу шөнөд дүрвэж явахуйд, бидний цэргүүд дүрвэж явахун Мэргидийг шөнөдхүү дарцаж дагуулин, талан явахуйд, Тэмүжин дүрвэж айсахун иргэнд "''Бөртэ! Бөртэ!"'' хэмээн уншиж явахуйд учирчухуй. Бөртэ үжин тэд дүрвэхүн иргэнд байжухуй. Тэмүжиний дуу сонсож таньж, тэргэнээс буугаад гүйж ирж, Бөртэ үжин, Хуагчин жирин Тэмүжиний жолоо цулбуурыг шөнө таньж, барьжухуй. Саруур бүлгээ. Үзвээс Бөртэ үжинийг таньж, тэврэлдэн тусалцав.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://cedar.wwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1003&context=cedarbooks|title=The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century|last=Rachewiltz|first=Igor de|date=December 2015|website=Western Washington University}}</ref>}} Хожим нь Хаан Мэргид үндэстнийг устгаж, эмэгтэйчүүдийг нь боолчлох болно.<ref name=":4">{{Cite book |last=May |first=Timothy Michael |url=http://worldcat.org/oclc/1030610485 |title=The Mongol empire : a historical encyclopedia |date=7 November 2016 |publisher=ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC |isbn=978-1-61069-339-4 |pages=135 |oclc=1030610485}}</ref> Энэ тулааныг [[Буур хээрийн тулалдаан|Буур хээрийн тулаан]] гэдэг ==Төр барих== Бөртэ Тэмүжинтэй гэрлэхээс илүүг авчирсан. Тэрээр өөрийн инж дээр суурилсан бие даасан баялаг, хашир ухаалаг оюун ухаанаа авчирсан. Бөртэ хадам эх Өүлэнтэй зарим үүрэг хариуцлагыг хуваалцсан бөгөөд үүнд хүн, малын нөөц, овог, аймгийн эдийн засаг зэрэг багтсан.<ref>{{Cite book |last=Broadbridge |first=Anne F. |url=http://dx.doi.org/10.1017/9781108347990 |title=Women and the Making of the Mongol Empire |date=2018-07-10 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-108-34799-0 |pages=57|doi=10.1017/9781108347990 |s2cid=165687035 }}</ref> 1179 онд Бөртэгийн анхны хүүхдүүд болох [[Зүчи]] мэндэлжээ. Бөртэгийн есөн хүүхэд нь эцсийн дүндээ Тэмүжинд өгсөн өөр нэг нөөц байв; Түүний таван охин дипломат харилцаа тогтоохын тулд улс төрийн гол холбоотнуудтайгаа гэрлэж байсан бол түүний дөрвөн хүү Ази даяар Тэмүжиний байлдан дагуулалд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн.<ref>{{Cite book |last=Broadbridge |first=Anne F. |url=http://dx.doi.org/10.1017/9781108347990 |title=Women and the Making of the Mongol Empire |date=2018-07-10 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-108-34799-0 |pages=61|doi=10.1017/9781108347990 |s2cid=165687035 }}</ref> Нэмж дурдахад тэрээр [[Ази|Азийн]] худалдааны замыг удирдаж, эдгээр замаар зорчиж буй албан тушаалтнууд болон худалдаачдын зөвлөхөөр ажиллаж байв.<ref name=":4" /> Тэрээр энэ албан тушаалд маш их эрх мэдэлтэй байсан бөгөөд энэ эрх мэдлийг хэрэгжүүлсэн олон баримтжуулсан үйл явдал байдаг. Тухайлбал, тэрээр цэргийн удирдагч [[Жамуха|Жамухатай]] холбоогоо таслахыг Тэмүжинд амжилттай зөвлөсөн бөгөөд тэрээр энэ холбоог харилцан ашигтай байхаа больсон гэж үзжээ.<ref name=":4" /> Нэмж дурдахад Тэмүжиний гэр бүлийг доромжилсон үйлдэл хийсэн [[Хөхчү бөө|Тэв Тэнгэр]] хэмээх бөөгийн увайгүй байдлын төлөө түүнийг эсэргүүцэх ёстой гэж тэрээр шаардав.<ref name=":4" /> Энэ хоёр хүсэлтийг Тэмүжин ёсчлон биелүүлэв. Тэрээр Тэмүжиний анхны эхнэр байсан тул хамгийн их нөлөө үзүүлсэн. Түүнийг Чингис хаан болсны дараа монголчууд дээдлэн хүндэтгэж, Төрийн их хатанд өргөмжилсөн. Бөртэ нөхрийнхөө шийдвэрт хэд хэдэн удаа хүчтэй нөлөөлсөн. Ийм тохиолдлын нэг бол [[Тэмүгэ отчигин|Отчигин]] Чингис хааныг Бөртэтэй унтаж байхад нь өргөөнд орж ирээд Хонхотан овгийн эсрэг тусламж гуйсан явдал юм. Бөртэ Чингис хааныг юу ч хэлж амжаагүй байтал “хөнжлийн ирмэгээр хөхөө халхалж орон дээрээ суугаад” Хонхотанчууд харгис хэрцгий байдлыг дүрсэлжээ. Чингис хаан эхнэрийнхээ яриаг сонсоод Отчигинд туслахаар шийджээ. Бөртэ Хаан өөрийн танхимын гишүүдтэй хэр хатуу харьцаж байсанд нөлөөлсөн баримт ч бий. Нэгэн жишээнд, Бөртэ Хааны холбоо муудсан найз Жамухаас салж, шүүх дотор эрх мэдлээ хадгалахын тулд хананд хэлэв. Өөр нэг тохиолдлоор Бөртэ бөө Тэб Тэнгэрийн увайгүй байдлынх нь төлөө тулгах ёстой гэж тулгаж, улмаар хааны бага дүү [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Отчигиныг доромжилсныхоо төлөө нуруу нь хугарчээ. Хан Бөртэгийн улс төрийн харилцааны талаарх ойлголтыг хүндэтгэж, үнэлдэг байв. [[Чингис хаан|Чингис]] хаан өөрийн нөлөө, эзэнт гүрнээ өргөжүүлэхийн хэрээр Бөртэ ард үлдэж, Чингисийн дүү Тэмүгэтэй Монголын орныг удирдахад тусалсан. Чингис хаан өөрийн нутаг дэвсгэрийг захирч, өөрийн ордноо удирдаж байхад бусад эхнэрүүд Чингис хааныг аян дайнд дагалдан явж байв. Хэрлэн голын ихэнх хэсгийг өмнө нь Татаруудын эзэмшиж байсан газар нутаг түүнд хуваарилжээ. Зөвхөн түүний хөвгүүдийг л Тэмүжин хаан болохын төлөө нэр дэвшигчид гэж үздэг байв. Ингэхдээ тэрээр Хутуг ноён, Буда ноён зэрэг олон өнчин хүүхдүүдийг үрчлэн авч, өөрийн хүүхэд шиг өсгөн хүмүүжүүлсэн нь эх хүний ​​нэр хүнд, нийгэмд эзлэх байр сууриа эрс дээшлүүлсэн.<ref name=":4" /> ==Гэр бүл== Бөртэ-Үжин хатан нь дөрвөн хүү, таван охин буюу нийт есөн хүүхэд төрүүлсэн. #Бөртэ, Тэмүжин хоёрын хүүхдүүд: #*[[Зүчи|Зүчи хан]] #*[[Хожин бэхи]]- Ууган охин нь [[Хэрэйд]] овгийн захирагч Ван хааны хүү [[Сэнгүм|Сэнггүмийн]] хүү Тусахатай гэрлэх яриа болсон ч; тэр эцэст нь [[Ихирэс]] овгийн [[Буту хүргэн|Бутутай]](авга эгч [[Тэмүлэн|Тэмүлүний]] нөхөр) гэрлэжээ #*[[Цагадай|Цагаадай хан]] #*[[Цэцэйхэн|Цэцэйхэн бэхи]]-[[Ойрад]] овгийн [[Худуга бэхи|Худуга]]<nowiki/> [[Худуга бэхи|бэхи]]<nowiki/>гийн хүү [[Төрөлчи хүргэн|Төрэлчитэй]] гэрлэсэн #*[[Өгэдэй хаан]] #*[[Алага Бэхи]]-Эхлээд [[Онгуд]] овгийн ахлагч [[Алахуш Дигитхури|Алахуш Дигит Куритай]] гэрлэсэн; дараа нь түүний ач хүү, өв залгамжлагч Жингүэ; эцэст нь түүний хойд хүү Буюуха #*[[Тулуй|Тулуй их ноён]] #*[[Түмэлүн|Түмэлүн бэхи]] -[[Хонгирад|Хонгирадын]] Анчин ноёны(Бөртэгийн дүү) хүү [[Чигү хүргэн|Чигүтэй]] гэрлэсэн #*[[Алталун]]-[[Олхонууд|Олхунудын]] Чаур сэцэнтэй гэрлэсэн.<ref name=":0">{{Cite book|title=Jami Al Tawarikh (Compendium of Chronicles)|last=Ad-din|first=Rashid}}</ref> Тэрбээр их ихдээ дүү [[Алалтун бэхи|Ил Алалтунтай]] андуурагддаг. Бөртэ, Тэмүжин нар үр хүүхдүүддээ асар их итгэл (болон нутаг дэвсгэр) тавьж, тэднийг өв залгамжлах асар их эд хөрөнгө, албан тушаалаар хангаж байв. Өв залгамжлалын талаар гэр бүлийн маргаан гарсан; Бөртэг хулгайлах үеэр хүчиндсэн байж болзошгүй тул Зүчийн эцэг нь түүнийг барьцаалагчдын нэг байж магадгүй тул Зүчийн жинхэнэ эцэг гэдэгт эргэлзэж байв.<ref name=":4" />Зүчийн ах Цагадайн эдгээр мэдэгдлийнхээ төлөө Зүчийг ихэвчлэн зэмлэдэг байсан нь ах дүү хоёрын хооронд байнга маргаан үүсгэдэг байв. Тэмүжин энэ зэмлэлийг үнэн сэтгэлээсээ няцааж, тэднийг үл хүндэтгэсэн хэмээн үзэж, Зүчийг өөрийн хүү хэмээн зарласан гэж мэдээлэв.<ref name=":4" /> Энэхүү мөргөлдөөний үр дүнд Чингис хаан Зүчи ч, Цагаадайн ч аль алиныг нь сонгохгүй байж, өөрийн өв залгамжлалыг хаан болгожээ. Харин түүний оронд Өгэдэй хоёр ахынхаа дунд энхийг сахиулагч байсан тул захирахаар сонгогджээ.<ref name=":4" /> Өгэдэй, Толуй нар эцэг эхийнхээ өв залгамжлалыг авч, үр хүүхдүүд нь хожмын олон үед хаан болон суусаар байв. Зүчи, Цагадайн аль аль нь бүхэл бүтэн эзэнт гүрнийг биш ч гэсэн нутаг дэвсгэрийн хуваагдлын захирагч болж байв. Жишээлбэл, Зүчийн үр удам баруун зүгт Алтан Ордыг олж захирч байв.<ref name=":4" /> ==Өв залгамжлал== Бөртэ 1230 онд нөхрөө нас барсны дараа нас баржээ.<ref>{{Cite book |last=Buell |first=Paul D. 1941- |url=http://worldcat.org/oclc/1032304968 |title=Historical dictionary of the Mongol world empire |date=2018 |isbn=978-1-5381-1136-9 |pages=124 |publisher=Rowman & Littlefield |oclc=1032304968}}</ref> Эцсийн эцэст Бөртэ амьдралынхаа туршид Монголын ард түмний хүндэтгэл, хүндэтгэлийн нэр хүндийг олж авсан.<ref name=":4" /> Тэрээр бүхэл бүтэн эзэнт гүрний хувьд маш их биширдэг эх хүн байсан бөгөөд энэ дүр төрх нь төрсөн болон өргөж авсан хүүхдүүдтэйгээ харилцах харилцаагаараа улам бүр бэхжсэн байв. Тэрээр охиддоо улс төрийн гэрлэлтийг овсгоотойгоор хөгжүүлж, улс төрийн харилцааг бэхжүүлсэн.<ref name=":5">{{Cite book |last=May |first=Timothy Michael |url=http://worldcat.org/oclc/1030610485 |title=The Mongol empire : a historical encyclopedia |date=7 November 2016 |publisher=ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC |isbn=978-1-61069-339-4 |pages=134 |oclc=1030610485}}</ref>Түүхийн туршид Хонгирад төрийн гэрлэлтийг оролцогч талуудын хооронд найрсаг харилцаа тогтоохын тулд ашигладаг байсан бөгөөд охид нь "зуучлагчийн" үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Ийнхүү Бөртэ нөхрийнхөө аль алинд нь зөвлөхөөр ажиллаж, охидоо “төлөөлөгч, дипломатч, төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцогч” болгон эрхэм зорилгодоо итгэн сургаж байв.”<ref name=":5" /> {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Их Монгол Улс]]ын [[Монгол хатад|их хатан]] |он= 1206-1227 |өмнө= шинээр үүссэн |дараа= [[Борогчин]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Их Монгол улсын хатан]] [[Ангилал:Чингис хааны хатан]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:Монголын хатан хаан]] [[Ангилал:1161 онд төрсөн]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд өнгөрсөн]] sk0k35onze7t4yecrr192mlll6mbmqu 0 10614 775754 771589 2024-04-26T07:36:51Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Дэлхийн өв |нэр =Боробудур нийлмэл сүм |зураг =[[Файл:Borobudur-Nothwest-view.jpg|250px]] |зургийн_тайлбар =Боробудур (баруун хойд талаасаа) |улс ={{INA}} |төрөл =Соёлын |шалгуур =i, ii, vi |ID =592 |гогцоо = |бүс =[[Ази, Австрали ба Далайн орнууд дахь дэлхийн өвүүд]] |солбицол = |он =1991 |чуулган =15 |сунгалт = |аюул = }} '''Боробудур''' ({{lang-en|Borobudur}}, индонез хэл. ''Candi Borobudur'', ява хэл. ''ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ Candhi Barabudhur'') ) нь IX зууны үед [[Индонез]]ийн [[Ява арал|Ява арлын]] Магелангад 750-850 жилийн хооронд байгуулагдсан [[Махаяана Буддизм]]ын дурсгалт чулуун сүм юм. Уг дурсгалт сүм нь зургаан дөрвөлжин тавцан дээр орших гурван дугуй тавцанг 2672 зураг чимэглэлээр гоёж, 504 [[будда]]г байрлуулсан байдаг. Цогцолборын төвд орших дугуй тавцанг суварга дор залсан 72 буддагийн баримлаар хүрээлүүлсэн байдаг. Байгууламж нь Буддагийн баримлууд, шүтээнүүдээс гадна Буддист мөргөлчдийн бясалгал хийх талбайнуудтай. Мөргөлчид цогцолборыг тойрон гороолж явсаар буддизмын ертөнцийг үзэх үзлийн гурван түвшин болох [[Камадхату]], [[Рупадхату]], [[Арупадхату]]г туулан танин мэддэг байна. XIV зууны үед Ява арлын Буддист болон Хинду хаант улсууд мөхөж, [[Ислам]]ын нөлөө хурдтай тархахад Боробудур орхигджээ. 1814 онд Явагийн амбан захирагч Сэр Томас Стэмфорд Раффлес уугуул нутгийн хүмүүсээр заалган Боробудурт хүрснээр [[дэлхий]] дахинаа дахин нээгджээ. Индонезийн [[засгийн газар]], [[ЮНЕСКО]]-ын санхүүжилтээр 1975-1982 оны хооронд сэргээн засварлалтын томоохон ажил хийгджээ. Өнөө үед жуулчдын очих дуртай газрын нэг болжээ. == Цахим холбоос == {{commonscat|Borobudur}} * [http://www.borobudurpark.com/ Official site] * [http://whc.unesco.org/en/list/592 UNESCO Site] * [http://unesdoc.unesco.org/images/0002/000200/020097e.pdf Chandi Borobudur], a description and analysis by scholar R. Soekmono, found on the Unesco webpage * [https://web.archive.org/web/20040608114124/http://www.borobudur.tv/ Archaeology and architecture of Borobudur] * [https://web.archive.org/web/20080807163736/http://www.world-heritage-tour.org/asia/southeast-asia/indonesia/borobudur/temple-s-base/sphere-quicktime.html 360° view on the World Heritage Tour] * [https://web.archive.org/web/20140718090136/http://rubens.anu.edu.au/htdocs/bycountry/indonesia/borobudur/ Australia National University's research project on Borobudur] [[Ангилал:Индонезийн буддын шашны цогчин]] [[Ангилал:Индонезийн соёлын дурсгал]] [[Ангилал:Индонез дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Азийн түүх]] [[Ангилал:Төв Жава]] [[Ангилал:9-р зуунд барьсан]] [[Ангилал:Азийн буддын шашны цогчин]] [[Ангилал:Ази дахь дэлхийн соёлын өв]] d3vj6gvl0s4pgkhfqxkpcy1eikaz3tz 0 18806 775716 775014 2024-04-25T13:27:22Z 154.184.238.26 : Я Хасан Яхья Хасан Мухаммад, ID 28104032400898, паспорт 10362219, египтянин. Дело, по которому вынесение решения было назначено на 12 сентября 2023 г., но оно было отложено. Мой адвокат, Бассем Ханна Набих, был направлен в Управление. Международная судебная система, аккредитация Марии, в файле 40/91810, Национальное управление социального страхования, район Минья. Я вас ясно слышу о Все бумаги были задокументированы 2 взяты из Студент Университета путей сообщения, зачисленный в форму для посл wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Байгууллага |нэр = Олон Улсын Эрүүгийн Шүүх |зураг = International Criminal Court logo.svg |зураг хүрээ = |хэмжээ = 150px |зураг тайлбар = Лого |газрын зураг =ICC_member_states_world_map.png |газрын зураг хэмжээ =300px |газрын зураг тайлбар =Гишүүн орнууд (2009 оны 10 сарын байдлаар), улбар шараар тэмдэглэгдсэн улсууд гэрээнд нэгдсэн боловч хараахан соёрхон батлаагүй |товчлол = |хоч = |байгуулагдсан = |устсан =<!-- (байхгүй байж болно)--> |төрөл =<!-- (ТББ, ТБ г.м.)--> |статус =<!-- (гэрээ, сан г.м.)--> |зорилт =<!-- (энхийг хангах г.м.)--> |төв байр = Маанвег 174, [[Хааг]], [[Нидерланд]] |байрлал = {{coord|52.068333|4.353611|region:NL_type:landmark|display=inline}} |үйлчилдэг бүс = |гишүүд = 111 улс |хэлүүд = [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]] |удирдагч цол = Ерөнхийлөгч |удирдагч нэр = [[Сон Сан-Хюн]] |гол байгууллага =<!-- (ерөнхий ассемблей г.м.)--> |эцэг байгууллага =<!-- (байхгүй байж болно)--> |харъяалал =<!-- (байхгүй байж болно)--> |ажилтнуудын тоо = |сайн дурын ажилтнуудын тоо = |төсөв = |вэб хуудас = [http://www.icc-cpi.int www.icc-cpi.int] |тайлбар = }} '''Олон Улсын Эрүүгийн Шүүх''' ({{lang-en|International Criminal Court}}, {{lang-fr|Cour pénale internationale}}; товчоор '''ICC''' буюу '''ICCt''', '''ОУЭШ''')<ref>International Criminal Court is sometimes abbreviated as ICCt to distinguish it from [[ICC|several other organisations abbreviated as ICC]]. However, the more common abbreviation ICC is used in this article.</ref> нь [[геноцид]] буюу аймаглан устгах, [[хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг]], цэрэг [[дайны гэмт хэрэг]], [[түрэмгийллийн гэмт хэрэг]] үйлдсэн хувь хүмүүсийг шүүх зориулалттай, байнгын үйл ажиллагаатай олон улсын эрүүгийн [[шүүх]] (одоогоор хүчирхийллийн гэмт хэргийн шүүх ажиллагаа явуулж эхлээгүй байгаа) юм<ref name=article5>Article 5 of the [http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/99_corr/cstatute.htm Rome Statute]. Accessed 20 March 2008.</ref><ref name=iccfact>United Nations Department of Public Information, December 2002. [https://web.archive.org/web/19990422234309/http://www.un.org/News/facts/iccfact.htm ''The International Criminal Court'']. Accessed 5 December 2006.</ref>. ОУЭШ-ийг байгуулсан явдал нь магадгүй олон улсын хууль зүйд 1945 оноос хойш гарсан хамгийн том шинэчлэл билээ. ОУЭШ-ийг байгуулах үндсэн [[гэрээ]] болох [[Олон Улсын Эрүүгийн Шүүхийн Ромын тогтоол]] 2002 оны 7 сарын 1-нд хүчин төгөлдөр болсноор уг байгууллага байгуулагджээ<ref name=ai2002>Amnesty International, 11 April 2002. ''[http://www.amnesty.org/en/library/info/IOR40/008/2002 The International Criminal Court — a historic development in the fight for justice]''. Accessed 20 March 2008.</ref>. Дүрэм ёсоор ОУЭШ нь зөвхөн байгуулагдсанаасаа хойшхи хэргүүдийг шүүх боломжтой юм<ref name=article11>Article 11 of the [http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/99_corr/cstatute.htm Rome Statute]. Accessed 20 March 2008.</ref>. Төв нь [[Нидерланд]]ын [[Хааг]] хотноо байрлан хуралдах боловч дэлхийн өнцөг булан бүрт очиж үйл ажиллагаа явуулж хуралдах боломжтой<ref name=article3>Article 3 of the [http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/99_corr/cstatute.htm Rome Statute]. Accessed 20 March 2008.</ref>. Олон улсын Эрүүгийн Шүүхийг НҮБ-ын Олон улсын шүүхтэй эндүүрч болохгүй. 2010 оны 8 сарын байдлаар 111 улс ОУЭШ-ийн гишүүн болоод байна<ref name="untreaty">United Nations Treaty Collection. ''{{Webarchiv|url=http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-10&chapter=18&lang=en |wayback=20101203075407 |text=Rome Statute of the International Criminal Court |archiv-bot=2023-09-26 16:17:52 InternetArchiveBot }}''. Accessed 30 June 2009.</ref><ref name="parties">International Criminal Court, 2010. [http://archive.is/20120801162621/http://www.icc-cpi.int/Menus/ASP/states+parties/The+States+Parties+to+the+Rome+Statute.htm ''The States Parties to the Rome Statute'']. Accessed 21 August 2010.</ref><ref name="cicc-ratification">Coalition for the International Criminal Court, 18 August 2010. {{Webarchiv|url=http://www.coalitionfortheicc.org/documents/RATIFICATIONSbyRegion_18_August2010_eng.pdf |wayback=20131004231948 |text=''States Parties to the Rome Statute of the ICC'' |archiv-bot=2023-09-26 16:17:52 InternetArchiveBot }} Accessed 21 August 2010.</ref>. [[Сейшель]], [[Сент-Люси]] улсууд Ромын тогтоолыг 2010 оны 8 сард соёрхон баталснаар 2010 оны 11 сарын 1-нд ОУЭШ-ийн 112, 113 дахь гишүүд болохоор болоод буй<ref name="Seychelles">See [https://web.archive.org/web/20101006063345/http://www.icc-cpi.int/NR/exeres/689553E0-8531-4072-B07F-3F5AB56EC4EB.htm an article by the ICC].</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.coalitionfortheicc.org/documents/CICC_PressReleaseSaintLucia2010_final.pdf |title=Archive copy |access-date=2010-09-19 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305001114/http://www.coalitionfortheicc.org/documents/CICC_PressReleaseSaintLucia2010_final.pdf |url-status=dead }}</ref>. Түүнчлэн [[Орос]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] зэрэг 35 улс гэрээнд гарын үсэг зурсан бөгөөд хараахан [[Соёрхон батлах|соёрхон баталж]] амжаагүй байна<ref name="untreaty" />. Гэхдээ [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]], [[Энэтхэг]] зэрэг нэлээн хэдэн улс Ромын гэрээнд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа бөгөөд гарын үсэг зураагүй. Одоогийн байдлаар ОУЭШ нь Хойд [[Уганда]], [[Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс]], [[Төв Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Дарфур]] ([[Судан]]), [[Кени]]д болсон хэрэг явдлуудад мөрдлөг явуулж байгаа<ref name=cases>International Criminal Court, 2007. [https://web.archive.org/web/20040605151404/http://www.icc-cpi.int/cases.html ''Situations and Cases'']. Accessed 26 January 2009.</ref><ref>[http://www.coalitionfortheicc.org/documents/Kenya_Investigation_Opening_CICC_Advisory_31March2010.pdf]{{Dead link|date=Есдүгээр сар 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> бөгөөд 16 хүнийг шүүхэд дуудаад байгаагаас 7 нь нуугдсан хэвээр, 2 нь нас барсан, 4 нь баривчлагдаж, 3 нь сайн дураараа хүрэлцэн иржээ. [[2009]] оны [[1 сарын 26]]-нд ОУЭШ-ийн хамгийн анхны шүүх ажиллагаа болох Конгын цэргийн эрхтэн [[Томас Лубанга]]гийн эсрэг шүүх ажиллагаа эхэлжээ. == Шүүгч нар == Олон улсын эрүүгийн шүүх 18 шүүгчтэй байдаг бөгөөд тэднийг ОУЭШ-ийн оролцогч улсуудын Ассамблейгаас 9 жилийн хугацаатай сонгогддог. Бүс нутгийн бүлэг тус бүрийг дор хаяж 2 шүүгч төлөөлөх ёстой зарчим баримталдаг. Одоогоор (2017 оны 4-р сар) Зүүн Европыг 3, Ази 3, Африк 4, Латин Америкийн 3, үлдсэн 5 нь Баруун Европ болон бусад улсыг төлөөлөн ажиллаж байна. Шүүгчийг сонгохдоо дараах шалгуурыг харгалзан үздэг байна. Үүнд: - Дэлхийн эрх зүйн үндсэн гол тогтолцооны төлөөлөл; - Бүс нутгийн бүлэгт багтдаг орнуудын тооноос хамааран газарзүйн пропорциональ төлөөлөл; - Шүүгчдийн төлөөлөлийн хүйсний тоо тэнцүү байх ёстой ажээ. == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Олон улсын эрх зүйн байгууллага|Эрүүгийн Шүүх]] [[Ангилал:Олон улсын шүүхийн байгууллага|Эрүүгийн Шүүх]] [[Ангилал:Хаагийн байгууллага|Эрүүгийн Шүүх]] [[Ангилал:2002 онд байгуулагдсан]] okxp0sy0z3e1cjay09xgpsfx840hr61 775727 775716 2024-04-26T02:23:59Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/154.184.238.26|154.184.238.26]] ([[User talk:154.184.238.26|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Megzer|Megzer]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Байгууллага |нэр = Олон Улсын Эрүүгийн Шүүх |зураг = International Criminal Court logo.svg |зураг хүрээ = |хэмжээ = 150px |зураг тайлбар = Лого |газрын зураг =ICC_member_states_world_map.png |газрын зураг хэмжээ =300px |газрын зураг тайлбар =Гишүүн орнууд (2009 оны 10 сарын байдлаар), улбар шараар тэмдэглэгдсэн улсууд гэрээнд нэгдсэн боловч хараахан соёрхон батлаагүй |товчлол = |хоч = |байгуулагдсан = |устсан =<!-- (байхгүй байж болно)--> |төрөл =<!-- (ТББ, ТБ г.м.)--> |статус =<!-- (гэрээ, сан г.м.)--> |зорилт =<!-- (энхийг хангах г.м.)--> |төв байр = Маанвег 174, [[Хааг]], [[Нидерланд]] |байрлал = {{coord|52.068333|4.353611|region:NL_type:landmark|display=inline}} |үйлчилдэг бүс = |гишүүд = 111 улс |хэлүүд = [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]] |удирдагч цол = Ерөнхийлөгч |удирдагч нэр = [[Сон Сан-Хюн]] |гол байгууллага =<!-- (ерөнхий ассемблей г.м.)--> |эцэг байгууллага =<!-- (байхгүй байж болно)--> |харъяалал =<!-- (байхгүй байж болно)--> |ажилтнуудын тоо = |сайн дурын ажилтнуудын тоо = |төсөв = |вэб хуудас = [http://www.icc-cpi.int www.icc-cpi.int] |тайлбар = }} '''Олон Улсын Эрүүгийн Шүүх''' ({{lang-en|International Criminal Court}}, {{lang-fr|Cour pénale internationale}}; товчоор '''ICC''' буюу '''ICCt''', '''ОУЭШ''')<ref>International Criminal Court is sometimes abbreviated as ICCt to distinguish it from [[ICC|several other organisations abbreviated as ICC]]. However, the more common abbreviation ICC is used in this article.</ref> нь [[геноцид]] буюу аймаглан устгах, [[хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг]], цэрэг [[дайны гэмт хэрэг]], [[түрэмгийллийн гэмт хэрэг]] үйлдсэн хувь хүмүүсийг шүүх зориулалттай, байнгын үйл ажиллагаатай олон улсын эрүүгийн [[шүүх]] (одоогоор хүчирхийллийн гэмт хэргийн шүүх ажиллагаа явуулж эхлээгүй байгаа) юм<ref name=article5>Article 5 of the [http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/99_corr/cstatute.htm Rome Statute]. Accessed 20 March 2008.</ref><ref name=iccfact>United Nations Department of Public Information, December 2002. [https://web.archive.org/web/19990422234309/http://www.un.org/News/facts/iccfact.htm ''The International Criminal Court'']. Accessed 5 December 2006.</ref>. ОУЭШ-ийг байгуулсан явдал нь магадгүй олон улсын хууль зүйд 1945 оноос хойш гарсан хамгийн том шинэчлэл билээ. ОУЭШ-ийг байгуулах үндсэн [[гэрээ]] болох [[Олон Улсын Эрүүгийн Шүүхийн Ромын тогтоол]] 2002 оны 7 сарын 1-нд хүчин төгөлдөр болсноор уг байгууллага байгуулагджээ<ref name=ai2002>Amnesty International, 11 April 2002. ''[http://www.amnesty.org/en/library/info/IOR40/008/2002 The International Criminal Court — a historic development in the fight for justice]''. Accessed 20 March 2008.</ref>. Дүрэм ёсоор ОУЭШ нь зөвхөн байгуулагдсанаасаа хойшхи хэргүүдийг шүүх боломжтой юм<ref name=article11>Article 11 of the [http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/99_corr/cstatute.htm Rome Statute]. Accessed 20 March 2008.</ref>. Төв нь [[Нидерланд]]ын [[Хааг]] хотноо байрлан хуралдах боловч дэлхийн өнцөг булан бүрт очиж үйл ажиллагаа явуулж хуралдах боломжтой<ref name=article3>Article 3 of the [http://untreaty.un.org/cod/icc/statute/99_corr/cstatute.htm Rome Statute]. Accessed 20 March 2008.</ref>. Олон улсын Эрүүгийн Шүүхийг НҮБ-ын Олон улсын шүүхтэй эндүүрч болохгүй. 2010 оны 8 сарын байдлаар 111 улс ОУЭШ-ийн гишүүн болоод байна<ref name="untreaty">United Nations Treaty Collection. ''{{Webarchiv|url=http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-10&chapter=18&lang=en |wayback=20101203075407 |text=Rome Statute of the International Criminal Court |archiv-bot=2023-09-26 16:17:52 InternetArchiveBot }}''. Accessed 30 June 2009.</ref><ref name="parties">International Criminal Court, 2010. [http://archive.is/20120801162621/http://www.icc-cpi.int/Menus/ASP/states+parties/The+States+Parties+to+the+Rome+Statute.htm ''The States Parties to the Rome Statute'']. Accessed 21 August 2010.</ref><ref name="cicc-ratification">Coalition for the International Criminal Court, 18 August 2010. {{Webarchiv|url=http://www.coalitionfortheicc.org/documents/RATIFICATIONSbyRegion_18_August2010_eng.pdf |wayback=20131004231948 |text=''States Parties to the Rome Statute of the ICC'' |archiv-bot=2023-09-26 16:17:52 InternetArchiveBot }} Accessed 21 August 2010.</ref>. [[Сейшель]], [[Сент-Люси]] улсууд Ромын тогтоолыг 2010 оны 8 сард соёрхон баталснаар 2010 оны 11 сарын 1-нд ОУЭШ-ийн 112, 113 дахь гишүүд болохоор болоод буй<ref name="Seychelles">See [https://web.archive.org/web/20101006063345/http://www.icc-cpi.int/NR/exeres/689553E0-8531-4072-B07F-3F5AB56EC4EB.htm an article by the ICC].</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.coalitionfortheicc.org/documents/CICC_PressReleaseSaintLucia2010_final.pdf |title=Archive copy |access-date=2010-09-19 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305001114/http://www.coalitionfortheicc.org/documents/CICC_PressReleaseSaintLucia2010_final.pdf |url-status=dead }}</ref>. Түүнчлэн [[Орос]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] зэрэг 35 улс гэрээнд гарын үсэг зурсан бөгөөд хараахан [[Соёрхон батлах|соёрхон баталж]] амжаагүй байна<ref name="untreaty" />. Гэхдээ [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]], [[Энэтхэг]] зэрэг нэлээн хэдэн улс Ромын гэрээнд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа бөгөөд гарын үсэг зураагүй. Одоогийн байдлаар ОУЭШ нь Хойд [[Уганда]], [[Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс]], [[Төв Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Дарфур]] ([[Судан]]), [[Кени]]д болсон хэрэг явдлуудад мөрдлөг явуулж байгаа<ref name=cases>International Criminal Court, 2007. [https://web.archive.org/web/20040605151404/http://www.icc-cpi.int/cases.html ''Situations and Cases'']. Accessed 26 January 2009.</ref><ref>[http://www.coalitionfortheicc.org/documents/Kenya_Investigation_Opening_CICC_Advisory_31March2010.pdf]{{Dead link|date=Есдүгээр сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> бөгөөд 16 хүнийг шүүхэд дуудаад байгаагаас 7 нь нуугдсан хэвээр, 2 нь нас барсан, 4 нь баривчлагдаж, 3 нь сайн дураараа хүрэлцэн иржээ. [[2009]] оны [[1 сарын 26]]-нд ОУЭШ-ийн хамгийн анхны шүүх ажиллагаа болох Конгын цэргийн эрхтэн [[Томас Лубанга]]гийн эсрэг шүүх ажиллагаа эхэлжээ. == Шүүгч нар == Олон улсын эрүүгийн шүүх 18 шүүгчтэй байдаг бөгөөд тэднийг ОУЭШ-ийн оролцогч улсуудын Ассамблейгаас 9 жилийн хугацаатай сонгогддог. Бүс нутгийн бүлэг тус бүрийг дор хаяж 2 шүүгч төлөөлөх ёстой зарчим баримталдаг. Одоогоор (2017 оны 4-р сар) Зүүн Европыг 3, Ази 3, Африк 4, Латин Америкийн 3, үлдсэн 5 нь Баруун Европ болон бусад улсыг төлөөлөн ажиллаж байна. Шүүгчийг сонгохдоо дараах шалгуурыг харгалзан үздэг байна. Үүнд: - Дэлхийн эрх зүйн үндсэн гол тогтолцооны төлөөлөл; - Бүс нутгийн бүлэгт багтдаг орнуудын тооноос хамааран газарзүйн пропорциональ төлөөлөл; - Шүүгчдийн төлөөлөлийн хүйсний тоо тэнцүү байх ёстой ажээ. == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Олон улсын эрх зүйн байгууллага|Эрүүгийн Шүүх]] [[Ангилал:Олон улсын шүүхийн байгууллага|Эрүүгийн Шүүх]] [[Ангилал:Хаагийн байгууллага|Эрүүгийн Шүүх]] [[Ангилал:2002 онд байгуулагдсан]] rvmjekwqlg2j7x8fnbb1t2bytejy1fk 0 21357 775717 760641 2024-04-25T14:03:32Z 2405:5700:300:212F:A9A9:5068:E298:D072 wikitext text/x-wiki [[Файл:tsagaadai (1).jpg|200px|Image: 200 pixels|right|]] [[Файл:Chagatai Khan.JPG|200px|Image: 200 pixels|right|]] '''Сексцагаанбогд[[хаан]]''' (1183 оны орчим–1241 эсвэл 1242) нь [[Чингис хаан]]ы хоёр дахь хүү бөгөөд [[Цагадайн улс]], [[Цагадайн хэл]], Цагадайн Туркийг байгуулагч хэмээн үздэг. Тэрээр эцгийнхээ өөд болсноос хойш [[Төв Ази]]йг насан эцэс болтлоо захирсан. Тэрээр Чингис хааны зарлигаар [[Их Засаг|Их засагт]] хяналт тавьж, гаргасан зарлигийн бичээч байсан ч эцэстээ тэрээр зөвхөн Монголын эзэнт гүрний хан цолтон төдий л болсон. Цагаадай хааны талаар бичиж үлдээсэн баримт маш бага байдаг юм байна. Монголын түүхэнд 1225 онд Их эзэн Чингис хаан 4 хүүдээ газар нутгаа хуваарилж өгөхдөө Цагаадай Уйгарын орноос Ану мөрөн хүртэл өргөн уудам нутгийг хувь болгон түүнд өгсөн баримт байдаг. Цагаадай хааны Төв Азийн хөгжилд оруулсан хувь нэмэр бол Чингис хааны түмтийн системийг Төв Азид бий болгосон. Узбек, Киркизид одоо болтол тэр систем хадгалагдаж байна. Торгоны замын аюулгүй байдлыг баталгаажуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Ялангуяа Ланжаугаас Машгадын хоорондын торгоны замыг мундаг хамгаалалттай болгож, өөрийн монополийг тогтоосон. Цагаадай хааныг дагаж очсон 4 аймаг байдаг. Энэ аймгууд Төв Азид очоод 800 жил болжээ. Тэнд 800 жил болохдоо тэд ёс заншлаа ер алдаагүй. Харин Жалайр аймгийг Кожоонтой, Барласыг Кажяадайрьяатай, Никузийг Амударьяатай, Найман аймгийг тэр хөндийд нь тус тусад нь байлгаж байна. Далай руу очсон тэр аймгууд өөрийнхөө монгол байдлыг яаж хадгалж чадах вэ гэсэн асуудал гарч байжээ. Харин Монголын эзэнт гүрний хойч үед түүний эзэнт гүрэн нилээд алдартай болж ирсэн. == Гэр бүл == Өвөг эцэг: [[Есүхэй баатар]] Эмэг эх: [[Өэлүн үжин]] Эцэг: [[Чингис хаан]] Эх: [[Бөртэ үжин]] Ах, дүүс: # [[Зүчи|Зүчи хан]] # [[Хожин бэхи]] # [[Цэцэйхэн|Цэцэйхэн бэхи]] # [[Өгэдэй хаан]] # [[Алага бэхи]] # [[Тулуй ноён]] # [[Түмэлүн бэхи]] # [[Алталун|Алталун бэхи]] # [[Толай гүнж]] # [[Хөлгэн|Хөлгэн ноён]] # Зүчидэй # Чахур # Ючибай гүнж Цагадай нь олон хатан, татвар эхнэртэй байжээ. Тэднээс хамгийн их нөлөөтэй хоёр хатан байв. Нэг нь [[хонгирад]] (аймгийн) эзэнтэн '''Даритайн''' хүү ... ноёны охин [[Есөнлун]] бөгөөд тэр Цагадайн алдаршсан бүх хөвгүүдийн эх юм. Чингис хааны их хатан Бөртэ Үжин ба Есөнлун хатан хоёул ах дүүсийн хүүхэд байжээ. Нөгөө нь '''Туркан''' (Турьхан) хатан бөгөөд дээр дурдсан Есөнлун хатны дүү нь билээ. Цагадай Есөнлун хатнаа өөд болсоны дараа Турканыг гэргий болгон авсан билээ. Цагадай нь зургаан хүүтэй байжээ. Тэднийг насны дарааллаар дурьвал: # Мүтүгэн, # Мужи Яя, # Белькеши, # Сарабан, # [[Есөнмөнх|Есөн Мөнх]] # [[Байдар]] # …, # . …” гэж Рашид-ад-Дин бичжээ.<ref>Рашид –ад-дин т.II: 88-89 </ref> “'''Татаруудын гарал үүслийн түүх'''” номонд “Цагадай олон хатантай байснаас хонгирад аймгийн эгч дүү хоёр хатнаа их хайрладаг байв. Цагадай олон хүүхдийн эх Буссулун хатнаа нас барсны дараа Тархан хатнаа авчээ. Цагадайн хүүхдүүд нь: # Мутуган, # Мучи, # Балда-шаг, # Сагинлалга, # Сарманс, # Буссумунга, # Байдар” гэсэн байна.<ref>Родословная история о татарах т.II:10 </ref> Дээрх хоёр сурвалжийн мэдээнээс үзэхэд авааль гэргий, халамжит Есөнлун хатнаа нас барахад тэрээр түүний дүү Турканыг хатнаа болгон авснаар нэгд, талийгч хатандаа их хайртай байсныг, хоёрт, өнчин хоцорсон олон хөвгүүдээ төрсөн эхээс нь дутхааргүй хайрлах хүнийг олж авсныг харуулж байна. Үүнээс гадна Цагадайн хөвгүүдийн тоо хоёр сурвалжид зөрж байна. Цагадайн ахмад хүү нь Есөнлун хатнаас төрсөн Мүтүгэн бөгөөд тэрбээр өвөг эцэг Чингис хааны дэргэдөсөж торнижээ Бамиан цайзыг байлдах үед Мүтүгэн шархдаж нас барахад Чингис хаан ихэд хорсон гашуудаж, эсэргүүцэл үзүүлэгчдийг устгаж, барилга бэхлэлтийг нураажээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:89</ref> Энэ үед Цагадай Ургенчийг эзэлж аваад буцаж ирсэн аж. Чингис хаан Мүтүгэнийг алуулсан тухай эцэгт нь шууд хэлж зүрхэлсэнгүй. Энэ тухай Цагадайд хэлэхгүй байхыг зарлиг буулгажээ. Мүтүгэн юманд явсан гэж эцэгт нь хэлээд хэд хоносон ажээ. Чингис хаан нэг удаа шалтаг олоод хөвгүүддээ: ''“Та нар миний үгэнд орохгүй, хэлж ярьсныг дагаж гүйцэтгэхгүй байна” гэж зориутаар аашилж загнажээ. Тэгэхэд нь Цагадай өвдөг сөхрөн “Эцэг хаан таны юу гэж тушааж зарлигдсанаар би зүтгэнэ. Би чадлын хирээр зүтгээд хэрэгцээтэй бол амиа өгөхөд ч бэлэн”'' хэмээн өгүүлэхэд нь Чингис хаан:''”Чи үүнийг үнэн сэтгэлээсээ хэлж байна уу, чи үнэхээр миний хэлснийг дагах юм уу”'' гэж дахин дахин лавлахад Цагадай:''”Өөрийн хэлсэн үгээсээ зөрчвөл, би үхтүгэй”'' гэж хариулжээ. Яг тэгж хариулахад нь эцэг нь :''”Мүтүгэн байхгүй болсон, чи уйлж цөхөрч болохгүй”'' гэж хэлэв. Цагадайн дотор харанхуйлан гашуудсан боловч хэлсэн амандаа эзэн болж тэсвэрлээд уйлж унжсангүй. Харин гадагш гараад холхон очиж нууцаар нилээд уйлж сэтгэлээ онгойлгоод хаан эцгийн өргөө рүү буцаж ирсэн байна. “Судрын чуулган”-д өгүүлсэн энэхүү мэдээнээс үзэхэд Чингис хаан хүү Цагадайг ах дүү нараасаа түрүүлж дуу гарахыг мэдэж байсан учир ийнхүү аашилж загнан эхэлсэн ажээ. [[Мүтүгэн]] нь [[Байчу]], [[Бүри]], [[Есөндува]], [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэг]] гэсэн дөрвөн хүүтэй байв. Эдгээрээс Бүри, Есөндува, Хар Хүлэг нар Цагадай улсын түүхэнд нэрээ үлдээсэн төрийн томоохон зүтгэлтнүүд юм. Мүтүгэний ахмад хөвүүн Байчу нь '''Тудан''' гэдэг нэг хөвүүнтэй, Тудан нь '''Бужай''' гэдэг хүүтэй, Бужай нь '''Абдаллах''' гэдэг хөвүүнтэй байжээ. Мүтүгэний хоёрдугаар хөвүүн Бүрийн тухай нэгэн хууч яриа байдаг. Эв-оглануудын гэрийн зарц нар цугларч ордны ажилд хамжилцдаг байжээ. Нэг удаа Мүтүгэн хааны ордонд орохдоо олон хүүхэн цугласныг харжээ. Тэдний дунд үзэсгэлэнтэй нэгэн бүсгүй байхыг үзсэн Мүтүгэн түүнтэй уулзан, дагуулж яваад өрөөнд орж нийлсэн байна. Тэр бүсгүй нь жирэмсэлж магадгүй гэж үзээд Мүтүгэн нөхрөөс нь тусгаарлан хамгаалахыг тушаав. Тэр бүсгүй үнэхээр жирэмсэн болоод мэндэлсэн хүү нь Бүри юм. Бүрийг мэндэлсний дараа түүнийг хан хүүгийн ордны халамжинд авч эхийг нь хуучин нөхөртэй нь дахин нийлүүлсэн байна. Энэхүү Бүри нь тун зориг зүрхтэй, шазруун эр болов. Тэрбээр согтохоороо элдвийг ярьж агсамнана. [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед [[Бүри]] архи ууж согтохдоо сэтгэлдээ нуугдаж байсан хорслоо тайлж [[Бат хан|Батыг]] муу хэлэн хараадаг байв. Энэ тухай Бат мэдээд түүнийг өөрийн ордонд ирүүлэхийг шаарджээ. Мөнх хааны зарлигаар [[Мөнхсар]] ноён Батын ордонд Бүрийг хүргэхэд Бат түүнийг цаазалсан байна. Бүри таван хөвүүнтэй байв. Тэдгээрээс нэрд гарсан нь отгон хүү '''Абишка''' бөгөөд тэр нь '''Уруг''' нэрт нэгэн хөвүүнтэй. [[Хубилай хаан|Хубилай]] нь [[Аригбөх|Аригбөхтэй]] хаан ширээ булаалдан эв эвдрэлцэхдээ Абишкаг Цагадайн улсын [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэгийн]] оронд эзэн суулгаж, [[Ургана|Эргэнэ]] хатныг баривчлуулахаар явуулжээ. Замд нь Аригбөхийн цэргүүд Абишкаг баривчлан аваачжээ. Зарим мэдээгээр Мөнх хааны хүү Асутай Аригбөхийн тушаалаар Абишкаг цаазалсан гэх агаад өөр мэдээгээр энэ Абишка нь Хубилай хааны дэргэд байнга байсан бөгөөд дараа нь Хубилай хааны хүү Өлзийт хааны дэргэд нас өндөр болтол байсан гэх ажээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:90,166</ref> Абишкагийн оронд [[Алгуй|Алгуйг]], Аригбөх Цагадайн улсыг захируулахаар томилон явуулжээ. Алгуй бол Цагадайн ач, [[Байдар|Байдарын]] хөвгүүн билээ. Аригбөх өөрийнхөө дэргэд алба хааж байсан Алгуйд гэрэгэ, зарлигаа атгуулан Цагадайн улсын эзнээр томилон явуулахдаа Дорнод Туркестанаас тариа нийлүүлэх, Алтан ордны зүгээс Хубилай руу цэрэг илгээхэд хүрвэл түүнийг тосон тулалдаж Монгол руу оруулахгүй байхын зарлигджээ. Хар Хүлэгийн хатан Эргэнэг Алгуй өөрийн хатнаа болгожээ. == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Их хаан]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Цагаадайн улсын хан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1241 онд өнгөрсөн]] 6uzxojn7wcpp4z02qp82y6gyz3rj0c1 775728 775717 2024-04-26T02:24:13Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/2405:5700:300:212F:A9A9:5068:E298:D072|2405:5700:300:212F:A9A9:5068:E298:D072]] ([[User talk:2405:5700:300:212F:A9A9:5068:E298:D072|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Avirmed Batsaikhan|Avirmed Batsaikhan]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki [[Файл:tsagaadai (1).jpg|200px|Image: 200 pixels|right|]] [[Файл:Chagatai Khan.JPG|200px|Image: 200 pixels|right|]] '''Цагадай [[хаан]]''' (1183 оны орчим–1241 эсвэл 1242) нь [[Чингис хаан]]ы хоёр дахь хүү бөгөөд [[Цагадайн улс]], [[Цагадайн хэл]], Цагадайн Туркийг байгуулагч хэмээн үздэг. Тэрээр эцгийнхээ өөд болсноос хойш [[Төв Ази]]йг насан эцэс болтлоо захирсан. Тэрээр Чингис хааны зарлигаар [[Их Засаг|Их засагт]] хяналт тавьж, гаргасан зарлигийн бичээч байсан ч эцэстээ тэрээр зөвхөн Монголын эзэнт гүрний хан цолтон төдий л болсон. Цагаадай хааны талаар бичиж үлдээсэн баримт маш бага байдаг юм байна. Монголын түүхэнд 1225 онд Их эзэн Чингис хаан 4 хүүдээ газар нутгаа хуваарилж өгөхдөө Цагаадай Уйгарын орноос Ану мөрөн хүртэл өргөн уудам нутгийг хувь болгон түүнд өгсөн баримт байдаг. Цагаадай хааны Төв Азийн хөгжилд оруулсан хувь нэмэр бол Чингис хааны түмтийн системийг Төв Азид бий болгосон. Узбек, Киркизид одоо болтол тэр систем хадгалагдаж байна. Торгоны замын аюулгүй байдлыг баталгаажуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Ялангуяа Ланжаугаас Машгадын хоорондын торгоны замыг мундаг хамгаалалттай болгож, өөрийн монополийг тогтоосон. Цагаадай хааныг дагаж очсон 4 аймаг байдаг. Энэ аймгууд Төв Азид очоод 800 жил болжээ. Тэнд 800 жил болохдоо тэд ёс заншлаа ер алдаагүй. Харин Жалайр аймгийг Кожоонтой, Барласыг Кажяадайрьяатай, Никузийг Амударьяатай, Найман аймгийг тэр хөндийд нь тус тусад нь байлгаж байна. Далай руу очсон тэр аймгууд өөрийнхөө монгол байдлыг яаж хадгалж чадах вэ гэсэн асуудал гарч байжээ. Харин Монголын эзэнт гүрний хойч үед түүний эзэнт гүрэн нилээд алдартай болж ирсэн. == Гэр бүл == Өвөг эцэг: [[Есүхэй баатар]] Эмэг эх: [[Өэлүн үжин]] Эцэг: [[Чингис хаан]] Эх: [[Бөртэ үжин]] Ах, дүүс: # [[Зүчи|Зүчи хан]] # [[Хожин бэхи]] # [[Цэцэйхэн|Цэцэйхэн бэхи]] # [[Өгэдэй хаан]] # [[Алага бэхи]] # [[Тулуй ноён]] # [[Түмэлүн бэхи]] # [[Алталун|Алталун бэхи]] # [[Толай гүнж]] # [[Хөлгэн|Хөлгэн ноён]] # Зүчидэй # Чахур # Ючибай гүнж Цагадай нь олон хатан, татвар эхнэртэй байжээ. Тэднээс хамгийн их нөлөөтэй хоёр хатан байв. Нэг нь [[хонгирад]] (аймгийн) эзэнтэн '''Даритайн''' хүү ... ноёны охин [[Есөнлун]] бөгөөд тэр Цагадайн алдаршсан бүх хөвгүүдийн эх юм. Чингис хааны их хатан Бөртэ Үжин ба Есөнлун хатан хоёул ах дүүсийн хүүхэд байжээ. Нөгөө нь '''Туркан''' (Турьхан) хатан бөгөөд дээр дурдсан Есөнлун хатны дүү нь билээ. Цагадай Есөнлун хатнаа өөд болсоны дараа Турканыг гэргий болгон авсан билээ. Цагадай нь зургаан хүүтэй байжээ. Тэднийг насны дарааллаар дурьвал: # Мүтүгэн, # Мужи Яя, # Белькеши, # Сарабан, # [[Есөнмөнх|Есөн Мөнх]] # [[Байдар]] # …, # . …” гэж Рашид-ад-Дин бичжээ.<ref>Рашид –ад-дин т.II: 88-89 </ref> “'''Татаруудын гарал үүслийн түүх'''” номонд “Цагадай олон хатантай байснаас хонгирад аймгийн эгч дүү хоёр хатнаа их хайрладаг байв. Цагадай олон хүүхдийн эх Буссулун хатнаа нас барсны дараа Тархан хатнаа авчээ. Цагадайн хүүхдүүд нь: # Мутуган, # Мучи, # Балда-шаг, # Сагинлалга, # Сарманс, # Буссумунга, # Байдар” гэсэн байна.<ref>Родословная история о татарах т.II:10 </ref> Дээрх хоёр сурвалжийн мэдээнээс үзэхэд авааль гэргий, халамжит Есөнлун хатнаа нас барахад тэрээр түүний дүү Турканыг хатнаа болгон авснаар нэгд, талийгч хатандаа их хайртай байсныг, хоёрт, өнчин хоцорсон олон хөвгүүдээ төрсөн эхээс нь дутхааргүй хайрлах хүнийг олж авсныг харуулж байна. Үүнээс гадна Цагадайн хөвгүүдийн тоо хоёр сурвалжид зөрж байна. Цагадайн ахмад хүү нь Есөнлун хатнаас төрсөн Мүтүгэн бөгөөд тэрбээр өвөг эцэг Чингис хааны дэргэдөсөж торнижээ Бамиан цайзыг байлдах үед Мүтүгэн шархдаж нас барахад Чингис хаан ихэд хорсон гашуудаж, эсэргүүцэл үзүүлэгчдийг устгаж, барилга бэхлэлтийг нураажээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:89</ref> Энэ үед Цагадай Ургенчийг эзэлж аваад буцаж ирсэн аж. Чингис хаан Мүтүгэнийг алуулсан тухай эцэгт нь шууд хэлж зүрхэлсэнгүй. Энэ тухай Цагадайд хэлэхгүй байхыг зарлиг буулгажээ. Мүтүгэн юманд явсан гэж эцэгт нь хэлээд хэд хоносон ажээ. Чингис хаан нэг удаа шалтаг олоод хөвгүүддээ: ''“Та нар миний үгэнд орохгүй, хэлж ярьсныг дагаж гүйцэтгэхгүй байна” гэж зориутаар аашилж загнажээ. Тэгэхэд нь Цагадай өвдөг сөхрөн “Эцэг хаан таны юу гэж тушааж зарлигдсанаар би зүтгэнэ. Би чадлын хирээр зүтгээд хэрэгцээтэй бол амиа өгөхөд ч бэлэн”'' хэмээн өгүүлэхэд нь Чингис хаан:''”Чи үүнийг үнэн сэтгэлээсээ хэлж байна уу, чи үнэхээр миний хэлснийг дагах юм уу”'' гэж дахин дахин лавлахад Цагадай:''”Өөрийн хэлсэн үгээсээ зөрчвөл, би үхтүгэй”'' гэж хариулжээ. Яг тэгж хариулахад нь эцэг нь :''”Мүтүгэн байхгүй болсон, чи уйлж цөхөрч болохгүй”'' гэж хэлэв. Цагадайн дотор харанхуйлан гашуудсан боловч хэлсэн амандаа эзэн болж тэсвэрлээд уйлж унжсангүй. Харин гадагш гараад холхон очиж нууцаар нилээд уйлж сэтгэлээ онгойлгоод хаан эцгийн өргөө рүү буцаж ирсэн байна. “Судрын чуулган”-д өгүүлсэн энэхүү мэдээнээс үзэхэд Чингис хаан хүү Цагадайг ах дүү нараасаа түрүүлж дуу гарахыг мэдэж байсан учир ийнхүү аашилж загнан эхэлсэн ажээ. [[Мүтүгэн]] нь [[Байчу]], [[Бүри]], [[Есөндува]], [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэг]] гэсэн дөрвөн хүүтэй байв. Эдгээрээс Бүри, Есөндува, Хар Хүлэг нар Цагадай улсын түүхэнд нэрээ үлдээсэн төрийн томоохон зүтгэлтнүүд юм. Мүтүгэний ахмад хөвүүн Байчу нь '''Тудан''' гэдэг нэг хөвүүнтэй, Тудан нь '''Бужай''' гэдэг хүүтэй, Бужай нь '''Абдаллах''' гэдэг хөвүүнтэй байжээ. Мүтүгэний хоёрдугаар хөвүүн Бүрийн тухай нэгэн хууч яриа байдаг. Эв-оглануудын гэрийн зарц нар цугларч ордны ажилд хамжилцдаг байжээ. Нэг удаа Мүтүгэн хааны ордонд орохдоо олон хүүхэн цугласныг харжээ. Тэдний дунд үзэсгэлэнтэй нэгэн бүсгүй байхыг үзсэн Мүтүгэн түүнтэй уулзан, дагуулж яваад өрөөнд орж нийлсэн байна. Тэр бүсгүй нь жирэмсэлж магадгүй гэж үзээд Мүтүгэн нөхрөөс нь тусгаарлан хамгаалахыг тушаав. Тэр бүсгүй үнэхээр жирэмсэн болоод мэндэлсэн хүү нь Бүри юм. Бүрийг мэндэлсний дараа түүнийг хан хүүгийн ордны халамжинд авч эхийг нь хуучин нөхөртэй нь дахин нийлүүлсэн байна. Энэхүү Бүри нь тун зориг зүрхтэй, шазруун эр болов. Тэрбээр согтохоороо элдвийг ярьж агсамнана. [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед [[Бүри]] архи ууж согтохдоо сэтгэлдээ нуугдаж байсан хорслоо тайлж [[Бат хан|Батыг]] муу хэлэн хараадаг байв. Энэ тухай Бат мэдээд түүнийг өөрийн ордонд ирүүлэхийг шаарджээ. Мөнх хааны зарлигаар [[Мөнхсар]] ноён Батын ордонд Бүрийг хүргэхэд Бат түүнийг цаазалсан байна. Бүри таван хөвүүнтэй байв. Тэдгээрээс нэрд гарсан нь отгон хүү '''Абишка''' бөгөөд тэр нь '''Уруг''' нэрт нэгэн хөвүүнтэй. [[Хубилай хаан|Хубилай]] нь [[Аригбөх|Аригбөхтэй]] хаан ширээ булаалдан эв эвдрэлцэхдээ Абишкаг Цагадайн улсын [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэгийн]] оронд эзэн суулгаж, [[Ургана|Эргэнэ]] хатныг баривчлуулахаар явуулжээ. Замд нь Аригбөхийн цэргүүд Абишкаг баривчлан аваачжээ. Зарим мэдээгээр Мөнх хааны хүү Асутай Аригбөхийн тушаалаар Абишкаг цаазалсан гэх агаад өөр мэдээгээр энэ Абишка нь Хубилай хааны дэргэд байнга байсан бөгөөд дараа нь Хубилай хааны хүү Өлзийт хааны дэргэд нас өндөр болтол байсан гэх ажээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:90,166</ref> Абишкагийн оронд [[Алгуй|Алгуйг]], Аригбөх Цагадайн улсыг захируулахаар томилон явуулжээ. Алгуй бол Цагадайн ач, [[Байдар|Байдарын]] хөвгүүн билээ. Аригбөх өөрийнхөө дэргэд алба хааж байсан Алгуйд гэрэгэ, зарлигаа атгуулан Цагадайн улсын эзнээр томилон явуулахдаа Дорнод Туркестанаас тариа нийлүүлэх, Алтан ордны зүгээс Хубилай руу цэрэг илгээхэд хүрвэл түүнийг тосон тулалдаж Монгол руу оруулахгүй байхын зарлигджээ. Хар Хүлэгийн хатан Эргэнэг Алгуй өөрийн хатнаа болгожээ. == Эшлэл == <references/> [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Их хаан]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Цагаадайн улсын хан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1241 онд өнгөрсөн]] mczjfujcc9bp6kpl0om2n6eyldjbkny 0 22326 775771 775394 2024-04-26T10:22:18Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki [[Файл:Large format camera lens.jpg|thumb|right|Том форматтай камерын линз.]] '''Гэрэл зураг авалт''' нь гэрэл зургийн хальс эсвэл электрон зураг-мэдрэгч зэрэг [[цацаргалт]] мэдрэмтгий зүйлс дээрх цацаргалтыг буулгаж авах замаар зураг үүсгэх практик, шинжлэх ухаан, мөн урлаг юм. Линз нь ямар нэг обьектоос ялгарах эсвэл тухайн обьект дээр тусаад хугарсан гэрлийн цацрагийн фокусыг тааруулан, камерын дотор байрлах гэрэл мэдрэмтгий гадарга дээр бодит дүрс болгон буулгахад ашиглагддаг. Улмаар электрон дүрс мэдрэгч нь дүрсийг пикселийн (нягтрал) нарийвчлалаар буулган, боловсруулж дижитал файл хэлбэрээр хадгалдаг. Зураг, видео хэлбэрээр хадгалагдсан дижитал файлыг зургийн аппаратнаас шууд үзэх, компьютер лүү хуулах, дэлгэцээр харуулах буюу студид угааж, принтерээр хэвлэн ашиглаж болдог. Гэрэл зургийг шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл, бизнест өргөнөөр ашиглахын зэрэгцээ урлаг, уран бүтээл, харилцаа холбооны зорилгоор түгээмэл ашигладаг. Гэрэл зургийн ач холбогдол бол түүхэн баримт болдог гол онцлогтой юм. == Үгийн гарал зүй == Фотограф гэдэг үг нь Грекийн φωτός (''phōtos'') буюу гэрэл<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dfa%2Fos φάος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> болон γραφή (''graphé'') буюу зураг<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dgrafh%2F γραφή], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> гэсэн хоёр үгний нийлбэр юм.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=photograph "photograph"]. ''[[Online Etymology Dictionary]]''.</ref> == Түүх == === Анхны технологи === [[File:Camera obscura box.jpg|thumb|Зураг зурахад ашиглагддаг хайрцган аппарат]] Гэрэл зураг нь хэд хэдэн технологийн нийлбэр юм. Анхны гэрэл зураг гарахаас өмнө Хятадын философич Мо Ди болон Грекийн математикч [[Аристотель]], [[Евклид]] нар МЭӨ 4, 5-р зуунд хайрганы нүхээр гэрэл тусган зураг зурах камерны талаар дүрсэлсэн байдаг.<ref>Campbell, Jan (2005) ''[http://books.google.com/books?id=lOEqvkmSxhsC&pg=PA114 Film and cinema spectatorship: melodrama and mimesis]''. Polity. p. 114. [[:en:Special:BookSources/074562930X|ISBN 0-7456-2930-X]]</ref><ref>http://books.google.com/?id=MTXdplfiz-cC&pg=PA20</ref> Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн гайхамшгийн нэг болох гэрэл зургийн түүх эртний Арабын физикч, математикч, эмч, филисофич [[Ибн-Аль-Хайсам|Ибн-Аль-Хайсамын]] нэртэй салшгүй холбоотой. Дундад зууны Европт Альхазен хэмээн алдаршсан тэрээр 965 онд төрж 1039 онд өөд болсон ба тухайн үеийнхээ хамгийн өндөр боловсролыг эзэмшиж, гэрэл, гэрлийн туяаны тухай тодорхой бүх л мэдэгдэхүүнийг тусгасан оптикийн тухай шинжлэх ухааны өгүүллээ бичжээ. Тэр үед гэрэл зургийн талаар ямар ч ойлголт байхгүй байсан боловч чухам энэ эрдэмтэн гэрэл зургийн аппарат маягийн зүйл хийсэн нь өнөөгийн бидний сонирхлыг ихэд татдаг. Үүний тулд тэрээр жирийн 1 хайрцаг авч 1 талд нь цоолж нүх гаргаад түүнийхээ өмнө хэд хэдэн лаа асаажээ. Нүхний эсрэг талд цулгай дэлгэц буюу самбар байрлуулахад уг дэлгэц буюу самбар дээр лаануудын доош харсан дүрс гардаг болохыг нээжээ. Ийнхүү Ибн-Аль-Хайсам 200 жилийн дараа харанхуй каамер хэмээх нэр хүртсэн зүйлийг нээсэн хийгээд энэ нь түүний хийдэг ердийн туршилтуудын 1 байсан тул өөрийн нээлтэндээ төдийлөн ач холбогдол өгөлгүй орхисон бөгөөд Европ тив үүнийг 200 жилийн дараа олж мэджээ. === Дундад зуун<ref name=":0">http://jagaa.blogmn.net/21813/gerel-zurgiin-tuuhees.html</ref> === 1519 онд алдарт [[Леонардо да Винчи]] харанхуй камерийг шинжлэх ухааны ажиглалт хийхэд чухал төхөөрөмж гэж нэрлэсэн тэмдэглэл бичжээ. 1544 онд Холландын математикч Хээма Фрийзиус түүний тусламжтайгаар нарны хиртэлтэнд анх ажиглалт хийж байсан түүхтэй. 16-р зууны дунд үед Италийн иргэн Жамбаттиссаделла Поорте харанхуй камерийн нүхэнд линз суулгах санаа төрсөн бөгөөд ингэснээр дүрсний чанарыг эрс сайжруулж, улам боловсронгуй болсон тул тэр дорхноо л аялагчид, зураачдын байнгын дагуул болжээ. Цаасан дээр гарсан оптик дүрсийг тэд үзэг харандаагаар дагуулан тодруулдаг байв. Шинжлэх ухааны лабораторит энэ нь өнөөдрийн гэрэл зургийн аппарат буюу туршлагыг бүртгэгч дуран байлаа. Астрономич Иохами Кээплэр суурин дээрээ эргэж, тал бүр тийш харах боломжтой, салхин тээрэмний хэмжээтэй харанхуй камерийг зохион бүтээв. Оросын эрдэмтэн [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] лаборантууддаа, машинуудыг зурахад харанхуй камерийг байнга ашиглах шаардлага тавьдаг байв. Германы эрдэмтэн, физикч Крийстоф Шлайнэр харанхуй камерыг нар руу чиглүүлэв. Түүний дуран Кээплэрийн зөвлөснөөр 2 хэсэг цуглуулагч линзээс бүрдэж байснаараа [[Галилео Галилей|Галилео Галилейн]] дурангаас ялгарч байсан бөгөөд алсад буй зүйлүүдийн бодит дүрсийг дамжуулах боломжийг хангасан байна. Эрдэмтэд энэ камерийн тусламжтайгаар Галилейн нээсэн толбоноос гадна, гадаргуу дээр гарсан хаягдлууд тод ажиглагдаж буйг тогтоожээ. Үүнээс дахин 2 зууны дараа Францын одон оронч Доминик-Франсуа Араго тэднийг дахин нээж “протуберацууд” хэмээн нэрлэжээ. Энэ үед эрдэмтэд бийр хэрэглэлгүй, зөвхөн гэрлээр зурах боломжийг шургуу судалж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, дурангийн цуглуулж өгсөн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох хэрэгтэй байв. Харанхуй камерийг гэрэл зургийн аппарат болгон хувиргах шаардлагатай байлаа. === 19-р зуун<ref name=":0" /> === 19-р зууны хамгийн гайхамшигтай бөгөөд ач холбогдолтой нээлтүүдийн нэг болох гэрэл зургийг Нийсэфор Ньепс (1765-1833) анхны харанхуй камерийг хийсэн. Тэр гэрлийн тусламжтайгаар сийлбэр хэвлэх хэв хийхийг мөрөөдөж, чулуун бараар хэвлэх аргатай нилээд нарийн танилцаж өөрийнхээ хийж буй зүйлээ гелиографи гэж нэрлэжээ. Мөн 1822 онд Парисын Маре гудамжинд Луи Жак Дагэр ([[Франц хэл|франц]]. ''Louis Jacques Mandé Daguerre'', 1787 —1851) “Диорама” хэмээх үзвэрийн газраа нээжээ. Тэрээр зургууд нь солигддог үзмэр хийсэн байна. Нимгэн, хагас тунгалаг даавуун дээр зурсан зургуудыг бүгдийг нь зэрэгцүүлэн сараалжуудаас зүүж байрлуулаад араас нь ээлжлэн гэрэлтүүлдэг байжээ. Үзэгчид гэгээн цагаан өдөр гэнэт шөнө болж хөгжмийн аялгуунд гоёмсог зураг харж байгаагаа гайхаж, шагшран магтаж байхад Дагэрт гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох санаа эргэлдсээр байв. Тэрээр тухайн үеийн бусад зураачдын адил харанхуй камер ашиглан зурдаг байсан бөгөөд оптикийг ч муугүй мэддэг байв. Ж.Дагэр францын зохион бүтээгч [[Жозеф Ньепс|Жозеф Нийсэфор Ньепс]] ([[Франц хэл|франц]]. ''Joseph Nicéphore Niépce''; 1765 —1833) тухай сонсоод түүнд захидал бичиж 1827 онд танилцаад 1829 онд хамтран ажиллаж, шинэчлэл хийхээр “Ноён Ньепсийн нээж ноён Дагэрийн боловсронгуй болгосон гелиографи” гэдэг нэртэй гэрээ байгуулжээ. Дагэр Ньепсийн олж харж чадаагүй хэв-барнаас хуулбарлах, байгаа байдлаар нь зураг авах 2-ын ялгааг ойлгож хөрөг зураг нь өнгөнүүдийн хувьд зөв, тод дамжуулахыг хамгаас илүү шаарддаг учир зураг авах хугацаа 5 хоромоос хэтрэх ёсгүй хэмээн үзэж йодоор боловсруулсан мөнгөөр бүрхсэн ялтас ашиглахыг санал болгожээ. Йодот мөнгө ашигласнаар орчин үеийн гэрэл зургийн аргад тун дөхөж ирсэн хэдий ч бүр 1818 онд Английн астрономч Жон Хээршэл йодот мөнгөний харлах процессыг тиосульфит зогсоодог болохыг нээснийг тэд мэдэж чадаагүй юм. Ньепсийг нас барсны дараа Даагэр йодот мөнгөөр богино хугацаанд позитив дүрс гаргаж бэхжүүлэх аргыг олж даагэреотип хэмээн нэрлэжээ. Энэ арга нь Ньепсийнхээс огт өөр арга байсан ч хамтын ажиллагааны гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр байсан тул дундынх болжээ. Даагэрийн нээсэн энэ арга маш энгийн бөгөөд түгээмэл байсан тул тэр дороо л нийтэд хүртээл болсон байна. Өөрийн дүрс-Даагэреотипийг харахыг хүсэгчид маш олон байсан ба тэдний хэрэгцээний хирээр харанхуй каамер, химийн бодисууд, дуран, мөнгөжүүлсэн ялтсуудыг үйлдвэрлэж эхлэв.Мөнгөн усны уураар дүрс тодруулах болон тиосульфитаар бэхжүүлэх аргыг ч Даагэр /Жооно Хээршэлийн нээснийг мэдэлгүйгээр/ нээжээ. Гэвч энэ бүгдийг Даагэр өөрөө санаачилсангүй, зөвхөн Ньепсийн санааг үргэлжлүүлж байж олж нээжээ. Гелиограф анх гарснаас хойш 13 жилийн дараа буюу 1839 оны 1-р сард Парисын ШУА-ийн хурал дээр нэрт эрдэмтэн, улс төрийн зүтгэлтэн Доминик-Франсуа Араго анх Луи Дагэр, Нийсэфор Ньепс нар хавтгай метал гадаргуу дээр объектуудын гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэн авах боломжийг нээснийг илтгэжээ. Энэ үед Английн эрдэмтэн [[Уильям Тальбот|Уильям Фокс Тальбот]] ([[Англи хэл|англи]]. ''William Henry Fox Talbot''; 1800 —1877) харанхуй камер ашиглан дүрс буулгах процессыг сонирхож 1835 онд буюу ажиллаж эхэлснээсээ хойш 2 жилийн дараа, өөрийн байшин болон Лакокийн сүмийн зургийг авч чаджээ. Эдгээр зургийг 2 цагийн хугацаатай барил өгч авсан хэдий ч анхны, жинхэнэ гэрэл зургийн негативууд /энэ нэрийг Таальбот өгчээ/ байжээ. Гэвч Тальбот туршилтаа төдхөн орхисон байна. 1839 оны 1-р сарын сүүлчээр Уильям Тальбот Лондоны Эзэн хааны нийгэмлэгийн хурал дээр өөрийн нээсэн калотайпийн аргын тухай илтгэл тавьж гэрэл зургийг боловсронгуй болгох талаар ажиллаж эхэлсэн байна. Ингээд хэдхэн сарын дараа азот хүчлийн мөнгө бүхий хальсан дээр авдаг болсноор дүрсийг ердөө л 3 хоромд буулгах боломжтой болжээ. Таальбот өөрийн аргаа шууд гаргаж тавьсан бол дагэреотипийг гаргалгүйгээр мөхөөж чадах байсан ба нэгэнт их хүч хөрөнгө зарж бүтээсэн Даагэротипийг 10 жилийн дараа калотайп шахан гаргажээ. Хожим нь энэ арга эхлээд хуурай, дараа нь нойтон желатин ялтсуудад шахагдан өөрчлөгдсөн билээ. Ийнхүү хүн төрөлхтний олон чухал нээлтийн нэг болох гэрэл зураг урлагийн болон аж үйлдвэрийн шинэ салбар болон үүсэж хөгсөн байна. Хожим бромт мөнгө, хлорт мөнгө, йодот мөнгө зэрэг бодисуудаар гэрэл мэдрүүлэн, метол, эсвэл гидрохиноноор тодруулаад тиосульфат натригаар зогсоож төрөл бүрийн гадаргууд буулгадаг болсныг өнөөгийн бид хэрэглэж байна. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн эрин - өнөө үед тоон програмт зураг үүсэн хөгжиж байгаа нь зарим талаараа гэрэл зургийн ач холбогдлыг бууруулсан нь гэмт хэрэгтэн этгээдүүдийн бүртгэлээр ХIХ зууны сүүл үед баруун Европыг дагуулан шуугиулж байсан Бертильонаж буюу антропометрийн хэмжил зүйн арга ХХ зууны эхэнд дактилоскопихэмээх гарын мөрний ухаанд зайгаа тавин өгсөнтэй төстэй ч бодит байдлыг дүрслэх чадал, засвар хийх, хуурамчаар үйлдсэнийг тогтоох боломж өндрөөрөө урлаг, криминалистик зэрэг салбарт үнэлж баршгүй хэвээрээ байна. === Хар цагаан зураг === Бүх гэрэл зураг эхэндээ зөвхөн хар, цагаан өнгөтэй. Хар, цагаан зураг нь саарал болон цэнхэр, бор шаргал туяатай гардаг байсан. Одоо хэр нь камераар хар, цагаан зураг дарж болохоос гадна зөвхөн хар, цагаан зураг дардаг камер ч байдаг. Мөн зураг засварлах програмуудад хар, цагаан болгох үйлдлүүд байдаг. === Өнгөт зураг === 1903 онд авсан өнгөт зураг байдаг. Тухайн үед тусгай төхөөрөмж ашиглан, маш удаан хугацааны туршид зургийг бүтээж, хэвлэдэг байсан. Өнгөтөөр зураг авах боломжийг 1840 оны үеэс судалж эхэлсэн. Эхэн үед өнгөт зураг гэрэлд цохигдох, их хугацаа шаардах гэх мэт сул талтай байсан. 1855 онд физикч [[Жеймс Клерк Максвелл]] ([[Англи хэл|англи]]. ''James Clerk Maxwell''; 1831—1879) гурван үндсэн өнгийг тусгаарлах зарчмын талаар судалгаа гаргасан бөгөөд '''''1861''''' онд энэ зарчмын дагуу анхны өнгөт зургийг авсан. Максвелл улаан, ногоон, цэнхэр шүүлтүүр ашиглан 3 ширхэг хар, цагаан зураг авч, дараа нь нийлүүлэх замаар өнгөт зураг гаргаж авах санаа гаргажээ. 1860-аад оны сүүлээр Луйс Дукос ду Хаурон өнгөт зураг хэвлэх аргийг нээсэн. Улмаар хальс хийж зураг дарах камер бүтээгдэх болж 1935 он гэхэд Кодак өнгөт хальсыг нэвтрүүлсэн. Үүнтэй төстэй "''Agfacolor Neu"'' хальсыг Agfa компани 1936 онд бүтээжээ. 1963 онд Поларойд компани зураг дарсны дараа 1-2 минутын дотор хэвлэн гаргах камер гаргасан байна. 1995-2005 оны хооронд дижитал камер хэрэглээнд хүчтэй нэвтрэх болсон. === Дижитал гэрэл зураг === 1981 онд Сони компани энгийн хүмүүс ашиглаж болох анхны хагас дижитал камерыг худалдаанд гаргасан. Мавика хэмээх энэхүү камер нь дүрсийг дискэнд хадгалдаг байсан бөгөөд дискэн дээр хадгалагдсан дүрсийг дэлгэцээр харах боломжтой байсан. 1991 онд Кодак анхны дижитал камер болох DCS 100-г гаргасан. Энэ камер өндөр үнэтэй байсан хэдий ч сэтгүүлч, мэргэжлийн гэрэл зурагчид өргөнөөр ашиглаж эхэлсэн байна. Дижитал камер нь электрон дүрс мэдрэгч ашиглан дүрсийг электрон дата болгон хадгалдаг бөгөөд өмнөх үеийн камеруудаас ялгаатай нь зураг угаах гэх мэт химийн процесс ашигладаггүй юм. Дижитал зургийг төрөл бүрийн янзалж, өөрчлөх боломжтой. Өнөөдөр дэлхий даяар дижитал камер болон ухаалаг гар утас ашиглан зураг авах болсон билээ. === Нийлэг гэрэл зураг === Нийлэг гэрэл зураг нь компьютер орчинд авах зураг бөгөөд зураг авалт нь бодитоор зураг авч байгаа мэт загварчлагдсан байдаг. Дижитал ертөнцөд дижитал зураг авалт хийх нь бодит ертөнцөд зураг авах хэмжээ, хязгаарыг давах боломжийг бий болгосон.<ref>{{cite conference|url = http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html|title = Synthesis photography and architecture|last1 = Paux|first1 = Marc-Olivier|date = 1 February 2011|conference = [[Imagina]]|location = Monaco}} {{Webarchiv|url=http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html |wayback=20150402092825 |text=Synthesis photography and architecture |archiv-bot=2024-04-26 10:22:17 InternetArchiveBot }}</ref> == Камерны түүхэн хөгжил == <!-- Images showing cameras typical for their time or cameras that were first of their kind (other suggestions for criterias?)--> <gallery widths="220" heights="180" perrow="5"> File:Studijskifotoaparat.JPG|19-р зууны 3 хөлтэй, студийн камер File:Box Camera.jpg|Чиглүүлээд зураг дарах [[хайрцган камер]], кино зураг авалтад ашиглагддаг анхны камер, c. 1910 File:No1-A Autographic Kodak Jr.jpg|Kodak-ийн хураадаг камер 1922 File:Leica-II-Camera-1932 cropped.jpg|[[Leica Camera|Leica-II]], [[135 мм]] кино зураг авалтын анхны камеруудын нэг, 1932 File:Contax-s.jpg|[[Contax]] S 1949&nbsp;– анхны [[олон талт призмт камер]] [[Single-lens reflex camera|SLR]] File:Polaroid Colorpack 80.jpg|Polaroid Colorpack 80 зураг хэвлэдэг камер, c 1975 File:Photography using Canon Digital IXUS 850 IS.jpg|[[Дижитал камер]], [[Canon Ixus]] загвар, c. 2000. File:Capas-d1.jpg|Nikon D1, анхны [[digital single-lens reflex camera|digital SLR]] сурвалжлага, спортын зураг авалтад ашиглагддаг, c. 2000 File:Phone photography.jpg|[[Ухаалаг утас]], c. 2010 </gallery> == Техникийн шинж чанар == Камер бол зураг авах хэрэгсэл бөгөөд дуу бичлэг хураах төхөөрөмж суулгаснаар видео бичлэг хийх буюу кино зураг авалт хийх боломжтой болсон. Дижитал сорон болон электрон соронзон бүхий санах ойтой.<ref>http://www.dpreview.com/learn/?/glossary/</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Гэрэл зураг| ]] [[Ангилал:Дүрслэх урлагийн төрөл]] [[Ангилал:Уран сайхны арга техник]] [[Ангилал:Хуулбарлах техник]] tfwubz2mnekj02aevnkbo7hw62nhjwu 0 24173 775740 775370 2024-04-26T05:33:05Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|thumb|right|250px| ''atheoi'' буюу αθεοι гэсэн "бурхангүй хүмүүс" хэмээх Грек үг]] '''Атеизм''' буюу '''Шашингүйн үзэл''' гэж бурхан орших явдалд итгэхгүй байх үзэл.<ref name=Nielsen-EB/> Илүү давчуу байдлаар тайлбарлавал атеизм гэдэг нь [[бурхан]] тэнгэр байхгүй хэмээх үзэл юм.<ref name=RoweRoutledge/><ref name=oxdicphil/> Өргөнөөр тайлбарлавал атеизм бол ямар нэгэн бурхан тэнгэр байдаг эсэхэд үл итгэх явдал билээ.<ref name=oxdicphil/><ref name=religioustolerance/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://oxforddictionaries.com/definition/atheism |encyclopedia=Oxford Dictionaries |title=atheism |publisher=Oxford University Press |accessdate=2012-04-09 }} {{Webarchiv|url=http://oxforddictionaries.com/definition/atheism |wayback=20190121124816 |text=atheism |archiv-bot=2024-04-26 05:33:05 InternetArchiveBot }}</ref> Атеизмийн эсрэг<ref name=reldef/><ref name=OED-theism /> болох [[Тейзм]] гэдэг нь ядаж нэг бурхан оршдогт итгэх явдал.<ref name=OED-theism>{{cite book |title=Oxford English Dictionary |edition=2nd |year=1989 |quote=Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism}} </ref><ref> {{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theism |title=Merriam-Webster Online Dictionary |quote=belief in the existence of a god or gods | accessdate=2011-04-09}}</ref> Атеизмийн үзэлтэй хүнийг Атеист гэнэ. Атеизм хэмээх үг нь Грек хэлний ἄθεος (''atheos'') буюу "бурхангүй" хэмээх үгнээс гаралтай бөгөөд үүнийг бүхэл нийгмээрээ бурхан тэнгэрт тахин шүтэх үзлийг эсэргүүцдэг хүмүүсийг тодорхойлдог, доош нь хийсэн утгатай үг байжээ. Чөлөөт үзэл баримтлал, эргэлзээт лавлагаа дэлгэрч, шашны шүүмжлэл ихэссэнээр тус үгийг хэрэглэх тохиолдол багасаж эхэлжээ. <ref name=KArmstrong>{{cite book |last=Armstrong |first=Karen |authorlink=Karen Armstrong |title=A History of God |year=1999 |publisher=London: Vintage |isbn=0-09-927367-5}} </ref> Атеистууд нь ер бусын зүйлтэй холбоотойгоор тайлбарладаг зүйлд эргэлзээтэй ханддаг бөгөөд баттай бодит үзэл баримтлалыг энэ тэргүүнд тавьдаг хүмүүс байдаг. Атеизм нь олонход ямар нэгэн бурхан тэнгэрт итгэхгүй байхыг зөвлөдөг. Атеизмийг дэмжигч маргаанууд нь гүн ухаан, нийгэм, түүх зэрэг олон олон шинжлэх ухаанаас гаралтай. Зарим атеистууд нь төрийг шашнаас тусгаарлах үзэлтэй<ref name=honderich/><ref> Fales, Evan. "Naturalism and Physicalism", in {{harvnb|Martin|2007|pp=122–131}}. </ref> байдаг ч хүмүүсийн дунд баримталдаг үзэл, философиуд нь ялгарах жишээтэй. Атеизм нь шашинг бодвол дэлхий ертөнцийг илүү хялбараар тайлбарладаг хэмээн олонх атеистууд хэлдэг бөгөөд ийм учраас атеизм нь бурхан байхгүйг батлах бус, эсрэгээр нь шашин нь бурхан байгаа гэдгийг тайлбарлах үүрэгтэй хэмээн үздэг.<ref>{{harvnb|Stenger|2007|pp=17–18}}, citing {{cite book|last=Parsons|first=Keith M.|title=God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism|year=1989|location=Amherst, New York|publisher=Prometheus Books|isbn=978-0879755515}}</ref> Зарим шашин шүтлэгт атеизмийн дүр төрхүүд илэрдэг. Үүнд, [[Жайнизм]], [[Буддизм]], [[Хиндүизм]], [[Паган]] хөдөлгөөнүүд<ref name="Neopaganism">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=RfGhUW8RdUIC&pg=PA194&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=A New Vision A New Heart A Renewed Call - Volume Two|publisher=William Carey Library|quote=Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices. Some are atheists, others are polytheists (several gods exists), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).|date=19 October 2009|isbn=9780878083640}} </ref> (Викка гэх мэт<ref name="Wicca">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=stQQJlV9FT8C&pg=PA115&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=New Religions|publisher=Chelsea House Publishers|quote=There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term ''God'' is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.|date=19 October 2009|isbn=9780791080962}} </ref>), бурхангүй шашнууд хамаарагдана. Жайнизм болоод Буддизмийн зарим хэлбэрүүд нь бурханд итгэхийг санал болгодоггүй<ref>{{cite book |url=http://books.google.com.vc/books?id=Jb0rCQD9NcoC&printsec=frontcover#v=onepage&q=atheism&f=false |last=Kedar |first=Nath Tiwari |year=1997 |title=Comparative Religion |publisher=[[Motilal Banarsidass]] |isbn=81-208-0293-4 |page=50}} </ref> байхад Хиндүизм нь атеизмийг хүчинтэйд тооцдог ч дагаж мөрдөхөд хэцүү гэдэг.<ref>{{Cite book | last = Chakravarti| first = Sitansu| title = Hinduism, a way of life| publisher = Motilal Banarsidass Publ.| year = 1991| page = 71| url = http://books.google.com/?id=J_-rASTgw8wC&pg=PA71| isbn = 978-81-208-0899-7|quote = According to Hinduism, the path of the atheist is very difficult to follow in matters of spirituality, though it is a valid one. |accessdate=2011-04-09}} </ref> Атейзмийг тодорхойлогч шалгуурууд нь хоорондоо зөрчилддөг тул өнөө үед дэлхий дээрх Атейстуудын тоог тогтоох нь тийм ч амар биш юм.<ref name="Martin2007">{{cite book|last=Zuckerman|first=Phil|editor=Martin, Michael T|title=The Cambridge companion to atheism|year=2007|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, England|isbn=0-521-84270-0|page=56|url=http://books.google.com/books?id=tAeFipOVx4MC&pg=PA56|accessdate=2011-04-09}} </ref> Нэгэн тооцоогоор дэлхийн хүн амын 2.3% нь атеистууд, 11.9% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref name="Britannica demographics">{{cite web |url=http://search.eb.com/eb/article-9432620 |title=Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005 |publisher=Encyclopædia Britannica |year=2005 |accessdate=2007-04-15}} * 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion). * 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so. </ref> Өөр нэг судалгаанаас харахад өөрсдийгөө атейст хэмээн тодорхойлсон хүмүүс нь барууныхны дунд хамгийн өндөр хувийг эзэлдэг, тухайлбал: [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-4 %, [[Итали]]-7%, [[Испани]]-11%, [[Их Британи]]-17%, [[Герман]]-20%, [[Франц]]-32% байдаг байна.<ref name="Harris">{{cite web |url=http://www.harrisinteractive.com/news/allnewsbydate.asp?NewsID=1131 |title=Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll |publisher=Financial Times/Harris Interactive |date=2006-12-20 | accessdate=2011-04-09}} </ref> Харин [[Монгол улс]]ад 2010 онд хийсэн хүн амын тооллогоор нийт хүн амын 38.6% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref>[http://toollogo2010.mn/doc/Statistic_undsen_ur_dun.pdf 2010 оны Хүн амын тооллого, Үндсэн дүн]</ref> == Үгний гарал болоод хэрэглээ == Эртний Грек хэлэнд ''atheos'' (ἄθεος) нь "бурхангүй" хэмээх утгатай тэмдэг нэр байв. Энэ үгийг анх бурханы эсрэг, сүсэггүй хэмээх шүүмжлэлийн байдлаар хэрэглэж байжээ. МЭӨ 5-р зуунд энэ үг нь илүү утга төгөлдөршиж бурхантай харилцаа холбоог тасалсан, бурхныг үгүйсгэсэн хэмээх утгатай болов. ἀσεβής (''asebēs'') хэмээх үгийг өөрийн бурхныг үл шүтэж эсэргүүцдэг ч бусад бурхныг шүтдэг хүмүүст оноох болов. Сонгодог бичвэрүүдийн орчин үеийн хөрвүүлгээр ''atheos''-ийг "atheistic" буюу "атеист тал руугаа" гэж орчуулах нь бий. [[Цицеро]] нь тус үгийг латин хэлнээ ''atheos'' гэж хөрвүүлжээ. Анхны [[Христийн шашин]]тнууд, [[Эртний Грекийн шашин]]д итгэгчид нар тус үгийг нөгөөдөө оноож доромжилдог байжээ. Атеист (atheist) хэмээх үг нь англи хэлнээ Атеизм хэмээх үгнээс өмнө гарч ирсэн бөгөөд анх 1566, 1571 онд хэрэглэгдэж байв. Бурхан шашин үл шүтэх хэмээх утгаар Атеист хэмээх нэршлийг хамгийн эртний үедээ 1577 оны үед хэрэглэж байжээ. Түүнтэй холбоотой үгс, нэршлүүд нь хожим бий болжээ: деист - 1621 онд, теист - 1662 онд, [[деизм]] - 1675 онд, [[теизм]] - 1678 онд. Тухайн үедээ деизм, деист хэмээх үгс нь одоогийнхоо тодорхойлолтоор явж байсан бол теизм хэмээх үг нь сүүлдээ деизмээс ялгарах болжээ. Карен Армстронг бичихдээ 16 болон 17-р зууны үед атеист хэмээх үг нь зөвхөн доромжлол байдлаар хэрэглэгддэг байсан - хэн ч өөрийгөө атеист хэмээхгүй байх байсан гэжээ. 17-р зууны дунд үед бурханд итгэхгүй байх нь боломжгүй зүйл хэмээн үздэг байв. 18-р зууны сүүл үед Европт ''Атеизм''-г анх өөртөө олгогч үзэл хэмээн үзэх болов - үүнд, монотеист Авраамийн бурханд (Христ, Лал, Жүдизмийн бурхан) итгэхгүй байх явдлыг. 20-р зуунд даяаршил бий болсноор тус үгийг бүхий л бурханд итгэхгүй байх явдалд хэрэглэх болсон. Зарим Атеистууд "Атеизм" хэмээх үг нь хэрэгцээгүй хэмээн тайлбарладаг. Сэм Харис ''Letter to a Christian Nation'' номондоо: <blockquote>''Атеизм'' хэмээх үг нь угтаа оршин тогтнох ёсгүй. Атеизм нь ердөө л ямар нэг учир шалтгаангүй шашны үзлийн эсрэг гаргадаг ухаалаг хүмүүсийн дуу авиа юм.</blockquote> === Эерэг, сөрөг гэх === Философчид тухайлахад Антони Флю болон Майкл Мартин нар эерэг Атеизм-ийг сөрөг Атеизм-тай (сул дорой зөөлөн) анх эерэгцүүлэн гаргаж иржээ. Эерэг Атеизм гэдэг бол бурхан гэж байдаггүй гэх үзлийг хүлээн зөвшөөрсөн үзэл баримтлал юм. Сөрөг Атеизм нь non-theism-ийн бүхий л хэлбэрүүдийг өөртөө багтаадаг. Энэ ангиллийн дагуу хэн ч эерэг ба сөрөг Атеист биш юм. Сул дорой ба хүчтэй Атеизм нь харьцангуй сүүлийн үеийнх ба эерэг ба сөрөг Атеизм нь өмнө нь үүссэн ба тэдгээрийг философи, уран зохиол болон католик өршөөлд хэрэглэгдэж байв. Энэхүү нэршлийн доор ихэнх үл мэдэгчдийг сөрөг Атейзмууд хэмээн нэрлэж байлаа. Мартины үед тухайлахад үл мэдэгчид нь сөрөг Атеизмыг баталдаг ихэнх үл мэдэгчид нь Атеизмын талаас үзэл бодлоо илэрхийлдэг ба энэ нь theism(физм)-ээс илүү харьцуулж үздэг байна. Бурхан байхгүй хэмээх үзэл нь заримдаа итгэл үнэмшилээ хаяхад хүргэдэг. === Практик атейзм === Практик буюу прагматик атеизмд бас анатизм ч гэж нэрлэгддэг хувь үзэл санаатнууд /хүмүүс/ нь хэрвээ бурхан гэж байгаагүй бол мөн байгалийн хуулийг ангилахгүйгээр тайлбарлах байсан гэдэг. Бурхан байгаа эсэх нь тодорхойгүй гэвч шаардлаггүй болон огт хэрэгцээгүй мэтээр төсөөлөгддөг гэвч бурхад хүний амьдралын зорилгыг тодорхойлохгүй бидэнд өдөр тутмын амьдралд нөлөөлөхгүй юм. Практик атеизмын хэлбэр нь шинжлэх ухааны харилцаа хамааралтай далд хамааралтай, энэхүү шинжлэх ухааны утга хамаарал нь байгалын ухаан юм. Натурал философийн шинжлэх ухааны аргад үндэслэн батлах /нотлох/ эсвэл шууд хүлээн зөвшөөрч түүнд бүрэн итгэж үнэмших явдал байлаа. Практик атеизм нь дараах хэлбэртэй байна. *Шашны оновчгүй байдал – бурханд итгэх нь хүний зан, ёс суртахуун, шашны зан үйл болон бусад ямар нэгэн үйл явдалд нөлөөлөхгүй. *Бурхан шашны аливаа зан үйлүүд нь оюун ухааны бөгөөд практик үйл хэргүүдээс ангид байх. *Ялгаагүй байх- бурхан шашны асуудлуудын сонирхолд нөлөөлөхгүй байх. *Бурхан шашин үл шүтэх үзэл санаанаас ангид байх. === Онолын атеизм === Онолын атейзм нь бурхан байдаг гэх үзэлтэй зарчмын хувьд гарч ирсэн Үүнд:Паскалийн Вагерийн маргааны хариулт нь байдаг. Үнэндээ Онолын атеизм бол үндсэндээ онтологик болон физик онотологик юм. == Ишлэл == {{Reflist|3 |refs= <ref name=Nielsen-EB> *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons...: for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{Cite encyclopedia |title=Atheism |first=Paul |last=Edwards |authorlink=Paul Edwards (philosopher) |publisher=MacMillan Reference USA (Gale)|editor=Donald M. Borchert |origyear=1967 |year=2005 |edition=2nd |encyclopedia=[[Encyclopedia of Philosophy|The Encyclopedia of Philosophy]] |volume=Vol. 1 |page=359 |isbn=9780028657806 |quote=On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. |ref=harv}}(page 175 in 1967 edition) </ref><ref name=RoweRoutledge> {{cite encyclopedia |url=http://books.google.com/?id=lnuwFH_M5o0C&pg=PA530&lpg=PA530&dq=atheism+routledge#v=onepage&q=atheism%20routledge&f=false |first=William L. |last=Rowe |authorlink=William L. Rowe |encyclopedia=[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]] |title=Atheism |year=1998 |editor=Edward Craig |isbn=9780415073103 |publisher=Taylor & Francis |quote=As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of "atheism" is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ...an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology. |accessdate=2011-04-09 |ref=harv}} </ref> <!-- ТҮР ЗУУР ТАВЬСАН!!!!!! <ref name=agnosticism-contrast> *{{cite web|title = Atheism | url=http://www.merriam-webster.com/concise/atheism?show=0&t=1323944845|work=Encyclopædia Britannica Concise|publisher=Merriam Webster|accessdate=2011-12-15 | quote = Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.}} *{{cite book|last=Zuckerman|first=edited by Phil|title=Atheism and secularity|year=2010|publisher=Praeger|location=Santa Barbara, Calif. [u.a.]|isbn=9780313351839 | quote = A major source of these biases is the lack of clear definitions. Atheism and secularity are defined in opposition to religion, with atheism (the rejection of theism) often perceived as an extreme form of secularism (the decline of religious influence over society). But atheism is a narrow term referring to a specific belief (that there is no god), whereas secularism has various meanings, including a range of attitudes (such as religious indifference, doubt, agnosticism, and atheism) as as behaviors (such as lack of regular church attendance or disregard for traditional religious morality). }} *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{cite web |year=1911 |url=http://www.1911encyclopedia.org/Atheism |title=Atheism |work=Encyclopædia Britannica | accessdate=2011-04-09 | quote = But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.}} </ref> --> <ref name=honderich> Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". ''The Oxford Companion to Philosophy''. Oxford University Press. p 376. ISBN 0-19-866132-0. </ref><ref name=religioustolerance> [[Religioustolerance.org]]'s short article on [http://www.religioustolerance.org/atheist4.htm Definitions of the term "Atheism"] suggests that there is no consensus on the definition of the term. Most dictionaries (see the OneLook query for [http://www.onelook.com/?w=atheism&ls=a "atheism"]) first list one of the more narrow definitions. * {{Cite book |url=http://www.ditext.com/runes/a.html |title=Dictionary of Philosophy |first=Dagobert D.(editor) |last=Runes |authorlink=Dagobert D. Runes |year=1942 edition |publisher=Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library |location=New Jersey |isbn=0-06-463461-2 |quote=(a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought |accessdate=2011-04-09}} – entry by [[Vergilius Ferm]] </ref><ref name=oxdicphil> {{cite encyclopedia |editor=Simon Blackburn |encyclopedia=The Oxford Dictionary of Philosophy |title=atheism |url=http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t98.e278 |accessdate=2011-12-05 |edition=2008 |year=2008 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |quote= Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.}}<!--Same in 2005 edition: http://books.google.com/books?id=WHILCw0hDA4C&pg=PA27&dq=%22atheism%22#v=onepage&q=%22atheism%22&f=false --> </ref><ref name=reldef>{{cite web |url=http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |title=Definitions: Atheism |publisher=Department of Religious Studies, University of Alabama |accessdate=2011-04-09 |archive-date=2011-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607093325/http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |url-status=dead }}</ref> }} [[Ангилал:Атеизм| ]] ed10uull54ihipnsv45y1cbps25eaiy 0 27406 775756 775386 2024-04-26T07:56:04Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Хот |албан ёсны нэр =Будапешт хот |гадаад нэр =<small><small>[[Мажар хэл|маж.]] Budapest</small></small> |хотын зураг =BudapestMontage.jpg |хотын зураг тайлбар = |хотын далбаа =Flag of Budapest (2011-).svg |хотын сүлд =Coa Hungary Town Budapest big.svg |хоч = |уриа = |газрын зураг =BudapestMap23.png |газрын зураг тайлбар =Унгар дахь Будапештын (тод ногоон) байршил |газрын зураг хэмжээ =200px |latd=48 |latm=08 |lats=41 |latNS=N |longd=17 |longm=06 |longs=46 |longEW=E |захиргаа төрөл =Улс |захиргаа нэр ={{HUN}} |захиргаа төрөл1 = |захиргаа нэр1 = |захиргаа төрөл2 = |захиргаа нэр2 = |захиргаа төрөл3 = |захиргаа нэр3 = |захиргаа төрөл4 = |захиргаа нэр4 = |байгуулагдсан нэр = |байгуулагдсан огноо = |байгуулагдсан нэр1 = |байгуулагдсан огноо1 = |байгуулагдсан нэр2 = |байгуулагдсан огноо2 = |байгуулагдсан нэр3 = |байгуулагдсан огноо3 = |удирдагч = |удирдагч нэр = |удирдагч1 = |удирдагч нэр1 = |удирдагч2 = |удирдагч нэр2 = |удирдагч3 = |удирдагч нэр3 = |газар нутаг нийт =525.16 |өндөр = |хүн ам нийт =1,737,000 |хүн ам жил =[[2011]] |хүн ам нягтшил =3,300 |хүн ам метро =3,284,110 |цагийн бүс =+1 |цагийн бүс зун =+2 |шуудангийн хаяг төрөл = |шуудангийн хаяг = |утасны код = |бусад нэр = |бусад тухай = |бусад нэр1 = |бусад тухай1 = |бусад нэр2 = |бусад тухай2 = |бусад нэр3 = |бусад тухай3 = |бусад нэр4 = |бусад тухай4 = |бусад нэр5 = |бусад тухай5 = |бусад нэр6 = |бусад тухай6 = |тэмдэглэл = |вэб хуудас =[http://english.budapest.hu/Engine.aspx budapest.hu] }} '''Будапешт''' ([[Мажар хэл|мажараар]] ''Budapest'' гэж бичнэ; монгол орос мажар англи цөмөөр {{Audio|Hu-Budapest.ogg|[ˈbudɒpɛʃt]}} - ''Будапешт'' гэж дууддаг) бол [[Унгар]] улсын [[нийслэл]], саятан [[хот]] юм. [[1878 он|1873]] онд [[Дунай мөрөн|Дунай мөрний]] баруун эргийн [[Буда]], [[Обуда]] хэмээх хоёр сууринг зүүн эргийн [[Пешт, Унгар|Пешт]] сууринтай нэгтгэснээр "Будапешт" нэрт хот үүсчээ.<ref name=Encarta>{{cite encyclopedia |last=Török |first=András |encyclopedia=[[Encarta]] |title=Budapest |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761572648/Budapest.html |accessdate=2008-04-06 |archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwQS7I2L |archivedate=2009-10-31 |deadurl=yes }} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761572648/Budapest.html |wayback=20080328191630 |text=Budapest |archiv-bot=2024-04-26 07:56:04 InternetArchiveBot }}</ref><ref>Molnar, A Concise History of Hungary, Chronology pp. 15.</ref> 1783 онд Буда Пешт хоёр нийлээд 48 мянга, 1900 онд нэгдмэл Будапешт 733 мянган хүнтэй байсан бол одоо [2011 онд] яг Будапешт хотын гэх 525 км² нутагт<ref name=Encarta/> 1.74 сая<ref>{{cite web|title=2011 Hungarian Census |url=http://www.nepszamlalas2011.hu/files/sharedUploads/Anyagok/2012/03_ho/Nepsz_1elozetes_egybe_int.pdf |work=Hungary Central Statistical Office|date=2012-03-27 |accessdate=2012-03-27}}</ref>, хотын гаднах хүй дүүргийг багтаахад 3.3 сая хүн оршин сууж байна.<ref>{{Cite web |url=http://www.bksz.hu/en.html |title=History of the Budapest Commuter Association (English)) |access-date=2012-08-17 |archive-date=2008-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081014055212/http://www.bksz.hu/en.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.bksz.hu/pdf/telep_lista.pdf |title=Settlements of the Budapest Commuter Area (Hungarian) |access-date=2012-08-17 |archive-date=2006-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061125034454/http://www.bksz.hu/pdf/telep_lista.pdf |url-status=dead }}</ref> ==Зүүлтийн холбоос== {{reflist}} [[Ангилал:Унгар]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] 02dm3tnny8wk1rnrm6ucwk1sbvusetx 0 28002 775759 769134 2024-04-26T08:19:25Z 202.131.229.14 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Хулан''' (? - 1225?) бол [[Мэргид|Увас Мэргидийн]] '''[[Дайр Усун|Дайр Усуны]]''' охин бөгөөд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] дөрөв дэх хатан юм. == Намтар == Хулан хатны тухай мэдээ түүхэнд анх [[Чингис хаан|Чингис хааны]] их цэрэг Найманы Таян ханыг ялж, түүний улсыг хураасны дараах [[Мэргид|Мэргидийн]] үлдэгдэлийг бут ниргэх үетэй холбогддог. Түүний эцэг Дайр усун бол Гурван Мэргидийн доторх увас Мэргидийн эзэн бөгөөд Буур хээрийн тулалдааны үед увас мэргэд аймгийг захирч байсан томоохон ноёдын нэг юм. [[Монголын Нууц Товчоо|'''Монголын нууц товчоонд''']] дурдахдаа: "Мөн хулгана жилийн (1204 он) намар ... мэргид иргэнийг эзлэхэд увас мэргидийн тэргүүлэгч Дайр-Үсүн гэгч хүн өөрийн охин Хуланг Чингис хаанд үзүүлэхээр авчирч явтал, замд тохиолдсон монгол цэрэг саатуулах тул Бааридайн Наяа ноёнд Дайр-Үсүн учирч өгүүлрүүн: "Би энэ охиноо Чингис хаанд үзүүлэхээр явж байна." гэвэл Наяа ноён өгүүлрүүн: "Охины чинь бид хамт аваачиж үзүүлье. Чи ганцаар одвол ийм самуун цагт тохиолдсон цэргүүд чамайг хорлох ба чиний охинтой самуурах тул хоёулаа хамт очьё. Чи намайг гурав хоног хүлээ." гэж дуртгаж хүлээлгэв. Тэндээс Наяа ноён Дайр-Үсүн хоёр Хуланг авч Чингис хаанд хүргэв. Наяа ноён гэртээ гурав хоног хүлээлгэснийг Чингис хаан сонсоод машид хилэгнэж " Чи энэ бүсгүйг ямар учиртай гэртээ хүлээлгэж байсан бэ?" гэж чанга тулган асууж, засаглан шийтгэх гэж байтал Хулан өгүүлрүүн: "Надад Наяа ноён хэлэхдээ, би хааны их ноён билээ. Бид хамт бараалхаж очьё, зам зуур цэргүүд самуурч болзошгүй гэж ятгасан. Хэрэв Наяа ноён учирч туслаагүй бол бид завсрын цэрэгт баригдаж, тэдний завшаан болох биш үү. Энэ Наяа ноёнтой учирсан нь сайн болов. Одоо энэ [[Наяа|Наяа ноёноос]] асуухын оронд хаан соёрхвол, тэнгэрээс заяасан, эцэг эхээс төрүүлсэн махбодийг минь шалгаж үзтүгэй" хэмээжээ. Тэмүжин, Хулангийн үгийг зөвшөөрч, мөн өдөр тэр даруй сорьж үзвэл Хулан хатны өчсөн үг үнэн байсан тул түүнийг хатан суудалд залж, соёрхон таалжээ. Наяа ноёны үг бас үнэн байж таарсанд: "Үнэн үгтэй, шударга хүн байна. Их үйл хэргийг тушаая" гээд өршөөж соёрхжээ.<ref>"Монголын нууц товчоо" УБ., 2017. орчуулсан Ц.Дамдинсүрэн. т.151-152. 197-р зүйл. </ref> Харин '''Лувсанданзаны''' зохиосон [[Алтан товч|'''Алтан товчид''']] дурдахдаа: Тэрбээр энэ үед өрлөг жанжиндаа хандан: " Хар багаас сүй тавьж ханилсан хатан Бөртэ бол сайн язгуурт эцгийн минь ханилуулсан халуун журамт хань минь билээ. Дайн тулааны талбараас хатан Хуланг олсон билээ би. Одоо орон гэртээ харьж буцахын цагт хатан Бөртэтэйгээ уулзахад хүнд байна. Тиймээс есөн та нарын хэн нэг нь түрүүлэн очиж, миний өмнөөс хатан Бөртэд учир явдлыг тайлбарлана уу" хэмээн хүсээд, [[Мухулай|Мухулайг]] явуулсан байна. Эзнийхээ даалгаврыг биелүүлэхэд Мухулайд мөн л халуухан байсан тул хаан эзнээ өчүүхэн ч хаацайлалгүйгээр: "Хаан маань ёс заншлыг ч дагалгүй, сайд жанжин нарынхаа татгалзахыг тоолгүйгээр царайны сайхан, барсын арьсан гэрийн өнгөнд автжээ. Тэгээд ёсыг ч гүйцээлгүй тэр дороо Хулан хатантай дэр нэгтгэсэн" хэмээн өгүүлж орхижээ. Гэтэл хариуд нь Бөртэ хатан: "Өчүүхэн миний хүсэл сэтгэл ч, хүн ардын зориг эрмэлзэл ч, бүгд л их эзний хүсэл соёрхолд захирагдана" хэмээн өгүүлээд: "Хаан хэнтэй нөхөрлөж, хэнтэй холбоо тогтоохыг түүний өөрийнх нь соёрхол мэдэх бизээ" хэмээгээд хэсэгхэн бодолхийлсний эцэст нь: "Эзэн харин шинэ хатандаа шинэ орд өргөө барьж өгөх болтугай" гэжээ. Тэмүжин энэ үгийг дуулаад нуруун дээрээс нь нэг их ачаа авч хаясан мэт сэтгэл даруй хөнгөрч, Хулан хатанд асар өргөө, гэр тэрэг, адуу мал тасалж, шадар хүмүүс гаргаж өгөөд тусад нь буулгаж, өөрөө Онон мөрнийг сэтгэл тэнүүн зорьсон байна. Ийнхүү Хулан хатан энэ үеэс их хатан Бөртийн удаах байрыг эзлэн суух болжээ. Хулан хатан төрөлхийн цэцэн сэргэлэн, үнэхээр үзэсгэлэн гоо, ариун нандин байсан тул төрийн их хатан Бөртэ ч түүнийг хүндэтгэн таалж: ''"Эрэг мөрөнд хун галуу олон гэнэм'' ''Эрхийгээ чинэтэл намнахаа'' ''Эзэн минь мэдэх буй за'' ''Энэ их улсад'' ''Эмс охид олон гэнэм'' ''Эрэн аваачихыг'' ''Эзэн минь өөрөө мэднэм зэ"'' хэмээсэн байдаг. Хулан хатандаа маш их хайр халамжтай байжээ. '''Сайр хээрийн Харилт''' нэрт газар тусгай орд өргөө байгуулсан ба түүнийг хариуцаж байсан нь Хулан хатан байв. Чингис хаан хойшдоо ч олон татвар эмс түүний дотор хятад, перс газрын гүнж нарыг авч байсан ч ганц Хулан хатнаа бусдаас илүү хайрладаг байжээ. Хэдийгээр Хулан хатны удам угсааныхан өөрөөс нь урваж одсон ч, мэргэдүүдийг толгой дараалан хядсан ч гэлээ Тэмүжин Хулангийн ахын амийг өршөөгөөд зогсохгүй, бие хамгаалах торгон цэргийнхээ нэг ангийг итгэл удирдуулжээ. [[Судрын чуулган]], [[Юань улсын судар]] зэрэг анхдагч эх сурвалжуудад Хулан хатныг, [[Чингис хаан|Чингис хаанд]] [[Хүлгэн]] нэртэй хүү төрүүлсэн тухай тодорхой тэмдэглэжээ. [[Алтан товч|Лу.Алтан товчи]] зэрэг 17-р зуунд бичигдсэн Монгол сурвалж бичигт Хөлүгэ нэрт гүнж төрүүлэв гэж бичсэн харагддаг.. Тэрээр баруун зүг [[Хорезмын эзэнт улс|сартуул]] иргэнд дайлаар мордоход мөн дагалдан яваад, '''Хиндикүшийн нуруунд''' таалал төгсчээ. Хулан хатны захирсан ордыг Саарь хээрийн харилт дахь орд, хоёрдугаар орд гэх зэргээр Юань улсын сударт өгүүлжээ. ==Эшлэл== <references/> [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Чингис хааны хатан]] [[Ангилал:Монголын хатан хаан]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] qo3d6uk921iq5bl230ue5gppu5v1kxz 0 37777 775747 686382 2024-04-26T06:22:21Z 202.179.18.6 /* Монгол үхэр */ wikitext text/x-wiki [[File:CH cow 2.jpg|thumb|Үхэр]] '''Үхэр''' нь дэлхий даяар хамгийн түгээмэл тархсан гэршүүлсэн салаа туурайтай, дээд үүдэн шүдгүй, хивдэг, эвэртэй ба эвэргүй ч байдаг хөхтөн амьтан. Үхрийг мал аж ахуйн (мах, сүү, арьс шир) зорилгоор болон уналга ачилганд хэрэглэдэг. Өдгөө дэлхий даяар үхрийн тоо 1.4 тэрбумд хүрээд байна. Манай улсад ч мөн адил үхрийг их эртнээс гэршүүлэн өсгөсөн ба Монголын мал аж ахуйн гол амьтан болохынхоо хувьд [[адуу]], [[тэмээ]], [[хонь]], [[ямаа]]ны хамтаар [[таван хошуу мал]] хэмээн нэрлэгддэг. Үхэр нь таван хошуу мал дотроо [[бод мал]] юм Сүргийн манлайг '''бух''', нас бие гүйцсэн агталсан эр үхрийг '''шар''', нас бие гүйцсэн эм үхрийг '''үнээ''', төлийг '''тугал''' /нэг настай/, '''бяруу''' /хоёр настай/ гэнэ. Манай орны үхэр сүргийн тоо толгой 2013 оны эхний сарын байдлаар 2 сая 541 мянга гаруй байна<ref>{{cite web |url=http://news.gogo.mn/r/116491|title=Монгол улс 40 сая толгой малтай боллоо|publisher=www.gogo.mn}}</ref>. Энэтхэгт үхрийг ариун амьтан гэж үздэг бөгөөд, үхэр гаргадаггүй, үхрийн мах иддэггүй байна. == Монгол үхэр == Монголчуудын сүү, махны хэрэгцээний ихэнхийг хангадаг. Арьс шир, хялгас хөөврийг нь ашиглана. Нас гүйцсэн эр үхрийг тэргэнд хөллөж тээврийн хэрэгсэл, унаа болгон ашиглана. Монгол үхэр нь байгаль цаг уурын янз бүрийн бүс нутагт дасан зохицсон тэсвэр хатуужилтай, байгалийн бэлчээрийг чадамгай ашиглан намар нас гүйцсэн үхэр 30-50%, өсвөр үхэр 60-80%-иар хаврын жингээ нэмэгдүүлж, тарга хүч авах чадвартай. Монгол үхэр зун, намрын улиралд өөх ихээр хуримтлуулдаг нь цаг агаарын хүнд нөхцөлийг даван туулах энергийн эх үүсвэр болдог. Хүрэн улаан, бидэртэй хүрэн зүс зонхилох боловч ухаа ягаан, хар, бөөр алаг зүс нилээд тохиолдоно. Гол төлөв мах сүүний чиглэлээр үржүүлдэг байна. Монгол бухын жин дунджаар 325-400 кг, үнээ 273-315 кг татдаг байна. Монгол үхрийн тухай Д.Гончиг МУ-ын гавьяат багш, академич; Р.Цэрэндулам ШУ-ны гавьяат ажилтан Доктор /Sc.D/, Проф; С.Дугаржав Доктор /Ph.D/; Ж.Гомбодорж Доктор /Ph.D/; Д.Чулуунбаатар ХААХХҮЯамны мэргэжилтэн, малзүйч; Ж.Нямдаваа Доктор /Ph.D/ нар ном, судлалдаа тодорхой бичсэн байдаг. Хуц пяда минь == Цахим холбоос == {{Commonscat|Cattle|Үхэр}} {{Wiktionary}} ==Эх сурвалж== {{Reflist}} [[Ангилал:Үхэр| ]] [[Ангилал:Эвэртэн]] [[Ангилал:мал]] 432ya9xc0cntxwiz8wx5gsxjt900sq9 775749 775747 2024-04-26T07:24:03Z Orgio89 4242 [[Special:Contributions/202.179.18.6|202.179.18.6]] ([[User talk:202.179.18.6|Яриа]]) хэрэглэгчийн [[Special:Diff/775747|775747]] засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki [[File:CH cow 2.jpg|thumb|Үхэр]] '''Үхэр''' нь дэлхий даяар хамгийн түгээмэл тархсан гэршүүлсэн салаа туурайтай, дээд үүдэн шүдгүй, хивдэг, эвэртэй ба эвэргүй ч байдаг хөхтөн амьтан. Үхрийг мал аж ахуйн (мах, сүү, арьс шир) зорилгоор болон уналга ачилганд хэрэглэдэг. Өдгөө дэлхий даяар үхрийн тоо 1.4 тэрбумд хүрээд байна. Манай улсад ч мөн адил үхрийг их эртнээс гэршүүлэн өсгөсөн ба Монголын мал аж ахуйн гол амьтан болохынхоо хувьд [[адуу]], [[тэмээ]], [[хонь]], [[ямаа]]ны хамтаар [[таван хошуу мал]] хэмээн нэрлэгддэг. Үхэр нь таван хошуу мал дотроо [[бод мал]] юм Сүргийн манлайг '''бух''', нас бие гүйцсэн агталсан эр үхрийг '''шар''', нас бие гүйцсэн эм үхрийг '''үнээ''', төлийг '''тугал''' /нэг настай/, '''бяруу''' /хоёр настай/ гэнэ. Манай орны үхэр сүргийн тоо толгой 2013 оны эхний сарын байдлаар 2 сая 541 мянга гаруй байна<ref>{{cite web |url=http://news.gogo.mn/r/116491|title=Монгол улс 40 сая толгой малтай боллоо|publisher=www.gogo.mn}}</ref>. Энэтхэгт үхрийг ариун амьтан гэж үздэг бөгөөд, үхэр гаргадаггүй, үхрийн мах иддэггүй байна. == Монгол үхэр == Монголчуудын сүү, махны хэрэгцээний ихэнхийг хангадаг. Арьс шир, хялгас хөөврийг нь ашиглана. Нас гүйцсэн эр үхрийг тэргэнд хөллөж тээврийн хэрэгсэл, унаа болгон ашиглана. Монгол үхэр нь байгаль цаг уурын янз бүрийн бүс нутагт дасан зохицсон тэсвэр хатуужилтай, байгалийн бэлчээрийг чадамгай ашиглан намар нас гүйцсэн үхэр 30-50%, өсвөр үхэр 60-80%-иар хаврын жингээ нэмэгдүүлж, тарга хүч авах чадвартай. Монгол үхэр зун, намрын улиралд өөх ихээр хуримтлуулдаг нь цаг агаарын хүнд нөхцөлийг даван туулах энергийн эх үүсвэр болдог. Хүрэн улаан, бидэртэй хүрэн зүс зонхилох боловч ухаа ягаан, хар, бөөр алаг зүс нилээд тохиолдоно. Гол төлөв мах сүүний чиглэлээр үржүүлдэг байна. Монгол бухын жин дунджаар 325-400 кг, үнээ 273-315 кг татдаг байна. Монгол үхрийн тухай Д.Гончиг МУ-ын гавьяат багш, академич; Р.Цэрэндулам ШУ-ны гавьяат ажилтан Доктор /Sc.D/, Проф; С.Дугаржав Доктор /Ph.D/; Ж.Гомбодорж Доктор /Ph.D/; Д.Чулуунбаатар ХААХХҮЯамны мэргэжилтэн, малзүйч; Ж.Нямдаваа Доктор /Ph.D/ нар ном, судлалдаа тодорхой бичсэн байдаг. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Cattle|Үхэр}} {{Wiktionary}} ==Эх сурвалж== {{Reflist}} [[Ангилал:Үхэр| ]] [[Ангилал:Эвэртэн]] [[Ангилал:мал]] kzt2l8mtsx4jvdb7ntt733b5bejc7q1 0 38026 775772 775395 2024-04-26T11:25:53Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dijkstra Animation.gif|thumb|right]] '''Дижикстрагийн алгоритм''', Dijkstra –ийн алгоритмыг 1956 онд Нидерландын компьютерын эрдэмтэн судлаач Edsger Dijkstra үүсгэн томъёолсон ба 1959 онд нийтлүүлсэн. Графийн хайлтийн алгоритм бөгөөд нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдвэрлэдэг. Графийн ирмэгүүд нь сөрөг биш утгатай нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдсэн бөгөөд хамгийн богино замын модыг гаргаж өгдөг. Энэ алгоритм нь хамгийн бага замыг олохдоо эхний цэгээс графын зангилаа бүрээр дайрдаг. Алгоритм нь нэг зангилаанаас өөр нэг зангилаа очих хамгийн богино замыг олохоор ажиллах ба хамгийн дөт замыг олмогц програм зогсоно. Жишээлбэл: Дижикстрагийн алгоритм нь нэг хотоос өөр нэг хотруу холбосон эхлэлийн цэг болон төгсгөлийн цэгийн хоорондох зай хамгийн богино байхаар тооцон олдог. Улмаар , хамгийн эхний богино зам бол сүлжээний шугамын протоколуудад өргөн ашигладаг, тухайлбал IS-IS ба OSPF(нээлттэй хамгийн эхний богино зам) юм. Дижикстрагийн анхны алгоритмийн бага эрэмбийг олох дараалалд O(|V2|) –ийг хэрэглэдэггүй. V нь координатын босоо тэнхлэг дэх тоо. Энэ алгоритмын санааг Leyzorek бас дэвшүүлж байсан. Бага эрэмбэтэй дараалал дээр суурилсан Fibonacci-ийн овоолго байдлаар O(|E|+|V|log|V|) томёонд хэрэгжүүлсэн. E- эрмэгийн тоо Энэ нь шинж тэмдэггүй ,сөрөг биш утгагай, нэг эхтэй ,богино замаа хамгийн хурдан мэдэх алгоритм юм. == 1.Алгоритм == [[Image:Dijkstras progress animation.gif|thumb|Illustration of Dijkstra's algorithm search for finding path from a start node (lower left, red) to a goal node (upper right, green) in a [[robotics|robot]] [[motion planning]] problem. Open nodes represent the "tentative" set. Filled nodes are visited ones, with color representing the distance: the greener, the farther. Nodes in all the different directions are explored uniformly, appearing as a more-or-less circular [[wavefront]] as Dijkstra's algorithm uses a [[consistent heuristic|heuristic]] identically equal to 0.]] Бид одоо анхны гэж нэрлэгдсэн зангилаанаас эхэлнэ. Заннгилааны зайг Y үсгээр тэмдэглэнэ. Анхны зангилаанаас Y хүртэлхийг зай гэдэг. Дижикстрагийн алгоритмаар зарим анхдагч зайн утгуудыг оноож өгдөг, алхам алхмаар сайжруулдаг. 1. Эхлээд бүх зангилаандаа анхны утгыг олгоно: Тэр нь манай анхны зангилаанаас бусад зангилаанд тодорхойгүй буюу тэг гэдэг утга өгнө. 2. Анхдагч зангилааг тухайн зангилаа болгож авна. Бүх зангилааг агуулсан зочлоогүй зангилаануудын олонлогыг үүсгэнэ. 3. Тухайн зангилааны хувьд хөрш зангилаануудад анхааран тэдрээрийг урьдчилан бодож тооцоолно. Одоогийн а зангилаа 6-ийн урттай гэж тэмдэглэгдсэн, түүний b хөрш зангилаатай холбогдсон ирмэгийн урт нь 2 бол b хүртэлх урт нь (6+2=8) болно. Хэрэв энэ зай нь өмнө b хүртэлх урьдчилсан зайнаас бага бол түүнийг дарж бичнэ. Шалгаж үзсэн ч гэсэн (зочилсон ) гэж тэмдэглээгүй бол тэр зангилаа зочлоогүй олонлогт байсаар байна. 4. Тухайн зангилааны бүх хөршүүдийг авч үзсэний дараа тухайн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглээд зочлоогүй олонлогоос хасна. Зочилсон зангилааг дахин хэзээ ч шалгахгүй. 5. Хэрвээ очих ёстой эцсийн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглэсэн бол (2 зангилааны хоорондох зам) тодорхойлогдсон, хэрэв зочлоогүй олонлог дахь зангилаануудын урьдчилсан хамгийн бага зай нь тодорхойгүй бол (төлөвлөгдсөн нэвтрэлт дууссан эсвэл анхны зангилаа болон үндсэн зочлоогүй зангилааны хооронд холбоо байхгүй байна). Тэгээд алгоритм дуусна. 6. Хамгийн бага урьдчилсан зайтай зочлоогүй зангилааг шинэ тухайн зангилаа болгоод 3-р алхам руу буцаана. == Тайлбар/description/ == :Та хотын газрын зургаас нэг газарт хүрэх хамгийн богино замыг олохын тулд анх эхлэх газар болон явах замаа тодорхойлох хэрэгтэй. Явах замаа тодорхойлохдоо: эхлэх цэгээс очих газар хүртлээ шулуунаар холбоно. Үүнийг хязгааргүй орон зайд ашиглах боломжгүй гэхдээ очоогүй газруудаа хаяглалгүй үлдээдэг.... == Ажиллах, гүйцэтгэх хугацаа == Дижикстрагын алгоритмын дээд хугацааг тооцоолохдоо төгсгөлийн тоо/E/ ба оройн тоо/V/ дүрсэлж болох ба функцээр илэрхийлэхэд |E|, |V| гэж тэмдэглэдэг. Ямарч oройн Q олонлогийн явах хугацаа О(|E|*dkq + |V|*emq) dkq ба emq нь хамгийн цөөн үйлдэл ба бага хугацаа зарах үйлдлүүд юм. Хамгиин хялбар Дижикстрагын алгоритмын хэрэглээ бол Q-г жирийн хэлхээтэй жагсаалт эсвэл цуваанд хадгалж, хамгийн бага хугацааг гаргах бол Q дэх оройнуудаас шугаман хайлт хийх юм. Энэ тохиолдолд явах хугацаа О(|E|+|V|^2)=O(|V|^2). Сийрэг граф-д Дижисктрагын алгоритмыг холбоост листэнд хийж хоёртын модны хайлт, хоёртын овоолго эсвэл фибонакын овоолгын анхдагч дарааллаар ашиглаж хамгийн бага хугацаа олохыг хурдан болгож алгоритмаа үр дүнтэйгээр шийдвэрлэсэн. Хоёртын модны хайлт эсвэл , хоёртын овоолго хэрэглэж хугацааг О((|E|+|V|)log|V|) олно. Энэ нь O(|E|log|V|)-ээр граф холбоостой үед дийлэгддэг. Энгийн хоёртын овоолго дээр О(|V|)хугацааг хэмнэхийн тулд oрой болгоны заагчийг овоолгын заагчтай хамт санах хэрэгтэй (бас анхны дараалал Q өөрчлөгдөхөд хугацаа хоцрогдолгүй байх ). Тэгэхлээр зөвхөн O(lov|V|)цаг авна. Фибонакын овоолго үүнийг O(|E|+|V|log|V|) болгож сайжруулна. Чиглэл нь тодорхой бус график зурган дээр хамгийн богино замыг шугаман хугацаанд олох боломжтой, оройнуудыг хамгийн богино хугацаанд бага зам туулхаар тооцоолон бодохдоо математикийн дүрмийн боловсруулалтыг ашигладаг. ==Тэмдэглэл== {{reflist}} == Эшлэл == * {{cite journal | authorlink = Edsger W. Dijkstra | first1 = E. W. | last1 = Dijkstra | url= http://www-m3.ma.tum.de/twiki/pub/MN0506/WebHome/dijkstra.pdf | title = A note on two problems in connexion with graphs | journal = Numerische Mathematik | volume = 1 | year = 1959 | pages = 269–271 | ref = harv | doi = 10.1007/BF01386390}} * {{cite book | author1-link = Thomas H. Cormen | first1 = Thomas H. | last1 = Cormen | author2-link = Charles E. Leiserson | first2 = Charles E. | last2 = Leiserson | author3-link = Ronald L. Rivest | first3 = Ronald L. | last3 = Rivest | author4-link = Clifford Stein | first4 = Clifford | last4 = Stein | title = [[Introduction to Algorithms]] | edition = Second | publisher = [[MIT Press]] and [[McGraw–Hill]] | year = 2001 | isbn = 0-262-03293-7 | chapter = Section 24.3: Dijkstra's algorithm | pages = 595–601}} * {{cite conference|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|conference=25th Annual Symposium on Foundations of Computer Science|year=1984|publisher=[[IEEE]]|pages=338&ndash;346|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934|ref=harv|doi=10.1109/SFCS.1984.715934}} {{Webarchiv|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934 |wayback=20121011090757 |text=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms |archiv-bot=2024-04-26 11:25:52 InternetArchiveBot }} * {{cite journal|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|journal=Journal of the Association for Computing Machinery|volume=34|year=1987|pages=596&ndash;615|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?id=28874|ref=harv|doi=10.1145/28869.28874|issue=3}} * {{cite journal | first1 = F. Benjamin | last1 = Zhan | first2 = Charles E. | last2 = Noon | month =February | year = 1998 | title = Shortest Path Algorithms: An Evaluation Using Real Road Networks | journal = [[Transportation Science]] | volume = 32 | issue = 1 | pages = 65–73 | doi = 10.1287/trsc.32.1.65}} * {{cite book|first1=M.|last1=Leyzorek|first2=R. S.|last2=Gray|first3=A. A.|last3=Johnson|first4=W. C.|last4=Ladew|first5=S. R.|last5=Meaker, Jr.|first6=R. M.|last6=Petry|first7=R. N.|last7=Seitz|title=Investigation of Model Techniques &mdash; First Annual Report &mdash; 6 June 1956 &mdash; 1 July 1957 &mdash; A Study of Model Techniques for Communication Systems|publisher=Case Institute of Technology|location=Cleveland, Ohio|year=1957|ref=harv}} * {{cite journal|first1=D.E.|last1=[[Donald_Knuth|Knuth]]|title=A Generalization of Dijkstra's Algorithm|journal=[[Information Processing Letters]]|volume=6|number=1|pages=1–5|year=1977}} == Холбоос == {{linkfarm|date=September 2012}} {{Commons category|Dijkstra's algorithm}} * C/C++ ** [https://github.com/xtaci/algorithms/blob/master/include/dijkstra.h Dijkstra's Algorithm in C++] ** [http://www.boost.org/doc/libs/1_43_0/libs/graph/doc/dijkstra_shortest_paths.html Implementation in Boost C++ library] ** [http://www.rawbytes.com/dijkstras-algorithm-in-c/ Dijkstra's Algorithm in C Programming Language] * Java ** [http://www.dgp.toronto.edu/people/JamesStewart/270/9798s/Laffra/DijkstraApplet.html Applet by Carla Laffra of Pace University] ** [https://web.archive.org/web/20200217212029/http://students.ceid.upatras.gr/~papagel/english/java_docs/minDijk.htm Visualization of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20070927234553/http://www-b2.is.tokushima-u.ac.jp/~ikeda/suuri/dijkstra/Dijkstra.shtml Shortest Path Problem: Dijkstra's Algorithm] ** [http://www.unf.edu/~wkloster/foundations/DijkstraApplet/DijkstraApplet.htm Dijkstra's Algorithm Applet] ** [http://code.google.com/p/annas/ Open Source Java Graph package with implementation of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20150307205448/http://www.stackframe.com/software/PathFinder A Java library for path finding with Dijkstra's Algorithm and example Applet] ** [https://github.com/graphhopper/graphhopper/tree/90879ad05c4dfedf0390d44525065f727b043357/core/src/main/java/com/graphhopper/routing Dijkstra's algorithm as bidirectional version in Java] * C#/.Net ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/ShortestPathCalculation.aspx Dijkstra's Algorithm in C#] ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/FastHeapDijkstra.aspx Fast Priority Queue Implementation of Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20180121140629/http://quickgraph.codeplex.com/ QuickGraph, Graph Data Structures and Algorithms for .NET] * [https://web.archive.org/web/20141220002741/http://optlab-server.sce.carleton.ca/POAnimations2007/DijkstrasAlgo.html Dijkstra's Algorithm Simulation] * [http://purl.umn.edu/107247 Oral history interview with Edsger W. Dijkstra], [[Charles Babbage Institute]] University of Minnesota, Minneapolis. * [http://www.cs.sunysb.edu/~skiena/combinatorica/animations/dijkstra.html Animation of Dijkstra's algorithm] * [http://bonsaicode.wordpress.com/2011/01/04/programming-praxis-dijkstra’s-algorithm/ Haskell implementation of Dijkstra's Algorithm] on Bonsai code * [http://hansolav.net/sql/graphs.html Implementation in T-SQL] * [https://web.archive.org/web/20121218050306/http://www.mathworks.com/matlabcentral/fileexchange/20025-advanced-dijkstras-minimum-path-algorithm A MATLAB program for Dijkstra's algorithm] * [https://web.archive.org/web/20140116200833/http://www.turb0js.com/a/Dijkstra%27s_Algorithm Step through Dijkstra's Algorithm in an online JavaScript Debugger] [[Ангилал:Оновчлолын алгоритм]] [[Ангилал:Граф хайлтын алгоритм]] [[Ангилал:Routing]] [[Ангилал:Аялал ба маршрутын төлөвлөлт]] 31g4kezhu942rpfj78v9qy6ay03wroa 0 38344 775737 655282 2024-04-26T05:31:05Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг | NameInRegionalsprache1 = Principáu d’Asturies | NameInStaatssprache = Principado de Asturias | Regionalsprache1= ([[Астур хэл|аст.]]) | NameInRegionalsprache2= Principao d’Asturias | Regionalsprache2= ([[Галис хэл|гал.]]) | NameMongolisch= Астурийн Вант Улс | Flagge= Flag of Asturias.svg | Flaggenbreite= 150px | Flaggenrahmen= | Flaggenartikel= Астурийн далбаа | Flaggentext= | Wappen= Coat of Arms of Asturias.svg | Wappenbreite= 80px | Wappenartikel= Астурийн сүлд | Wappentext= | KarteLageInSpanien= Asturias in Spain (including Canarias).svg | Hauptstadt= [[Овьедо]] | Fläche= 10602 <!--{{FL|ES|33000}}--> | Einw= {{EWZN|ES|33000}} | EinwStand= <small>''({{EWD|ES-AS}})''</small><ref name="EWQ|ES-AS">{{EWQ|ES-AS}}</ref> | Nord-SüdCirca= 76 хүртэл | West-OstCirca= 214 | ISO 3166-2= AS | URL= www.asturias.es/ | AmtssprachenAusserSpanisch = | AutonomieSeit= 1982 оны нэгдүгээр сарын 11 | Präsident=Адрьян Барбон Родригес | Partei= Испанийн Социалист Ажилчны Нам | Abkz= ИСАН | SitzeKongress= 8 | SitzeSenat= 6 | Gliederung= 78 коммун | Hymne= Asturias, Patria querida<br />[[File:Himnoasturias 4 julio 2010.ogg|155x125px]] | KarteLokal= }} '''Астури''' {{mongolUnicode|ᠠᠰᠲ᠋ᠦ᠋ᠷ}} ({{lang-es|Asturias}}; албан ёсоор ''Principado de Asturias'', [[Астур хэл|аст.]] ''Asturies'', албан ёсоор ''Principáu d’Asturies''; {{lang-mn|Астурийн Вант Улс}}) [[Испани]] улсын 1.1 сая хүн оршин суудаг [[Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг|өөртөө засах муж]]. Засаг захиргааны төв нь [[Овьедо]] нь {{EWZ|ES|33044}} оршин суугчтай. == Газар зүй == Астурийн умард талд нь [[Бискайн булан|Кантабрийн тэнгис]], өмнө талд нь [[Кантабрийн нуруу]] байх ба энэ хооронд баруунаас зүүн тийш нарийссан газар нутагтай. Өрнөд талдаа [[Галиси]]тай, өмнөд талаараа [[Кастили ба Леон]]той, зүүн талаараа [[Кантабри|Кантабри мужуудтай]] хиллэнэ. Тэнгисийн эргээ [[Коста Верде]] хэмээн нэрлэх ба энэ нь испанидаа хамгийн сайхан байгальтайд тооцогддог. Мужийн газар нутаг бүхэлдээ [[далайн уур амьсгал|тэнгисийн цаг уурын]] нөлөөнд байх тул төв болон өмнө зүгийн хэт халуун, хуурай цаг ууртай мужуудаас ялгарна. Тиймээс ч энэ мужийн нутаг дэвсгэрийн дийлэнх нь ногоон бүрхүүлтэй España Verde, „ногоон Испани“). == Хүн ам == Хүн амын ихэнх нь мужийн төв хэсгийн хөндийд болон эрэг орчмын хотууд болох [[Хихон]] ба [[Авилес]] зэрэгт төвлөрсөн байх бөгөөд уулын бүс нутгаар хүн амын нягтрал багатай. ==Зураг== <gallery widths="160px" heights="130px"> Asturian sheep.jpg|Астурийн хонь Picos Europa.jpg|Хөдөө Gijon-playa san lorenzo y Cimadevilla.JPG|Хихон хотын тэнгисийн эрэг SotresPanorama.jpg|Кантабрийн нурууны уулс </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Asturias|Астури}} {{Wikivoyage}} * [https://web.archive.org/web/20201211010827/https://www.asturias.es/ Астурийн Засгийн газрын цахим хуудас] ==Лавлах холбоос== {{лавлах холбоос}} {{Хөтлөгч мөр Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг}} [[Ангилал:Астури| ]] [[Ангилал:Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг]] [[Ангилал:Европын бүс нутаг]] 02b76gvqesqbudm6mp1es2u3b4u0tzj 4 40836 775720 772427 2024-04-25T20:21:28Z MediaWiki message delivery 26946 /* Vote now to select members of the first U4C */ шинэ хэсэг wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{/header}} == The Vector 2022 skin as the default in two weeks? == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Wikimania 2022 Vector (2022) Presentation.pdf|thumb|The slides for our presentation at Wikimania 2022|page=26]] Hello. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. '''In two weeks, we would like to make the Vector 2022 skin the default on this wiki.''' We have been working on it for the past three years. So far, it has been the default on more than 30 wikis, including sister projects, all accounting for more than 1 billion pageviews per month. On average [[phab:T317529#8246686|87% of active logged-in users]] of those wikis use Vector 2022. It would become the default for all logged-out users, and also all logged-in users who currently use Vector legacy. Logged-in users can at any time switch to [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|any other skins]]. No changes are expected for users of these skins. <div style="width:100%; margin:auto;"><gallery widths="220" heights="150" mode="packed" caption="Top of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 top.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 top.png|Vector 2022 </gallery><gallery widths="220" heights="150" mode="packed" caption="A section of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 scrolled.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|Vector 2022 </gallery></div> === About the skin === '''[Why is a change necessary]''' The current default skin meets the needs of the readers and editors as these were 13 years ago. Since then, new users have begun using Wikimedia projects. [https://diff.wikimedia.org/2022/08/18/prioritizing-equity-within-wikipedias-new-desktop/ The old Vector doesn't meet their needs.] '''[Objective]''' The objective for the new skin is to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. It draws inspiration from previous requests, the [[metawiki:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey|Community Wishlist Surveys]], and gadgets and scripts. The work helped our code follow the standards and improve all other skins. [[phab:phame/post/view/290/how_and_why_we_moved_our_skins_to_mustache/|We reduced PHP code in Wikimedia deployed skins by 75%]]. The project has also focused on making it easier to support gadgets and use APIs. '''[Changes and test results]''' The skin introduces a [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features|series of changes]] that improve readability and usability. The new skin does not remove any functionality currently available on the Vector skin. * The sticky header makes it easier to find tools that editors use often. It decreases scrolling to the top of the page by 16%. * The new table of contents makes it easier to navigate to different sections. Readers and editors jumped to different sections of the page 50% more than with the old table of contents. It also looks a bit different on talk pages. * The new search bar is easier to find and makes it easier to find the correct search result from the list. This increased the amount of searches started by 30% on the wikis we tested on. * The skin does not negatively affect pageviews, edit rates, or account creation. There is evidence of increases in pageviews and account creation across partner communities. '''[Try it out]''' Try out the new skin by going to the appearance tab in [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|your preferences]] and selecting Vector 2022 from the list of skins. === How can editors change and customize this skin? === It's possible to configure and personalize our changes. We support volunteers who create new gadgets and user scripts. Check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Repository|our repository]] for a list of currently available customizations, or add your own. === Our plan === '''If no large concerns are raised, we plan on deploying in the week of October 3, 2022'''. If your community would like to request more time to discuss the changes, hit the button and write to us. We can adjust the calendar. <div style="text-align: center;">[[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|<span class="plainlinks mw-ui-button">Request for more time to discuss the change</span>]]</div> If you'd like ask our team anything, if you have questions, concerns, or additional thoughts, please ping me here or write on the [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|talk page of the project]]. We will gladly answer! Also, [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions|see our FAQ]]. Thank you! [[mw:User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[mw:User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 04:15, 22 Есдүгээр сар 2022 (UTC) :Hey, was wondering how you were going with this - looks like the old skin is still intact? [[User_talk:Chinneeb|<span style="color:blue">chinneeb</span>]] 11:35, 18 Аравдугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&oldid=23838600 --> == Update on Vector 2022 == [[File:Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|thumb]] <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello. I'm sorry for not communicating in your language. I'll be grateful if you translated my message. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Web team]] working on the new skin, [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]]. We wanted to apologize for the delays in the deployment of Vector 2022. We know many of you are waiting for this eagerly. We have been delaying the deployment because we have been working on the logos. It has taken us more time than originally expected. Once the logos are ready, we will let you know the exact date of deployment. '''We are planning for either the next (more likely) or the following week'''. If your wiki doesn't currently have a localized logo, we encourage you to [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|reach out to us]] and we can help make one. We invite you to [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements#contact|get involved in the project]]. Contact us if you have any questions or need any help, particularly with the compatibility of gadgets and user scripts. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 23:24, 19 Аравдугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&oldid=23955535 --> == Invitation to attend “Ask Me Anything about Movement Charter” Sessions == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] Hello all, During the 2022 Wikimedia Summit, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Movement Charter Drafting Committee]] (MCDC) presented the first outline of the Movement Charter, giving a glimpse on the direction of its future work, and the Charter itself. The MCDC then integrated the initial feedback collected during the Summit. Before proceeding with writing the Charter for the whole Movement, the MCDC wants to interact with community members and gather feedback on the drafts of the three sections: Preamble, Values & Principles, and Roles & Responsibilities (intentions statement). The Movement Charter drafts will be available on the Meta page [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Content|here]] on November 14, 2022. Community wide consultation period on MC will take place from November 20 to December 18, 2022. Learn more about it [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|here]]. With the goal of ensuring that people are well informed to fully participate in the conversations and are empowered to contribute their perspective on the Movement Charter, three '''“Ask Me Anything about Movement Charter"''' sessions have been scheduled in different time zones. Everyone in the Wikimedia Movement is invited to attend these conversations. The aim is to learn about Movement Charter - its goal, purpose, why it matters, and how it impacts your community. MCDC members will attend these sessions to answer your questions and hear community feedback. The “Ask Me Anything” sessions accommodate communities from different time zones. Only the presentation of the session is recorded and shared afterwards, no recording of conversations. Below is the list of planned events: *<s>'''Asia/Pacific''': November 4, 2022 at 09:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1667552400 your local time]). Interpretation is available in Chinese and Japanese.</s> * '''Europe/MENA/Sub Saharan Africa''': November 12, 2022 at 15:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1668265257 your local time]). Interpretation is available in Arabic, French and Russian. * '''North and South America/ Western Europe''': November 12, 2022 at 15:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1668265257 your local time]). Interpretation is available in Spanish and Portuguese. On the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|Meta page]] you will find more details; Zoom links will be shared 48 hours ahead of the call. '''Call for Movement Charter Ambassadors''' Individuals or groups from all communities who wish to help include and start conversations in their communities on the Movement Charter are encouraged to become [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Movement Charter Ambassadors Program/About|Movement Charter Ambassadors]] (MC Ambassadors). MC Ambassadors will carry out their own activities and get financial support for enabling conversations in their own languages. [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Team|Regional facilitators]] from the Movement Strategy and Governance team are available to support applicants with MC Ambassadors grantmaking. If you are interested please sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Movement Charter Ambassadors Program/About|here]]. Should you have specific questions, please reach out to the MSG team via email: strategy2030@wikimedia.org or on the MS forum. We thank you for your time and participation. On behalf of the Movement Charter Drafting Committee,<section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 15:33, 7 Арваннэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Apply for Funding through the Movement Strategy Community Engagement Package to Support Your Community == :''{{More languages}}'' <section begin="announcement-content" /> The Wikimedia Movement Strategy implementation is a collaborative effort for all Wikimedians. [[m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation Grants]] support projects that take the current state of a [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy Initiative]] and push it one step forward. If you are looking for an example or some guide on how to engage your community further on Movement Strategy and the Movement Strategy Implementation Grants specifically, you may find this '''[[m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/Community Engagement Package|community engagement package]]''' helpful. The goal of this community engagement package is to support more people to access the funding they might need for the implementation work. By becoming a recipient of this grant, you will be able to support other community members to develop further grant applications that fit with your local contexts to benefit your own communities. With this package, the hope is to break down language barriers and to ensure community members have needed information on Movement Strategy to connect with each other. Movement Strategy is a two-way exchange, we can always learn more from the experiences and knowledge of Wikimedians everywhere. We can train and support our peers by using this package, so more people can make use of this great funding opportunity. If this information interests you or if you have any further thoughts or questions, please do not hesitate to reach out to us as your [[m:Special:MyLanguage/Movement_Strategy_and_Governance/Team|regional facilitators]] to discuss further. We will be more than happy to support you. When you are ready, follow the steps on [[m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About |this page]] to apply. We look forward to receiving your application. Best regards, <br> Movement Strategy and Governance Team <br> Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 16:26, 14 Арваннэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Opportunities open for the Ombuds commission and the Case Review Committee == <section begin="announcement-content" /> <div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;"> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] ''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>'' </div> Hi everyone! The Ombuds commission (OC) and the Case Review Committee (CRC) are looking for members. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to do so. There is more information below about the opportunity and the skills that are needed. '''About the Ombuds commission''' The Ombuds commission (OC) works on all Wikimedia projects to investigate complaints about violations of the privacy policy, especially in use of [[m:Special:MyLanguage/CheckUser policy|CheckUser]] and [[m:Special:MyLanguage/Oversight policy|Oversight]] (also known as Suppression) tools. The Commission mediates between the parties of the investigation and, when violations of the policies are identified, advises the Wikimedia Foundation on best handling. They may also assist the General Counsel, the Chief Executive Officer, or the Board of Trustees of the Foundation in these investigations when legally necessary. For more on the OC's duties and roles, '''[[m:Special:MyLanguage/Ombuds commission|see Ombuds commission on Meta-Wiki]]'''. Volunteers serving in this role should be experienced Wikimedians, active on any project, who have previously used the CheckUser/Oversight tools OR who have the technical ability to understand these tools and the willingness to learn them. They must be able to communicate in English, the common language of the commission. They are expected to be able to engage neutrally in investigating these concerns and to know when to recuse when other roles and relationships may cause conflict. Commissioners will serve '''two-year terms''' (note that this is different from past years, when the terms have been for one year). '''About the Case Review Committee''' The Case Review Committee (CRC) reviews appeals of eligible Trust & Safety office actions. The CRC is a critical layer of oversight to ensure that Wikimedia Foundation office actions are fair and unbiased. They also make sure the Wikimedia Foundation doesn’t overstep established practices or boundaries. For more about the role, '''[[m:Special:MyLanguage/Case Review Committee|see Case Review Committee on Meta-Wiki]]'''. We are looking for current or former functionaries and experienced volunteers with an interest in joining this group. Applicants must be fluent in English (additional languages are a strong plus) and willing to abide by the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee/Charter|terms of the Committee charter]]. If the work resonates and you qualify, please apply. Committee members will serve '''two-year terms''' (note that this is different from past years, when the terms have been for one year). '''Applying to join either of these groups''' Members are required to sign the [[m:Special:MyLanguage/Confidentiality agreement for nonpublic information|Confidentiality agreement for nonpublic information]] and must be willing to comply with the appropriate Wikimedia Foundation board policies (such as the [[m:Special:MyLanguage/Access to nonpublic information policy|access to non-public information policy]] and the [[foundation:Special:MyLanguage/Privacy policy|Foundation privacy policy]]). These positions requires a high degree of discretion and trust. Members must also be over 18 years of age. '''If you are interested in serving in either capacity listed above,''' please write in English to the Trust and Safety team at ca[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org (to apply to the OC) or to the Legal Team at legal[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org (to apply to the CRC) with information about: * Your primary projects * Languages you speak/write * Any experience you have serving on committees, whether movement or non-movement * Your thoughts on what you could bring to the OC or CRC if appointed * Any experience you have with the Checkuser or Oversight tools (OC only) * Any other information you think is relevant '''The deadline for applications is 31 December 2022 in any timezone.''' Please feel free to pass this invitation along to any users who you think may be qualified and interested. Thank you! On behalf of the Committee Support team,<br /><section end="announcement-content" /> <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Community Wishlist Survey 2023 opens in January! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''{{int:Please-translate}}'' {{int:Hello}} The [[m:Community Wishlist Survey 2023|'''Community Wishlist Survey (CWS) 2023''']], which lets contributors propose and vote for tools and improvements, starts next month on Monday, [https://zonestamp.toolforge.org/1674496831 23 January 2023, at 18:00 UTC] and will continue annually. We are inviting you to share your ideas for technical improvements to our tools and platforms. Long experience in editing or technical skills is not required. If you have ever used our software and thought of an idea to improve it, this is the place to come share those ideas! The dates for the phases of the Survey will be as follows: * Phase 1: Submit, discuss, and revise proposals – Monday, Jan 23, 2023 to Sunday, Feb 6, 2023 * Phase 2: WMF/Community Tech reviews and organizes proposals – Monday, Jan 30, 2023 to Friday, Feb 10, 2023 * Phase 3: Vote on proposals – Friday, Feb 10, 2023 to Friday, Feb 24, 2023 * Phase 4: Results posted – Tuesday, Feb 28, 2023 If you want to start writing out your ideas ahead of the Survey, you can start thinking about your proposals and draft them in [[m:Community Wishlist Survey/Sandbox|the CWS sandbox]]. We are grateful to all who participated last year. See you in January 2023! </div> {{int:Feedback-thanks-title}} <bdi lang="en" dir="ltr">Community Tech, [[m:User:STei (WMF)|STei (WMF)]]</bdi> 12:59, 13 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:STei_(WMF)/CWS_2023_List&oldid=24226232 --> == Vote for your favourite Wikimedia sound logo == ''{{int:Please-translate}}'' ''We are really sorry for posting in English'' [[Файл:Sound_Logo_Cover_Image_-_Linkedin.png|center|800x800px]] Voting in the Wikimedia sound logo contest [[c:Commons:Sound_Logo_Vote|'''has started''']]. From December 6 to 19, 2022, please play a part and help chose the sound that will identify Wikimedia content on audio devices. [[wmfblog:2022/12/06/vote-for-the-sound-of-all-human-knowledge/|Learn more on Diff]]. The sound logo team is grateful to everyone who participated in this global contest. We received 3,235 submissions from 2,094 participants in 135 countries. We are incredibly grateful to the team of [[wmfblog:2022/10/31/screening-3235-sound-submissions/|volunteer screeners]] and the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Communications/Sound_Logo/Contest_proposal#How_will_the_final_selection_happen? selection committee] who, among others, helped bring us to where we are today. It is now up to Wikimedia to choose the Sound Of All Human Knowledge. Best wishes, [[Хэрэглэгч:Arupako-WMF|Arupako-WMF]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Arupako-WMF|talk]]) 10:50, 17 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) == Questionable article == Hello Mongolian Wikipedia editors. I do not speak Mongolian, but I think that the [[MongoDB]] page is just a tutorial copied from somewhere, and I think it should be rewritten or deleted. Thanks in advance for anybody willing to help {{smiley}}. [[Хэрэглэгч:QuickQuokka|QuickQuokka]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:QuickQuokka|talk]]) 16:41, 20 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) == Feminism and Folklore 2023 == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2023 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, Christmas Greetings and a Happy New Year 2023, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2023|Feminism and Folklore 2023]]''' writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2023|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a [[:m:Feminism and Folklore 2023/List of Articles|list]] of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a fountain tool or dashboard. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the fountain/dashboard link on the [[:m:Feminism and Folklore 2023/Project Page|meta project page]]. This year we would be supporting the community's financial aid for Internet and childcare support. This would be provided for the local team including their jury and coordinator team. This support is opt-in and non mandatory. Kindly fill in [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSea81OO0lVgUBd551iIiENXht7BRCISYZlKyBQlemZu_j2OHQ/viewform this Google form] and mark a mail to [mailto:support@wikilovesfolklore.org support@wikilovesfolklore.org] with the subject line starting as [Stipend] Name or Username/Language. The last date to sign up for internet and childcare aid from our team is 20th of January 2023, We encourage the language coordinators to sign up their community on this link by the 25th of January 2023. Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2023|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2023/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, [[:m:Feminism and Folklore 2023|Feminism and Folklore 2023 International Team]] ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 10:23, 24 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == Global ban for PlanespotterA320/RespectCE == Per the [[m:Global bans|Global bans]] policy, I'm informing the project of this request for comment: [[m:Requests for comment/Global ban for PlanespotterA320 (2) ]] about banning a member from your community. Thank you.--[[User:Lemonaka|Lemonaka]] ([[User talk:Lemonaka|talk]]) 21:40, 6 February 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Zabe@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lemonaka/Massmessagelist&oldid=24501599 --> == Editing news 2023 #1 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2023/February|Read this in another language]] • [[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> This newsletter includes two key updates about the [[mw:Special:MyLanguage/Editing team|Editing]] team's work: # The Editing team will finish adding new features to the [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project|Talk pages project]] and deploy it. # They are beginning a new project, [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit check]]. <strong>Talk pages project</strong> [[File:Page Frame Features on desktop.png|alt=Screenshot showing the talk page design changes that are currently available as beta features at all Wikimedia wikis. These features include information about the number of people and comments within each discussion.|thumb|300px|Some of the upcoming changes]] The Editing team is nearly finished with this first phase of the [[mw:Special:MyLanguage/Talk_pages_project|Talk pages project]]. Nearly all [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability|new features]] are available now in the [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature for {{int:discussiontools-preference-label}}]]. It will show information about how active a discussion is, such as the date of the most recent comment. There will soon be a new "{{int:skin-action-addsection}}" button. You will be able to turn them off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]]. Please [[mw:Special:MyLanguage/Talk:Talk_pages_project/Usability#c-PPelberg_(WMF)-20230215001000-Feedback:_Proposed_Revisions_to_%22Add_topic%22_button|tell them what you think]]. [[File:Daily edit completion rates mobile talk pages.png|thumb|300px|Daily edit completion rate by test group: DiscussionTools (test group) and MobileFrontend overlay (control group)]] An A/B test for [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Mobile|{{int:discussiontools-preference-label}} on the mobile site]] has finished. Editors were [[mw:Special:MyLanguage/Talk_pages_project/Mobile#Status_Updates|more successful with {{int:discussiontools-preference-label}}]]. The Editing team is enabling these features for all editors on the mobile site. <strong>New Project: Edit Check</strong> The Editing team is beginning [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|a project to help new editors of Wikipedia]]. It will help people identify some problems before they click "{{int:publishchanges}}". The first tool will encourage people to add references when they add new content. Please [[mw:Special:MyLanguage/Help:Watchlist|watch]] that page for more information. You can [[mw:Special:MyLanguage/Editing_team/Community_Conversations#20230303|join a conference call on 3&nbsp;March&nbsp;2023]] to learn more.<section end="message"/> </div> –[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|{{int:Talkpagelinktext}}]]) 23:24, 22 Хоёрдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=24611966 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-03-01|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-03-01T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-03-01T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-03-01|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <span dir=ltr>[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|{{int:talk}}]])</span> 21:20, 27 Хоёрдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2023 promo.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the third edition of writing challenge "'''[[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2023. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive [[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2023|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! </div> [[m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) 07:58, 1 March 2023 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="wikimania-program-submissions"/>[[File:Wikimania Singapore Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.<section end="wikimania-program-submissions"/> </div> <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-04-26|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-04-26T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-04-26T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-04-26|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:41, 21 Дөрөвдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=24748237 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello, As follow-up to [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/IOMVS7W75ZYMABQGOQ2QH2JAURC3CHGH/ the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines] by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are: * Community members in good standing * Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects * Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type * Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023 * Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations * Confidently able to communicate in English The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff. The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee/Nominations|sign up on the Meta-Wiki page]], or contact ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org by May 12, 2023. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read more on Meta-Wiki]]'''. Best regards,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 19:00, 26 Дөрөвдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24941045 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Automatic citations based on ISBN are broken</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message" /> Apologies if this message does not reach you in your favorite language. [[:m:User:Elitre (WMF)/ISBN|You can help translate it centrally at Meta]]. Thanks for your help. We have recently become unable to access the WorldCat API which provided the ability to generate citations using ISBN numbers. The Wikimedia Foundation's [[mw:Editing_team|Editing team]] is investigating several options to restore the functionality, but will need to disable ISBN citation generation for now. This affects citations made with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User_guide/Citations-Full#Automatic|VisualEditor Automatic tab]], and the use of the citoid API in gadgets and user scripts, such as the autofill button on [[:en:Wikipedia:RefToolbar|refToolbar]]. Please note that all the other automatic ways of generating citations, including via URL or DOI, are still available. You can keep updated on the situation [[phab:T336298|via Phabricator]], or by reading the next issues of [[m:Tech News]]. If you know of any users or groups who rely heavily on this feature (for instance, someone who has an upcoming editathon), I'd appreciate it if you shared this update with them. [[User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], on behalf of the Editing team.<section end="message" /> </div> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 19:45, 11 Тавдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/sandbox3&oldid=25009633 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Selection of the U4C Building Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> The next stage in the Universal Code of Conduct process is establishing a Building Committee to create the charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). The Building Committee has been selected. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read about the members and the work ahead on Meta-wiki]].<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Project|UCoC Project Team]], 04:20, 27 Тавдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 --> == A new entry point available in Mongolian Wikipedia == {{int:Hello}} Mongolian Wikipedians! Apologies as this message is not in your language, {{int:Please help translate}} to your language. The WMF Language team has introduced a new entry point called "Contribute" to your Wikipedia. The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other Product teams on [[mw:Edit_Discovery|Edit discovery]]. The Product teams evaluated different paths people took to contribute to the Wikimedia project and located a persistent and constant place where contributors (both old and new) could discover and understand how to contribute and improve any content in Wikipedia. So, you can access the Content and Section translation tool from a desktop or mobile device with ease, without a link from your Wikipedia account. To access the new entry point, just login into your account, click on the User drop-down menu and choose the Contribute icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to “view contributions” is also available to access the list of your contributions. [[Файл:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|alt=Mobile contribute menu (detailed)|right|670x670px]] [[Файл:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]]         This entry point is designed to be a central point to discover contribution tools. Currently, a limited number of options are provided, but different MediaWiki extensions can add more options to expand the list. This is also a new infrastructure, so there may be some issues to fix (such as [[phab:T336838|issues on mobile]] and [[phab:T337366|with some skins]]) and other ideas to improve. Since this is a new feature in active development, issues are expected to be resolved soon.   We have made this feature available in your Wikipedia and four others (Albanian, Malayalam, Bangla, Tagalog) because we want your community to use this entry point and [[mw:Talk:Edit_Discovery|provide feedback]] to help us improve its discoverability and iterate in other Wikipedias. We [[mw:Content_translation/Section_translation#Boost_initiative:_communities_with_potential_to_grow_with_translation|chose your Wikipedia]] to be the first to have it because of your valuable contributions to bridging the knowledge gap using the Content and Section translation tool and your previous involvement in testing some of our tools. We look forward to your valuable feedback soon. Thank you! [[Хэрэглэгч:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:UOzurumba (WMF)|talk]]) 15:47, 30 Тавдугаар сар 2023 (UTC) On behalf of the WMF Language team. == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Announcing the new Elections Committee members</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello there, We are glad to announce [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|the new members and advisors of the Elections Committee]]. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] assists with the design and implementation of the process to select Community- and Affiliate-Selected trustees for the Wikimedia Foundation Board of Trustees. After an open nomination process, the strongest candidates spoke with the Board and four candidates were asked to join the Elections Committee. Four other candidates were asked to participate as advisors. Thank you to all the community members who submitted their names for consideration. We look forward to working with the Elections Committee in the near future. On behalf of the Wikimedia Foundation Board of Trustees,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:00, 28 Зургаадугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 --> == MinT Machine Translation added to your Wikipedia == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:Hello}}! Apologies as this message is not in your language, {{int:Please help translate}} to your language. The WMF Language team has added another machine translation (MT) system for [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation Content Translation] in your Wikipedia called MinT; you can use [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Machine_Translation/MinT MinT machine translation] when translating Wikipedia articles using the Content and Section Translation tool. The WMF Language team provides the MinT service. It is hosted in the Wikimedia Foundation Infrastructure with [https://en.wikipedia.org/wiki/Neural_machine_translation neural machine translation] models that other organizations have released with an open-source license. MinT integrates translation based on [https://ai.facebook.com/research/no-language-left-behind/ NLLB-200], [https://opus.nlpl.eu/ OpusMT], [https://ai4bharat.iitm.ac.in/indic-trans2 IndicTrans2] and [https://github.com/Softcatala/nmt-models Softcatalà]. This MT is set as optional in your Wikipedia. Still, you can choose not to use it by selecting "Start with empty paragraph" from the "Initial Translation" dropdown menu. Since MinT is hosted in the WMF Infrastructure and the models are open source, it adheres to Wikipedia's policies about attribution of rights, your privacy as a user and brand representation. You can find more information about the MinT machine translation and the models on [https://www.mediawiki.org/wiki/Content%20translation/Machine%20Translation/MinT this page]. Please note that the use of the MinT MT is not compulsory. However, we would want your community to: *use it to improve the quality of the Machine Translation service *[https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation provide feedback] about its quality, and '''if you prefer the MinT machine translation as default in your Wikipedia'''. We trust that introducing this MT is a good support to the Content Translation tool. Thank you! </div> [[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[User talk:UOzurumba (WMF)|яриа]]) 22:02, 4 Долоодугаар сар 2023 (UTC) On behalf of the WMF Language team. <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_MinT_announcement_list_2&oldid=25258883 --> == Deploying the Phonos in-line audio player to your Wiki == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:Hello}}! Apologies if this message is not in your language, {{int:Please help translate}} to your language. This wiki will soon be able to use the [[mw:Help:Extension:Phonos#Inline_audio_player_mode|inline audio player]] implemented by the [[mw:Extension:Phonos|Phonos]] extension. This is part of fulfilling a wishlist proposal of providing [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Multimedia_and_Commons/Audio_links_that_play_on_click|audio links that play on click]]. With the inline audio player, you can add text-to-speech audio snippets to wiki pages by simply using a tag: <syntaxhighlight lang="wikitext"> <phonos file="audio file" label="Listen"/> </syntaxhighlight> The above tag will show the text next to a speaker icon, and clicking on it will play the audio instantly without taking you to another page. A common example where you can use this feature is in adding pronunciation to words as illustrated on the [[wiktionary:en:English#Pronunciation|English Wiktionary]] below. <syntaxhighlight lang="wikitext"> {{audio|en|En-uk-English.oga|Audio (UK)}} </syntaxhighlight> Could become: <syntaxhighlight lang="wikitext"> <phonos file="En-uk-English.oga" label="Audio (UK)"/> </syntaxhighlight> The inline audio player will be available in your wiki in 2 weeks time; in the meantime, we would like you to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Phonos|read about the features]] and give us feedback or ask questions about it in this [[mw:Help_talk:Extension:Phonos|talk page]]. Thank you!</div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], on behalf of the Foundation's Language team</bdi> </div> 02:26, 27 Долоодугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_announcement_list_(In-line_audio_player)&oldid=25350821 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Review the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, I am pleased to share the next step in the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] work. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) draft charter]] is now ready for your review. The [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Enforcement Guidelines]] require a [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4.5_U4C_Building_Committee|Building Committee]] form to draft a charter that outlines procedures and details for a global committee to be called the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]]. Over the past few months, the U4C Building Committee worked together as a group to discuss and draft the U4C charter. The U4C Building Committee welcomes feedback about the draft charter now through 22 September 2023. After that date, the U4C Building Committee will revise the charter as needed and a community vote will open shortly afterward. Join the conversation during the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|conversation hours]] or on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Meta-wiki]]. Best,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 28 Наймдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25392152 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-09-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-09-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-09-20T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-09-20|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> [[User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]]) 09:23, 15 Есдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25018086 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">== Opportunities open for the Affiliations Committee, Ombuds commission, and the Case Review Committee ==</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> <div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;"> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] ''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>''</div> Hi everyone! The [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Affiliations Committee]] (AffCom), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission]] (OC), and the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Case Review Committee]] (CRC) are looking for new members. These volunteer groups provide important structural and oversight support for the community and movement. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to apply. There is more information about the roles of the groups, the skills needed, and the opportunity to apply on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|'''Meta-wiki page''']]. On behalf of the Committee Support team,<br /><section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:41, 9 Аравдугаар сар 2023 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Review and comment on the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear all, Please review and comment on the Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package from now until 29 October 2023. The selection rules package was based on older versions by the Elections Committee and will be used in the 2024 Board of Trustees selection. Providing your comments now will help them provide a smoother, better Board selection process. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|More on the Meta-wiki page]]. Best, Katie Chan <br> Chair of the Elections Committee<br /><section end="announcement-content" /> </div> 01:13, 17 Аравдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Coming soon: Reference Previews</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="ReferencePreviewsDefault"/> [[File:Example_of_a_Reference_Preview.png|right|300px]] A new feature is coming to your wiki soon: Reference Previews are popups for references. Such popups have existed on wikis as local gadgets for many years. Now there is a central solution, available on all wikis, and consistent with the [[mw:Special:MyLanguage/Page Previews|PagePreviews feature]]. Reference Previews will be visible to everyone, including readers. If you don’t want to see them, [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews#Opt-out feature|you can opt out]]. If you are [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|using the gadgets]] Reference Tooltips or Navigation Popups, you won’t see Reference Previews unless you disable the gadget. Reference Previews have been a beta feature on many wikis since 2019, and a default feature on some since 2021. Deployment is planned for November 22. * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Reference Previews|Help page]] * [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|Project page with more information (in English)]]. * Feedback is welcome [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|on this talk page]]. -- For [[m:WMDE Technical Wishes|Wikimedia Deutschland’s Technical Wishes]] team, <section end="ReferencePreviewsDefault"/> </div> [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]], 13:11, 15 Арваннэгдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25866958 --> == Is there actually a specific rule dictating that all pages on Mongolian Wikipedia must directly relate to the county of Mongloia? == Based on the logs, it would appear that the Mongolian Wikipedia article about the 67th ''yokozuna'' [[Мүсашимарү Кооёо|Musashimaru Kōyō]] was deleted in compliance with such a rule. [[Хэрэглэгч:ArguaBILL|ArguaBILL]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:ArguaBILL|talk]]) 10:28, 8 Арванхоёрдугаар сар 2023 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">(New) Feature on [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]]: Adding geopoints via QID</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="Body"/>Since September 2022, it is possible to create geopoints using a QID. Many wiki contributors have asked for this feature, but it is not being used much. Therefore, we would like to remind you about it. More information can be found on the [[M:WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|project page]]. If you have any comments, please let us know on the [[M:Talk:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|talk page]]. – Best regards, the team of Technical Wishes at Wikimedia Deutschland <section end="Body"/> </div> [[M:User:Thereza Mengs (WMDE)|Thereza Mengs (WMDE)]] 12:31, 13 Арванхоёрдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25955829 --> == Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.'' Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.<br> ''Currently, we are only able to conduct interviews in English.'' The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time. For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.<br>We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&oldid=26027495 --> == Reusing references: Can we look over your shoulder? == ''Apologies for writing in English.'' The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references. * The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here]. * Interviews can be conducted in English, German or Dutch. * [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]]. * Sessions will be held in January and February. * [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.] * Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment. We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]] <!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25956752 --> == Feminism and Folklore 2024 == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition from February 1, 2024, to March 31, 2024 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2024|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 07:26, 18 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore 2024]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2024 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2024|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' -- [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 07:26, 18 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) </div></div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am reaching out to you today to announce that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) Charter is now open. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]] now through '''2 February 2024'''. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C Charter]] is on Meta-wiki with translations available. Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:08, 19 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) charter will close on '''2 February 2024'''. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]]. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C charter]] is on Meta-wiki with translations available. Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:00, 31 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ratification vote]] on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter]]. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter. A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks. Please look forward to hearing about the next steps soon. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:23, 12 Хоёрдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26160150 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) </div> <!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26166467 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am writing to you today with two important pieces of information. First, the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification]] is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Meta-wiki]]. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 16:25, 5 Гуравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26276337 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> : ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' : ''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear all, This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Elections Committee]] will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 2024: Call for candidates and call for questions * June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5] * June-August 2024: Campaign period * End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period * October–November 2024: Background check of selected candidates * Board's Meeting in December 2024: New trustees seated Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|this Meta-wiki page]], and make your plan. '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|Meta-wiki page]]. Best regards, [[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group) [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]19:57, 12 Гуравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26349432 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2024-03-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2024-03-20|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 00:01, 15 Гуравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25636619 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to select members of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:21, 25 Дөрөвдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> megzmqi04xxi9upyv2n1xd7dr47jyn5 0 47353 775750 700821 2024-04-26T07:27:27Z 103.10.22.189 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Зохиолч | нэр = Содномпилын Хадбаатар | зураг = | хэмжээ = | зургийн тайлбар = | жинхэнэ нэр =Хадбаатар | нууц нэр = | төрсөн огноо = 1974 | төрсөн газар = Улаанбаатар, Сүхбаатар дүүрэг | нас барсан огноо = | нас барсан газар = | мэргэжил = 3ураач | гарал үүсэл =Монгол | яс үндэс =Халх | иргэний харъяалал = Монгол Улс | боловсрол = Дээд | төрөл = Зураасан зураг, хүүхэлдэйн зураг, кино зураач | субъект = | урсгал = | хамтрагч = | залгамжлагч = | шагналууд = СТА | гарын үсэг = | вэбсайт = }} '''Балжирын Догмид''' - Монгол Улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхолт]], [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]], богино өгүүллэгийн нэрт зохиолч хүн юм. == Намтар == 1945 онд Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Чулуунгишгэр хэмээх газар мэндэлсэн. [[1962 он|1962]] онд дунд сургууль дүүргэж, [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль|Санхүү эдийн засгийн техникум]]д элсчээ. "Хөх тэнгэрийн зарлиг" өгүүллээрээ "Алтан өд" шагнал хүртжээ. == Уран бүтээл == * “Хүлэг” /1970/ * “Цэнхэрлэн харагдана” /1974/ * “Гал шарга” /1986/ * “Хулангийн шанд” /1989/ * “Ус уухын заяа” /1991/ * “Догшин хутагтын сахиус” /1990/ * “Цөвүүн цагийн богд” /1992/ * “Учрах тавилан” /1993/ * “Хайрын нулимс хатдаггүй” /1993/ * “Үхэл ирвээс үл эмээтүгэй” /2004/ *“Оосор бүчгүй орчлон” /2009/ *“Санаж, сарвайх нутаг ус мину” /2014/ *“Улаан тарианы хүүхнүүд” /2015/ *“Зүүдний цагаан унага” /2018/ *“Туулайн тал” /2018/ *“Бүргэд тэнгэрт хальдаг” /2021/ *“Дөлгөөн Дон” /2021/ == Бичсэн кино == * Догшин хутагтын сахиус * Оосор бүчгүй орчлон буюу чонын дурлал * Шувуу тэнгэрт үүрээ засдаггүй * Учрах тавилан * Төрийн хэргэм * Хайрын нулимс хатдаггүй * Анхны хайрын дууль * Талын зам == Гавьяа Шагнал == * Монгол улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхол]] /1993/ - “Цэнхэрлэн харагдана” “Хулангийн шанд” “Ус уухын заяа” номоороо * МЗЭ-ийн шагнал /1999/ - “Ус уухын заяа” туужаараа, * Сүхбаатарын нэрэмжит шагнал /2006/, * Монгол улсын [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]] /2007/, * Монгол улсын [[Ардын Уран Зохиолч]] цол /2014/, {{DEFAULTSORT:Догмид, Балжирын}} [[Ангилал:Балжирын Догмид| ]] [[Ангилал:Монголын зохиолч]] [[Ангилал:Монгол улсын ардын уран зохиолч]] [[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]] [[Ангилал:Санхүү Эдийн Засгийн Техникумын төгсөгч]] [[Ангилал:Алтанширээгийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1945 онд төрсөн]] 02yvy8okidpoj43z1bvvwq2mbgrmwed 775751 775750 2024-04-26T07:30:28Z 103.10.22.189 wikitext text/x-wiki '''Балжирын Догмид''' - Монгол Улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхолт]], [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]], богино өгүүллэгийн нэрт зохиолч хүн юм. == Намтар == 1945 онд Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Чулуунгишгэр хэмээх газар мэндэлсэн. [[1962 он|1962]] онд дунд сургууль дүүргэж, [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль|Санхүү эдийн засгийн техникум]]д элсчээ. "Хөх тэнгэрийн зарлиг" өгүүллээрээ "Алтан өд" шагнал хүртжээ. == Уран бүтээл == * “Хүлэг” /1970/ * “Цэнхэрлэн харагдана” /1974/ * “Гал шарга” /1986/ * “Хулангийн шанд” /1989/ * “Ус уухын заяа” /1991/ * “Догшин хутагтын сахиус” /1990/ * “Цөвүүн цагийн богд” /1992/ * “Учрах тавилан” /1993/ * “Хайрын нулимс хатдаггүй” /1993/ * “Үхэл ирвээс үл эмээтүгэй” /2004/ *“Оосор бүчгүй орчлон” /2009/ *“Санаж, сарвайх нутаг ус мину” /2014/ *“Улаан тарианы хүүхнүүд” /2015/ *“Зүүдний цагаан унага” /2018/ *“Туулайн тал” /2018/ *“Бүргэд тэнгэрт хальдаг” /2021/ *“Дөлгөөн Дон” /2021/ == Бичсэн кино == * Догшин хутагтын сахиус * Оосор бүчгүй орчлон буюу чонын дурлал * Шувуу тэнгэрт үүрээ засдаггүй * Учрах тавилан * Төрийн хэргэм * Хайрын нулимс хатдаггүй * Анхны хайрын дууль * Талын зам == Гавьяа Шагнал == * Монгол улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхол]] /1993/ - “Цэнхэрлэн харагдана” “Хулангийн шанд” “Ус уухын заяа” номоороо * МЗЭ-ийн шагнал /1999/ - “Ус уухын заяа” туужаараа, * Сүхбаатарын нэрэмжит шагнал /2006/, * Монгол улсын [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]] /2007/, * Монгол улсын [[Ардын Уран Зохиолч]] цол /2014/, {{DEFAULTSORT:Догмид, Балжирын}} [[Ангилал:Балжирын Догмид| ]] [[Ангилал:Монголын зохиолч]] [[Ангилал:Монгол улсын ардын уран зохиолч]] [[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]] [[Ангилал:Санхүү Эдийн Засгийн Техникумын төгсөгч]] [[Ангилал:Алтанширээгийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1945 онд төрсөн]] r4vo0b8o4jclpkl1xh1ab82qwsgorf7 775752 775751 2024-04-26T07:31:14Z MathXplore 81917 Reverted edits by [[Special:Contribs/103.10.22.189|103.10.22.189]] ([[User talk:103.10.22.189|talk]]) to last version by Munkhzaya.E: unexplained content removal wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Зохиолч | нэр = Балжирын Догмид | зураг = | хэмжээ = | зургийн тайлбар = | жинхэнэ нэр = | нууц нэр = | төрсөн огноо = 1945 | төрсөн газар = [[Дорноговь]] аймгийн [[Алтанширээ сум]] | нас барсан огноо = | нас барсан газар = | мэргэжил = 3охиолч | гарал үүсэл = | яс үндэс = | иргэний харъяалал = Монгол Улс | боловсрол = Дээд | төрөл = Яруу найраг, Богино өгүүллэг | субъект = | урсгал = | хамтрагч = | залгамжлагч = | шагналууд = [[Төрийн шагнал]], [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]] | гарын үсэг = | вэбсайт = }} '''Балжирын Догмид''' - Монгол Улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхолт]], [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]], богино өгүүллэгийн нэрт зохиолч хүн юм. == Намтар == 1945 онд Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Чулуунгишгэр хэмээх газар мэндэлсэн. [[1962 он|1962]] онд дунд сургууль дүүргэж, [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль|Санхүү эдийн засгийн техникум]]д элсчээ. "Хөх тэнгэрийн зарлиг" өгүүллээрээ "Алтан өд" шагнал хүртжээ. == Уран бүтээл == * “Хүлэг” /1970/ * “Цэнхэрлэн харагдана” /1974/ * “Гал шарга” /1986/ * “Хулангийн шанд” /1989/ * “Ус уухын заяа” /1991/ * “Догшин хутагтын сахиус” /1990/ * “Цөвүүн цагийн богд” /1992/ * “Учрах тавилан” /1993/ * “Хайрын нулимс хатдаггүй” /1993/ * “Үхэл ирвээс үл эмээтүгэй” /2004/ *“Оосор бүчгүй орчлон” /2009/ *“Санаж, сарвайх нутаг ус мину” /2014/ *“Улаан тарианы хүүхнүүд” /2015/ *“Зүүдний цагаан унага” /2018/ *“Туулайн тал” /2018/ *“Бүргэд тэнгэрт хальдаг” /2021/ *“Дөлгөөн Дон” /2021/ == Бичсэн кино == * Догшин хутагтын сахиус * Оосор бүчгүй орчлон буюу чонын дурлал * Шувуу тэнгэрт үүрээ засдаггүй * Учрах тавилан * Төрийн хэргэм * Хайрын нулимс хатдаггүй * Анхны хайрын дууль * Талын зам == Гавьяа Шагнал == * Монгол улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхол]] /1993/ - “Цэнхэрлэн харагдана” “Хулангийн шанд” “Ус уухын заяа” номоороо * МЗЭ-ийн шагнал /1999/ - “Ус уухын заяа” туужаараа, * Сүхбаатарын нэрэмжит шагнал /2006/, * Монгол улсын [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]] /2007/, * Монгол улсын [[Ардын Уран Зохиолч]] цол /2014/, {{DEFAULTSORT:Догмид, Балжирын}} [[Ангилал:Балжирын Догмид| ]] [[Ангилал:Монголын зохиолч]] [[Ангилал:Монгол улсын ардын уран зохиолч]] [[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]] [[Ангилал:Санхүү Эдийн Засгийн Техникумын төгсөгч]] [[Ангилал:Алтанширээгийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1945 онд төрсөн]] 75t1qccwyb7giull07hr2tyn0js0l9f 775755 775752 2024-04-26T07:52:08Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Зохиолч | нэр = Балжирын Догмид | зураг = | хэмжээ = | зургийн тайлбар = | жинхэнэ нэр = | нууц нэр = | төрсөн огноо = 1945 | төрсөн газар = [[Дорноговь]] аймгийн [[Алтанширээ сум]] | нас барсан огноо = | нас барсан газар = | мэргэжил = 3охиолч | гарал үүсэл = | яс үндэс = | иргэний харъяалал = Монгол Улс | боловсрол = Дээд | төрөл = Яруу найраг, Богино өгүүллэг | субъект = | урсгал = | хамтрагч = | залгамжлагч = | шагналууд = [[Төрийн шагнал]], [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]] | гарын үсэг = | вэбсайт = }} '''Балжирын Догмид''' - Монгол Улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхолт]], [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]], богино өгүүллэгийн нэрт зохиолч юм. == Намтар == 1945 онд Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын Чулуунгишгэр хэмээх газар мэндэлсэн. [[1962 он|1962]] онд дунд сургууль дүүргэж, [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль|Санхүү эдийн засгийн техникум]]д элсчээ. "Хөх тэнгэрийн зарлиг" өгүүллээрээ "Алтан өд" шагнал хүртжээ. == Уран бүтээл == * “Хүлэг” /1970/ * “Цэнхэрлэн харагдана” /1974/ * “Гал шарга” /1986/ * “Хулангийн шанд” /1989/ * “Ус уухын заяа” /1991/ * “Догшин хутагтын сахиус” /1990/ * “Цөвүүн цагийн богд” /1992/ * “Учрах тавилан” /1993/ * “Хайрын нулимс хатдаггүй” /1993/ * “Үхэл ирвээс үл эмээтүгэй” /2004/ *“Оосор бүчгүй орчлон” /2009/ *“Санаж, сарвайх нутаг ус мину” /2014/ *“Улаан тарианы хүүхнүүд” /2015/ *“Зүүдний цагаан унага” /2018/ *“Туулайн тал” /2018/ *“Бүргэд тэнгэрт хальдаг” /2021/ *“Дөлгөөн Дон” /2021/ == Бичсэн кино == * Догшин хутагтын сахиус * Оосор бүчгүй орчлон буюу чонын дурлал * Шувуу тэнгэрт үүрээ засдаггүй * Учрах тавилан * Төрийн хэргэм * Хайрын нулимс хатдаггүй * Анхны хайрын дууль * Талын зам == Гавьяа Шагнал == * Монгол улсын [[Төрийн шагнал|Төрийн соёрхол]] /1993/ - “Цэнхэрлэн харагдана” “Хулангийн шанд” “Ус уухын заяа” номоороо * МЗЭ-ийн шагнал /1999/ - “Ус уухын заяа” туужаараа, * Сүхбаатарын нэрэмжит шагнал /2006/, * Монгол улсын [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]] /2007/, * Монгол улсын [[Ардын Уран Зохиолч]] цол /2014/, {{DEFAULTSORT:Догмид, Балжирын}} [[Ангилал:Балжирын Догмид| ]] [[Ангилал:Монголын зохиолч]] [[Ангилал:Монгол улсын ардын уран зохиолч]] [[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]] [[Ангилал:Санхүү Эдийн Засгийн Техникумын төгсөгч]] [[Ангилал:Алтанширээгийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1945 онд төрсөн]] 62y25p6rrm709nnanlshgra1igrnl7r 0 48186 775753 690204 2024-04-26T07:36:13Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki {{Хувь хүн таниулах маягт |зураг = Boris Nemtsov 2014.jpg |бүтэн_нэр = Борис Ефимович Немцов |төрсөн_өдөр = {{birth date|1959|10|09}} |төрсөн_газар = [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Сочи]] |өнгөрсөн_өдөр = {{death date and age1|2015|02|27|1959|10|09}} |өнгөрсөн_газар= [[Орос улс|Орос]], [[Москва]] |ажил_үйл = [[улс төрч]] }} '''Борис Ефимович Немцов''' ({{lang-ru|Бори́с Ефи́мович Немцо́в}}) гэж 55 насалсан (1959—2015) [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[улс төрч]] хүн байв. Немцов [[1959]] онд [[Сочи]]д төрсөн. Эцэг нь [[орос үндэстэн|орос]], эх нь [[еврей]] үндэстэн. ЗХУ-ын Горький хотын (өнөгийн Нижний Новгород) Приокский дүүргийн № 11 дүгээр дунд сургуулийг онц дүнтэй төгссөн. 1976–1981 онд их сургуульд суралцаж, [[1990]] он хүртэл эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд [[физик]]ийн мэргэжлээрээ ажиллаж байжээ. Үнэн алдартны шашинтан. Борис Немцов 1991 оны 11 дүгээр сарын 30-нд Ерөнхийлөгч Б.Ельцин Немцовыг Нижний Новгород мужийн захиргааны даргаар томилох тухай зарлигт гарын үсэг зурж, мөн оны 12-р сард Бүс нутгийн зөвлөл Засаг даргын албан тушаалд түүнийг батласан байна. 1997 онд ОХУ-ын Түлш, эрчим хүчний сайд, 1997—1998 онд Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогчоор ажиллаж байв. ОХУ-ын ерөнхийлөгч [[Борис Ельцин]] Борис Немцовыг ойшоож залгамжлагчаа болгох мэт байсан боловч 1998 онд Хөрөнгийн бирж хямарч ажлаасаа өгчээ. 1998 оны 8-р сарын 24-нд Немцов огцрох өргөдлөө өгсөн бөгөөд 1998 оны 8-р сарын 28-нд ОХУ-ын ерөнхийлөгч Борис Ельциний зарлигаар огцорчээ. 1999 оноос хойш [[Владимир Путин|В. Путиний]] засгийг сөрж шүүмжилдэг хүчний хүн болж 2007, 2010, 2011 онд баривчлагдаж байв. 2004 онд Немцовын Барууны хүчний Холбоо /СПС/ нам Украины ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кампанит ажлын үеэр Виктор Ющенког албан ёсоор дэмжиж байсан. "Улбар шар" хувьсгалын үеэр Немцов Ющенког дэмжиж гарч ирсэн Оросын цөөхөн улстөрчдийн нэг болсон. Немцов Киевт хэд хэдэн удаа айлчилж, "улбар шар" цуглаан дээр үг хэлж байжээ. Б. Немцовыг 2015 оны 2 сарын 27-ны үдэш [[Москва гол]]ын гүүрээр алхаж явахад үл таних этгээд буудан хөнөөсөн. == Зураг== <gallery widths="170px" heights="150px"> Зураг:Vladimir_Putin_with_Boris_Nemtsov-1.jpg|2000 оны уулзалт Зураг:Moscow_rally_4_February_2012,_Yakimanka_Street,_Bolotnaya_Square_24.JPG|2012 оны жагсаал Зураг:Boris_Nemtsov%27s_March_(2).jpg|2015 оны гашуудал </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Boris Nemtsov|Борис Ефимович Немцов}} * [https://web.archive.org/web/19981203030947/http://www.nemtsov.ru/ Борис Ефимович Немцовын цахим хуудас] {{DEFAULTSORT:Немцов, Борис}} [[Ангилал:ОХУ-ын Төрийн Думын гишүүн]] [[Ангилал:Засгийн газрын орлогч дарга]] [[Ангилал:ОХУ-ын эрчим хүчний сайд]] [[Ангилал:Оросын холбооны муж улсын төрийн тэргүүн]] [[Ангилал:Доод Новгород муж]] [[Ангилал:Барууны Хүчний Холбооны гишүүн]] [[Ангилал:Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (5-р зэрэг)]] [[Ангилал:Украины Эрх чөлөөний одон шагналтан]] [[Ангилал:Илрээгүй аллагын хохирогч]] [[Ангилал:2015 оны эрүүгийн хэрэг]] [[Ангилал:Орос дахь эрүүгийн хэрэг]] [[Ангилал:Сочийн хүн]] [[Ангилал:Зөвлөлтийн иргэн]] [[Ангилал:Оросууд]] [[Ангилал:1959 онд төрсөн]] [[Ангилал:2015 онд өнгөрсөн]] jv2plnzrb6loh919tyk1sunxcf8kzwr 0 48239 775721 765975 2024-04-26T00:13:40Z 103.212.162.31 wikitext text/x-wiki {{Infobox disease | Name = Галзуу өвчин | Image = Dog with rabies.jpg | Caption = Галзуу өвчин туссан нохой саажилтын (буюу догшрох байдлын дараах) үед | DiseasesDB = 11148 | ICD10 = {{ICD10|A|82||a|82}} | ID9 = {{ICD9|071}} | ICDO = | OMIM = | MedlinePlus = 001334 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 1374 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|eerg|493}} {{eMedicine2|ped|1974}} | MeshID = D011818 }} '''Галзуу өвчин''' нь хүн болон бусад [[бүлээн цуст]] амьтанд хурц хэлбэрийн [[тархины үрэвсэл]] үүсгэдэг [[вирус]]ийн гаралтай өвчин юм.<ref name=WHO2013/> Халдвар авсан тохиолдолд халуурах, хазуулсан эсвэл уруулсан шархны орчмоор чимчигнэх зэрэг өвчний анхны шинж тэмдэг илэрдэг.<ref name=WHO2013/> Эдгээр анхны шинж тэмдгийн дараа огцом ширүүн хөдөлгөөн хийх, хянах боломжгүй хөөрөлд автах, [[уснаас айх]], шалтгаангүй бүжиглэх,биеийн хэсгүүдээ хөдөлгөж чадахгүй болох, ухаан балартах, [[ухаан алдах]] зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг.<ref name=WHO2013/> Шинж тэмдгүүд илэрсний дараа галзуу өвчин голдуу үхэлд хүргэдэг.<ref name=WHO2013/> Өвчний халдвар авсны дараа шинж тэмдэг илрэх хүртэлх цаг хугацаа нь ихэвчлэн нэгээс гурван сар байдаг. Гэхдээ энэ цаг хугацаа нь харилцан адилгүй байдаг бөгөөд нэг долоо хоногоос ч бага эсвэл нэг жилээс ч удаан байж болдог.<ref name=WHO2013/> Шинж тэмдэг илрэх хүртэлх хугацаа нь тухайн өвчний вирус [[төв мэдрэлийн систем]] рүү хүрч очих зайнаас хамаардаг.<ref name=Robbins>{{cite book |author=Cotran RS |title=Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease |edition=7th |publisher=Elsevier/Saunders |year=2005 |page=1375 |isbn=0-7216-0187-1|author-separator=, |author2=Kumar V |author3=Fausto N |display-authors=3}}</ref>  Галзуу өвчин нь мал, амьтнаас хүнд халдварладаг. Халдвар авсан амьтан өөр амьтан эсвэл хүнийг хазах эсвэл урах тохиолдолд энэ өвчин халдварладаг.<ref name=WHO2013/> Мөн өвчтэй амьтдын шүлс хүний эсвэл өөр амьтны салст бүрхүүлд хүрсэн тохиолдолд халдвар дамжиж болдог.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчин туссан хүмүүсийн ихэнх тохиолдол нь нохойд хазуулснаас халдвар авсан байдаг.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчин тээгч нохой элбэг тархсан байдаг улс орнуудын хувьд галзуу өвчний тохиолдлын 99 гаруй хувь нь нохойнд уруулах, хазуулсны улмаас халдвар авсан байдаг.<ref name=Tint2010>{{cite book |author=Tintinalli, Judith E. |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli))|publisher=McGraw-Hill |year=2010 |pages=Chapter 152 |isbn=0-07-148480-9}}</ref> [[Aмерик тив]]д, [[сарьсан багваахай]]нууд галзуу өвчний хамгийн нийтлэг шалтгаан болдог бөгөөд хүний нийт өвчлөлийн 5-аас бага хувь нь нохойноос гаралтай байдаг.<ref name=WHO2013/><ref name=Tint2010/> Мэрэгч амьтдад галзуу өвчний халдвар бараг дамждаггүй.<ref name=Tint2010/> [[Галзуу өвчний вирус]] нь [[хоёрдугаар зэрэглэлийн мэдрэл]]ийг даган тархинд хүрч очдог. Уг өвчний оношийг гагцхүү шинж тэмдэг илэрсний дараа тогтоох боломжтой байдаг.<ref name=WHO2013/> Амьтдын хяналт, вакцинжуулалтын хөтөлбөрүүд нь дэлхийн хэд хэдэн бүс нутагт нохойноос галзуу өвчин халдварлах эрсдэлийг бууруулж чадсан байдаг.<ref name=WHO2013/> Өндөр эрсдэл бүхий хүмүүсийг халдварт өртөхөөс нь өмнө дархлаажуулж байхыг зөвлөмж болгодог. Өндөр эрсдэлтэй бүлэгт сарьсан багваахайтай ажилладаг эсвэл галзуу өвчин нийтлэг тохиолддог газар нутагт удаан хугацаагаар ажилладаг хүмүүс багтана.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчний халдварт өртсөн хүмүүсийн хувьд уг өвчний шинж тэмдэг илрэхээс өмнө [[галзуу өвчний вакцин]] болон зарим үед галзуу өвчний эсрэг [[иммуноглобулин]] тариулсан байвал энэ өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхэд үр дүнтэй байдаг.<ref name=WHO2013/> Уруулсан эсвэл хазуулсан шархыг 15 минутын турш савантай ус, [[повидоны иод]] эсвэл угаалгын бодисоор угаах нь вирусийг устгаж болзошгүй бөгөөд халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэхэд тодорхой хэмжээнд үр дүнтэй байх шиг харагддаг.<ref name=WHO2013>{{cite web|title=Rabies  Fact Sheet N°99|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/|work=World Health Organization|accessdate=28 February 2014|date=July 2013}}</ref> Зөвхөн цөөн тооны хүмүүс асар их эмчилгээ хийсний үр дүнд галзуу өвчний халдварыг давж, эдгэрсэн байдаг. Ийм эмчилгээг [[Милваки протокол]] гэж нэрлэдэг.<ref>{{cite journal | author = Hemachudha T, Ugolini G, Wacharapluesadee S, Sungkarat W, Shuangshoti S, Laothamatas J | title = Human rabies: neuropathogenesis, diagnosis, and management. | journal = Lancet neurology | volume = 12 | issue = 5 | pages = 498–513 | date = May 2013 | pmid = 23602163 | doi = 10.1016/s1474-4422(13)70038-3 }}</ref> Галзуу өвчин нь дэлхийн хэмжээнд жил бүр 26,000-55,000 хүний нас баралтын шалтгаан болдог.<ref name=WHO2013/><ref name=Loz2012>{{cite journal | author = Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, Abraham J, Adair T, Aggarwal R, et al. | title = Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010. | journal = Lancet | volume = 380 | issue = 9859 | pages = 2095–128 | date = Dec 15, 2012 | pmid = 23245604 | doi = 10.1016/S0140-6736(12)61728-0 }}</ref> Эдгээр нас баралтын 95 гаруй хувь нь [[Ази]] болон [[Aфрик]]т тохиолддог.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчин нь 150 гаруй улс оронд, Антарктидаас бусад бүх тивд бүртгэгдсэн байдаг.<ref name=WHO2013/> 3 тэрбум гаруй хүн галзуу өвчин тохиолддог бүс нутгуудад амьдарч байна.<ref name=WHO2013/> Европ болон Австралийн дийлэнх хэсэгт галзуу өвчин зөвхөн сарьсан багваахайд тохиолддог.<ref>{{cite web|title=Presence / absence of rabies in 2007|url=http://www.who.int/rabies/Absence_Presence_Rabies_07_large.jpg?ua=1|work=World Health Organization|accessdate=1 March 2014|year=2007}}</ref> Олон жижиг арал дээр галзуу өвчин огт байдаггүй.<ref>{{cite web|title=Rabies-Free Countries and Political Units|url=http://www.cdc.gov/animalimportation/rabies-free-countries.html|work=CDC|accessdate=1 March 2014}}</ref> ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Өвчин]] r0hecmejpqa5ml8bsa1bp7rsnjdz66a 775726 775721 2024-04-26T02:23:24Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/103.212.162.31|103.212.162.31]] ([[User talk:103.212.162.31|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Zorigt|Zorigt]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki {{Infobox disease | Name = Галзуу өвчин | Image = Dog with rabies.jpg | Caption = Галзуу өвчин туссан нохой саажилтын (буюу догшрох байдлын дараах) үед | DiseasesDB = 11148 | ICD10 = {{ICD10|A|82||a|82}} | ID9 = {{ICD9|071}} | ICDO = | OMIM = | MedlinePlus = 001334 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 1374 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|eerg|493}} {{eMedicine2|ped|1974}} | MeshID = D011818 }} '''Галзуу өвчин''' нь хүн болон бусад [[бүлээн цуст]] амьтанд хурц хэлбэрийн [[тархины үрэвсэл]] үүсгэдэг [[вирус]]ийн гаралтай өвчин юм.<ref name=WHO2013/> Халдвар авсан тохиолдолд халуурах, хазуулсан эсвэл уруулсан шархны орчмоор чимчигнэх зэрэг өвчний анхны шинж тэмдэг илэрдэг.<ref name=WHO2013/> Эдгээр анхны шинж тэмдгийн дараа огцом ширүүн хөдөлгөөн хийх, хянах боломжгүй хөөрөлд автах, [[уснаас айх]], биеийн хэсгүүдээ хөдөлгөж чадахгүй болох, ухаан балартах, [[ухаан алдах]] зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг.<ref name=WHO2013/> Шинж тэмдгүүд илэрсний дараа галзуу өвчин голдуу үхэлд хүргэдэг.<ref name=WHO2013/> Өвчний халдвар авсны дараа шинж тэмдэг илрэх хүртэлх цаг хугацаа нь ихэвчлэн нэгээс гурван сар байдаг. Гэхдээ энэ цаг хугацаа нь харилцан адилгүй байдаг бөгөөд нэг долоо хоногоос ч бага эсвэл нэг жилээс ч удаан байж болдог.<ref name=WHO2013/> Шинж тэмдэг илрэх хүртэлх хугацаа нь тухайн өвчний вирус [[төв мэдрэлийн систем]] рүү хүрч очих зайнаас хамаардаг.<ref name=Robbins>{{cite book |author=Cotran RS |title=Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease |edition=7th |publisher=Elsevier/Saunders |year=2005 |page=1375 |isbn=0-7216-0187-1|author-separator=, |author2=Kumar V |author3=Fausto N |display-authors=3}}</ref>  Галзуу өвчин нь мал, амьтнаас хүнд халдварладаг. Халдвар авсан амьтан өөр амьтан эсвэл хүнийг хазах эсвэл урах тохиолдолд энэ өвчин халдварладаг.<ref name=WHO2013/> Мөн өвчтэй амьтдын шүлс хүний эсвэл өөр амьтны салст бүрхүүлд хүрсэн тохиолдолд халдвар дамжиж болдог.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчин туссан хүмүүсийн ихэнх тохиолдол нь нохойд хазуулснаас халдвар авсан байдаг.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчин тээгч нохой элбэг тархсан байдаг улс орнуудын хувьд галзуу өвчний тохиолдлын 99 гаруй хувь нь нохойнд уруулах, хазуулсны улмаас халдвар авсан байдаг.<ref name=Tint2010>{{cite book |author=Tintinalli, Judith E. |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli))|publisher=McGraw-Hill |year=2010 |pages=Chapter 152 |isbn=0-07-148480-9}}</ref> [[Aмерик тив]]д, [[сарьсан багваахай]]нууд галзуу өвчний хамгийн нийтлэг шалтгаан болдог бөгөөд хүний нийт өвчлөлийн 5-аас бага хувь нь нохойноос гаралтай байдаг.<ref name=WHO2013/><ref name=Tint2010/> Мэрэгч амьтдад галзуу өвчний халдвар бараг дамждаггүй.<ref name=Tint2010/> [[Галзуу өвчний вирус]] нь [[хоёрдугаар зэрэглэлийн мэдрэл]]ийг даган тархинд хүрч очдог. Уг өвчний оношийг гагцхүү шинж тэмдэг илэрсний дараа тогтоох боломжтой байдаг.<ref name=WHO2013/> Амьтдын хяналт, вакцинжуулалтын хөтөлбөрүүд нь дэлхийн хэд хэдэн бүс нутагт нохойноос галзуу өвчин халдварлах эрсдэлийг бууруулж чадсан байдаг.<ref name=WHO2013/> Өндөр эрсдэл бүхий хүмүүсийг халдварт өртөхөөс нь өмнө дархлаажуулж байхыг зөвлөмж болгодог. Өндөр эрсдэлтэй бүлэгт сарьсан багваахайтай ажилладаг эсвэл галзуу өвчин нийтлэг тохиолддог газар нутагт удаан хугацаагаар ажилладаг хүмүүс багтана.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчний халдварт өртсөн хүмүүсийн хувьд уг өвчний шинж тэмдэг илрэхээс өмнө [[галзуу өвчний вакцин]] болон зарим үед галзуу өвчний эсрэг [[иммуноглобулин]] тариулсан байвал энэ өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхэд үр дүнтэй байдаг.<ref name=WHO2013/> Уруулсан эсвэл хазуулсан шархыг 15 минутын турш савантай ус, [[повидоны иод]] эсвэл угаалгын бодисоор угаах нь вирусийг устгаж болзошгүй бөгөөд халдвар дамжихаас урьдчилан сэргийлэхэд тодорхой хэмжээнд үр дүнтэй байх шиг харагддаг.<ref name=WHO2013>{{cite web|title=Rabies  Fact Sheet N°99|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs099/en/|work=World Health Organization|accessdate=28 February 2014|date=July 2013}}</ref> Зөвхөн цөөн тооны хүмүүс асар их эмчилгээ хийсний үр дүнд галзуу өвчний халдварыг давж, эдгэрсэн байдаг. Ийм эмчилгээг [[Милваки протокол]] гэж нэрлэдэг.<ref>{{cite journal | author = Hemachudha T, Ugolini G, Wacharapluesadee S, Sungkarat W, Shuangshoti S, Laothamatas J | title = Human rabies: neuropathogenesis, diagnosis, and management. | journal = Lancet neurology | volume = 12 | issue = 5 | pages = 498–513 | date = May 2013 | pmid = 23602163 | doi = 10.1016/s1474-4422(13)70038-3 }}</ref> Галзуу өвчин нь дэлхийн хэмжээнд жил бүр 26,000-55,000 хүний нас баралтын шалтгаан болдог.<ref name=WHO2013/><ref name=Loz2012>{{cite journal | author = Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, Abraham J, Adair T, Aggarwal R, et al. | title = Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010. | journal = Lancet | volume = 380 | issue = 9859 | pages = 2095–128 | date = Dec 15, 2012 | pmid = 23245604 | doi = 10.1016/S0140-6736(12)61728-0 }}</ref> Эдгээр нас баралтын 95 гаруй хувь нь [[Ази]] болон [[Aфрик]]т тохиолддог.<ref name=WHO2013/> Галзуу өвчин нь 150 гаруй улс оронд, Антарктидаас бусад бүх тивд бүртгэгдсэн байдаг.<ref name=WHO2013/> 3 тэрбум гаруй хүн галзуу өвчин тохиолддог бүс нутгуудад амьдарч байна.<ref name=WHO2013/> Европ болон Австралийн дийлэнх хэсэгт галзуу өвчин зөвхөн сарьсан багваахайд тохиолддог.<ref>{{cite web|title=Presence / absence of rabies in 2007|url=http://www.who.int/rabies/Absence_Presence_Rabies_07_large.jpg?ua=1|work=World Health Organization|accessdate=1 March 2014|year=2007}}</ref> Олон жижиг арал дээр галзуу өвчин огт байдаггүй.<ref>{{cite web|title=Rabies-Free Countries and Political Units|url=http://www.cdc.gov/animalimportation/rabies-free-countries.html|work=CDC|accessdate=1 March 2014}}</ref> ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Өвчин]] ou11kw06q1qascrsfkz9kzh100hvpom 0 55110 775760 775390 2024-04-26T08:45:26Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki Википедиа байгуулагдсан цагаасаа хойш олон талын шүүмжлэлд өртсөөр байна. <ref>[http://biznetwork.mn/topic/show/42391 Biznetwork.mn Википедиа]</ref> <blockquote>Википедиагийн админууд нэрээ нууцалж ямар ч хариуцлага хүлээлгүй хуурамч мэдээлэл оруулж байна. Тэд жинхэнэ нэрээ нууцлан бусдыг элдвээр гүтгэдэг. Яагаад хүмүүс нэрээ нууцалсан админуудад итгэх ёстой юм бэ? Нэрээ нууцалсан нь тэднийг хулчгар, хуурамч амьтад болохыг илчилж байна. Бид тэднийг нэрээ ил болгохыг шаардаж байна. <ref>{{Cite web |url=http://wikipediocracy.com/2013/09/02/on-the-moral-bankruptcy-of-wikipedias-anonymous-administration/ |title=On the moral bankruptcy of Wikipedia’s anonymous administration |access-date=2015-12-14 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304065502/http://wikipediocracy.com/2013/09/02/on-the-moral-bankruptcy-of-wikipedias-anonymous-administration/ |url-status=dead }}</ref></blockquote> <blockquote> Wikipedia-гийн нэг хөрөнгө оруулагч Ворд Каннигхэм ([[:en:Ward Cunningham|Ward Cunningham]]) : Та бүхэн одоо Википедиа-г зөвхөн уншигчид биш бас түүнийг хамтран бүтээгчид нь юм... Интернэтийн дурын хэрэглэгч Wikipedia.com-д дурын мэдээлэл оруулж бас тэнд байгаа бусад хүмүүсийн оруулсан нийтлэлүүдэд дурын засвар өөрчлөлтүүд оруулж чадна гэдэг. Ингэж зарладаг, тунхагладаг бас ийм гэж батлах гэж оролддог. (Гэвч... тэнд барууны суртал ухуулгад үл нийцэх, түүнийг эсэргүүцсэн аливаа үнэн засвар өөрчлөлт оруулбал тун удалгүй үл мэдэгдэх бүрэн эрхт редакторууд нь өөрсдийнхөөрөө “зөв” болгон засч орхидог. Хэрэв хэрэглэгч ийм оролдлогыг дахин дахин хийвэл засч өөрчлөх - edit эрхийг нь хаачихдаг... Энэ юу гэсэн үг болохыг ойлгож байна уу?) Тус сайтан дээр та бүхэн өөрийн нэр усаар эсвэл бүүр нэрээ нууцалж байгаад дурын мэдээлэл оруулж бас байгаа мэдээллийг засч өөрчилж болдог гэдэг. Тэгээд хамгийн гол нь тэрхүү мэдээллийнхээ ишлэл, лавлах эх үүсвэрүүдийг зааж өгөх, мөн шинжлэх ухаанд үндэслэсэн байх ёстой гэдэг. (Гэвч... тэнд тавьсан мэдээллүүд нь зөвхөн нэг талыг барьсан, тэдэнд “хэрэгтэй” ишлэлүүд л байдаг! ). Wikipedia аль нэг талын байр суурийг барихгүйгээр мэдээлэл тавихыг эрмэлздэг гэж тунхагладаг билээ. (Гэвч... хэрэв сайн анзаарч үнэхээр чухал, өнөөгийн ардчилсан либерал суртал ухуулагчдын гуйвуулаад байгаа, зарчмын чухал ач холбогдолтой түүхэн мэдээллүүдийн хувьд анзаарч ажиглавал хэтэрхий нэг талыг /хэний талыг барьсан гэдгийг ойлгож байна уу/ барьсан нь илт байдаг. Харин тэр түүхийн талаар тархи угаалгасан, өөр юу ч мэдэхгүй хүнд бол бүх зүйл үнэмшилтэй мэт санагддаг... ) [[:en:John Seygenthaler|John Seygenthaler]], сэтгүүлч, зохиолч, улстөрийн зүтгэлтэн: Тийм ээ, энэ их сонирхолтой сайт. Тэнд Википедиа-д маш их мэдээлэл байдаг. Гэхдээ тэнд итгэж үнэмшихэд хэцүү мэдээлэл бас их байдаг. Та хэзээ энэ сайт уруу хандаж орж ирж байгаа цаг мөчөөс чинь мөн чухам ямар мэдээлэл тэндээс хайж байгаагаас чинь шалтгаалж тэнд байгаа, байсан мэдээллүүд нь шал өөр өөр утга агуулгатай болсныг анзаарч болно... Тэнд миний хуудсан дээр [[:en:Wikipedia Seigenthaler biography incident|худал зүйл их бичсэн]] байсан учир би өөрөө засч өөрчилсөн юм. Гэтэл над уруу редакторууд нь дайрч эхэлсэн. Намайг одоо бүр Джон Кеннедиг алсан хүн гэж хүртэл тэнд бичсэн байгаа. Одоо надад тэр худал мэдээллийг засч залруулах боломж байхгүй, миний эрхийг хаасан байгаа... ....Түүхийг Википедиад шал өөр болгож бичсэн /энэ нь хэнд ашигтай гэдгийг бас таагаарай/ өчнөөн олон бодит фактууд байдаг. Үүнд, англи-америкийн [[:en:European colonization of the Americas|колоничлолын түүх]], боолчлол хүний наймааны түүх, арьсны өнгөөр ялгаварлан гадуурхаж [[:en:Native American civil rights|100 орчим сая]] индианчуудыг [[:en:Category:Native American genocide|хядсан]] геноцидын түүх, өөр арьстан үндэстнүүдийг бөөнөөр нь хорьж тарчлааж мөн саяхныг хүртэл хар арьстнуудыг бөөнөөрөө гадуурхан зодож алж байсан ([[:en:Lynching|lynching]], the Lynch law) бас амьдаар нь шатааж алж байсан (жишээ нь, 1920 онд Миннесотта муж улсад афроамерикчуудыг зодож дараа нь дүүжлэн хороож байсан, 1937 онд [[:en:Georgia (U.S. state)|Джорджи]] муж улсад бөөн цагаан арьстнууд задгай гал дээр өөр хүмүүсийг олон цагийн турш шатааж алж байсан хэргүүд) олон түүхүүдийг өөрчилж гуйвуулж бичсэн, Дэлхийн I ба II дайны түүхийг бүрэн гуйвуулсан, социализмын жинхэнэ түүхийг гүтгэн гүжирдсэн, долларын ноёрхлын түүх мөн түүний эздийн адал балмад үйл ажиллагаанууд, орчин үеийн неоколоничлол боолчлолын түүх гэх мэт өчнөөн зүйлийг зориудаар гуйвуулан бичсэн байдаг. Мөн тэнд байгаа нэг мэдээлэл нь өөр өөр хэл дээр шал өөр агуулга, хандлагатай байх нь элбэг! <ref>[http://www.bolor.info/documentary-films/40-discovery/396-wikipedialiesafalse Википедиа-гийн хоёр нүүрт хулхи мөн чанар]</ref> </blockquote> <blockquote>Интернэт орчны мэдээлэл бүр үнэн зөв байдаггүйг анхаарах хэрэгтэй болдог. Тухайлбал Википедиагийн нийт өгүүллийн 60% нь ямар нэгэн алдаатай байдаг тухай судалгаа бий. Алдаануудыг ангилж үзвэл түүхэн мэдээлэл 68.5%, огноо 37.7%, компанийн удирдлагын тухай мэдээлэл 37.4%, санхүүгийн мэдээлэл 28.8%, үг, үсгийн алдаа 21.2%, бусад төрлийн алдаанууд 35.2 хувийг тус тус эзэлдэг байна. Энэ нь мэдээллийн хамгийн том онлайн сан хэр найдваргүй болохыг харуулж байгаа хэрэг юм. Өнөөдөр сая сая хүн гэрийн даалгавараас эхлүүлээд бизнес илтгэл хийхдээ Википедиагаас цуглуулсан баримт, материалуудыг ашигладаг. Гэвч тэдгээр мэдээллүүд олон нийтийн дэмжлэгээр бүрддэг учир хүний санамсаргүй алдаанаас гадна зориудаар бэлтгэсэн хуурамч мэдээллүүд ч орох тохиолдол бас гардаг байна. Харин сайтын удирдлагууд мэдээллийг засварлах талаархи санал, гомдлуудад хариулт өгөхөд хэт хойрго ханддаг нь алдааны хэмжээнд нөлөөлж байна гэж үзжээ. Тухайлбал Википедиа аливаа санал, гомдолд 2 - 5 хоногийн дотор хариу өгөхийг хичээдэг гэдэг ч бодит байдалд хэдэн долоо хоногийн хугацаа зарцуулдаг байна. Америкийн Индианаполис муж улсын иргэн, 30 настай Justin Knapp 2005 оноос хойш өдөрт дунджаар 385 мэдээлэл бэлтгэж оруулсан байна. Тэрээр өөрийн мэргэжлийн дагуу улс төр болон гүн ухааны тухай өгүүллүүдийг голчлон бэлтгэдэг бол түүний 1 сая дахь өгүүлэл Википедиаг үндэслэгч Jimmy Wales-ын тухай байжээ. Харин түүний араас 800 мянган өгүүлэл оруулсан Их Британийн иргэн Neil Edwards нэхэж явна. Википедиад мэдээлэл оруулах эрх хэний ч өмнө нээлттэй боловч одоогийн байдлаар албан ёсны бүртгэл бүхий 90 мянган бүлэг сайн дураар ажиллаж байгаа аж. Гэвч интернэт орчинд танин мэдэхүйн өгүүлэл бэлтгэх ажил нөр их хүч хөдөлмөр шаарддаг. Их бага ч бай хамаагүй 385 нэгж өгүүлэл бэлтгэхийн тулд амралтгүйгээр, өдөр бүр тасралтгүй 10 цаг ажилласан гэж тооцвол 1 өгүүлэлд дунджаар 1 минут 35 секундын хугацаа зарцуулна гэсэн тооцоо гарч байна. Википедиагийн дундаж мэдээлэл ямархуу хэмжээтэй байдгийг бид мэдэх учир ийм их хэмжээний мэдээллийг ганц хүн copy/paste-аас бусад хэлбэрээр бэлтгэх боломжтой эсэхийг төсөөлөх ч бэрх юм.<ref>{{Cite web |url=http://mongolcom.mn/read/26309 |title=Википедиа мэдээлэл ташаа байх нь бий |access-date=2015-12-08 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304220851/http://mongolcom.mn/read/26309 |url-status=dead }}</ref></blockquote> Оросын ЗГ-н харъяа [[:en:Roskomnadzor|Хэвлэл мэдээллэлд хяналт тавих алба]] Википедиаг Орост бүрмөсөн блоклох хэрэгтэй гэж [[:ru:Википедия:Что делать, если Википедия заблокирована|үзэж байна]].<ref>[http://www.kharkovforum.com/showthread.php?t=4421005]</ref> Википедиагийн [[:en:Server (computing)|сервер]] нь АНУ-н [[Флорида]] мужид байрладаг.<ref>[http://geektimes.ru/post/260750/]</ref></blockquote> Англи википедиагаас гадна орос википедиа ч оросуудын дунд шүүмжлэлд өртөж байна.<ref>wikireality.ru/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B8</ref> <blockquote>Хятад улс википедиагийн эсрэг [[:en:Hudong|Hudong]] (Baike.com) цахим толийг 2005 онд хятад хэлээр нээсэн ба одоо хүртэл википедиагийн зарим хуудсыг Хятадад блоклосон хэвээр байна. Мөн 2019 оны 4-р сарын эхээр Хятад улсын ЗГ бүх хэлээр нь хаажээ Дэлхийн 3-р дайн онлайн хэлбэрээр википедиад өрнөж байна.</blockquote><ref>[http://psyfactor.org/lib/garifullin11.htm]</ref> ==Ишлэл== {{Reflist}} ==Холбоос== *[http://boycott-wikipedia.blogspot.com/ boycott-wikipedia.blogspot.com] *[https://web.archive.org/web/20150904033125/http://wikipediocracy.com/2015/08/16/a-compendium-of-wikipedia-criticism/ A Compendium of Wikipedia Criticism – Wikipediocracy] *[http://geography.oii.ox.ac.uk/2014/02/the-geographically-uneven-coverage-of-wikipedia/ The Geographically Uneven Coverage of Wikipedia – Oxford Internet Institute – University of Oxford] [[Ангилал:Цахим хуудас]] 0vpsd9gbwd8n4ia24pe35qfskcgtry9 0 58394 775762 741404 2024-04-26T08:55:47Z 66.181.161.111 /* SNMP хувилбарууд */ wikitext text/x-wiki '''Simple Network Management Protocol''' '''(SNMP)''' [[File:Snmp.jpg|left|thumb|700px|x750px|snmp logo]] Simple Network Management Protocol бол IAB байгууллагаас RFC 1157 нэртэй гаргасан application түвшинд ажилладаг сүлжээний төхөөрөмжөөс (заавал сүлжээний төхөөрөмж байх албагүй ямарч төхөөрөмж байж болно) сүлжээг удирдаж байгаа систем эсвэл хост руу мэдээлэл дамжуулдаг протокол юм. [[TCP/IP]] протоколын иж бүрдлийн стандарт протокол юм. [[User Datagram Protocol|UDP]] суурьтай. Анхны хувилбар - Simple Gateway Management Protocol (SGMP). Энэ нь зөвхөн Рутерыг хянах боломжтой байсан. Internet Engineering Task Force (IETF) гаргасан. SNMP ажиллагаа нь зөвхөн скаляр ажиллагааг хэрэглэнэ. Нэг скаляр утга нь ямар нэг ажиллагааны удирдах обьектыг сэргээх эсвэл засвар хийх арга юм. Гэсэн хэдий ч, удирдах обьектийн систем доторх олон төрлийн жишээнүүдийг албан ёсоор үзүүлэх шаардлагатай. Нэгдсэн обьект төрөл нь нэг эсвэл хэд хэдэн дэд төрлүүдээс бүрддэг. SNMP нь TCP/IP-ийн протоколын багцад байгаагийн хувьд SNMP мессежүүд UDP ашиглаж дамжуулагддаг. SNMP сүлжээг хянах, удирдахад ашигладаг хамгийн өргөн ашигладаг. Үйлдвэрээс гарч байгаа төхөөрөмжүүд дээр SNMP ажиллахад боломжтойгоор тохируулагдсан байдаг. Simple network management protocol нь дотроо SNMPv1 SNMPv2 SNMPv3 гэсэн төрөлтэй байх бөгөөд SNMPv1 ба SNMPv2 нь хоорондоо ажиллах зарчмын хувьд ялгаа байхгүй. SNMPv2c нь Хүснэгтийн утгуудыг нэмсэн ба MIBболон Обьектын хувьсагчдыг өргөтгөсөн. SNMP аюулгүй байдлын 3 түвшин (нууц үгийг шифрлэж, баталгаажуулах зорилготой) Authentication(баталгаажуулалт)-auth, Privacy(шифрлэлт)-priv гэж товчилж бичнэ. *noAuthNoPriv - authentication болон encryption-ний аль алийг нь хйихгүй *AuthNoPriv - authentication хйигээд нууц үгийг encryption хийхгүй *AuthPriv - authentication болон encryption-ний аль алийг хйинэ == SNMP хувилбарууд == {| class="wikitable" |- ! Хувилбар !! Стандарт !! Нууцлал!! Шифрлэлт |- | SNMPv1 || RFC 1157|| Community string || Байхгүй |- | SNMPv2c || RFC 1901-1908 || Community string || Байхгүй |- | SNMPv3 || RFC 2273-2275 || Username MD5, SHA|| DES- Data encryption standard AES- Advanced encryption standard |} SNMPv1 Community–based security SNMPv2c Community–based security SNMPv2u User–based security SNMPv2 Party–based security SNMPv3 User–based security. Харин SNMPv3 нь SNMPv2 –ийн community string –ийн дутагдалтай тал болон өмнөх хувилбарууд хамгаалалтгүй дамждаг байсан бол MD5, SHA ашиглаж encryption, authentication хийдэг болсон. Simple network management protocol-д community string гэсэн ойлголт гарч ирнэ. Үүнийг ерөнхийд нь password гэж болно. Дотроо 3-н төрөлтэй. Үүнд: <br /> '''1.Community string:''' <br /> А.Read –зөвхөн унших эрхтэй password, agent дээр байгаа өгөгдлийг өөрчлөх эрхгүй. <br /> Б. Read write – agent дээр байгаа өгөгдөлд хандан уншиж бичих буюу өөрчлөх боломжтой password. <br /> В. Trap –ямар төхөөрөмж trap буюу анхааруулгын дохио хүлээн авахыг заадаг. <br /> '''2.Default community string:''' <br /> Програм өөрөө тохируулсан password бөгөөд jnkjkbhjvhj тохиолдолд public шинжтэй байдаг бөгөөд read эрхийг олгодог. Иймээс default community string-г өөрчлөх хэрэгтэй.Хэрвээ ямар нэгэн байдлаар community string – write эрхтэйг нь алдвал олж авсан этгээд үүгээр дамжин төхөөрөмжийн интерфэйс унтраах, зарим тохиргоог өөрчлөх аюултай байдаг. Read болон Write эрх нь private шинжтэй байдаг. <br /> '''3.Clear text:''' <br /> Ямар нэг encrypt буюу кодлол хийгдээгүй өгөгдөл дамжина гэсэн үг өөрөөр хэлбэл password нь яг тэр хэвээрээ дамжина гэж болно. <br /> == SNMP архитектур == [[File:SNMP архитектур.jpg|thumb|400px|x350px|2 түвшинт загвар]] * 2 түвшинт загвартай * SNMP Manager – Network Management Station * polling – хүсэлт , хариулт. Энэ нь 161-р портоор дамжина. * trap – зөвхөн АGENT-ээс ирнэ. Асинхрон дамжуулалттай. Энэ нь 162-р портоор дамжина. * SNMP Agent – Сүлжээний төхөөрөмж дээр ажиллаж байгаа програм хангамжийн нэг хэсэг == SNMP удирдлага == *Management Information Base (MIB) обьектуудыг нэгтгэн агуулсан сан, object identifier (OID) – name (тоо ба нэр) *Structure of Management Information (SMI) агентын удирдаж байгаа обьектууд ба тэдгээрийн онцлог шинжүүдийг тодорхойлох арга (төхөөрөмжийн интерфейсийн төлөв - up, down), сүлжээг удирдах обьектод суурилсан загвар *Abstract Syntax Notation 1 (ASN.1) ASN.1(Abstract Syntax Notation.1) бол ISO (International Organization for Standardization)-аас гаргасан стандарт хэл ба хэрхэн дамжихыг тодорхойлно. Энэ веб болон нисэх онгоцны системд ашиглагддаг. Үүний бүрэн дэлгэрэнгүй стандартыг энд дарж үзээрэй. 600 гаруй хуудастай ном байна. == SNMP мессежүүд == [[File:SNMP.jpg|thumb|300px|x250px|SNMP мессежүүд]][[File:SNMP TRAFFIC1.png|thumb|300px|x250px|SNMP мессежүүд]] SNMP-ийн мессежүүд нь маш энгийн байдлаар мэдээллээ солилцдог байдал нь SNMP-ийг алдартай болгосон байх. Доор зарим мессежүүдыг оруулав. *GET: GET мессеж бол manger-ээс agent (managed device) –руу илгээж байгаа хүсэлт юм. Үүний утга нь тус төхөөрөмжөөс нэг эсвэл олон утга авахын тулд явуулсан хүсэлт юм. *GET NEXT: Энэ мессеж нь GET –тэй ижил. Ганц ялгаа нь гэвэл дараагийн MIB-ийн модонд байгаа дараагийн ОбъектID-ийн утгийг авна. *GET BULK: Энэ мессеж нь MIB-ээс том хэмжээний өгөгдөл авах үед ашиглагддаг. *SET: Энэ мессеж нь manager-note дээр ажиллаж байгаа админ тус бүр SNMP managed device-ийн утгийн өөрчлөх эсвэл зааж өгөх үед ашигладаг. *TRAPS: Дээрх мессежүүдтэй адилгүй учир нь. Дээрх мессежүүдыг manager санаачилдаг (хийдэг). TRAPS бол agent –с илгээдэг. Энэ нь тус agent ямар нэгэн утгийг manager –руу илгээж байгаа мэдээлэл юм. *INFORM: Энэ мессеж нь TRAP –тай төстэй. Үүнийг agent илгээдэг. Санаа нь manager-ээс мэдээлэл хүлээн авсан гэдгээ мэдээлэх үүрэгтэй. *RESPONSE: Энэ мессеж нь мэдээллийг буцаан дамжуулах үед ашиглагддаг. == SNMP-ийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүд тэдгээрийн үүрэг. == '''SNMP дараах хэсгүүдээс бүрдэнэ.''' [[File:Snmp 0101.gif|thumb|400px|x330px|SNMP бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн харилцан ажиллагаа]] *SNMP agent *SNMP Manager, *SNMP Managed devices *Management Information Base (MIB). SNMP agent нь сүлжээний төхөөрөмж (host, router, printer гэх мэт) дээр ажиллаж байгаа програм бөгөөд MIB-аар тухайн төхөөрөмжийн гүйцэтгэл, алдаа, тохиргоо, ашиглалт, нууцлал хамгаалалтын удирдлагыг хэрэгжүүлэх боломжийг олгодог. SNMP agent-ийн гол үүрэг: *Уг төхөөрөмж дээр суусан MIB-ийн сангаасаа мэдээлэл цуглуулах *Уг мэдээллээ хадгалах ба сэргээх *Manager-ээс ирж байгаа үүргийг биелүүлэх SNMP manager нь NMS-дээр ажиллаж байгаа хэрэглээний програм бөгөөд agent- ийн MIB-г өөрчлөх эсвэл мэдээлэл авах хүсэлт дамжуулах үүрэгтэй. SNMP протокол нь manager болон agent хооронд SNMP мессэжүүдийг дамжуулах, хүлээн авах үүрэгтэй. Managed Device SNMP manager-ээр удирдуулж байгаа төхөөрөмж ба энэ нь таны хянах, удирдахыг хүсэж байгаа төхөөрөмж юм. Үүнд Routers, switches, servers, workstations, printers, UPSs, Projector гэх мэт орно. MIB файл нь төхөөрөмжийн sensor-д харгалзан байгаа утга ба manager-тэдгээр утгуудыг дуудаж мэдээллээ олж авдаг. Жишээ нь Server-ын Хард дискний мэдээлэл, сүлжээний картны траффик мэдээлэл, CPU ба санах ойн (System Health Sensor) мэдээлэл хэрэгтэй гэж үзвэл энэ тус бүрд харгалзах утгуудийг MIB агуулж байдаг. Хэрвээ таны төхөөрөмж MIB-д таны мониторинг хийхийг хүсэж байгаа sensor байгаа эсэхийг мэдэх хэрэгтэй. MIB-ийн бүтэц ба OID MIB бол сүлжээ, төхөөрөмжийг удирдахад зориулагдсан мэдээллийн цуглуулга. [[File:SNMP OID MIB Tree.png|left|thumb|400px|x350px|MIB tree бүтэц]] MIB нь Object Identifier(OID) гэсэн нэртэй объектуудаас бүтдэг. MIB-д обьект бүр object identifier (OID) болон нэртэй байна. MIB tree бүтэц. Яг үнэн хэрэг дээрээ бол ОID нь маш олон тооны цэгээр тусгаарлагдсан дараалал байдаг. Жишээ нь: Cisco router-ийн санах ойн OID нь дараах хэлбэртэй байна. 1.3.6.1.4.1.9.9.48.1.1.1.6.1 1.3 ==== OID гэж юу вэ? ==== OID нь цор ганц байх бөгөөд цэгээр тусгаарлагдан 10-тын тооллын системээр дүрслэгдэнэ. Эдгээр объектууд нь дараалсан тоон утга байдаг. Объект бүр нь өвөрмөц дахин давтагдахгүй бөгөөд тус төхөөрөмжийн онцлог шинж чанарыг илэрхийлнэ. Жишээ нь Прожектор нь төхөөрөмж гэж үзвэл. Прожектор дээр заавал байх MIB (lamp time life of projector, temperature,), байх шаардлагагүй MIB гэж байна. Тиймээс төхөөрөмж бүр мөн үйлдвэрлэгч бүр өөр өөр MIB-тэй байдаг. Manager асуух үед эдгээр утгууд өөр өөр утга дамжуулж болно. Хоёр төрлийн ОбъектID байдаг. Scalar ба Tabular. Эдгээрийг жишээн дээр тайлбарлах нь илүү тустай байх. Scalar: Та төхөөрөмжийн үйлдвэрлэгчийн нэрийг энэ төрлөөр харвал дараах хэлбэртэй байна. (As definition says: "Scalar Object define a single object instance") Tabular: Та Quad процессорын CPU –ны ачааллыг харахыг хүсвэл. Энэ төрөл нь CPU тус бүрийн үр дүнг тус тусаар нь харна. Энд 4 CPU-ны үр дүн гарна. Дараах хэлбэрээр гарна. (As definition says: "Tabular object defines multiple related object instance that are grouped together in MIB tables") ОбъектID бүр нь MIB дотор шаталж үечилсэн бүтэцтэй байдаг. MIB-ийн энэ бүтэц нь мод хэлбэрийн байдаг. ==== OID-ын үүрэг юу вэ? ==== OID нь өгөгдлийн объект (data objects) зааж байдаг. Энэ нь SNMP мессежын субъект юм. SNMP төхөөрөмж TRAP эсвэл GetResponse –ийг илгээх үед OID-ын цуваа дамжигддаг. Энэ цуваа нь яг одоогийн байгаа утгаа авч дамждаг. ==== OID ямар хэлбэртэй харагддаг вэ? ==== Жишээ нь: 1.3.6.1.4.1.2681.1.2.102 2.15 Гэхдээ эдгээр тоон дараалал ямар учиртай вэ? гэхээр OID бол хаягчлалын нэгэн хэлбэр юм. Яг л IP хаягтай адил. Эдгээр тоонууд нь SNMP системд байгаа элементийн байрлалыг зааж байдаг. Нэр томьёонуудыг хэрхэн тодорхойлсон байна. Энд нэгээс олон элемент тодорхойлогдсон байна. Жишээ нь 1.3.6.1.4 бол enterprises заана . 2681 бол dpsInc заана. Дараагийн томьёо бол dpsAlarmControl юм. Мөн хамгийн сүүлийн оронгоос буцан явахад ROOT хэсэг рүү очно. ==== MIB юу хийдэг вэ? ==== Удирдлагын мэдээллийн бааз суурь (MIB-Management information base ) нь сүлжээнд орж гарч байгаа SNMP хүсэлт болон хариуг хадгалж удирдахад хэрэглэгддэг өгөгдлийн бааз юм. Администратор нь SNMP ашиглан төхөөрөмжийн ажиллагааг хянах, тохиргоо хийх, гарч байгаа алдааг илрүүлэх, сүлжээ сайжруулах, шинээр сүлжээ төлөвлөх зэрэг үйл ажиллагааг хийх боломжтой. Үндсэн зорилго бол ОID байгаа дараалсан олон тоог хүний нүдэнд уншигдаж байхаар харуулах. SNMP төхөөрөмж trap эсвэл өөр мессэж илгээж байхад түүний ОID байгаа өгөгдөл бүрийн утгыг тодорхойлох. MIB нь ОID-ийг текстэн мэдээллээр хангадаг. SNMP manager нь codebook гэх зүйлийг ашиглаж OID тоонуудыг хүний уншиж болохуйц мэдээлэл рүү хөрвүүлдэг. ==== Яагаад надад MIB хэрэгтэй вэ? ==== Таны manager төхөөрөмжид agent –ээс ирж байгаа мэдээллийг боловсруулахын тулд MIB хэрэгтэй хэрвээ MIB байхгүй бол ямар утга үгүй тоон дараалал та харах болно. ==== Хэрхэн MIB-ийг өөрийн SNMP менежер болгох вэ? ==== Таны SNMP manager хөрвүүлэгч хэмээх (compiling) нэрлэдэг программ ашиглаж MIB-ийг импортлон оруулж ирнэ. Хөрвүүлэгч нь ASCII хэлбэрт байгаа MIB-ийг хоёртын тооллын систем руу хөрвүүлж дараан нь SNMP manager ашиглах боломжтой болно. ==== Яагаад MIB чухал вэ? ==== Хэрвээ таны төхөөрөмж дээр SNMP –ийн MIB байхгүй бол та тэр төхөөрөмжийг SNMP-гээр дамжуулан удирдах, хянаж чадахгүй. Жишээ нь таны төхөөрөмж дээр температур мэдрэгчтэй гэвэл та тэр төхөөрөмжөөс температурын өгөгдөл хүлээж авна. Тиймээс та тус төхөөрөмжийн MIB-ийг олж мэдэх хэрэгтэй. Хэрвээ тус төхөөрөмжийн MIB-д температурын sensor байхгүй бол тус төхөөрөмж хэзээ ч TRAP –аар температурын мэдээлэл илгээхгүй. ==== Яагаад MIB-ийг ойлгох хэрэгтэй вэ? ==== MIB гэдэг бол SNMP төхөөрөмжийн яг үнэн боломжуудыг олж мэдэж болох хөтөч л гэсэн үг. Та шууд ямар ямар TRAP дамжихыг нь мэдэх үү ? Магадгүй энэ сонин санагдаж байгаа ч үүнийг заавал мэдэж байх хэрэгтэй. IPv6-руу ихэнх улс шилжин дуусаж байна. Ирээдүйд бүх эд зүйлс сүлжээнд холбогдож ажиллах болно энэ үед SNMP төрлийн протоколууд маш их хэрэглэгдэх болно. Зарим үйлдвэрлэгч MIB-ийг төхөөрөмж дээрээ тэмдэглэж оруулаагүй байдаг тал бий. Гэвч амьдрал дээр бол ихэнх төхөөрөмжүүд MIB-ийн бүдүүвчийг хавсаргасан байдаг. Энэ MIB – нь бүх төрлийн sensor-ийг дэмжинэ гэсэн үг биш юм. Хэрвээ та SNMP мониторинг хийхийг хүсэж байгаа бол заавал MIB-ийн бүтэц, түүний утгуудыг ойлгож байх хэрэгтэй. Энэ нь тус SNMP төхөөрөмжийн SNMP-ээр хийж чадах боломжууд гэсэн үг юм. Та SNMP төхөөрөмжийг худалдаж авах гэж байгаа бол худалдаж авахаасаа өмнө MIB- файлыг маш анхааралтай шалгахыг зөвлөж байна. ==== Ямар нэр томьёонууд MIB-д байдаг вэ? ==== MIB байгаа бүх элементүүд тодорхойлогдсон байх ёстой. MIB-д байгаа элемент тус бүр өөр өөрийн объект ID –тай байх ёстой. OID дугаар нь SNMP ертөнцөд дахин давтагдашгүй дугаар байна. OID бүр өөр өөрийн дугаараас гадна хүнд ойлгомжтой байлгах үүднээс өөр өөрийн текстэн label-тэй байна. ==== MIB-ийг хэрхэн харах вэ? ==== MIB файл нь ASCII тексттэй адил, та ямар нэгэн текст уншигчаар нээж чадна. Жишээ нь Windows Notepad. Зарим үйлдвэрлэгчид 2-тын тооллын систем дээр бичсэн байдаг. Тэднийг шууд уншиж чадахгүй. Та MIB файлын ASCII хэлбэрийг үүсгэх хэрэгтэй. Тайлбар: Зарим MIB файл Unix –ийн текст байдаг. Unix текст формат бол Windows/DOS текст файлын бүтцээс маш их ялгаатай. DOS/Windows текст буцах ба мөрийн төгссгөл нь мөр бүрийн төгсгөлд байдаг бол Unix текст файл зөвхөн мөрийн төгсгөлд байдаг. Хэрвээ та MIB файлыг Windows PC дээр нээхийг хүсэж байгаа бол үйлдвэрлэгчээс нь DOS – д зориулсан формат байгаа эсэхийг асуух хэрэгтэй. Эсвэл текст хооронд хөрвүүлэгч ашиглаж болно. ==== Ямар үед MIB –ийг засварлах вэ? ==== MIB файл нь enduser-д зориулагдаж гаргаагүй. Онолын хувьд та илүү хялбар байдлаар MIB- ийг зохион байгуулж болох ч гол зорилго болох Managed төхөөрөмжид л дэлгэц дээр харуулахад хялбар байх хэрэгтэй. ==== MIB –н ямар объект нь танд хэрэгтэйг яаж мэдэх вэ? ==== 1. Энэ төхөөрөмж өөр ямар RFC-ийн MIB-ыг дэмждэгийг мэдэх хэрэгтэй. <br /> 2. Тус төхөөрөмж ямар ямар TRAP-ийг manager-руу дамжуулдгыг мэдэх хэрэгтэй. Үүний тулд та дараах байдлаар харж болно. <br /> Trap-ууд нь ихэвчлэн alarm-аар тэмдэглэгдсэн байдаг. Маш олон Traps статус мессежтэй байдаг. SNMP v1 MIB –д Trap-ууд нь үргэлж TRAP-TYPE гэсэн текстэн мэдээлэлтэй (text label) байдаг.Бидний жишээн дээр MIB –д дараах хэлбэртэй байна. DPS Telecom NetGuardian RTU:: psRTUp8005Set TRAP-TYPE ENTERPRISE dpsRTU VARIABLES { sysDescr, sysLocation, dpsRTUDateTime, dpsRTUAPort, dpsRTUCAddress, dpsRTUADisplay, dpsRTUAPoint, dpsRTUAPntDesc, dpsRTUAState } DESCRIPTION “Generated when discrete point 5 is set.” ::= 8005 == Ашигласан материал == * https://www.snmp.com * https://www.google.com * https://web.archive.org/web/20200422165411/https://en.wikipedia.org/ *[https://www.slideshare.net/khunbish/snmp-mib-oid-54990857 “SNMP -ийн MIB, OID-ыг хэрхэн унших, ойлгох, ашиглах вэ?”] by Khunbish.N [[Ангилал:Интернэт хэрэглээний протокол]] 5dql2lg2sicfqdx7dm05u9eesunex5q 775764 775762 2024-04-26T08:58:33Z TenWhile6 73084 [[Special:Contributions/66.181.161.111|66.181.161.111]] ([[User talk:66.181.161.111|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki '''Simple Network Management Protocol''' '''(SNMP)''' [[File:Snmp.jpg|left|thumb|700px|x750px|snmp logo]] Simple Network Management Protocol бол IAB байгууллагаас RFC 1157 нэртэй гаргасан application түвшинд ажилладаг сүлжээний төхөөрөмжөөс (заавал сүлжээний төхөөрөмж байх албагүй ямарч төхөөрөмж байж болно) сүлжээг удирдаж байгаа систем эсвэл хост руу мэдээлэл дамжуулдаг протокол юм. [[TCP/IP]] протоколын иж бүрдлийн стандарт протокол юм. [[User Datagram Protocol|UDP]] суурьтай. Анхны хувилбар - Simple Gateway Management Protocol (SGMP). Энэ нь зөвхөн Рутерыг хянах боломжтой байсан. Internet Engineering Task Force (IETF) гаргасан. SNMP ажиллагаа нь зөвхөн скаляр ажиллагааг хэрэглэнэ. Нэг скаляр утга нь ямар нэг ажиллагааны удирдах обьектыг сэргээх эсвэл засвар хийх арга юм. Гэсэн хэдий ч, удирдах обьектийн систем доторх олон төрлийн жишээнүүдийг албан ёсоор үзүүлэх шаардлагатай. Нэгдсэн обьект төрөл нь нэг эсвэл хэд хэдэн дэд төрлүүдээс бүрддэг. SNMP нь TCP/IP-ийн протоколын багцад байгаагийн хувьд SNMP мессежүүд UDP ашиглаж дамжуулагддаг. SNMP сүлжээг хянах, удирдахад ашигладаг хамгийн өргөн ашигладаг. Үйлдвэрээс гарч байгаа төхөөрөмжүүд дээр SNMP ажиллахад боломжтойгоор тохируулагдсан байдаг. Simple network management protocol нь дотроо SNMPv1 SNMPv2 SNMPv3 гэсэн төрөлтэй байх бөгөөд SNMPv1 ба SNMPv2 нь хоорондоо ажиллах зарчмын хувьд ялгаа байхгүй. SNMPv2c нь Хүснэгтийн утгуудыг нэмсэн ба MIBболон Обьектын хувьсагчдыг өргөтгөсөн. SNMP аюулгүй байдлын 3 түвшин (нууц үгийг шифрлэж, баталгаажуулах зорилготой) Authentication(баталгаажуулалт)-auth, Privacy(шифрлэлт)-priv гэж товчилж бичнэ. *noAuthNoPriv - authentication болон encryption-ний аль алийг нь хйихгүй *AuthNoPriv - authentication хйигээд нууц үгийг encryption хийхгүй *AuthPriv - authentication болон encryption-ний аль алийг хйинэ == SNMP хувилбарууд == {| class="wikitable" |- ! Хувилбар !! Стандарт !! Нууцлал!! Шифрлэлт |- | SNMPv1 || RFC 1157 || Community string || Байхгүй |- | SNMPv2c || RFC 1901-1908 || Community string || Байхгүй |- | SNMPv3 || RFC 2273-2275 || Username MD5, SHA|| DES- Data encryption standard AES- Advanced encryption standard |} SNMPv1 Community–based security SNMPv2c Community–based security SNMPv2u User–based security SNMPv2 Party–based security SNMPv3 User–based security. Харин SNMPv3 нь SNMPv2 –ийн community string –ийн дутагдалтай тал болон өмнөх хувилбарууд хамгаалалтгүй дамждаг байсан бол MD5, SHA ашиглаж encryption, authentication хийдэг болсон. Simple network management protocol-д community string гэсэн ойлголт гарч ирнэ. Үүнийг ерөнхийд нь password гэж болно. Дотроо 3-н төрөлтэй. Үүнд: <br /> '''1.Community string:''' <br /> А.Read –зөвхөн унших эрхтэй password, agent дээр байгаа өгөгдлийг өөрчлөх эрхгүй. <br /> Б. Read write – agent дээр байгаа өгөгдөлд хандан уншиж бичих буюу өөрчлөх боломжтой password. <br /> В. Trap –ямар төхөөрөмж trap буюу анхааруулгын дохио хүлээн авахыг заадаг. <br /> '''2.Default community string:''' <br /> Програм өөрөө тохируулсан password бөгөөд ихэнх тохиолдолд public шинжтэй байдаг бөгөөд read эрхийг олгодог. Иймээс default community string-г өөрчлөх хэрэгтэй.Хэрвээ ямар нэгэн байдлаар community string – write эрхтэйг нь алдвал олж авсан этгээд үүгээр дамжин төхөөрөмжийн интерфэйс унтраах, зарим тохиргоог өөрчлөх аюултай байдаг. Read болон Write эрх нь private шинжтэй байдаг. <br /> '''3.Clear text:''' <br /> Ямар нэг encrypt буюу кодлол хийгдээгүй өгөгдөл дамжина гэсэн үг өөрөөр хэлбэл password нь яг тэр хэвээрээ дамжина гэж болно. <br /> == SNMP архитектур == [[File:SNMP архитектур.jpg|thumb|400px|x350px|2 түвшинт загвар]] * 2 түвшинт загвартай * SNMP Manager – Network Management Station * polling – хүсэлт , хариулт. Энэ нь 161-р портоор дамжина. * trap – зөвхөн АGENT-ээс ирнэ. Асинхрон дамжуулалттай. Энэ нь 162-р портоор дамжина. * SNMP Agent – Сүлжээний төхөөрөмж дээр ажиллаж байгаа програм хангамжийн нэг хэсэг == SNMP удирдлага == *Management Information Base (MIB) обьектуудыг нэгтгэн агуулсан сан, object identifier (OID) – name (тоо ба нэр) *Structure of Management Information (SMI) агентын удирдаж байгаа обьектууд ба тэдгээрийн онцлог шинжүүдийг тодорхойлох арга (төхөөрөмжийн интерфейсийн төлөв - up, down), сүлжээг удирдах обьектод суурилсан загвар *Abstract Syntax Notation 1 (ASN.1) ASN.1(Abstract Syntax Notation.1) бол ISO (International Organization for Standardization)-аас гаргасан стандарт хэл ба хэрхэн дамжихыг тодорхойлно. Энэ веб болон нисэх онгоцны системд ашиглагддаг. Үүний бүрэн дэлгэрэнгүй стандартыг энд дарж үзээрэй. 600 гаруй хуудастай ном байна. == SNMP мессежүүд == [[File:SNMP.jpg|thumb|300px|x250px|SNMP мессежүүд]][[File:SNMP TRAFFIC1.png|thumb|300px|x250px|SNMP мессежүүд]] SNMP-ийн мессежүүд нь маш энгийн байдлаар мэдээллээ солилцдог байдал нь SNMP-ийг алдартай болгосон байх. Доор зарим мессежүүдыг оруулав. *GET: GET мессеж бол manger-ээс agent (managed device) –руу илгээж байгаа хүсэлт юм. Үүний утга нь тус төхөөрөмжөөс нэг эсвэл олон утга авахын тулд явуулсан хүсэлт юм. *GET NEXT: Энэ мессеж нь GET –тэй ижил. Ганц ялгаа нь гэвэл дараагийн MIB-ийн модонд байгаа дараагийн ОбъектID-ийн утгийг авна. *GET BULK: Энэ мессеж нь MIB-ээс том хэмжээний өгөгдөл авах үед ашиглагддаг. *SET: Энэ мессеж нь manager-note дээр ажиллаж байгаа админ тус бүр SNMP managed device-ийн утгийн өөрчлөх эсвэл зааж өгөх үед ашигладаг. *TRAPS: Дээрх мессежүүдтэй адилгүй учир нь. Дээрх мессежүүдыг manager санаачилдаг (хийдэг). TRAPS бол agent –с илгээдэг. Энэ нь тус agent ямар нэгэн утгийг manager –руу илгээж байгаа мэдээлэл юм. *INFORM: Энэ мессеж нь TRAP –тай төстэй. Үүнийг agent илгээдэг. Санаа нь manager-ээс мэдээлэл хүлээн авсан гэдгээ мэдээлэх үүрэгтэй. *RESPONSE: Энэ мессеж нь мэдээллийг буцаан дамжуулах үед ашиглагддаг. == SNMP-ийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүд тэдгээрийн үүрэг. == '''SNMP дараах хэсгүүдээс бүрдэнэ.''' [[File:Snmp 0101.gif|thumb|400px|x330px|SNMP бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн харилцан ажиллагаа]] *SNMP agent *SNMP Manager, *SNMP Managed devices *Management Information Base (MIB). SNMP agent нь сүлжээний төхөөрөмж (host, router, printer гэх мэт) дээр ажиллаж байгаа програм бөгөөд MIB-аар тухайн төхөөрөмжийн гүйцэтгэл, алдаа, тохиргоо, ашиглалт, нууцлал хамгаалалтын удирдлагыг хэрэгжүүлэх боломжийг олгодог. SNMP agent-ийн гол үүрэг: *Уг төхөөрөмж дээр суусан MIB-ийн сангаасаа мэдээлэл цуглуулах *Уг мэдээллээ хадгалах ба сэргээх *Manager-ээс ирж байгаа үүргийг биелүүлэх SNMP manager нь NMS-дээр ажиллаж байгаа хэрэглээний програм бөгөөд agent- ийн MIB-г өөрчлөх эсвэл мэдээлэл авах хүсэлт дамжуулах үүрэгтэй. SNMP протокол нь manager болон agent хооронд SNMP мессэжүүдийг дамжуулах, хүлээн авах үүрэгтэй. Managed Device SNMP manager-ээр удирдуулж байгаа төхөөрөмж ба энэ нь таны хянах, удирдахыг хүсэж байгаа төхөөрөмж юм. Үүнд Routers, switches, servers, workstations, printers, UPSs, Projector гэх мэт орно. MIB файл нь төхөөрөмжийн sensor-д харгалзан байгаа утга ба manager-тэдгээр утгуудыг дуудаж мэдээллээ олж авдаг. Жишээ нь Server-ын Хард дискний мэдээлэл, сүлжээний картны траффик мэдээлэл, CPU ба санах ойн (System Health Sensor) мэдээлэл хэрэгтэй гэж үзвэл энэ тус бүрд харгалзах утгуудийг MIB агуулж байдаг. Хэрвээ таны төхөөрөмж MIB-д таны мониторинг хийхийг хүсэж байгаа sensor байгаа эсэхийг мэдэх хэрэгтэй. MIB-ийн бүтэц ба OID MIB бол сүлжээ, төхөөрөмжийг удирдахад зориулагдсан мэдээллийн цуглуулга. [[File:SNMP OID MIB Tree.png|left|thumb|400px|x350px|MIB tree бүтэц]] MIB нь Object Identifier(OID) гэсэн нэртэй объектуудаас бүтдэг. MIB-д обьект бүр object identifier (OID) болон нэртэй байна. MIB tree бүтэц. Яг үнэн хэрэг дээрээ бол ОID нь маш олон тооны цэгээр тусгаарлагдсан дараалал байдаг. Жишээ нь: Cisco router-ийн санах ойн OID нь дараах хэлбэртэй байна. 1.3.6.1.4.1.9.9.48.1.1.1.6.1 1.3 ==== OID гэж юу вэ? ==== OID нь цор ганц байх бөгөөд цэгээр тусгаарлагдан 10-тын тооллын системээр дүрслэгдэнэ. Эдгээр объектууд нь дараалсан тоон утга байдаг. Объект бүр нь өвөрмөц дахин давтагдахгүй бөгөөд тус төхөөрөмжийн онцлог шинж чанарыг илэрхийлнэ. Жишээ нь Прожектор нь төхөөрөмж гэж үзвэл. Прожектор дээр заавал байх MIB (lamp time life of projector, temperature,), байх шаардлагагүй MIB гэж байна. Тиймээс төхөөрөмж бүр мөн үйлдвэрлэгч бүр өөр өөр MIB-тэй байдаг. Manager асуух үед эдгээр утгууд өөр өөр утга дамжуулж болно. Хоёр төрлийн ОбъектID байдаг. Scalar ба Tabular. Эдгээрийг жишээн дээр тайлбарлах нь илүү тустай байх. Scalar: Та төхөөрөмжийн үйлдвэрлэгчийн нэрийг энэ төрлөөр харвал дараах хэлбэртэй байна. (As definition says: "Scalar Object define a single object instance") Tabular: Та Quad процессорын CPU –ны ачааллыг харахыг хүсвэл. Энэ төрөл нь CPU тус бүрийн үр дүнг тус тусаар нь харна. Энд 4 CPU-ны үр дүн гарна. Дараах хэлбэрээр гарна. (As definition says: "Tabular object defines multiple related object instance that are grouped together in MIB tables") ОбъектID бүр нь MIB дотор шаталж үечилсэн бүтэцтэй байдаг. MIB-ийн энэ бүтэц нь мод хэлбэрийн байдаг. ==== OID-ын үүрэг юу вэ? ==== OID нь өгөгдлийн объект (data objects) зааж байдаг. Энэ нь SNMP мессежын субъект юм. SNMP төхөөрөмж TRAP эсвэл GetResponse –ийг илгээх үед OID-ын цуваа дамжигддаг. Энэ цуваа нь яг одоогийн байгаа утгаа авч дамждаг. ==== OID ямар хэлбэртэй харагддаг вэ? ==== Жишээ нь: 1.3.6.1.4.1.2681.1.2.102 2.15 Гэхдээ эдгээр тоон дараалал ямар учиртай вэ? гэхээр OID бол хаягчлалын нэгэн хэлбэр юм. Яг л IP хаягтай адил. Эдгээр тоонууд нь SNMP системд байгаа элементийн байрлалыг зааж байдаг. Нэр томьёонуудыг хэрхэн тодорхойлсон байна. Энд нэгээс олон элемент тодорхойлогдсон байна. Жишээ нь 1.3.6.1.4 бол enterprises заана . 2681 бол dpsInc заана. Дараагийн томьёо бол dpsAlarmControl юм. Мөн хамгийн сүүлийн оронгоос буцан явахад ROOT хэсэг рүү очно. ==== MIB юу хийдэг вэ? ==== Удирдлагын мэдээллийн бааз суурь (MIB-Management information base ) нь сүлжээнд орж гарч байгаа SNMP хүсэлт болон хариуг хадгалж удирдахад хэрэглэгддэг өгөгдлийн бааз юм. Администратор нь SNMP ашиглан төхөөрөмжийн ажиллагааг хянах, тохиргоо хийх, гарч байгаа алдааг илрүүлэх, сүлжээ сайжруулах, шинээр сүлжээ төлөвлөх зэрэг үйл ажиллагааг хийх боломжтой. Үндсэн зорилго бол ОID байгаа дараалсан олон тоог хүний нүдэнд уншигдаж байхаар харуулах. SNMP төхөөрөмж trap эсвэл өөр мессэж илгээж байхад түүний ОID байгаа өгөгдөл бүрийн утгыг тодорхойлох. MIB нь ОID-ийг текстэн мэдээллээр хангадаг. SNMP manager нь codebook гэх зүйлийг ашиглаж OID тоонуудыг хүний уншиж болохуйц мэдээлэл рүү хөрвүүлдэг. ==== Яагаад надад MIB хэрэгтэй вэ? ==== Таны manager төхөөрөмжид agent –ээс ирж байгаа мэдээллийг боловсруулахын тулд MIB хэрэгтэй хэрвээ MIB байхгүй бол ямар утга үгүй тоон дараалал та харах болно. ==== Хэрхэн MIB-ийг өөрийн SNMP менежер болгох вэ? ==== Таны SNMP manager хөрвүүлэгч хэмээх (compiling) нэрлэдэг программ ашиглаж MIB-ийг импортлон оруулж ирнэ. Хөрвүүлэгч нь ASCII хэлбэрт байгаа MIB-ийг хоёртын тооллын систем руу хөрвүүлж дараан нь SNMP manager ашиглах боломжтой болно. ==== Яагаад MIB чухал вэ? ==== Хэрвээ таны төхөөрөмж дээр SNMP –ийн MIB байхгүй бол та тэр төхөөрөмжийг SNMP-гээр дамжуулан удирдах, хянаж чадахгүй. Жишээ нь таны төхөөрөмж дээр температур мэдрэгчтэй гэвэл та тэр төхөөрөмжөөс температурын өгөгдөл хүлээж авна. Тиймээс та тус төхөөрөмжийн MIB-ийг олж мэдэх хэрэгтэй. Хэрвээ тус төхөөрөмжийн MIB-д температурын sensor байхгүй бол тус төхөөрөмж хэзээ ч TRAP –аар температурын мэдээлэл илгээхгүй. ==== Яагаад MIB-ийг ойлгох хэрэгтэй вэ? ==== MIB гэдэг бол SNMP төхөөрөмжийн яг үнэн боломжуудыг олж мэдэж болох хөтөч л гэсэн үг. Та шууд ямар ямар TRAP дамжихыг нь мэдэх үү ? Магадгүй энэ сонин санагдаж байгаа ч үүнийг заавал мэдэж байх хэрэгтэй. IPv6-руу ихэнх улс шилжин дуусаж байна. Ирээдүйд бүх эд зүйлс сүлжээнд холбогдож ажиллах болно энэ үед SNMP төрлийн протоколууд маш их хэрэглэгдэх болно. Зарим үйлдвэрлэгч MIB-ийг төхөөрөмж дээрээ тэмдэглэж оруулаагүй байдаг тал бий. Гэвч амьдрал дээр бол ихэнх төхөөрөмжүүд MIB-ийн бүдүүвчийг хавсаргасан байдаг. Энэ MIB – нь бүх төрлийн sensor-ийг дэмжинэ гэсэн үг биш юм. Хэрвээ та SNMP мониторинг хийхийг хүсэж байгаа бол заавал MIB-ийн бүтэц, түүний утгуудыг ойлгож байх хэрэгтэй. Энэ нь тус SNMP төхөөрөмжийн SNMP-ээр хийж чадах боломжууд гэсэн үг юм. Та SNMP төхөөрөмжийг худалдаж авах гэж байгаа бол худалдаж авахаасаа өмнө MIB- файлыг маш анхааралтай шалгахыг зөвлөж байна. ==== Ямар нэр томьёонууд MIB-д байдаг вэ? ==== MIB байгаа бүх элементүүд тодорхойлогдсон байх ёстой. MIB-д байгаа элемент тус бүр өөр өөрийн объект ID –тай байх ёстой. OID дугаар нь SNMP ертөнцөд дахин давтагдашгүй дугаар байна. OID бүр өөр өөрийн дугаараас гадна хүнд ойлгомжтой байлгах үүднээс өөр өөрийн текстэн label-тэй байна. ==== MIB-ийг хэрхэн харах вэ? ==== MIB файл нь ASCII тексттэй адил, та ямар нэгэн текст уншигчаар нээж чадна. Жишээ нь Windows Notepad. Зарим үйлдвэрлэгчид 2-тын тооллын систем дээр бичсэн байдаг. Тэднийг шууд уншиж чадахгүй. Та MIB файлын ASCII хэлбэрийг үүсгэх хэрэгтэй. Тайлбар: Зарим MIB файл Unix –ийн текст байдаг. Unix текст формат бол Windows/DOS текст файлын бүтцээс маш их ялгаатай. DOS/Windows текст буцах ба мөрийн төгссгөл нь мөр бүрийн төгсгөлд байдаг бол Unix текст файл зөвхөн мөрийн төгсгөлд байдаг. Хэрвээ та MIB файлыг Windows PC дээр нээхийг хүсэж байгаа бол үйлдвэрлэгчээс нь DOS – д зориулсан формат байгаа эсэхийг асуух хэрэгтэй. Эсвэл текст хооронд хөрвүүлэгч ашиглаж болно. ==== Ямар үед MIB –ийг засварлах вэ? ==== MIB файл нь enduser-д зориулагдаж гаргаагүй. Онолын хувьд та илүү хялбар байдлаар MIB- ийг зохион байгуулж болох ч гол зорилго болох Managed төхөөрөмжид л дэлгэц дээр харуулахад хялбар байх хэрэгтэй. ==== MIB –н ямар объект нь танд хэрэгтэйг яаж мэдэх вэ? ==== 1. Энэ төхөөрөмж өөр ямар RFC-ийн MIB-ыг дэмждэгийг мэдэх хэрэгтэй. <br /> 2. Тус төхөөрөмж ямар ямар TRAP-ийг manager-руу дамжуулдгыг мэдэх хэрэгтэй. Үүний тулд та дараах байдлаар харж болно. <br /> Trap-ууд нь ихэвчлэн alarm-аар тэмдэглэгдсэн байдаг. Маш олон Traps статус мессежтэй байдаг. SNMP v1 MIB –д Trap-ууд нь үргэлж TRAP-TYPE гэсэн текстэн мэдээлэлтэй (text label) байдаг.Бидний жишээн дээр MIB –д дараах хэлбэртэй байна. DPS Telecom NetGuardian RTU:: psRTUp8005Set TRAP-TYPE ENTERPRISE dpsRTU VARIABLES { sysDescr, sysLocation, dpsRTUDateTime, dpsRTUAPort, dpsRTUCAddress, dpsRTUADisplay, dpsRTUAPoint, dpsRTUAPntDesc, dpsRTUAState } DESCRIPTION “Generated when discrete point 5 is set.” ::= 8005 == Ашигласан материал == * https://www.snmp.com * https://www.google.com * https://web.archive.org/web/20200422165411/https://en.wikipedia.org/ *[https://www.slideshare.net/khunbish/snmp-mib-oid-54990857 “SNMP -ийн MIB, OID-ыг хэрхэн унших, ойлгох, ашиглах вэ?”] by Khunbish.N [[Ангилал:Интернэт хэрэглээний протокол]] tb3hmbfw54a4ysqhij8577pht73ckmw 0 58395 775761 542318 2024-04-26T08:54:25Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki == x86 виртуалчлал == Зураг 1-т харуулсанаар x86 виртуалчлалын давхрага нь [[техник хангамж]], [[үйлдлийн систем]] хоёрын дунд нэмэгддэг. Энэ виртуалчлалын давхарга нь [[Төв процессор|CPU]], storage, [[Cанах ой|санах ой]], оролт гаралтын төхөөрөмжүүд гэх мэт физик нөөцүүдийг динамикаар хуваарилан хувааж олон үйлдлийн системийг нэг компьютер дээр виртуалаар нэгэн зэрэг ажиллуулах боломжийг олгодог. [[Файл:Зураг_1_-_Виртуалчлал.png|left|thumb|320x320px|Зураг 1 - Виртуалчлалын давхарга]]x86 систем нь хостед архитектур, хайпервайзор архитектур гэсэн виртуалчлалын аргуудыг хэрэглэдэг. Хостед архитектур нь үйлдлийн ситем дээр програм байдлаар виртуалчлалын давхаргад сууж ажилладаг. Харин хайпервайзор (bare-металл) архитектур нь цэвэр x86-д суурилсан систем бөгөөд шууд виртуалчлалын давхарга дээр суулгадаг. Хайпервайзор нь үйлдлийн системрүү хандахаас илүү техник хангамжруу шууд ханддаг учраас хостед архитектураас илүү үр ашигтай бөгөөд өргөтгөх боломж, тогтвортой байдал, гүйцэтгэл сайтай байдаг. VMware Player, ACE, Workstation, Server зэрэг нь хостед архитектур дээр ажиллахдаа уян хатан байдаг бол ESX Server-ийн хувьд хайпарвайзор архитектурыг хэрэгжүүлсэнээр илүү гүйцэтгэл сайтай. x86 виртуалчлалын ажиллах зарчимыг илүү сайн ойлгохын тулд бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн талаар суурь ойлголтыг мэдэх хэрэгтэй. Виртуалчлалын давхарга нь VMM доторх бүх виртуал машинуудыг хариуцан ажиллуулдаг програм хангамж юм. Хайпервайзорын ажиллагаа нь архитектур болон чиглэлээсээ хамаарч ихээхэн өөр өөр байдаг. Хайпервайзор дээр ажиллаж байгаа VMM бүр нь хийсвэр техник хангамжтай виртуал машин үүсгэж зочин үйлдлийн системийг ажиллуулах үүрэгтэй. VMM бүр нь CPU, санах ой, оролт гаралтын төхөөрөмжүүдийг хувиарилан хувааж системийг виртуалчилдаг<ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/ | title = | year = 2013 | accessdate = 2017-06-06 }}</ref>. === CPU виртуалчлал === X86 үйлдлийн систем нь bare-metal техник хангамж дээр шууд суурилж ажилладаг, тиймээс бүхэлд нь өөрийн компьютерийн техник хангамж гэж үздэг. Зураг 2-т үзүүлснээр, x86 архитектур нь үйлдлийн систем, програмуудадыг давуу эрхээр нь Ring 0, 1, 2, 3 гэж нэрлэгддэг дөрвөн түвшинг бий болгож компьютерийн техник хангамжинд хандах хандалтыг удирддаг. Хэрэглэгчийн түвшний програмууд нь Ring 3 дээр ажиллаж байх үед үйлдлийн систем нь санах ой болон техник хангамжруу шууд ханддаг ба Ring 0(OS)-ийн зааварчилгаагаар ажилладаг. x86 архитектур нь виртуалчлалын давхаргын доор үйлдлийн системийг байрлуулан дундын нөөцөөр дамжуулан виртуал машиныг үүсгэж удирддаг. Өөр өөр утгатай олон зааварчилгаа орж ирэхэд тэдгээрийн зарим нь Ring 0 дээр ажиллахгүй бөгөөд виртуалчилахад нөлөөлж чадахгүй. Давуу эрхтэй зааварчилгааны хүсэлт илгээж байх үед зааварчилгааг хөрвүүлж бариж авах нь бэрхшээлтэй, энэ нь х86 виртуалчлалын загварын жинхэнэ хувилбарын харах боломжгүй. 1998 онд хоёртын хөрвүүлэлтийн аргыг хөгжүүлсэн нь VMM-ийг Ring 0 түвшинд ажиллуулах боломжтой болгосон бөгөөд үйлдлийн системийг Ring 3-ийн програмуудаас давуу эрхтэй хэрэглэгчийн түвшний Ring-д шилжүүлсэн мөн түүнчлэн Ring 0 дахь VMM-оос давуу эрхийн хувьд бага байдаг. x86 архитектур дээр CPU виртуалчлалын гурван арга байна: • Хоёртын хөрвүүлэлт ашигласан бүрэн виртуалчлал • Үйлдлийн системийн дэмжлэгтэй виртуалчлал буюу паравиртуалчлал • Техник хангамжийн дэмжлэгтэй виртуалчлал ===== Арга 1 - Хоёртын хөрвүүлэлт ашигласан бүрэн виртуалчлал ===== VMware нь хоёртын хөрвүүлэлт болон шууд ажиллуулах аргуудын хослолыг ашиглан x86 үйлдлийн системийг виртуалчилдаг. Зураг 3-д дүрсэлсэн энэ арга нь виртуалчлах боломжгүй заавруудыг виртуал техник хангамжинд нөлөөлөх шинэ зааврын дараалалаар солиж кернэлийн кодыг хөрвүүлдэг.[[Файл:Зураг_3_-_Хоёртын_хөрвүүлэлтийн_арга.png|thumb|320x320px|'''Зураг 3 - Хоёртын хөрвүүлэлтийн арга''']]Үүний зэрэгцээ, хэрэглэгчийн түвшний код нь өндөр гүйцэтгэлтэй виртуалчлалын хувьд процессор дээр шууд ажилладаг. VMM бүр нь виртуал BIOS, виртуал төхөөрөмжүүд, виртуал санах ойн менежмент зэргийг багтаасан физик системийн бүх үйлчилгээгээр виртуал машин тус бүрийг хангадаг. Хоёртын хөрвүүлэлт болон шууд ажиллуулах хослол нь виртуалчлалын давхаргын доор орших техник хангамжаас зочин OS нь хийсвэр байдлаар бүрэн виртуалчилдаг. Зочин үйлдлийн систем нь виртуалчлагдсан гэдэгээ мэдэхгүй бөгөөд ямар ч өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй. Бүрэн виртуалчлал нь ямар ч тоног төхөөрөмж, үйлдлийн системийн дэмжлэг шаардлагагүй цорийн ганц сонголт юм. Хэрэглэгчийн түвшний зааварчилгаанууд үндсэн хурдтайгаар ажиллах үед хайпервайзор нь бүх үйлдлийн системээс ирэх зааварчилгааг кешийн үр дүнг ашиглан хөрвүүлэлтийг хийдэг. Бүрэн виртуалчлал нь виртуал машинуудын хамгийн сайн тусгаарлалт, аюулгүй байдлыг санал болгодог бөгөөд ижил төрлийн зочин OS хооронд эсвэл үндсэн техник хангамж хооронд энгийн чөлөөтэй байдлаар шилжиж ажилладаг. VMware-ийн виртуалчлалын бүтээгдэхүүнүүд, Microsoft Virtual Server зэрэг нь бүрэн виртуалчлалын жишээ юм. ==== Арга 2 – Үйлдлийн системийн дэмжлэгтэй виртуалчлал буюу паравиртуалчлал ==== "Пара" гэдэг нь "хажууд", "хамт" , "дэргэд” гэсэн утгатай грек гаралтай англи үг юм. Паравиртуалчлал нь зочин үйлдлийн систем болон hypervisor хоорондын гүйцэтгэл, үр ашгийг сайжруулдаг. Зураг 4-д харуулсан паравиртуалчлал нь үйлдлийн системийн кернелийг виртуалчлалын давхарга дахь хайпарвайзортай шууд харилцдаг hypercall-той виртуалчлах боломжгүй зааврыг солин өөрчилж байна. [[Файл:Зураг_4_-_Паравиртуалчлал.png|thumb|320x320px|Зураг 4 - Паравиртуалчлал]]Хайпарвайзор нь мөн санах ойн менежмент, тасалдал, хүлээх хугацаа гэх мэт бусад чухал кернелийн үйл ажиллагааг hypercall интерфэйсээр хангадаг. Паравиртуалчлалд өөрчлөх боломжгүй үйлдлийн систем нь өөрийгөө виртуалчлагдсан гэдэгээ мэдэхгүй бөгөөд үйлдлийн систем нь хоёртын хөрвүүлэлтйиг ашиглаж өөрчлөлтийг мэдэрдэг. Паравиртуалчлалын гол санаа нь виртуалчлалын ачааллыг багасгадаг гэхдээ паравиртуалчлалын давуу тал нь бүрэн виртуалчлалаас гүйцэтгэл сайтай байх ба ажиллагааны хувьд өөр байдаг. Паравиртуалчлал нь өөрчлөгдөхгүй үйлдлийн систем(жишээ нь: Windows 2000 / XP)-үүдийг дэмжихгүй, эдгээр үйлдлийн ситемүүд нь нийцтэй байдал болон шилжилт муу байдаг. Паравиртуалчлал шаардлагатай дэмжлэг туслалцааг бүтээгдэхүүний орчинд буюу үйлдлийн системийн кернелд өөрчлөлтүүдийг оруулдаг. Нээлттэй эхийн Xen төсөл паравиртуалчлалын нэг жишээ билээ. Зочин үйлдлийн системийн төхөөрөмжийн драйверүүдийг ашиглан оролт гаралтыг виртуалчлах болон өөрчлөгдсөн линукс кернелийг ашиглан санах ой болон процессорыг виртуалчилдаг. Бүрэн виртуалчлалд шаардлагатай хоёртын хөрвүүлэлт нь төвөгтэй, бий болгоход маш хэцүү байдаг бол паравиртуалчлал нь харьцангуй хялбараар зочин үйлдлийн системийг өөрчилдөг. Vmxnet нь хайпервайзортай өгөгдлийн бүтцийг хуваадаг паравиртуалчлалын оролт гаралтын төхөөрөмжийн драйвер юм. Энэ нь хост төхөөрөмжийн CPU-ны ачааллыг бууруулах, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх давуу талуудыг ашиглах боломжтой болгодог. VMware үйлчилгээний хэрэгслүүд болон vmxnet төхөөрөмжийн драйвер нь CPU-ны паравиртуалчлалын шийдэл биш юм. ==== Арга 3 – Техник хангамжийн дэмжлэгтэй виртуалчлал ==== Техник хангамж үйлдвэрлэгчид виртуалчлалын аргуудыг хялбаршуулах шинэ боломжуудыг хурдацтай хүлээн авч виртуалчлалыг хөгжүүлж байна. Intel Virtualization Technology (VT-x) болон AMD-ийн AMD-V хоёулаа шинэ CPU-ны ажиллагааны горимтой болж өргөжсөн, энэ нь ring 0 –ийн доор VMM-ийн түвшинд шинэ root горимоор ажиллах боломжийг олгодог. [[Файл:Зураг_5.PNG|thumb|320x320px|Зураг 5 - Техник хангамжийн дэмжлэгтэй виртуалчлал]]Зураг 5-д харуулсанаар хайпервайзор руу давуу эрхийн болон сенсэнтив дуудалтыг автоматаар тохируулж илгээдэг ба хоёртын хөрвүүлэлт болон паравиртуалчлалыг хоёуланг нь ашиглагдаггүй. Зочины төлөв нь Virtual Machine Control Structure (VT-х) эсвэл Virtual Machine Control Block (AMD-V) -д хадгалагдаж байдаг. 2006 оноос дараах Intel VT and AMD-V төрлийн процессортой техник хангамжууд нь эдгээр боломжуудийг дэмждэг. === Санах ойн виртуалчлал === CPU виртуалчлалаас гадна, дараагийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь санах ойн виртуалчлал юм. Энэ физик систем нь санах ой хуваалцаж, динамикаар виртуал машин руу хуваарилах явдал юм. Виртуал машины санах ойн виртуалчлал нь орчин үеийн үйлдлийн системд байдаг виртуал санах ойн дэмжлэгтэй маш төстэй байдаг. Програмын хаягын талбарын урт нь системийн физик санах ойтой холбогдох шаардлагагүй. Үйлдлийн систем хуудасны хүснэгтэнд хадгалагдаж байгаа виртуал хуудасны тоог физик хуудасны тоо руу дүрсэлж хадгалдаг. Бүх орчин үеийн x86 CPU-үүдийн memory management unit (MMU) болон translation lookaside buffer (TLB) нь виртуал санах ойн гүйцэтгэлийг оновчтой болгодог. Нэг систем дээр олон виртуал машин ажиллуулахын тулд санах ойн виртуалчлалын бас нэгэн түвшин байх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, зочин OS-ыг дэмжих виртуалчлалын нэг MMU-тай байна. Зочин OS зочин санах ойн виртуал хаягийг физик хаяг руу дүрслэхийг хянасаар байх боловч зочин OS нь бодит машины санах ой руу шууд хандах боломжгүй байна. VMM нь зочин физик санах ойг бодит машины санах ойд дүрслэхийг хариуцдаг бөгөөд энэ сүүдэр хуудас хүснэгтийн дүрслэлийг хурдасгахад ашигладаг. VMM нь виртуал санах ойг машины санах ой руу шууд дүрслэх хандалт бүрт хөрвүүлэлтийн хоёр түвшингөөс зайлсхийхийн тулд TLB техник хангамжыг ашигладаг. Зочин OS виртуал санах ойг физик санах ой руу дүрслэх үед VMM нь шууд шалгалтыг идэвхжүүлэхийн тулд shadow page table-ыг шинэчилдэг. === Төхөөрөмж болон оролт гаралтын виртуалчлал === CPU болон санах ойн виртуалчлах шаардлагатай эцсийн бүрэлдэхүүн төхөөрөмж бол оролт гаралтын виртуалчлал юм. Үүнд виртуал төхөөрөмжүүд болон дундын физик техник хангамж хоёрын хоорондох оролт гаралтын хүсэлтийн чиглүүлэлт удирдлага ордог. Програм хангамж дээр суурилсан оролт гаралтын виртуалчлал болон удирдлага нь техник хангамжаар шууд дамжин өнгөрөхөөс ялгаатай хялбаршуулсан удирдлага болон боломжуудаар баялаг багцыг бий олгодог. Физик сүлжээн дэх сүлжээний трафикийг зөөх хангалттай зурвасын өргөнгүй виртуал машинуудын хооронд эсвэл виртуал сүлжээний интерфейс картуудын хооронд хийсвэр сүлжээ үүсгэдэг, олон тооны физик интерфейс картуудыг нэгтгэснээр алдааны үед удирдлага нь виртуал машинуудын хооронд сэлгэн ажилладаг ба VMotion-г ашиглан MAC хаягийг өөрчлөхгүйгээр ялгаатай системүүдэд дахин байршуулдаг. Түлхүүр нь оролт гаралтын виртуалчлалд нөлөөлдөг ба эдгээр виртуалчлалууд <ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/files/ed22bd8e464c6ad75ff352f0d14f83c6.pdf | title = Computer Aided Design | year = 2015 | accessdate = 2017-06-06 | author= Nicos Bilalis }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://icdst.org/pdfs/files/d0c44b5bd22a3c29559d0f5cb9e14a61.pdf | title = Stochastic Processes and the Mathematics of Finance | year = 2008| accessdate = 2017-06-06 | author= Jonathan Block }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://icdst.org/pdfs/files/57761a3e8003acf2179c8c7c8c61075f.pdf | title = Elementary Differential Equations - Trinity University | year = 2013| accessdate = 2017-06-06 | author= William F. Trench }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://www.dl.icdst.org/pdfs/files/44625baed52e3adef5b60bd45fa7e968.pdf | title = Introduction to Calculus - Old Dominion University | year = 2013| accessdate = 2017-06-06 | author= J. H. Heinbockel }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://icdst.org/pdfs/files1/2be3cad301f52a893b6fe01663ac1404.pdf | title = Ada-95: A guide for C and C++ programmers | author= S Johnston }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/files1/25c014461dcaa1ad9220c0a2b5f0cb59.pdf | title = Elements of Chemical Reaction Engineering | author= H. Scott Fogler }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/files/2d088e1664bef666b6d6673fe39ee483.pdf | title = The Importance of Analytical Chemistry in Quantitative Pharmaceutical Sciences - Mercer University | author= Jennifer Knaack | year = 2012| accessdate = 2017-06-06 }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/files/ff25daf5359a7efa43f115c03f105660.pdf | title = Introduction to economic analysis - NYU | author= Alberto Bisin | year = 2011| accessdate = 2017-06-06 }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/files1/285d9a3674793f9740c78626a3b39965.pdf | title = Mechanical Engineering - University of Kentucky }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://dl.icdst.org/pdfs/files/7170355459113a2115cd374f81aa2c14.pdf | title = Use of social media by college students: Relationship to... | author= M Sponcil }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://icdst.org/pdfs/files1/847ff644abac2ef302053803857db196.pdf | title = Supreme Court of the United States - Authors Guild }}</ref> <ref>{{cite web | url = http://icdst.org/pdfs/files1/f87de5ba3c43760ebcbc2a1d90950dbc.pdf | title = Economic Value of Google - O'Reilly Media }}</ref> нь CPU-ы ачааллыг бага байлгадаг Виртуал машин бүр виртуал төхөөрөмжүүдийн стандартчилагдсан багцтай байх бөгөөд хайпервайзор нь физик техник хангамжийг виртуалчилдаг. Эдгээр виртуал төхөөрөмжүүд нь well-known техник хангамжаас өрсөж виртуал машины хүсэлтийг системийн техник хангамжруу үр дүнтэйгээр хөрвүүлдэг. Бүх виртуал машин дээр тохируулагдан ажиллаж байгаа ижил виртуал техник хангамжийг систем дэх бодит физик техник хангамжын стандартчилалаас хамраарахгүйгээр төхөөрөмжийн драйвер нь виртуал машиныг стандарчилах болон платформ дээгүүр шилжүүлэхэд тусалдаг. === Хайпервайзор === Хайпервайзор нь техник хангамжийн дэмжлэгтэй виртуалчлалын аргыг хэрэглэдэг. VMM-ийг хоёр төрөлд ангилж болно: ==== ''Хайпервайзорын 1-р төрөл'' ==== [[Файл:Зураг_6_-_Bare-metal_архитектур.png|thumb|320x320px|Зураг 6 - Bare-metal архитектур]] Үүнийг "bare-metal" эсвэл "native hypervisor" гэж нэрлэдэг бөгөөд үндсэн техник хангамжийн дээд хэсэгт шууд байрлаж ажилладаг. VMM нь багахан хэмжээний код бөгөөд түүний доор ажиллаж байгаа виртуал машинуудад системийн нөөцийг хуваарилах, ажлын дарааллыг зохицуулах үүрэгтэй. Зочин үйлдлийн систем нь үндсэн техник хангамжруу шууд хандахын тулд VMM–ийн бий болгосон төхөөрөмжийн драйверуудыг ашигладаг. 1-р төрлийн VMM-ийн жишээ нь VMware ESXi, Citrix XenServer, Microsoft Hyper-V юм. ==== ''Хайпервайзорын 2-р төрөл'' ==== [[Файл:Зураг_7_-_Хостед_архитектур.png|thumb|320x320px]] Үүнийг хостэд VMM гэж нэрлэдэг бөгөөд хост үйлдлийн систем гэж нэрлэгддэг энгийн үйлдлийн систем дээр програм хэлбэрээр байрлаж ажилладаг. Хост үйлдлийн систем нь 2-р төрлийн VMM-ийн тухай мэдэхгүй бөгөөд үүнийг зүгээр л нэг процесс гэж үздэг. Хост нь ерөнхийдөө зочин үйлдлийн системийн өмнөөс оролт гаралтын үүргийг гүйцэтгэдэг. Зочин үйлдлийн систем нь оролт гаралтын хүсэлт гаргахад хост үйлдлийн систем нь төхөөрөмжийн драйверлуу илгээж оролт гаралтыг гүйцэтгэдэг. Оролт гаралтын хүсэлт ирсэний дараа зочин үйлдлийн систем нь хост үйлдлийн системээр дамжуулан буцаан чиглүүлэлт хийдэг. 2-р төрлийн VMM-ийн жишээ нь VMware Workstation, Virtual box юм. == Өгөгдлийн виртуалчлал == Өгөгдлийн виртуалчлал нь олон эх сурвалжаас өгөгдлийг нэг түвшинд нэгтгэх арга юм. Ингэснээр програмууд, тайлагнах хэрэгслүүд болон эцсийн хэрэглэгч эх сурвалж, байршил, өгөгдлийн бүтцийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл шаарддаггүйгээр өгөгдөлд хандах боломжтой байдаг.<ref>{{Cite web |url=https://www.datawerks.com/data-virtualization/ |title=Data Virtualization |access-date=2018-04-11 |archive-date=2018-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180410201808/https://www.datawerks.com/data-virtualization/ |url-status=dead }}</ref> == Мөн үзэх == * ''[[:en:Virtualization|Virtualization]]'' * ''[[:en:Hypervisor|Hypervisor]]'' == Ном зүй == * [https://www.vmware.com/pdf/virtualization.pdf www.vmware.com:] ''Virtualization Overview'' pdf баримт, хандсан 2016-03.24 * [https://web.archive.org/web/20080511171622/http://www.vmware.com/files/pdf/VMware_paravirtualization.pdf www.vmware.com:] ''Understanding Full Virtualization, Paravirtualization, and Hardware Assist'', pdf баримт, хандсан 2016-03.24 * [https://web.archive.org/web/20150420060248/http://ijitee.org/attachments/File/v2i3/C0453022313.pdf www.ijitee.org:] ''Hypervisor: A Survey on Concepts and Taxonomy'', pdf баримт, хандсан 2016-03.24 * [http://dl.icdst.org/pdfs/files/d7c336c8cb6f02b42a1eae7a072f4092.pdf www.icdst.org:] ''Introduction to Virtualization'', pdf [[Ангилал:Виртуалчлал| ]] [[Ангилал:Компьютерын архитектур]] 059zmmphmmt7k4lm8wx799uv7v3rg44 0 59344 775746 749772 2024-04-26T06:07:27Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki [[File:Б._Сумъяабаатар.jpg|right| проф. Б. Сумъяабаатар, 2014|alt=|260x260px]] [[Файл:MNT2020.jpg|alt=B. Sumiyabaatar, 2,262 p., 978-9919-23-665-6, 2020, GCom press|thumb|Hомд “[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна. Бүтээл нь агуулгаараа ч, хэлбэр хэмжээгээрээ ч том бөгөөд “[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]” судлалыг нэгэн шат ахиулсан хэмээн судлаачид үзэж байна.]] Марал овогт '''Балдандоржийн Сумъяабаатар''' (* [[1937 он]]ы [[2 сарын 16]]-нд [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар аймгийн]] [[Хонгор сум]]ын "Хөрзөнт"<ref>{{Cite web |url=http://www.mongolinternet.com/famous/BaldandorjSumyabaatar.htm |title=www.mongolinternet.com |access-date=2019-05-13 |archive-date=2018-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180128194457/http://www.mongolinternet.com/famous/BaldandorjSumyabaatar.htm |url-status=dead }}</ref> нь [[солонгос хэл]]ний мэргэжилтэн, хэл зүйн ухааны доктор, профессор, [[Бямбын Ринчен|Б. Ринчен]] багшийн “тамгатай шавь"<ref>{{Cite web |url=http://zms.mn/ts-shagdarsuren-bagsh-min-tavan-hunii-azhlyg-gantsaaraa-hiizh-yavsan/ |title=zms.mn |access-date=2017-06-06 |archive-date=2017-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171110121405/http://zms.mn/ts-shagdarsuren-bagsh-min-tavan-hunii-azhlyg-gantsaaraa-hiizh-yavsan/ |url-status=dead }}</ref> [[Ким Ир Сен|Ким Ир Сэний]] нэрэмжит [[Умард Солонгос|БНАСАУ]]-ын Их Сургуулийг төгссөн. Проф. Б. Сумъяабаатар Монголын Солонгос судлалыг үндэслэж, дэлхийн [[Монгол судлал]]ын нэгэн салбар болгож хөгжүүлсэн эрдэмтэн. [[Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи|ШУА, Хэл зохиолын хүрээлэн]], [[:ko:단국대학교|Dankook Их сургууль]] (kor.), [[:sv:Stockholms universitet|Stockholm Их сургуульд]] (swed.) тус тус эрдэм шинжилгээ судалгаа хийж байсан. 2009 оноос хойш "Олон улсын Улаанбаатарын их сургуульд" ажиллаж байна. Төрийн удирдагчид [[Жамсрангийн Самбуу|Ж. Самбуу]], [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю. Цэдэнбал]], [[Пунсалмаагийн Очирбат|П. Очирбат]], [[Нацагийн Багабанди|Н. Багабанди]], [[Намбарын Энхбаяр|Н. Энхбаяр]], [[Ким Ир Сен|Ким Ир Сэн]] нарт хэлмэрчилж байсан орчуулагч. == Судалгааны гол сэдвүүд == === [[Монголын нууц товчоо]] === ===[[Эх бичгийн судлал]]=== Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|"Хөх Монгол Усын"]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. <ref name="Хубилай_хаан"> [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03.[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]</ref> === [[Их Засаг|Их засаг хууль]] === * "[[Их засаг]]" хуулийг Солонгос сурвалжаас анх удаа олж, монгол хэл дээр 1980, 2008 онуудад хөрбүүлэн тайлбар нийтлүүлсэн. === Монголы эртний ба дунд зууны үеийн хөгжил === === Дунд зууны Монгол Солонгосын харилцаа === * Монголын Солонгос судлалыг үдэслэгч бөгөөд Монголын Их хаад Солонгост удаа дараа илгээж байсан зарлиг бичиг тэргүүтнийг анх удаа судлан шинжилж эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулсан анхдагч. Mонгол солонгос хэл, соёлын харилцан холбоо, ёс заншлыг зэргэцүүлэн судалж, монгол солонгосын өвөг дээдэс эрт цагт одоогийн [[Буйр нуур]], [[Халхын гол]] хавьд нутаг савлан байжээ гэж үзсэн. Солонгосын түүхч, археологичид тэр мөрөөр газар дээр нь ирж олон жил судалгаа, малтлага хийж, батлагаажуулсан болно: *Солонгосуудыг өмнө зүгийнхнээс гаралтай гэж үзэж байсныг дахин тунгаан үзэж, нэг хэсэг солонгосчууд Төв Азиас гаралтай гэж үзэж, баталгаа нуталгаа дурдсаныг солонгосын эрдэмтэд, судлааачид хүлээн зөвшөөрч, ном бүтээлдээ эшлэж, интернетээр сацсан зүйл асар их байна. *”[[Гэсэр]]” гэдэг үг бол ”Бүхний хаaн” гэсэн утгатай цол бөгөөд монголын “Гэсэр хан” солонгосын “Көсырхан” нэг улбаатай гэж баталсан, солонгосчуудын нэг хэсэг нь [[Төв Ази]]ас гаралтай гэдгийг үүгээр давхар нутласан. * [[Монголын Нууц Товчоо]]ноос 20 жилийн өмнө буюу 1221 онд [[Их Монгол Улс]]ын [[Чингис хаан]]аас илгээсэн гадаад харилцааны бичгийг нотолгоо болох 3 зарлигийг Солонгосын түүхийн эх сурвалжаас анх удаа олж орчуулсан. === Монголчуудын уг гарвалны судалгаа/Генеaлoги === * Монголд Генеалоги (англ. Genealogy) буюу г гарвал" судлалыг анх үүсгэн хөгжүүлж энэ салбарын анхны судлаач. === Дэлхийн авианы үсгийн судалгаа === * Дэлхийн авианы үсгийн үүсэл судалгааны ажлыг 1970 оноос эхлэн хийж энэ чиглэлээр нээлт хийсэн. * Дэлхийн авианы үсгийг анх өгүүлэх эрхтнийг дууриаж зохиосон болохыг 1970 оноос судлан тогтоож анх удаа нийтлүүлсэн. Дэлхийн авианы үсгийг дүрс үсгээс гаралтай гэж нийтээр үзэж байгааг дахин хянаж, авианы үсгийг анх зохиохдоо дүрс үсгийг биш, тухайн авиаг хэлэх тэрхэн үеийн өгүүлэх эрхтний байдлыг дууриасан байна гэсэн шинэ санал дэвшүүлж батлcaн. * [[Хүннү]] нарын анхны бичгийн дурсгал болох "Алтан хүн"-ийг 1987онд анх удаа тайлж уншсан. === Монгол хэлнийн хөгжил === * [[Юань]] (улс) 元 (нан. yuán) гэдгийг "Хөх" (Монгол) гэсэн утгатай болхыг анх удаа тайлж уншсан. * Англи, Орос хэл дээрх "Globalization" [[:en:Globalization]], "Глобализация" [[:ru:Глобализация]] гэсэн үгийг "Даяaрчлал", "Даяaршил" гэсэн утгаар анх удаа орчуулж монгол үгсийн санд оруулж хэрэглээнд нэвтрүүлсэн. * Англи хэл дээрх [[:en:Offshoring]] гэсэн үгийг “зайсах” гэсэн утгаар анх удаа орчуулж монгол үгсийн санд оруулж хэрэглээнд нэвтрүүлсэн (2016). == Бүтээлийн чуулган == Ганц сэдэвт ном , хамтын бүтээл 25, эрдэм шинжилгээний ба хялбарчилсан 130 гаруй өгүүлэл нийтлүүлсэн. Түүний 1990 онд хэвлүүлсэн "[[Монголын Нууц Товчоо]]. Үсгийн галиг", 1997 онд хэвлүүлсэн "[[Монголын Нууц Товчоо]]. Хэлбэр судлал" гэдэг 3.144 хуудастай бүтээл нь орчин үеийн Монголын хамгийн том нэгэн боть ном болсон. Дотоод гадаадын эрдэм шинжилгээний 30-аад их, бага хуралд оролцож илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн. Түүний бүтээлийг дотоод гадаадын 260 гаруй эрдэмтэн мэргэд эш татаж, үнэлж цэгнэж, шүүн тунгааж, дэлгэрүүлэн сурталчилж, номын өрлөг үг, манлай үг хайралсан байна. # С. Лувсанвандангийн хамт "Монгол хэлний ойролцоо үгний товч толь", хуудас 198, 1966 # "[[Буриад]]ын үгийн бичээс", хуудас 315, 1967 # "[[Монгол хэл]], утга зохиол, аман зохиолын номзүй", хуудас 364, 1972 # "Монгол Солнгос туурагтны угсаа гарал хэлний холбооны асуудлууд", хуудас 228, 1974 # "XII - XIV зууны Монгол Солонгос харилцааны бичгүүд", хуудас 252, ШУА, 1978 # Хамтын бүтээл, "[[Монгол хэл]]ний үгийн сангий судлал", ШУА, хуудас 270, 1986 # [[Д. Навааны]] хамт, "Өвөг Монгол хэл, бичгийн цухаг дурсгал", хуудас 155, 1987 # "Монголын нууц товчоо, үсгийн галиг", хуудас 965, 1990 # "Дундад зууны Солонгос Монголын харилцаны түүх 1215-1260", хуудас 425, Сөүл, 1992, ISBN # "Монголын нууц товчооны хэлбэрсудлал", хуудас 3.144, 1997 # Хамтын бүтээл, "Монгол-Орос дэлгэрэнгүй их толь", I - IV, хуудас xx, Москва, 2001, 2002, ISBN 5-87444-047-X # "[[Чингис]]ийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн уеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X # Чой Гихогийн хамт, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X # "Гучинзургаат тайлбар толь" I - V, хуудас 454, 2005, ISBN 99929-61-13-9 # "Гучинзургаат тайлбар толь" VI, хуудас 514, 2003, ISBN 99929-5-823-5 # "Гучинзургаат тайлбар толь" VII, хуудас 480, 2005, ISBN 99929-61-01-5 # "Гучинзургаат тайлбар толь" VIII, хуудас 399, 2006, ISBN 99929-61-18-X # "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 # "Монголын нууц товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 # "Монгол - Солонгос - Нангиад, "Мянган үсгийн" соёлын харицуулсан судалгаа", хуудас 268, 2011, ISBN 978-99962-842-3-6 # "Монголын нууц товчоон, Хэлбэрсүдлал I", хуудас 499, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 # Д. Навааны хамт "Өвөг Монгол хэл, бичгий чухаг дурсгал", хуудас 157, 2012, 2-p нийтлэл, ISBN 978-9962-842-7-4 # "[[Хубилай Их Хааны]] үеийн Монгол Солонголын харилцаа", хуудас 530, 2015, ISBN 978-99973-3-025-3 # "Дурсгалт бичгийн сэнтийнд заларсан Монгол-Орос толь, Молгольско-Русский словарь", хуудас 794, 2015, ISBN 978-99962-3-539-9 # "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.2642, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom Press <gallery> Файл:MNT2020.jpg|Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", 2020 Файл:Kubilai.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Хубилай Их Хааны үеийн Монгол - Сонгосын харилцаа", 2015 Файл:Khelberi2012.Int1.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны хэлбэр судлал" 2012 Файл:1000vseg.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Монгол – Сонгос – Нангиад „Мянган үсгийн соёл“-ын харьцуулсан судалгаа", 2011 Файл:MNTtoli.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", 2008 Файл:36Toli-1-8.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Гучинзургаат тайлбар толь" I-V, VI, VII, VIII, 2003-2006 Файл:GENEALOGY.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн үгийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", Vol. 1, 2002 Файл:SuMNT.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", 1997 Файл:Muzaz.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Монгол хэл, утгазохиол, аман зохиолын номзүй", 1972 Файл:BURIAT 66.jpg|Б. Сумъяабаатар, "Буриадын угийн бичгээс", 1967 </gallery> == Эрдэм шинжилгээний өгүүллэгүүд == *"Их Хориг тийш хөтлөх бичээс", 2016.08.16, ОУМЭ-ний 11 дүгээр их хурлд тавьсан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/02/YekeHorig_2016-08-16.pdf]; "A script that guides to the forbidden Tomb" (engl.), Translation by D. Khishigsuren [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/06/YekeHorig-eng.pdf] *"[[Чингис]]ийн Монголын гадаад харилцааны анхны бичгүүд, 1218-1224" [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/017pub.pdf] *"Өгөөдэй хааны зарилгуудынг зэрэгцүүлэн судалсан дүнгээс", 2008.02.04, Чингис Хаан судлалын үндэсний анхдугаар хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/Ch-X_2008-02-04.pdf] *"[[Юан]] (Юань 元 yuán) гэдэг нэрийн учир" [https://web.archive.org/web/20160209120254/http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf] *„Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *"Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291), хуудас 79-112 [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *"[[Чингис]]ийн алтан ургийн Угийн бичиг - Монгол бахархал", 2012, Чингис Хааны мэндэлсний 850 жилийн ойд зориулсан Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/Urgiin-vgiin-bichig.pdf] *"[[Чингис]]ийн алтан ургийн Угийн бичиг - Монгол бахархал", 2012, Чингис Хааны мэндэлсний 850 жилийн ойд зориулсан Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/Urgiin-vgiin-bichig.pdf] *"Монгол Гэсэрхан ба Солонгос Көсырхан", 2012, Сөүл, oлон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/Geserkhan2012.pdf] *"Дундад зууны Монгол Солонгос нь номын садан орон", [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/nomun.pdf] *„Бодон“ гэдэг үгийн утга, 2014, Буриад судлал,эрдэм шинжилгээний хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2014/07/buriad_5simposium.png] *„Төвдийн номын сангаас олдсон [[Нууц Товчоо]]ны хэсгийг Дэхүйн хэвлүүлсэн Нууц Товчоо, Хураангуй Алтан Товчтой мөргүүлэн судласан нь", 2018-08-17, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2018/08/MHT_tib_Libr.pdf] *"Дэлхийд хосгүй монгол Угийн бичиг", 2019.05.06., эрдэм шинжилгээний “Даавуун артай соёлын баримтат өвийн өнөөгийн байдал” хурал дээр тавьсан тэргүүн илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2019/05/Ugiin_bichig_xypal2019-05.pdf] *"Монгол, Солонгосын эхэн үеийн харилцааны мөрийг мөшгөсөн нь", 2019.07.04., олон улсын эрдэм шинжилгээний “Монгол, Солонгосын харилцааны түүх ба зүүн хойд азийн хамтын ажиллагаа” хурал дээр тавьсан илтгэл [https://web.archive.org/web/20190710120806/http://maral-books.net/wp-content/uploads/2019/07/MongSol_iltgel20190704_1.pdf] *"[[Манж]]ийг сөрж хэлмэгдсэн [[Чингис]]ийн удмынхан", 2019.09.13., "Монголын 1911 оны Үндэсний хувьсгал ба хошой Чин Ван М. [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]]" сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал дээр тавьсан илтгэл [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2019/09/Khanddorj.pdf] *"Тэнгэрийн хөвүүн” хэмээх хэллэгийн учир", 2020, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2021/07/Tengriin_khuwuun1.pdf] *"[[Чингис хаан]] - "Гурван Их Оршил"-ын үзэлтэн", 2022.08.06, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2022/08/Chinggis3YekeOroshil-unUjelten2022.pdf] *"Дундад зууны [[Солонгос]]ын үндэсний бахархлыг сэргээгч нь Монгол удмын хүн", 2023.05.05, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2023/05/Sol-Bakharkhal_Mo-Sergeegch_20230505.pdf] == Цахим холбоос == *Э. Пүрэвжав: ""Монголын Нууц Товчоон" судлаач, профессор Балдандоржийн Сумъяабаатар", ШУА, Монгол Улсын Хэл зохиолын хүрээлэн, Хэл зохиол судлал, Хэл шинжлэл, утга зохиол судлалын эрдэм шижилгээний цуврал, ISSN 2308-510X, 2020, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2021/07/Purbujav2020.pdf] *Б. Сумъяабаатар: Бүтээлийн чуулган (ном, эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдийн жагсаалт), 2017-08, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/08/Bvteel-w-2017-08.pdf] *Эрдэмтэн Б. Сумъяабаатар: ИХ ХОРИГ ТИЙШ ХӨТЛӨХ БИЧЭЭС [http://medeelel.com/component/k2/item/1903] *Др. Проф. [[С. Галсан]], „Монголын нууц товчоо, зохиолын гадаад орчуулга“, 2006, 25-27 тал [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/Galsan2006-01.pdf] *[[Лодонгийн Түдэв]], "Ухсаар байж уг эхэд нь хүрдэг эрдэмтэн", "Дал" сонин, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/L-Tudev.jpg] *Дундад зууны Монгол Улс Солонгост 4371 боть ном бэлэглэж байжээ [http://terguulegch.com/post/dundad-zuuny-monghol-uls-solonghost-4371-bot-nom-beleghlezh-baizhee] *С. Ш. Чагдуров, „Про ишождение Гэсэриады„, Опыт сравнительно исторического исследования древнего словарного фонда, АН СССР, Бурятского институт общественных наук, Бурятский филиал, Сибирское отделение, 1980, стр. 33, (russ.) [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/chagdurov-01.jpg] *Н. Б. Дугаров, „О кратком словаре синонимов монгольского языка„, Труды Бурятского институтa общественных наук, Бурятский филиал, Сибирское отделение, 1970, стр. 119-120, (russ.) [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/03/Dugarov01.jpg] *[[:en:Francis Woodman Cleaves|Francis Woodman Cleaves]]{{ref-en}}, [[:en:Harvard University|Harvard University]] {{ref-en}}, "The initial formulae in a communication of a mongolian viceroy to the king of Korea" (engl.) [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/CLEAVES.pdf] *http://maral-books.net/ == Эшлэл == <references/> {{DEFAULTSORT:Сумъяабаатар, Балдандоржийн}} [[Ангилал:Монголч эрдэмтэн]] [[Ангилал:Солонгос судлаач]] [[Ангилал:Хонгорын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1937 онд төрсөн]] kqo8na8o8r605osu1cxs8eu4peys264 0 66085 775722 775356 2024-04-26T01:43:18Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki {{Infobox programming language | name = R хэл | logo = [[File:R logo.svg|200px|Лого]] | released = {{Start date and age|1993|08}}<ref name="Interface98">{{cite techreport |url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Interface98.pdf |title=R : Past and Future History |first=Ross |last=Ihaka |institution=Statistics Department, The University of Auckland, Auckland, New Zealand |conference=Interface '98 |year=1998}}</ref> | designer = [[wikisource:en:Ross Ihaka|Ross Ihaka]] and [[wikisource:en:Robert Gentleman (statistician)|Robert Gentleman]] | developer = R Core Team<ref>{{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ |at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}}</ref> | typing = [[wikisource:en:dynamic typing|Dynamic]] | implementations = | dialects = | influenced = | license = [[GNU GPL#Version 2|GNU GPL v2]]<ref>{{cite web |url=https://www.r-project.org/COPYING |title=R license |publisher=r-project |access-date=6 June 2016}}</ref> | website = [https://www.r-project.org/ www.r-project.org] | wikibooks = | paradigms = [[Multi-paradigm programming language|Multi-paradigm]]: [[Array programming|Array]], [[Object-oriented programming|object-oriented]], [[Imperative programming|imperative]], [[Functional programming|functional]], [[Procedural programming|procedural]], [[Reflective programming|reflective]] | latest_release_version = 3.4.0 (You Stupid Darkness)<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-devel/NEWS.html|title=R News|website=CRAN|access-date=22 April 2017}}</ref> | latest_release_date = {{Start date and age|2017|04|21}} | latest_test_version = | latest_test_date = | influenced_by = | file_ext = .r, .R, .RData, .rds, .rda }} R нь статистик тооцоолол, график дүрслэлд зоиулагдсан нээлттэй эх бүхий [[программчлалын хэл]] болон програм хангамж бөгөөд Статистик Тооцооллын R Сан дээр түшиглэдэг.{{refn| R language and environment * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ| at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} R Foundation * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-the-R-Foundation_003f |title=R FAQ |at=2.13 What is the R Foundation? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} The R Core Team [https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Citing-R asks authors who use R in their data analysis] to cite the software using: * R Core Team (2016). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. URL http://www.R-project.org/. }} R хэлийг статистикчид, [[Data mining|өгөгдлийн уурхайчид]] статистикийн програм хангамж{{refn| widely used * {{cite journal | author1 = Fox, John | author2 = Andersen, Robert | lastauthoramp = yes | title = Using the R Statistical Computing Environment to Teach Social Statistics Courses | publisher = Department of Sociology, McMaster University | date = January 2005 | url = http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | format = PDF | accessdate = 2006-08-03 | archive-date = 2016-06-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160611085820/http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | url-status = dead }} * {{cite news | url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html |title=Data Analysts Captivated by R's Power | date=2009-01-06 | accessdate=2009-04-28|last=Vance| first=Ashlee |work=[[New York Times]]| quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}} }} зохиох, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html|title=Data Analysts Captivated by R's Power|date=2009-01-06|accessdate=2009-04-28|last=Vance|first=Ashlee|work=[[New York Times]]|quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}}</ref> зэрэгт өргөн хэрэглэхийн зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд түүний хэрэглээ бусад чиглэлд ч хурдацтай өсөн нэмэгдэж байна.{{refn| R's popularity * David Smith (2012); [http://java.sys-con.com/node/2288420 ''R Tops Data Mining Software Poll''], Java Developers Journal, May 31, 2012. * Karl Rexer, Heather Allen, & Paul Gearan (2011); [http://www.rexeranalytics.com/Data-Miner-Survey-Results-2011.html ''2011 Data Miner Survey Summary''], presented at Predictive Analytics World, Oct. 2011. * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} }} R бол GNU програм хангамж юм.{{refn| GNU project * {{cite web | url=http://directory.fsf.org/project/gnur/ | publisher=Free Software Foundation (FSF) Free Software Directory|title=GNU R |date=19 July 2010|accessdate=13 November 2012}} * {{cite web | author=R Project|date=n.d.|url=https://www.r-project.org/about.html | title=What is R? | accessdate=2009-04-28}} }} R програмын эх код [[Си хэл|C]], [[Фортран|Fortran]], R хэл дээр бичигдсэн.<ref>{{cite web|author="Wrathematics"|url=http://librestats.com/2011/08/27/how-much-of-r-is-written-in-r/|title=How Much of R Is Written in R|date=27 August 2011|accessdate=2011-12-01|publisher=librestats}}</ref> R програмыг [[GNU General Public License|GNU GPL Олон Нийтийн Лиценз]]-ээр голлох [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системүүд]] дээр үнэ төлбөргүй ашиглах боломжтой. Мөн R нь командын мөрнөөс ажилладаг тул зориулалтын [[Хэрэглэгчийн график интерфейс|график интерфейс]] бүхий програмаар дамжуулан ашиглах нь зүйтэй.<ref name="R_gui">{{cite web|title=7 of the Best Free Graphical User Interfaces for R|url=http://www.linuxlinks.com/article/20110306113701179/GUIsforR.html|website=linuxlinks.com|accessdate=9 February 2016}}</ref> == Түүх == R нь John Chambers гэдэг хүний Bell Labs-д ажиллаж байх үедээ зохиосон [[wikisource:en:S (programming language)|програмчлалын S хэл]] дээр тулгуурласан. Эдгээрийн хооронд хэдэн чухал ялгаа байдаг ч S хэлээр бичигдсэн кодын ихэнх нь R дээр шууд ажилладаг.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/about.html|title=R: What is R?|website=R-Project|accessdate=7 February 2016}}</ref> R програмыг Росс Ihaka , Роберт Gentleman<ref>{{cite web|url=http://myprofile.cos.com/rgentleman|title=Individual Expertise profile of Robert Gentleman|last=Gentleman|first=Robert|date=9 December 2006|accessdate=2009-07-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723215206/http://myprofile.cos.com/rgentleman|archivedate=23 July 2011}}</ref> нар Шинэ Зеландын Веллингтон Их Сургууль-д байх үедээ зохиосон бөгөөд одоогоор ''R Development Core Team'' хөгжүүлж байна. S хэлний зохиогч Chambers уг багийн нэг гишүүн юм. R гэх нэр нь түүнийг анхлан зохиогчдын нэр болон гол суурь нь болсон S хэлний нэртэй холбоотой.<ref>{{cite book|url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Why-is-R-named-R_003f|title=The R FAQ: Why is R named R?|isbn=3-900051-08-9|author=Kurt Hornik|accessdate=2008-01-29}}</ref> Төсөл 1992 онд санаачлагдсан бол анхны хувилбар нь 1995 онд гарсан. Харин тогтвортой beta хувилбар нь 2000 онд гарсан.<ref>{{Cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/html/interface98-paper/paper_2.html|title=R : Past and Future History -- A Free Software Project|website=cran.r-project.org|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://blog.revolutionanalytics.com/2016/03/16-years-of-r-history.html|title=Over 16 years of R Project history|website=Revolutions|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Massey.pdf|title=The R Project: A Brief History and Thoughts About the Future|last=Ihaka|first=Ross|date=|website=stat.auckland.ac.nz|publisher=|access-date=}}</ref> == R програм Монгол улсад == R програмыг хэрэглэх, R хэлийг судлах явдал [[Монгол улс]]ад улам бүр дэлгэрч буй бөгөөд үүнийг гэрчлэх мэдээ материал<ref>{{Cite web|url=http://news.num.edu.mn/?p=38344|title=Судалгаанд статистикийн аргыг хэрэглэх нь сэдэвт сургалт амжилттай болж өндөрлөлөө|website=news.num.edu.mn|access-date=2016-11-29}}</ref>, нийгмийн сүлжээний бүлгэмүүд<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/groups/238749916309897/|title=Монголын R хэрэглэгчдийн групп|website=facebook.com|access-date=2017-05-19}}</ref> цөөнгүй байна. Зарим их, дээд сургууль сургалтын хөтөлбөртөө R програмыг нэвтрүүлснээс тухайлан [[Монгол Улсын Их Сургууль]] дээр хэрэгжиж буй Статистик хөтөлбөрийг дурдаж болно.{{citation needed|date=May 2017}} Монгол хэл дээрх ном, сурах бичиг, гарын авлагын хувьд [https://web.archive.org/web/20171129163653/http://galaa.mn/ Г.Махгал], Ш.Мөнгөнсүх нар бичиж Б.Магсаржав хянан тохиолдуулсан [https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html Статистик програмчлалын R хэл] сурах бичиг хэвлэгдэн гарчээ.<ref>{{Cite web|url=http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|title=МУИС Пресс хэвлэлийн газар|website=mongolbooks.com|access-date=2017-05-19}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://magadlal.mn/books/id-2.html|title=www.magadlal.mn|website=magadlal.mn|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html|url-status=dead}}</ref> == Статистикийн зүгээс онцлох зүйлс == R, түүний сангууд олон янзын статистик болон график хэрэгсэл агуулдаг. Тухайлбал шугаман болон шугаман бус загвар, статистик шинжүүрүүд, хугацаан цувааны шинжилгээ, бүлэглэх, ангилах болон бусад олон шинжилгээ дурдаж болно. Мөн R програмын нэмэлт багцууд олон янзын функц болон бусад зүйлс агуулдаг. R хэлний стандарт функцүүдийн олонх нь R хэл дээрээ бичигдсэн бөгөөд нэмэлтээр [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээрх код оруулан ажиллуулж болдог. Өндөр мэдлэг чадвартай хэрэглэгчид C, C++,<ref>{{cite journal|url=http://www.jstatsoft.org/v40/i08|title=Rcpp: Seamless R and C++ Integration|first1=Dirk|last1=Eddelbuettel|first2=Romain|last2=Francois|journal=[[Journal of Statistical Software]]|volume=40|issue=8|year=2011|doi=10.18637/jss.v040.i08}}</ref> [[Java]],<ref>{{cite web|title=Calling R from Java|first=Duncan|last=Temple Lang|url=http://www.nuiton.org/attachments/168/RFromJava.pdf|date=6 November 2010|accessdate=18 September 2013|publisher=Nuiton}}</ref> [[.NET Фрэймворк|.NET]]{{refn| .NET Framework * {{cite web |title=Making GUIs using C# and R with the help of R.NET |url = http://psychwire.wordpress.com/2011/06/19/making-guis-using-c-and-r-with-the-help-of-r-net/}} * {{cite web |title=R.NET homepage |url=http://rdotnet.codeplex.com/ |access-date=2017-05-18 |archive-date=2015-10-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151013020201/http://rdotnet.codeplex.com/ |url-status=dead }} * {{cite conference |url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |title=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |last1=Haynold |first1=Oliver M. |date=April 2011 |conference=R/Finance 2011 |conference-url=http://www.rinfinance.com/RinFinance2011/agenda/ |publisher= |book-title= |pages= |location=Chicago, IL, USA |id= }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-26 01:43:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-23 00:59:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-20 00:07:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-17 00:48:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-14 00:20:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-11 00:57:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-07 20:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-04 18:23:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-01 20:05:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-29 19:22:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-27 03:09:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 17:56:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 05:41:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-22 02:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-21 08:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 14:08:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 01:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-19 12:23:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-18 12:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-17 20:04:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-14 21:51:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-11 21:02:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-08 21:37:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-05 20:47:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-02 21:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-28 21:02:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-25 21:36:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-22 21:10:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-19 21:40:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-16 21:01:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-13 21:44:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-10 20:53:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-07 21:24:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-04 20:40:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-01 21:47:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 19:37:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 03:10:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-28 03:40:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-27 08:11:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-26 15:41:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-25 23:48:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 23:22:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 03:04:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-23 10:42:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-22 16:16:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-21 15:57:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 20:27:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 05:13:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-19 13:05:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-18 13:06:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 16:34:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 00:43:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-16 09:14:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-13 01:25:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-10 07:39:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-07 00:41:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-04 00:02:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-01 00:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-28 23:55:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-26 00:48:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-22 23:59:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-20 00:42:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-16 23:59:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-14 00:46:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-10 23:47:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-08 01:13:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-05 00:45:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-01 23:52:59 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-29 01:02:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-25 23:51:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-23 00:47:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-20 00:13:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-17 00:36:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-13 23:55:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-11 00:55:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-07 23:50:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-05 19:50:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-02 00:06:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-30 01:23:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-26 23:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-24 01:20:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-20 23:50:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-18 00:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-15 00:08:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-12 00:39:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-08 23:53:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-06 01:17:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-02 23:50:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-30 01:05:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 23:46:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 05:10:10 InternetArchiveBot }} }} болон [[Python]] зэрэг хэл дээр R хэлний объект уруу шууд хандаж ажиллах код бичдэг.<ref name="SASvsR">{{cite web|url=https://intellipaat.com/blog/choosing-between-sas-r-and-python-for-big-data-solution/|title=Choosing between SAS, R and Python for Big Data Solution - Intellipaat Blog|first=|last=Intellipaat|work=intellipaat.com|accessdate=2 December 2016}}</ref> Статистик тооцооллын бусад хэлнүүдээс ялгарах гол давуу тал бол R хэлний [[Объект хандалтат програмчлал|объект-хандалтат]] чанар бөгөөд энэ нь S хэлнээс түүнд дамжсэн билээ. R хэлний бас нэг онцлог lexical scoping зарчмыг хэрэгжүүлсэн явдал юм.<ref>{{cite journal|last=Jackman|first=Simon|title=R For the Political Methodologist|journal=The Political Methodologist|volume=11|issue=1|pages=20–22|date=Spring 2003|publisher=Political Methodology Section, [[American Political Science Association]]|url=http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|format=PDF|accessdate=2006-08-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060721143309/http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|archivedate=2006-07-21}}</ref> Түүний өөр нэг давуу тал бол математикийн тэмдэгт агуулсан, хэвлэлийн шаардлагад нийцэх график диаграм байгуулдаг явдал юм. Мөн нэмэлт багцуудын тусламжтай динамик болон интерактив график диаграм ч байгуулах боломжтой.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|title=CRAN Task View: Graphic Displays & Dynamic Graphics & Graphic Devices & Visualization|publisher=The Comprehensive R Archive Network|accessdate=2011-08-01|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926233106/https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|url-status=dead}}</ref> R програм өөрийн баримт бичиг боловсруулалтын [[LaTeX]] төст Rd гэх форматтай.<ref name="R_Rd">{{cite web|title=Rd format|url=http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|website=hep.by|accessdate=9 February 2016|archive-date=13 Есдүгээр сар 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180913185536/http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|url-status=dead}}</ref> == Програмчлалын зүгээс онцлох зүйлс == R нь шууд хөрвүүлэгдэн ажилладаг хэл бөгөөд хэрэглэгчид түүнийг командын мөрний хөрвүүлэгчээр дамжуулж ашигладаг. Хэрэв хэрэглэгч R хэлний командын мөрөнд <code>2+2</code> гэж бичээд enter дарвал компьютер доор үзүүлсэн шиг 4 гэсэн хариу өгнө:<source lang="rout"> > 2+2 [1] 4 </source>R програм энэ тооцоог тус бүр нэг элементтэй хоёр векторын нийлбэр гэж ойлгох тул үр дүн нь нэг элементтэй вектор байна. <code>[1]</code> угтвар векторын эхний элемент хэвлэгдсэнийг илтгэнэ (энэ нь тооцооны үр дүн олон мөр дамнан хэвлэгдэх үед илүү ашиг тустай байдаг). APL , MATLAB зэрэгтэй адил R хэл матриц дээрх арифметик үйлдлүүдийг дэмждэг. R-ын [[Өгөгдлийн бүтэц|өгөгдлийн бүтцэд]] вектор, матриц, массив, датафрейм (өгөгдлийн сангийн хүснэгттэй төстэй), лист зэрэг багтдаг.<ref>{{cite book|last=Dalgaard|first=Peter|title=Introductory Statistics with R|year=2002|publisher=Springer-Verlag|location=New York, Berlin, Heidelberg|isbn=0387954759|pages=10–18, 34}}</ref> Эдгээр объектуудаас гадна регрессийн загвар, хугацаан цуваа болон гео-орон зайн координат зэрэг өөр бусад төрлийн объектууд байдаг. Мөн хэрэглэгч өөрөө шинээр объектын класс тодорхойлж ашиглах боломжтой. Скаляр төрлийн өгөгдлийн хувьд энэ нь бие даасан өгөгдлийн бүтэц болдоггүй.<ref>{{cite journal|last=Ihaka|first=Ross|last2=Gentlman|first2=Robert|date=Sep 1996|title=R: A Language for Data Analysis and Graphics|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/R-paper.pdf|journal=Journal of Computational and Graphical Statistics|publisher=American Statistical Association|volume=5|issue=3|pages=299–314|doi=10.2307/1390807|accessdate=2014-05-12}}</ref> Үүний оронд скаляр утгыг нэг урттай вектор гэж үздэг.<ref>{{Cite web|url=http://adv-r.had.co.nz/Data-structures.html|title=Data structures · Advanced R.|website=adv-r.had.co.nz|access-date=2016-09-26}}</ref> R нь зарим функцийн хувьд функц бүхий [[процедур хандалтат програмчлал]] болон ерөнхий функц бүхий [[объект хандалтат програмчлал]]<nowiki/>ын аль алийг дэмждэг. Ерөнхий функц нь түүний аргументаар дамжин ирсэн объектын классаас хамааран ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл ерөнхий функц объектын классыг ялгаад улмаар харгалзах функц уруу замчилж өгдөг. Жишээлбэл <code>print</code> нэртэй ерөнхий функц ашиглан бараг бүх төрлийн объектын утгыг хэвлэх тушаалыг  <code>print(objectname)</code>  хэлбэрээр өгч болдог.<ref name="help_print">{{cite web|last1=R Core Team|title=Print Values|url=https://stat.ethz.ch/R-manual/R-devel/library/base/html/print.html|website=R Documentation|publisher=R Foundation for Statistical Computing|accessdate=30 May 2016}}</ref> == Багц == R програмын боломж бололцоог хэрэглэгчдийн үүсгэсэн ''багц'' нэмж суулгах замаар жишээлбэл мэргэжлийн статистикийн арга техник, график төхөөрөмж (тухайлбал ggplot2 багц, зохиогч нь Hadley Wickham), импорт/экспортын боломжууд, тайлан гаргах хэрэгсэл (knitr, Sweave) гэх мэтээр өргөтгөх боломжтой. Тэдгээр багцууд голдуу R заримдаа [[Java]], [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээр бичигдсэн байдаг.{{citation needed|date=January 2016}} R програмын суулгацад агуулагдах үндсэн багцуудаас гадна Comprehensive R Archive Network (CRAN),<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/|title=The Comprehensive R Archive Network|publisher=}}</ref> Bioconductor, Omegahat,<ref>{{cite web|url=http://www.omegahat.net/|title=Omegahat.net|publisher=Omegahat.net|date=|accessdate=2016-09-09}}</ref> GitHub болон бусад агуулахуудад (2017 оны 4 сарын байдлаар) 10500 нэмэлт багц байна.{{refn| packages available from repositories * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} * {{Cite web|url = http://www.rdocumentation.org/|title = <nowiki>Search all R packages and function manuals | Rdocumentation</nowiki>|date = 2014-06-16|accessdate = 2014-06-16|website = Rdocumentation|publisher = }} }} == Гол үе шатууд == R програмын өөрчлөлтийн түүхчилсэн жагсаалт CRAN дээр хадгалагдаж байдаг.<ref name="RNews">Changes in versions 3.0.0 onward: </ref> Тэдгээрээс заримыг онцлон дор жагсаав. {| class="wikitable" |- ! Release ! Date ! Description |- ! 0.16 | |This is the last [[Alpha test|alpha]] version developed primarily by Ihaka and Gentleman. Much of the basic functionality from the "White Book" (see [[S (programming language)#History|S history]]) was implemented. The mailing lists commenced on April 1, 1997. |- ! 0.49 | style="white-space:nowrap;"|1997-04-23 | This is the oldest [[Source code|source]] release which is currently available on CRAN.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/src/base/R-0/|title=Index of /src/base/R-0|publisher=}}</ref> CRAN is started on this date, with 3 mirrors that initially hosted 12 packages.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/1997/000001.html|title=ANNOUNCE: CRAN|publisher=}}</ref> Alpha versions of R for Microsoft Windows and the [[classic Mac OS]] are made available shortly after this version.{{citation needed|reason=the CRAN announcement does not specifically mention Windows or Mac OS|date=October 2015}} |- ! 0.60 | 1997-12-05 | R becomes an official part of the [[GNU Project]]. The code is hosted and maintained on [[Concurrent Versions System|CVS]]. |- ! 0.65.1 | style="white-space:nowrap;"|1999-10-07 | First versions of update.packages and install.packages functions for downloading and installing packages from CRAN.<ref>https://cran.r-project.org/src/base/NEWS.0</ref> |- ! 1.0 | 2000-02-29 | Considered by its developers stable enough for production use.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/2000/000127.html|title=R-1.0.0 is released|author=Peter Dalgaard|accessdate=2009-06-06}}</ref> |- ! 1.4 | 2001-12-19 | S4 methods are introduced and the first version for [[macOS|Mac OS X]] is made available soon after. |- ! 2.0 | 2004-10-04 | Introduced [[lazy loading]], which enables fast loading of data with minimal expense of system memory. |- ! 2.1 | 2005-04-18 | Support for [[UTF-8]] encoding, and the beginnings of [[internationalization and localization]] for different languages. |- ! 2.11 | 2010-04-22 | Support for Windows 64 bit systems. |- ! 2.13 | 2011-04-14 | Adding a new compiler function that allows speeding up functions by converting them to byte-code. |- ! 2.14 | 2011-10-31 | Added mandatory namespaces for packages. Added a new parallel package. |- ! 2.15 | 2012-03-30 | New load balancing functions. Improved serialization speed for long vectors. |- ! 3.0 | 2013-04-03 | Support for numeric index values 2³¹ and larger on 64 bit systems. |} == Интерфейсүүд == Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг R хэлний график интерфэйс бүхий хөгжүүлэлтийн цогц орчин бол RStudio юм. Үүнтэй ижил төстэй интерфэйс гэвэл R Tools for Visual Studio програмыг нэрлэж болно. R хэлэнд зориулагдсан интерфейст мөн Crackle GUI, R Commander, RKWard багтана. Өргөн хэрэглэгддэг зарим редактор R хэлийг дэмждэг. Тухайлбал Eclipse,<ref>{{cite web|url=http://www.walware.de/goto/statet|title=StatET for R|author=Unknown|access-date=2017-05-18|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926134541/http://www.walware.de/goto/statet|url-status=dead}}</ref> Emacs, Кейт,<ref>{{cite web|url=http://kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|title=Syntax Highlighting|publisher=Kate Development Team|accessdate=2008-07-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080707062903/http://www.kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|archivedate=2008-07-07|url-status=dead}}</ref> LyX.<ref>{{cite web|url=http://wiki.lyx.org/LyX/LyxWithRThroughSweave|title=LyX with R through Sweave|author=Paul E. Johnson and Gregor Gorjanc|accessdate=2017-04-04}}</ref> Notepad++,<ref>{{cite web|url=http://sourceforge.net/projects/npptor/|title=NppToR: R in Notepad++|publisher=sourceforge.net|accessdate=2013-09-18|date=8 May 2013}}</ref> WinEdt,<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/packages/RWinEdt/index.html|title=RWinEdt: R Interface to 'WinEdt'|author=Uwe Ligges|accessdate=2017-04-04}}</ref> Tinn-Р.<ref>{{cite web|url=http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|title=Tinn-R|accessdate=2017-04-04|archive-date=2015-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713103753/http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|url-status=dead}}</ref> R хэлийг [[Python]],<ref>{{cite web|url=http://rpy.sourceforge.net|title=A simple and efficient access to R from Python|accessdate=18 September 2013|date=21 October 2012|first=Laurent|last=Gautier}}</ref> Perl,<ref>{{cite web|url=https://metacpan.org/module/Statistics::R|title=Statistics::R - Perl interface with the R statistical program - metacpan.org|author=Florent Angly|publisher=}}</ref> Ruby,<ref>{{cite web|url=https://github.com/alexgutteridge/rsruby|title=GitHub - alexgutteridge/rsruby: Ruby - R bridge.|author=alexgutteridge|work=GitHub}}</ref> F#<ref>{{cite web|url=http://bluemountaincapital.github.io/FSharpRProvider/|title=F# R Type Provider|author=BlueMountain Capital|publisher=}}</ref> , Julia<ref>{{cite web|url=https://github.com/JuliaInterop/RCall.jl}}</ref> зэрэг хэд хэдэн скрипт хэлнээс хандаж ашиглах боломжтой байдаг. == useR! хурал == R хэрэглэгчдийн албан ёсны жил тутмын цугларалт бол  "[https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html useR!]" юм.<ref name="user">"useR!"</ref> Үүний анхны арга хэмжээ [https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/ useR! 2004] 2004 оны тав дугаар сард Австри улсын [[Вена]] хотноо зохион байгуулагдсан.<ref>{{cite web|url=http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|title=useR! 2004 - The R User Conference|accessdate=2013-09-18|date=27 May 2004|archive-date=2013-09-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|url-status=dead}}</ref> Уг арга хэмжээ 2005 онд өнжсөнөөс хойш жил бүр Европ болон Хойд Америкт ээлжлэн зохион байгуулагдаж байна.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/conferences.html|title=R-related Conferences|author=R Project|date=9 August 2013|accessdate=2013-09-18|archive-date=2015-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html|url-status=dead}}</ref> Дараагийн хурлуудыг дор жагсаав: * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2006/ useR! 2006, Vienna, Austria] * [https://web.archive.org/web/20161031082351/http://user2007.org/ useR! 2007, Ames, Iowa, USA] * [http://www.statistik.uni-dortmund.de/useR-2008// useR! 2008, Dortmund, Germany] * [https://web.archive.org/web/20161206224014/http://math.agrocampus-ouest.fr/infoglueDeliverLive/evenements/useR2009 useR! 2009, Rennes, France] * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2010/ useR! 2010, Gaithersburg, Maryland, USA] * [https://web.archive.org/web/20170421113054/http://web.warwick.ac.uk/statsdept/useR-2011/ useR! 2011, Coventry, United Kingdom] * [https://web.archive.org/web/20161103201807/http://biostat.mc.vanderbilt.edu/wiki/Main/UseR-2012 useR! 2012, Nashville, Tennessee, USA] * [https://web.archive.org/web/20161103062642/http://www.edii.uclm.es/~useR-2013// useR! 2013, Albacete, Spain] * [https://web.archive.org/web/20190107054408/http://user2014.stat.ucla.edu/ useR! 2014, Los Angeles, California, USA] * [http://user2015.math.aau.dk// useR! 2015, Aalborg, Denmark] *[https://user2016.r-project.org// useR! 2016, Stanford, California, USA] * [http://user2017.brussels/ useR! 2017, Brussels, Belgium] *[https://user2018.r-project.org/ useR! 2018, Brisbane, Australia] *[http://www.user2019.fr/ useR! 2019, Toulouse, France] *[https://user2020.r-project.org/ useR! 2020, St. Louis, Missouri, USA] == R сэтгүүл == ''R сэтгүүл'' нь R төслийн нээлттэй хандалттай, хөндлөнгийн хяналттай сэтгүүл юм. Энд R програмын хэрэглээ болон хөгжүүлэлт тухайлбал R хэлний багц, програмчлалын зөвлөмж, мэдээ зэрэг зүйлс хэвлэгддэг. == SAS, SPSS болон Stata програмуудтай харьцуулахад == R програмыг SAS, SPSS, Stata зэрэг өргөн тархсан статистикийн програмуудтай нарийвчлан харьцуулах нь зүйтэй.<ref>{{cite web|url=http://www.burns-stat.com/pages/Tutor/R_relative_statpack.pdf|title= Comparison of R to SAS, Stata and SPSS|first=Patrick|last=Burns|date=27 February 2007|accessdate=2013-09-18}}</ref> R нь статистикийн програмуудын харьцуулалт дээр статистикийн шилдэг програмуудтай хамт тэргүүн эгнээнд жагсдаг. ''New York Times'' сонины 2009 оны 1 дүгээр сарын дугаарт өгөгдөл шинжээчдийн дунд R програм хүлээн зөвшөөрөгдөхийн зэрэгцээ SAS зэрэг арилжааны чанартай статистикийн програмын зах зээлд болзошгүй аюул учруулж буй талаар нийтлэл хэвлэгдсэн байдаг.{{refn | R as competition for commercial statistical packages * {{cite news| url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=Data Analysts Are Mesmerized by the Power of Program R: [Business/Financial Desk] | date=2009-01-07}} * {{cite news| url=http://bits.blogs.nytimes.com/2009/01/08/r-you-ready-for-r/ | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=R You Ready for R? | date=2009-01-08}} }} == Жишээ == === Бичигдэх хэлбэр === Дараах жишээнд уг [[Синтакс|хэлний бичигдэх хэлбэр]] болон командын мөрнөөс ажиллах байдлыг харууллаа.{{citation needed|date=January 2016}} R хэлэнд утга оноох оператор болох = тэмдэгтийн оронд <- хоёр тэмдэгтээс тогтох сумыг өргөн хэрэглэдэг.<ref>{{cite web|author=R Development Core Team|title=Assignments with the = Operator|url=https://developer.r-project.org/equalAssign.html|accessdate=14 June 2012}}</ref><source lang="rout"> > x <- c(1,2,3,4,5,6) # Create ordered collection (vector) > y <- x^2 # Square the elements of x > print(y) # print (vector) y [1] 1 4 9 16 25 36 > mean(y) # Calculate average (arithmetic mean) of (vector) y; result is scalar [1] 15.16667 > var(y) # Calculate sample variance [1] 178.9667 > lm_1 <- lm(y ~ x) # Fit a linear regression model "y = f(x)" or "y = B0 + (B1 * x)" # store the results as lm_1 > print(lm_1) # Print the model from the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Coefficients: (Intercept) x -9.333 7.000 > summary(lm_1) # Compute and print statistics for the fit # of the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Residuals: 1 2 3 4 5 6 3.3333 -0.6667 -2.6667 -2.6667 -0.6667 3.3333 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) -9.3333 2.8441 -3.282 0.030453 * x 7.0000 0.7303 9.585 0.000662 *** --- Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Residual standard error: 3.055 on 4 degrees of freedom Multiple R-squared: 0.9583, Adjusted R-squared: 0.9478 F-statistic: 91.88 on 1 and 4 DF, p-value: 0.000662 > par(mfrow=c(2, 2)) # Request 2x2 plot layout > plot(lm_1) # Diagnostic plot of regression model </source>[[Файл:Plots_from_lm_example.svg]] === Функцийн бүтэц === Хэрэглэгчийн функц зохиоход хялбар байдал нь R хэлний нэг давуу тал юм. Функцийн бие доторх объект функцийн дотоод хувьсагч болохын зэрэгцээ функцийн буцаах утга өгөгдлийн аль ч төрөл хэлбэрт байж болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.statmethods.net/management/userfunctions.html|title=Quick-R: User-Defined Functions|first=Robert|last=Kabacoff|year=2012|accessdate=2013-10-28|website=statmethods.net}}</ref> Функцийн бүтцийг харуулсан жишээг дор өгөв:<source lang="r"> functionname <- function(arg1, arg2, ... ){ # функцийн нэр болон аргументуудыг зарлаж байна statements # тушаалууд return(object) # object объектыг функцийн утга болгон буцааж байна } sumofsquares <- function(x){ # хэрэглэгчийн үүсгэсэн функц return(sum(x^2)) # x векторын элементүүдийн квадратуудын нийлбэрийг буцааж байна } </source><source lang="rout"> > sumofsquares(1:3) [1] 14 </source> === Mandelbrot олонлог === R хэл дээрх дараах богинохон код ''c'' комплекс тогтмолын янз бүрийн утганд харгалзах ''z'' = ''z''² + ''c'' тэгшитгэлийн эхний 20 итерацаар Mandelbrot олонлогийг дүрслэн үзүүлнэ. Мөн энэ жишээ дараах зүйлсийг харуулна: * энд caTools багцын хэрэглээ * [[комплекс тоо]]<nowiki/>н дээрх үйлдэл * тоон элементүүдээс тогтох олон хэмжээст массивын хэрэглээ (<code>C</code>, <code>Z</code> , <code>X</code>).<source lang="r"> install.packages("caTools") # багц суулгах тушаал library(caTools) # write.gif функц ашиглахаар харгалзах багцыг дуудаж байна jet.colors <- colorRampPalette(c("#00007F", "blue", "#007FFF", "cyan", "#7FFF7F", "yellow", "#FF7F00", "red", "#7F0000")) dx <- 400 # урт dy <- 400 # өргөн C <- complex( real=rep(seq(-2.2, 1.0, length.out=dx), each=dy ), imag=rep(seq(-1.2, 1.2, length.out=dy), dx ) ) C <- matrix(C,dy,dx) # комплекс тоонуудыг матриц хэлбэрт шилжүүлэх Z <- 0 # Z хувьсагчид 0 утга оноох X <- array(0, c(dy,dx,20)) # гаралтанд ашиглах 3 хэмжээст массивыг үүсгэж байна for (k in 1:20) { # 20 итерац бүхий давталт Z <- Z^2+C # итерац X[,,k] <- exp(-abs(Z)) # үр дүнг хадгалах } write.gif(X, "Mandelbrot.gif", col=jet.colors, delay=900) </source>[[Файл:Mandelbrot_Creation_Animation.gif|400x400px]] == Санал болгох бусад мэдээлэл == * [[wikisource:en:Comparison of numerical analysis software|Comparison of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:Comparison of statistical packages|Comparison of statistical packages]] * [[wikisource:en:List of numerical analysis software|List of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:List of statistical packages|List of statistical packages]] * [[wikisource:en:Programming with Big Data in R|Programming with Big Data in R]] (pbdR)<ref>{{cite web|author=Ostrouchov, G., Chen, W.-C., Schmidt, D., Patel, P.|title=Programming with Big Data in R|year=2012|url=http://r-pbd.org/}}</ref> * [[wikisource:en:Rmetrics|Rmetrics]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|GNU R|R}} * [https://www.r-project.org/ R төслийн албан ёсны веб сайт] * [https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-release/R-intro.html An Introduction to R] * [https://www.r-project.org/doc/bib/R-books.html R books], has extensive list (with brief comments) of R-related books * [http://www.r-bloggers.com/ R-bloggers], a daily news site about R, with 10,000+ articles, tutorials and case-studies, contributed by over 450 R bloggers. * [https://web.archive.org/web/20121206104812/http://rgm3.lab.nig.ac.jp/RGM/ The R Graphical Manual], a collection of R graphics from all R packages, and an index to all functions in all R packages * [http://rseek.org R seek], a custom frontend to Google search engine, to assist in finding results related to the R language * [https://web.archive.org/web/20061004131509/http://addictedtor.free.fr/graphiques/index.php R Graph Gallery] == Ашигласан материал == {{Reflist|3}} [[Ангилал:Статистикийн программчлалын хэл]] [[Ангилал:Чөлөөт статистикийн программ хангамж]] [[Ангилал:Чөлөөт тоон программ хангамж]] [[Ангилал:GNU багц]] cpd7fwftpw514hi5ceqskawkp1dolue 0 77642 775770 752531 2024-04-26T09:06:32Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Урвалт''' — хэн нэгийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй, итгэл эвдэн зөрчихийг хэлдэг байна. Урвалтыг нийгмийн ёс зүйн хуулийг зөрчсөн гэж зкдэг бөгөөд ихэнхи шашшин шүтлэгт хамгийн хүнд нүгэлд тооцдог байна. {{Stub}} == Холбоос == * ''[[Морозов, Константин Николаевич|Морозов К. Н.]], [[Морозов, Александр Юрьевич|Морозов А. Ю.]]'' [http://socialist.memo.ru/firstpub/y04/morozov4.htm Границы и трактовки предательства в российской революционной субкультуре] // Российские социалисты и анархисты после Октября 1917 года [[Ангилал:Нийгмийн харилцаа]] [[Ангилал:Ёс суртахууны үйлдэл]] kwauqesibtw2ok61wgtjwklsvtsaj0i 0 80233 775769 557598 2024-04-26T09:06:00Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki Зөвлөлт засгийн эсрэг 1930 оны 6 дугаар сард Буриадад гарсан бослогыг '''Ноёхоны бослого''' гэж нэрлэдэг. Бослого нь буриадуудыг хүчээр хамтралжуулж эхэлснийг эсэргүүцэн гарсан байна. Бослогыг Улс төрийн удирдах газрын тусгай отряд зэвсгийн хүчээр даржээ. {{Stub}} == Мөн үзэх == * [[Хорь Буриадын бослого]] * [[Буриадын ард түмний бослого]] * [[Өвөр Байгалийн бослого]] == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Буриадын түүх]] ae7lx0td63yr2d8wj2y0xwxyn8dnwty 0 80244 775768 752544 2024-04-26T09:04:22Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki Хүн хар гөрөөс-('''Yeti''' ({{IPAc-en|ˈ|j|ɛ|t|i}})<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/yeti "Yeti"]. ''[[Random House Webster's Unabridged Dictionary]]''.</ref> ({{lang-ru|сне́жный челове́к}}),'''йети''', '''сасквоч''', '''[[бигфут]]''' ({{lang-en|bigfoot}}), '''энжей''', '''авдошка''', '''алмас''', '''голуб-яван''') — дэлхийн уулархаг болон ойн районуудад амьдардаг гэдэг хүн дүрст домгийн амьтан. {{Stub}}[[Файл:1937_yeti_footprints.png|left|thumb|1937 онд Франк С Смитын авсан Иетын хөлийн мөрний зураг, ''Popular Science'' сэтгүүл, 1952]] [[Файл:Eric_Shipton_yeti_footprint.png|left|thumb|Непалд 1951 оны Эдмунд Хилларийн оролцсон Эвэрестийн экспедицийн үед Менлун мөсөн голын орчимд Майкл Вардын олсон Иетийн хөлийн мөрийг гэрэл зурагчин Эрик Шиптоны авсан зураг.]] [[Файл:Yetiscalp.JPG|thumb|Кумжун хийд дэх Иетын байж болох гавлын яс]] [[Файл:Envelope_of_Kyrgyzstan_2016_Yeti.jpg|thumb|2016 оны Иетыг дүрсэлсэн Киргизийн шуудангийн дугтуй ба марк]] == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал: Домгийн амьтан]] 2xa2dct24a1vcuk2ltrcn4fj4fi0aao 0 83154 775724 739705 2024-04-26T02:11:32Z 103.157.184.6 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | color = pink |name = Янгир |image = SteinbockGabinten.jpg |image_ |fossil_range = |scientific cassification Биологийн ангилал |regnum = Амьтан |phylum = Хөвчтө |subphylum = Сээр нуруутан |classis = Хөхтөн |ordo = Салаа туруутан (Artiodactyla) |familia = Тугалмайтныхан (Bovidae) |genus = |species = Янгир (Capra sibirica Pallas) |subspecies = |trinomial = |trinomial_authority = |range_map = |range_map_caption = }} '''''Статус:''''' Ховор зүйл. ДБХХ-ны Улаан дансны ангиллын шалгуураар олон улсын хэмжээнд “анхааралд өртөхөөргүй”, бүс нутгийн хэмжээнд “ховордож болзошгүй” хэмээн үнэлэгдсэн.боовоо саа == Таних шинж== Гадаад төрх гэрийн ямаатай төстэй, биеэр том, хүзүү богино, бүдүүн, чих 15 см хүртэл урт, шовх, хөл бүдүүн бахим, сүүл 10-15 см. Тэхийн биеийн урт 128-167 см, сэрвээгээрээ 105 см өндөр, амьдын жин 80-110 кг хүрнэ. Ямаа биеэр бага, 120-136 см урт, сэрвээгээрээ 75-90 см өндөр, жин 90 кг хүрнэ. Тэх гэдрэгээ махийсан сэлэм хэлбэртэй, олон төвөнх үе бүхий 120-140 см урт эвэртэй. Ямааны эвэр богино, нарийн. Залуу бодгаль ихэвчлэн улаавтар, идэр насных хар хүрэн, хар халтар, хөгшрөх үедээ цайвар халтар зүстэй болно. Тэхийн сахал өтгөн, урт. == Тархац, байршил нутаг== Монгол Алтай, Говь-Алтай, Зүүн гар, Алтайн өвөр говиудын уулс, Хан-хөхий, Хорьдол Сарьдаг, Улаан тайгын нуруу, Дундговь, Дорноговь аймгийн цөл, цөлөрхөг хээрийн бүсийн зарим уулсаар алаг цоог тархана. Бэсрэг уулсын бэл энгэр, аараг толгод, өндөр уулын эгц цавчим хад цохио, нуранги асга бүхий давчхан хавцал, ой модгүй, бартаа саадгүй газарт байршин нутаглана. == Амьдралын онцлог== Ороо нийлэгт XI сарын эхээр орж, IV сарын сүүлчээс V сарын эцэс хүртэл ишиглэнэ. Ихэрлэлт элбэг. Орооныхоо үед хэдэн арав, зуугаараа нийлж, бусад үед тэх, ямаа ялгаран сүрэглэнэ. Тэх 8-12 ямаа хураана. Өдрийн идэшлэгтэй, зун голдуу өглөө, оройн сэрүүнд идэвхтэй идээшилнэ. Идэш тэжээлд үетэн, сонгинын төрөл, бут сөөгийн навч зонхилно. лон зүйлийн махчин амьтны хувьд чухал ан нь байдаг. Федосенко ба Бланк  нар нэгэн цоохор ирвэсийн ан гөрөө хийж явдаг 14 км замд 30 янгирын сэг зэм байгааг илрүүлжээ. Цоохор ирвэс бол янгирыг хамгийн их агнадаг махчин юм (Fedosenko and Blank, 2001) гэж бичжээ. Энэ талаар монголын амьтан судлаач Г.Амарсанаа, Б.Мөнхцог нарын бүтээлд дурдсан байдаг. Янгир эктопаразит ба эндопаразит олон зүйл амьтдыг биедээ агуулдаг. Эктопаразиттай тул шаазгай ''(Pica pica)'' болон бусад шувуудтай симбиоз харилцаа үүсдэг. Тэдгээр шувууд нь янгирын бие дээрх хүнсийг идэх ба харин янгир ийм аргаар биеэ цэвэрлүүлж, ингэж харилцан бие биедээ тустай амьдардаг байна (Fedosenko and Blank, 2001). Тархан бэлчээрлэдэг нутагтаа янгир өвс ногоо идэж, ургамалжилд нөлөөлдөг. Тухайн өндөр уулын бүсэд амьдрагч бусад туруутан амьтны зүйлүүдтэй бэлчээр нь давхцах нь ховор учраас ноцтой өрсөлддөггүй ажээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Capra ibex|Янгир (''Capra ibex'')}} {{Wiktionary}} [[Ангилал:Эвэртэн]] k4pq25o3xxm5c2se8sn9sk01yapwwrh 775725 775724 2024-04-26T02:12:32Z 103.157.184.6 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | color = pink |name = Янгир |image = SteinbockGabinten.jpg |image_ |fossil_range = |scientific cassification Биологийн ангилал |regnum = Амьтан |phylum = Хөвчтө |subphylum = Сээр нуруутан |classis = Хөхтөн |ordo = Салаа туруутан (Artiodactyla) |familia = Тугалмайтныхан (Bovidae) |genus = |species = Янгир (Capra sibirica Pallas) |subspecies = |trinomial = |trinomial_authority = |range_map = |range_map_caption = }} '''''Статус:''''' Ховор зүйл. ДБХХ-ны Улаан дансны ангиллын шалгуураар олон улсын хэмжээнд “анхааралд өртөхөөргүй”, бүс нутгийн хэмжээнд “ховордож болзошгүй” хэмээн үнэлэгдсэн. == Таних шинж== Гадаад төрх гэрийн ямаатай төстэй, биеэр том, хүзүү богино, бүдүүн, чих 15 см хүртэл урт, шовх, хөл бүдүүн бахим, сүүл 10-15 см. Тэхийн биеийн урт 128-167 см, сэрвээгээрээ 105 см өндөр, амьдын жин 80-110 кг хүрнэ. Ямаа биеэр бага, 120-136 см урт, сэрвээгээрээ 75-90 см өндөр, жин 90 кг хүрнэ. Тэх гэдрэгээ махийсан сэлэм хэлбэртэй, олон төвөнх үе бүхий 120-140 см урт эвэртэй. Ямааны эвэр богино, нарийн. Залуу бодгаль ихэвчлэн улаавтар, идэр насных хар хүрэн, хар халтар, хөгшрөх үедээ цайвар халтар зүстэй болно. Тэхийн сахал өтгөн, урт. == Тархац, байршил нутаг== Монгол Алтай, Говь-Алтай, Зүүн гар, Алтайн өвөр говиудын уулс, Хан-хөхий, Хорьдол Сарьдаг, Улаан тайгын нуруу, Дундговь, Дорноговь аймгийн цөл, цөлөрхөг хээрийн бүсийн зарим уулсаар алаг цоог тархана. Бэсрэг уулсын бэл энгэр, аараг толгод, өндөр уулын эгц цавчим хад цохио, нуранги асга бүхий давчхан хавцал, ой модгүй, бартаа саадгүй газарт байршин нутаглана. == Амьдралын онцлог== Ороо нийлэгт XI сарын эхээр орж, IV сарын сүүлчээс V сарын эцэс хүртэл ишиглэнэ. Ихэрлэлт элбэг. Орооныхоо үед хэдэн арав, зуугаараа нийлж, бусад үед тэх, ямаа ялгаран сүрэглэнэ. Тэх 8-12 ямаа хураана. Өдрийн идэшлэгтэй, зун голдуу өглөө, оройн сэрүүнд идэвхтэй идээшилнэ. Идэш тэжээлд үетэн, сонгинын төрөл, бут сөөгийн навч зонхилно. лон зүйлийн махчин амьтны хувьд чухал ан нь байдаг. Федосенко ба Бланк  нар нэгэн цоохор ирвэсийн ан гөрөө хийж явдаг 14 км замд 30 янгирын сэг зэм байгааг илрүүлжээ. Цоохор ирвэс бол янгирыг хамгийн их агнадаг махчин юм (Fedosenko and Blank, 2001) гэж бичжээ. Энэ талаар монголын амьтан судлаач Г.Амарсанаа, Б.Мөнхцог нарын бүтээлд дурдсан байдаг. Янгир эктопаразит ба эндопаразит олон зүйл амьтдыг биедээ агуулдаг. Эктопаразиттай тул шаазгай ''(Pica pica)'' болон бусад шувуудтай симбиоз харилцаа үүсдэг. Тэдгээр шувууд нь янгирын бие дээрх хүнсийг идэх ба харин янгир ийм аргаар биеэ цэвэрлүүлж, ингэж харилцан бие биедээ тустай амьдардаг байна (Fedosenko and Blank, 2001). Тархан бэлчээрлэдэг нутагтаа янгир өвс ногоо идэж, ургамалжилд нөлөөлдөг. Тухайн өндөр уулын бүсэд амьдрагч бусад туруутан амьтны зүйлүүдтэй бэлчээр нь давхцах нь ховор учраас ноцтой өрсөлддөггүй ажээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Capra ibex|Янгир (''Capra ibex'')}} {{Wiktionary}} [[Ангилал:Эвэртэн]] r8pbop02on1wso9s2r1gbi631zplnpx 0 114128 775767 664228 2024-04-26T09:03:06Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Хамгаалагч''' (англ. defender) — [[Хөлбөмбөг]]ийн багийн гишүүдээс хамгаалалтын үүрэгтэйгээр тоглохоор тусгайлан бэлтгэгдсэн тоглогч. Хөлбөмбөгийн тоглолтын үед хаалгач ба хагас хамгаалагч хоёрын дунд тоглох бөгөөд ихэвчлэн өөрийн талын талбайн хагаст, торгуулийн цохилтын талбайд тоглодог. Хамгаалагчийн үндсэн зорилго нь эсрэг талын тоглогч нарыг доволгооо хийж, бөмбөгтэй ажиллан хаалганд ойртож цохилт хийж, бөмбөг оруулах боломжийг хааж, гол оруулахгүй байх. {{Stub}} [[Ангилал:Хөлбөмбөгийн тоглогчийн байрлал]] [[Ангилал:Хөлбөмбөгийн нэр томьёо]] rfmuocljlfpve1w9qzvktp7ygt7i8nw 0 118038 775718 773945 2024-04-25T14:52:04Z 2405:5700:303:4034:542C:FBA4:6719:BFEE wikitext text/x-wiki [[Файл:MongolianSaddle.jpg|thumb|right|Орчин цагийн Монгол эмээл]] [[Файл:Mongolian Empire Saddle & Whip (35578133301).jpg|thumb|[[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] '''Арцатын дэл'''ээс олдсон 13-р зууны монгол эмээлийн мод, дөрөө, ташуур]] '''Эмээл''' ([[монгол бичиг]]: {{MongolUnicode|ᠡᠮᠡᢉᠡᠯ}}, галиг: emegel) нь морь мал унахад зориулж тохдог бүүрэг, хавтас гөлөм, [[дөрөө]] зэрэг үндсэн тоногоос бүрдсэн хэрэгсэл. Хэлбэр дүрс нь олон янз байдаг. Гол төлөв [[морь]] унахад зориулсан байдаг бөгөөд [[тэмээ]], [[үхэр]], [[заан]] зэрэг тэжээвэр амьтаныг мөн унаж эдлэхэд pussy зориулсан хэрэгсэл. Эмээл нь морь малны хөдөлгөөн болон унаж буй хүний суух ая тухтай байхад тааружл хийдэг. Муу тааруулж хийсэн эмээл нь морь малын нурууг гэмтээх аюултай. Эмээлний үндсэн хэсгийг эмээлийн мод гэх бөгөөд '''бүүрэг''' (эмээлийн босоо хэлбэртэй урд, хойд хоёр хэсэг хашлаг болдог модон зүйл), эмээлийн '''агт''' (эмээлийн хоёр хавтасны доорх унааны нуруунд тулдаг хэсэг) зэргээс бүрддэг байна. Бүүрэг нь өндөр, нам гээд нутаг бүрт өөрийн гэсэн хэлбэртэй байдаг байна. Үүнээс гадна эмээл модон хэсгээс гадна '''гөлөм'''тэй байдаг (унаж буй хүний хөл, гуяыг хамгаалах жийрэг болдог). Мөн эмээлийн '''олом жирэм''' гэдэг нь сураар хийсэн үндсэн эмээлийн модыг морь малын гэдэс доогуур татаж эмээлийг бэхэлдэг оосор юм. Эмээл нь мөн үүнээс гадна '''олонцог, даруулга чимэг, баавар, хяр''', ганзаганы даруулга, '''дэвс, ганзага,''' дөрөөний оосор буюу сур, тохом, оломны арал хэмээх хэсгүүдээс бүрддэг. Эмээлийн үндсэн зориулалт бол унаж буй хүний нийт биеийн жинг морины нуруунд жигд хуваарилан тарааж өгдөг ач холбогдолтой юм. == Түүх == [[Файл:Эмээл.png|thumb|Эмээлийн бүрэлдэхүүн]] Хүмүүс морийг гэршүүлсэний дараа буюу [[Манай Эриний Өмнө|МЭӨ]] 4 мянган жилийн тэртээ унаж эхэлсэн гэдэг судлаачдын таамаг байдаг байна. Анх эмээл гарахаас өмнө зөвхөн морины нуруунд тохом тавьж түүнийгээ өнөөгийн олом жирэм мэт оосроор бэхэлдэг байжээ. Нүүдэлчдийн хамгийн өргөн хэрэглэж байсан уналгын мал бол адуу бөгөөд адууг эрхэмлэн хүндэтгэж ирснээр адууны тоног хэрэгсэл улам боловсронгуй болсоор дундад эртний үед эмээл нь урд бүүрэг босоо, ар бүүрэг цалгар уужим, өргөн суудалтай, урт хавтастай хөнгөн болсон нь аян дайнд удаан хугацаагаар морин дээр явахад тохирсон сонгодог хэлбэртэй болжээ. Дундад зууны үеэс эмээл, дөрөөний загвар, хударга, хөмөлдрөг зэрэг адууны тоног хэрэгсэл өөрийн гэсэн хэлбэрээ олж, тоног хэрэгслийн тэрхүү хэв шинж нь бидний үед уламжлагдан иржээ. Сүүлд модоор эмээл хийж эхэлсэнээс хойш унаж буй эзэний нийгмийн байр суурийг илэрхийлж төрөл бүрийн арьс, даавуу, сийлвэр, алт, мөнгө зэрэг үнэт эдлэлээр чимэдэг болжээ. Монголчуудын өвөг дээдсүүд анх эмээлийн эд анги дээр сүүлд '''дөрөө''' зохион бүтээсэн нь улмаар Хятадаар дамжаад Европ руу дэлгэрсэн гэж судлаачид үздэг байна. Орчин үеийн монгол эмээл нэлээд олон янз боловч бүгд өөрсдийн гэсэн хөгжлийн тодорхой үе шаттай хөгжиж иржээ. Үүнээс үндэслэн монгол эмээлийг том хүний, хүүхдийн, залуу буюу эмэгтэй хүний, хурдан морины, орос, казах, цэргийн, үзэмчин эмээл гэх зэргээр ангилдаг. Том хүний эмээлийн суудал уужим, намхан бүүрэгтэй байх бөгөөд мөнгөн чимэглэл бараг ордоггүй. Залуучууд буюу эмэгтэй хүний эмээл нь хэмжээгээр бага, цомбогор босоодуу бүүрэгтэй, мөнгөн баавар даруулгатай байна. Хүүхдийн ба хурдан морины эмээл нь жижиг, авсаархан нам бүүрэгтэй хөнгөн жинтэй байна. == Бүтэц == Эмээлийн яс модыг бүрдүүлж буй бүүрэг нь эмээлийн урд ба хойно байх босоо хэлбэртэй хоёр гозгор хэсэг мод юм. Өмнөх бүүрэг нь өглөөний наран цухуйн мандаж байгаа хэлбэртэй байдаг учир наран бүүрэг, хойд бүүрэг нь яг шинийн саран шиг хэлбэртэй тул саран бүүрэг гэж тус тус нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл, урд бүүрэг нэлээн босоо өндөр, хойд бүүрэг нь намхан (налуу) байдаг. Энэ нь хүн эмээл дээр сууж явахад биед эвтэйхэн тохиромжтой байдагтай холбоотой. Эмээлийн бүүргийг ихэвчлэн тод улаан өнгөөр ямар ч өө сэвгүй жигд будаж гоёдог. Бүүрэгний доод захыг өөр өнгөөр эмжин будвал үзэмжтэй болно. Монгол эмээлийн хоёр бүүрэгний дээд ирмэг дагуулан хадахад тохируулж, яс, төмөрлөгөөр хийсэн гоёл чимэглэлийн зүйлийг хяр гэнэ. Хярыг бугын эвэр, өнгөлсөн төмөр, ясаар хийж болдог. Гоёлын эмээлийн хярыг хээлсэн буюу хөөмөл хээ гаргасан мөнгө, гууль зэргээр хийдэг. Хярыг ясан болон төмөр хадаасаар хадаж бэхэлнэ. Хярны орчмын модны (бүүрэгний) ирмэгийг мөлгөр болгодог. Эмээлийн хоёр бүүрэгний доорх олом жирэм, дөрөөний [[сур]], ганзага, угсуурга зэргийг оосорлон тогтоодог хавтгай модыг эмээлийн хавтас гэнэ. Үүний доторх ирмэгүүдийг сайн налуу болгох нь малын нурууг нухаж гэмтээхээс хамгаална. Эмээлийн бүүрэг, хавтасны доод хөндийг эмээлийн хонх гэж нэрлэнэ. Эмээлийн хавтасны дөрвөн үзүүрийн хавтгайг нүхэлж, зөөлөн элдсэн нарийн сурыг сүвлэж тогтоосон оосрыг эмээлийн ганзага гэнэ. Ганзагыг 50см-60см урт, 0.5см өргөн, 0.3см-0.4см зузаан сураар хийнэ. Ганзага нь морины жолоог сойх, чөдөр, тушаа, ташуур, ачаа бараа зэргийг бэхлэх, даруулахад зориулагддаг. Эмээлийн хавтасны дөрвөн үзүүр хавийн чимэглэлийг баавар гэнэ. Баавар ямар ч хэлбэртэй байж болдог. Баавраар сагалдраганы бэхэлгээг далдлан даруулна. Эмээлийн модон суудлыг зөөллөх зорилгоор хийсэн нимгэн эсгий болон цэмбэн жийрэг бүрээсийг олонцог гэнэ. Олонцогны урт, өргөн нь эмээлийн суудал модонд яг таарсан байх шаардлагатай. Түүнийг дөрвөн ширхэг даруулга буюу баавраар яс модонд тогтооно. Олонцгийг зузаан хийвэл суудал нь багасаж, хүн чөлөөтэй сууж явах боломжгүй болох тул эмээлэндээ тохируулж хийх нь чухал. Олонцогийг тод өнгийн, бат бөх материалаар хийнэ. Дөрөөний сур, гархи, '''эмээлийн хавтас''' нь хүний биеийг холгох, хувцсыг элээхээс хамгаалах зорилгоор хийгдсэн бөгөөд энэхүү жижиг гөлмийг эмээлийн дэвс гэнэ. Дэвсийг эмээлийн гөлөмний адил булигаар, хивс, шир, зузаан даавуун материалаар хээлж хийдэг. '''Дэвс''' нь эмээл талдаа 12см- 13см, дөрөө талдаа 15см орчим өргөн, хоёр ширхэг байх бөгөөд түүнийг эмээлийн модон дээр, олонцгийн дор бөгтөргөн тавьж хадаж тогтооно. Морины гэдсийг дөрөөний сур, дөрөө холгох, морь унаачийн гутлыг морины хөлснөөс хамгаалах зориулалттай том хэмжээтэй булигаар, хивс, шир зэрэг эдээр хийсэн халхавчийг гөлөм гэнэ. Гөлөм нь 60см-70см орчим урт, дээд талаараа 40см, доод талаараа 30см өргөн байдаг. Эрэгтэй хүний эмээлийн хавтасны урт 45, өргөн 13, хойд бүүргийн өндөр 10, урд бүүргийн өндөр 13 сантиметр байдаг бол эмэгтэй хүний эмээлийн хавтасны урт 35, өргөн 11, хойд бүүрэг 9, урд бүүрэг 14-15 сантиметр байдаг. Хүүхдийн эмээлийн хавтас 32, өргөн 11, хойд бүүрэг  9, урд бүүргийн 11 сантиметр байвал тохиромжтой. Мохоо өнцөгтэй, дөрвөлжин хэлбэртэй, дөрвөн талын голоор нь хотгор эсгэж битүү оёод, доод хэсэгт нь ам гарган дотор нь эсгий, унгас хийж өгсөн зөөлөвчийг мааюуз гэнэ. Үүнийг эмээлийн суудалд олонцог дээр тавьж голоор нь хавтас модтой бэхлэн тогтооно. Морины гэдсэн доогуур оруулан, зөв талын жирэмд горхилон хийж, эмээл тогтоох хошлон оосрыг '''олом''' гэнэ. Ихэвчлэн хялгасаар томж, сүлжиж хийнэ. Эмээлийн олмыг гогцоонд нь оруулж чангалдаг гөрмөл сурыг '''жирэм''' гэнэ. Нарийн сурыг дөрвөөр сүлжиж хийдэг. Урд ба хойд жирэм гэж бий. Урд жирэм нь 40см, хойд жирэм нь 50см орчим урт байна. Олом, жирэм нь морины гэдэс, хэвлийг холгохгүйгээр овгор товгоргүй, өө сэвгүй, жигд байх шаардлагатай. Үгүй бол морины гэдэс, хэвэл холгогдож олойртоно. Эмээлийн даралтыг бууруулах, зөөллөх зориулалттай эсгий хэрэглэлийг тохом гэнэ. Морины нурууг холгохоос сэргийлэн хэрэглэдэг. Морь малд мордох, унаж явахад хөлөө тавих зориулалттай эмээл, тохошны нэгэн эдлэлийг '''дөрөө''' гэнэ. Үүнийг оломтой сураар эмээлэнд бэхэлнэ. Олмыг ашиглан дөрөөг урт, богино болгож сунгаж болдог байна. Эмээлийн олонцогийг тогтоох товчин тоногийг эмээлийн даруулга гэнэ. Эмээлийн бүүрэг, хавтасны дунд байрлах жижиг дөрвөлжин модыг '''эмээлийн загас''' гэнэ. Эмээлийн хоёр бүүрэгний дунд талын хүн суух хэсгийг эмээлийн суудал гэнэ. == Ёс заншил: == Монголчууд эмээлийн хонхыг дээш нь харуулж тавихыг төдийлөн таалдаггүй. Хойд бүүрэг дээр нь босгож тавих юм уу доош харуулан гөлмийг дээр нь тохон эвхэж тавьдаг. Эмээл дэрлэж унтахыг цээрлэнэ. Зөрчвөл есөн ес наян нэгэн муу ёрд унана гэдэг. Шинэ эмээлийг моринд анх тохоход эцэг хүн юм уу ахмад хүн эхэлж суудаг. Морио эмээллэчихээд уналгүйгээр эмээлээ авахыг цээрлэнэ. Зөрчвөл унаа эзэнгүйрэхийг ёрлов хэмээдэг тул заавал мордож ёс хийсний дараа эмээлээ авдаг заншилтай. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Saddles|Эмээл}} [[Ангилал:Эмээл| ]] [[Ангилал:Спортын хэрэгсэл]] [[Ангилал:Суудал]] 677r4azhco6u20i5yfavr3yvm3ejhut 775719 775718 2024-04-25T14:54:06Z Leonidlednev 82204 [[Special:Contributions/2405:5700:303:4034:542C:FBA4:6719:BFEE|2405:5700:303:4034:542C:FBA4:6719:BFEE]] ([[User talk:2405:5700:303:4034:542C:FBA4:6719:BFEE|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Avirmed Batsaikhan|Avirmed Batsaikhan]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki [[Файл:MongolianSaddle.jpg|thumb|right|Орчин цагийн Монгол эмээл]] [[Файл:Mongolian Empire Saddle & Whip (35578133301).jpg|thumb|[[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] '''Арцатын дэл'''ээс олдсон 13-р зууны монгол эмээлийн мод, дөрөө, ташуур]] '''Эмээл''' ([[монгол бичиг]]: {{MongolUnicode|ᠡᠮᠡᢉᠡᠯ}}, галиг: emegel) нь морь мал унахад зориулж тохдог бүүрэг, хавтас гөлөм, [[дөрөө]] зэрэг үндсэн тоногоос бүрдсэн хэрэгсэл. Хэлбэр дүрс нь олон янз байдаг. Гол төлөв [[морь]] унахад зориулсан байдаг бөгөөд [[тэмээ]], [[үхэр]], [[заан]] зэрэг тэжээвэр амьтаныг мөн унаж эдлэхэд зориулсан хэрэгсэл. Эмээл нь морь малны хөдөлгөөн болон унаж буй хүний суух ая тухтай байхад тааружл хийдэг. Муу тааруулж хийсэн эмээл нь морь малын нурууг гэмтээх аюултай. Эмээлний үндсэн хэсгийг эмээлийн мод гэх бөгөөд '''бүүрэг''' (эмээлийн босоо хэлбэртэй урд, хойд хоёр хэсэг хашлаг болдог модон зүйл), эмээлийн '''агт''' (эмээлийн хоёр хавтасны доорх унааны нуруунд тулдаг хэсэг) зэргээс бүрддэг байна. Бүүрэг нь өндөр, нам гээд нутаг бүрт өөрийн гэсэн хэлбэртэй байдаг байна. Үүнээс гадна эмээл модон хэсгээс гадна '''гөлөм'''тэй байдаг (унаж буй хүний хөл, гуяыг хамгаалах жийрэг болдог). Мөн эмээлийн '''олом жирэм''' гэдэг нь сураар хийсэн үндсэн эмээлийн модыг морь малын гэдэс доогуур татаж эмээлийг бэхэлдэг оосор юм. Эмээл нь мөн үүнээс гадна '''олонцог, даруулга чимэг, баавар, хяр''', ганзаганы даруулга, '''дэвс, ганзага,''' дөрөөний оосор буюу сур, тохом, оломны арал хэмээх хэсгүүдээс бүрддэг. Эмээлийн үндсэн зориулалт бол унаж буй хүний нийт биеийн жинг морины нуруунд жигд хуваарилан тарааж өгдөг ач холбогдолтой юм. == Түүх == [[Файл:Эмээл.png|thumb|Эмээлийн бүрэлдэхүүн]] Хүмүүс морийг гэршүүлсэний дараа буюу [[Манай Эриний Өмнө|МЭӨ]] 4 мянган жилийн тэртээ унаж эхэлсэн гэдэг судлаачдын таамаг байдаг байна. Анх эмээл гарахаас өмнө зөвхөн морины нуруунд тохом тавьж түүнийгээ өнөөгийн олом жирэм мэт оосроор бэхэлдэг байжээ. Нүүдэлчдийн хамгийн өргөн хэрэглэж байсан уналгын мал бол адуу бөгөөд адууг эрхэмлэн хүндэтгэж ирснээр адууны тоног хэрэгсэл улам боловсронгуй болсоор дундад эртний үед эмээл нь урд бүүрэг босоо, ар бүүрэг цалгар уужим, өргөн суудалтай, урт хавтастай хөнгөн болсон нь аян дайнд удаан хугацаагаар морин дээр явахад тохирсон сонгодог хэлбэртэй болжээ. Дундад зууны үеэс эмээл, дөрөөний загвар, хударга, хөмөлдрөг зэрэг адууны тоног хэрэгсэл өөрийн гэсэн хэлбэрээ олж, тоног хэрэгслийн тэрхүү хэв шинж нь бидний үед уламжлагдан иржээ. Сүүлд модоор эмээл хийж эхэлсэнээс хойш унаж буй эзэний нийгмийн байр суурийг илэрхийлж төрөл бүрийн арьс, даавуу, сийлвэр, алт, мөнгө зэрэг үнэт эдлэлээр чимэдэг болжээ. Монголчуудын өвөг дээдсүүд анх эмээлийн эд анги дээр сүүлд '''дөрөө''' зохион бүтээсэн нь улмаар Хятадаар дамжаад Европ руу дэлгэрсэн гэж судлаачид үздэг байна. Орчин үеийн монгол эмээл нэлээд олон янз боловч бүгд өөрсдийн гэсэн хөгжлийн тодорхой үе шаттай хөгжиж иржээ. Үүнээс үндэслэн монгол эмээлийг том хүний, хүүхдийн, залуу буюу эмэгтэй хүний, хурдан морины, орос, казах, цэргийн, үзэмчин эмээл гэх зэргээр ангилдаг. Том хүний эмээлийн суудал уужим, намхан бүүрэгтэй байх бөгөөд мөнгөн чимэглэл бараг ордоггүй. Залуучууд буюу эмэгтэй хүний эмээл нь хэмжээгээр бага, цомбогор босоодуу бүүрэгтэй, мөнгөн баавар даруулгатай байна. Хүүхдийн ба хурдан морины эмээл нь жижиг, авсаархан нам бүүрэгтэй хөнгөн жинтэй байна. == Бүтэц == Эмээлийн яс модыг бүрдүүлж буй бүүрэг нь эмээлийн урд ба хойно байх босоо хэлбэртэй хоёр гозгор хэсэг мод юм. Өмнөх бүүрэг нь өглөөний наран цухуйн мандаж байгаа хэлбэртэй байдаг учир наран бүүрэг, хойд бүүрэг нь яг шинийн саран шиг хэлбэртэй тул саран бүүрэг гэж тус тус нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл, урд бүүрэг нэлээн босоо өндөр, хойд бүүрэг нь намхан (налуу) байдаг. Энэ нь хүн эмээл дээр сууж явахад биед эвтэйхэн тохиромжтой байдагтай холбоотой. Эмээлийн бүүргийг ихэвчлэн тод улаан өнгөөр ямар ч өө сэвгүй жигд будаж гоёдог. Бүүрэгний доод захыг өөр өнгөөр эмжин будвал үзэмжтэй болно. Монгол эмээлийн хоёр бүүрэгний дээд ирмэг дагуулан хадахад тохируулж, яс, төмөрлөгөөр хийсэн гоёл чимэглэлийн зүйлийг хяр гэнэ. Хярыг бугын эвэр, өнгөлсөн төмөр, ясаар хийж болдог. Гоёлын эмээлийн хярыг хээлсэн буюу хөөмөл хээ гаргасан мөнгө, гууль зэргээр хийдэг. Хярыг ясан болон төмөр хадаасаар хадаж бэхэлнэ. Хярны орчмын модны (бүүрэгний) ирмэгийг мөлгөр болгодог. Эмээлийн хоёр бүүрэгний доорх олом жирэм, дөрөөний [[сур]], ганзага, угсуурга зэргийг оосорлон тогтоодог хавтгай модыг эмээлийн хавтас гэнэ. Үүний доторх ирмэгүүдийг сайн налуу болгох нь малын нурууг нухаж гэмтээхээс хамгаална. Эмээлийн бүүрэг, хавтасны доод хөндийг эмээлийн хонх гэж нэрлэнэ. Эмээлийн хавтасны дөрвөн үзүүрийн хавтгайг нүхэлж, зөөлөн элдсэн нарийн сурыг сүвлэж тогтоосон оосрыг эмээлийн ганзага гэнэ. Ганзагыг 50см-60см урт, 0.5см өргөн, 0.3см-0.4см зузаан сураар хийнэ. Ганзага нь морины жолоог сойх, чөдөр, тушаа, ташуур, ачаа бараа зэргийг бэхлэх, даруулахад зориулагддаг. Эмээлийн хавтасны дөрвөн үзүүр хавийн чимэглэлийг баавар гэнэ. Баавар ямар ч хэлбэртэй байж болдог. Баавраар сагалдраганы бэхэлгээг далдлан даруулна. Эмээлийн модон суудлыг зөөллөх зорилгоор хийсэн нимгэн эсгий болон цэмбэн жийрэг бүрээсийг олонцог гэнэ. Олонцогны урт, өргөн нь эмээлийн суудал модонд яг таарсан байх шаардлагатай. Түүнийг дөрвөн ширхэг даруулга буюу баавраар яс модонд тогтооно. Олонцгийг зузаан хийвэл суудал нь багасаж, хүн чөлөөтэй сууж явах боломжгүй болох тул эмээлэндээ тохируулж хийх нь чухал. Олонцогийг тод өнгийн, бат бөх материалаар хийнэ. Дөрөөний сур, гархи, '''эмээлийн хавтас''' нь хүний биеийг холгох, хувцсыг элээхээс хамгаалах зорилгоор хийгдсэн бөгөөд энэхүү жижиг гөлмийг эмээлийн дэвс гэнэ. Дэвсийг эмээлийн гөлөмний адил булигаар, хивс, шир, зузаан даавуун материалаар хээлж хийдэг. '''Дэвс''' нь эмээл талдаа 12см- 13см, дөрөө талдаа 15см орчим өргөн, хоёр ширхэг байх бөгөөд түүнийг эмээлийн модон дээр, олонцгийн дор бөгтөргөн тавьж хадаж тогтооно. Морины гэдсийг дөрөөний сур, дөрөө холгох, морь унаачийн гутлыг морины хөлснөөс хамгаалах зориулалттай том хэмжээтэй булигаар, хивс, шир зэрэг эдээр хийсэн халхавчийг гөлөм гэнэ. Гөлөм нь 60см-70см орчим урт, дээд талаараа 40см, доод талаараа 30см өргөн байдаг. Эрэгтэй хүний эмээлийн хавтасны урт 45, өргөн 13, хойд бүүргийн өндөр 10, урд бүүргийн өндөр 13 сантиметр байдаг бол эмэгтэй хүний эмээлийн хавтасны урт 35, өргөн 11, хойд бүүрэг 9, урд бүүрэг 14-15 сантиметр байдаг. Хүүхдийн эмээлийн хавтас 32, өргөн 11, хойд бүүрэг  9, урд бүүргийн 11 сантиметр байвал тохиромжтой. Мохоо өнцөгтэй, дөрвөлжин хэлбэртэй, дөрвөн талын голоор нь хотгор эсгэж битүү оёод, доод хэсэгт нь ам гарган дотор нь эсгий, унгас хийж өгсөн зөөлөвчийг мааюуз гэнэ. Үүнийг эмээлийн суудалд олонцог дээр тавьж голоор нь хавтас модтой бэхлэн тогтооно. Морины гэдсэн доогуур оруулан, зөв талын жирэмд горхилон хийж, эмээл тогтоох хошлон оосрыг '''олом''' гэнэ. Ихэвчлэн хялгасаар томж, сүлжиж хийнэ. Эмээлийн олмыг гогцоонд нь оруулж чангалдаг гөрмөл сурыг '''жирэм''' гэнэ. Нарийн сурыг дөрвөөр сүлжиж хийдэг. Урд ба хойд жирэм гэж бий. Урд жирэм нь 40см, хойд жирэм нь 50см орчим урт байна. Олом, жирэм нь морины гэдэс, хэвлийг холгохгүйгээр овгор товгоргүй, өө сэвгүй, жигд байх шаардлагатай. Үгүй бол морины гэдэс, хэвэл холгогдож олойртоно. Эмээлийн даралтыг бууруулах, зөөллөх зориулалттай эсгий хэрэглэлийг тохом гэнэ. Морины нурууг холгохоос сэргийлэн хэрэглэдэг. Морь малд мордох, унаж явахад хөлөө тавих зориулалттай эмээл, тохошны нэгэн эдлэлийг '''дөрөө''' гэнэ. Үүнийг оломтой сураар эмээлэнд бэхэлнэ. Олмыг ашиглан дөрөөг урт, богино болгож сунгаж болдог байна. Эмээлийн олонцогийг тогтоох товчин тоногийг эмээлийн даруулга гэнэ. Эмээлийн бүүрэг, хавтасны дунд байрлах жижиг дөрвөлжин модыг '''эмээлийн загас''' гэнэ. Эмээлийн хоёр бүүрэгний дунд талын хүн суух хэсгийг эмээлийн суудал гэнэ. == Ёс заншил: == Монголчууд эмээлийн хонхыг дээш нь харуулж тавихыг төдийлөн таалдаггүй. Хойд бүүрэг дээр нь босгож тавих юм уу доош харуулан гөлмийг дээр нь тохон эвхэж тавьдаг. Эмээл дэрлэж унтахыг цээрлэнэ. Зөрчвөл есөн ес наян нэгэн муу ёрд унана гэдэг. Шинэ эмээлийг моринд анх тохоход эцэг хүн юм уу ахмад хүн эхэлж суудаг. Морио эмээллэчихээд уналгүйгээр эмээлээ авахыг цээрлэнэ. Зөрчвөл унаа эзэнгүйрэхийг ёрлов хэмээдэг тул заавал мордож ёс хийсний дараа эмээлээ авдаг заншилтай. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Saddles|Эмээл}} [[Ангилал:Эмээл| ]] [[Ангилал:Спортын хэрэгсэл]] [[Ангилал:Суудал]] 28io2rohmb5okhxyog9zyx6kqkubd2z 0 134182 775748 775313 2024-04-26T06:33:47Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 wikitext text/x-wiki [[Файл:MB atOfficeOfTreelings.jpg|thumb|Co-Founder of Treelings]] '''Батбилэгийн Мөнхбаатар''' (1985 оны 01 дүгээр сарын 18-нд Улаанбаатар хотноо төрсөн) нь уул уурхайн ашиглалтын инженер, эрхзүйч мэргэжилтэй. Б.Мөнхбаатар нь [[Монгол|Монгол Улсын]] улс төрийн ууган хүчин [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын]] гишүүн юм. ==Намтар== Б.Мөнхбаатар 1985 оны 01 дүгээр сарын 18-нд Улаанбаатар хотын Сүхбаатар дүүргийн 2 дугаар төрөх газарт мэндэлсэн. Хүүхэд насаа Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүргийн I хороололд өнгөрүүлсэн. Тэрбээр 1992 онд Улаанбаатар хотын Баянгол дүүргийн Монгени цогцолбор сургуульд элсэн орж, улмаар Сонгинохайрхан дүүргийн Ирээдүй цогцолбор сургууль, Монгол-Туркийн хамтарсан ахлах сургууль, Нийслэлийн ерөнхий боловсролын 31 дүгээр сургуулийг 2002 онд төгссөн. ==Боловсрол== 1992 - 2002 онд Нийслэлийн ерөнхий боловсролын 31 дүгээр сургуулийг төгссөн. 2002 - 2008 онд [[ОХУ]]-ын [[Санкт Петербург]] ( https://spmi.ru/ ) хотын Уул уурхайн сургуульд Уул уурхайн ашиглалтын инженер мэргэжлээр бакалавр, магистрын зэрэг хамгаалсан. (Уг уул уурхайн их сургуулийг Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч [[Пунсалмаагийн Очирбат]] мөн төгссөн.) 2021 онд [[МУИС]]-ийн Хууль зүйн сургуулийг Эрх зүйч мэргэжлээр төгссөн. ==Ажлын түүх== [[ОХУ]]-ын Санкт Петербург хотын Уул уурхайн инститэд 2008 оноос уул уурхайн ашиглалтын инженер мэргэжлээр бакалавр, магистрын зэрэг хамгалж ирээд стратегийн орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чиг үүрэг бүхий “[[Эрдэнэс Монгол]]” ХХК-д Уул уурхайн инженерээр ажиллаж ажлын гараагаа эхлүүлсэн. УлмаарТавантолгой төслийг эхлүүлэх түүхэн үйлсэд өөрийн эзэмшсэн мэргэжлээр ажиллаж хувь нэмрээ оруулсан. 2010 онд “[[Эрдэнэс Тавантолгой ХК|Эрдэнэс Тавантолгой]]” ХК байгуулагдахад уул уурхайн ашиглалтын инженерээр шилжин ажиллаж эхэлсэн бөгөөд ерөнхий инженер, уурхайн дарга, төслийн удирдагч, уул уурхайн газрын захирал, үйлдвэрлэл эрхэлсэн орлогч захирал хүртэл дэвшин ажилласан. 2022 оноос Улаанбаатар хотын нийгэм, эдийн засгийн үндсийг бүрдүүлэх, Улаанбаатар  хотын тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор байгуулсан “Эрдэнэс Баянбогд” ХХК-д Гүйцэтгэх захирлаар тус тус ажилласан. ==Ажилласан байдал== * 2008 оноос “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн уул уурхайн инженер, ( [https://www.erdenesmongol.mn www.erdenesmongol.mn] ) * 2010 оноос “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн уул уурхайн инженер * 2016 оноос “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн Ерөнхий инженер, Уурхайн дарга, Төслийн нэгжийн захирал, Уул уурхайн газрын захирал, Үйлдвэрлэл эрхэлсэн орлогч ( [https://www.ett.mn www.ett.mn] ) * 2022 оноос “Эрдэнэс Баянбогд” ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал, ( [https://web.archive.org/web/20240202082721/https://erdenesbayanbogd.mn/ www.erdenesbayanbogd.mn] ) * 2024 оноос “Блокчейн Эко Парк” ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга * 2024 оноос “Мон Бийф Катл” ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга * 2024 оноос Хариуцлагатай нүүдэлчин хоршооны тэргүүнээр тус тус ажиллаж байна. * Тэрбээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|У.Хүрэлсүхийн]] санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөтөлбөрийг эрчимжүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр болохуйц “[https://treelings.org/ Treelings]” төслийг санаачлан мод тарих, ургуулах, хянах оролцогч талуудыг холбон бүртгэлжүүлэх ажлыг технологийн шийдэлд тулгуурлан хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Монгол орны ойн санг '''блокчейн''' технологиор бүртгэлжүүлснээр төр, засгийн бодлого шийдвэр оновчтой гарах, мод тарих ажил улс орон даяар эрчимжих боломжтой болно. Мөн [[Булган аймаг|Булган]] аймгийн Сэлэнгэ суманд нутгийн малчин өрхүүдтэй хамтран нүүдлийн болон эрчимжсэн мал аж ахуйн хосолсон жишиг аж ахуйг байгуулан 40 жилийн түүхтэй Сэлэнгэ үүлдрийн үхрийн үржил селекци болон хүнс тэжээлийг сайжруулах замаар үнэ цэн бүхий үхрийг бий болгох, цаашлаад хэрэглэгчдийг эрүүл, чанартай, баталгаатай хүнсээр хангахаар зорин ажиллаж байна. Малын удмын сан, махны гарал үүслийг бүртгэлжүүлснээр монгол мал, малчин хүний хөдөлмөр үнэ цэнтэй болох төдийгүй монголчууд эрүүл хүнсээр хангагдах үндэс бүрдэх юм. 24qunht4tezm33gzsp7fl9iz3j6hst2 0 134216 775763 774923 2024-04-26T08:58:13Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki '''Олон улсын Хөнгөн атлетикийн Холбоо''' ([[Англи хэл|англи]]: IAAF) нь [[Хөнгөн атлетик|хөнгөн атлетикийн]] спортын Дэлхийн Удирдах Дээд байгууллага бөгөөд 1912 оны [[Швед|Шведийн]] [[Стокхольмын олимп|Стокхольмын зуны олимпийн]] наадмын хөнгөн атлетикийн тэмцээнээс хойш 2 өдрийн дараа байгуулагдсан. == Түүх == 1912 оны зуны олимпын дараа [[Австрали]], [[Австри-Унгар|Австри]], [[АНУ]], [[Бельги]], [[Германы Хаант Улс|Герман]], [[Грек]], [[Дани]], [[Египет]], [[Австри-Унгар|Унгар]], [[Канад]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Норвеги]], [[Финландын Их Вант Улс|Финлянд]], [[Франц]], [[Швед]], [[Их Британи]], [[Чили]] зэрэг 17 улсын төлөөлөгчдийн оролцоотойгоор олимпийн наадам, олон улсын уралдаан тэмцээн зохиох, рекорд амжилтыг батламжлах зэрэг бэрхшээлтэй асуудлыг шийдвэрлэх зайлшгүй шаардлагыг хэлэлцэн 1912 оны 7 дугаар сарын 17-нд ОУХАСХ /IAAF – International Amarteur Athletic Federation/-г байгуулжээ. [[Берлин|Берлинд]] 1913 онд хуралдсан чуулганаар холбооны анхны дүрмийг баталж Шведийн иргэн [[Зигфрид Эдстром|Зигфрид Эдстромийг]] Ерөнхийлөгчөөр, [[Кристиан Холлстрем|Кристиан Холлстремийг]] хүндэт даамлаар сонгожээ. [[Франц|Францын]] [[Лион]] хотноо 1914 онд болсон чуулганаар олон улсын уралдаан тэмцээний дүрмийг баталж, дэлхийн рекорд амжилтыг анх удаа нийтэлж, үндэсний холбоодод уралдаан тэмцээний дүрмээ боловсруулахыг даалгаж Шведийн иргэн Хилдингом Коеллманыг хүндэт даамлаар сонгосон.Бо Эклунд /Швед/ хүндэт даамал, нарийн бичгийн даргаар 1930 онд сонгогдож, 1946 он хүртэл гүйцэтгэсэн. Эвери Брэндедж /АНУ/-ээр ахлуулсан хороо шийдвэр хэрэгжүүлэх, дүрэм болон рекордын асуудлыг хариуцах болсон байна. Энэ хороо нь 1934 онд Турин хотод Европ тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулсан. Уг тэмцээн зохион байгуулагдсанаар тив ба бүсийн холбоодын эхлэл тавигджээ. Улс орнуудын тив болон бүсийн байршлаар тодорхой группүүдэд хуваагдан аварга шалгаруулах тэмцээнүүдээ зохиож ирсэн. 1968 онд IAAF-ийн их хурлаар тив ба бүёийн холбоодыг байгуулсан. 1969 онд ЕАА Европын Хөнгөн атлетикийн холбоо байгуулагдаж одоо 49 улс хамрагдаад байна. 1972 онд ОАА –Далайн бүсийн холбоо байгуулагдаж одоо 19 улс хамрагдаад байна. 1974 онд ААА –Азийн хөнгөн атлетикийн холбоо байгуулагдаж одоо 45 улс хамрагдаад байна. 1989 онд САА – Африкийн хөнгөн атлетикийн холбоо байгуулагдаж одоо 53 улс хамрагдаад байна. 1989 онд NACAC –хойд, Төв Америк болон Карибын Хөнгөн атлетикийн холбоо байгуулагдаж одоо 32 улс хамрагдаад байна. 1989 онд Cosudatle – Өмнөд Америкийн Хөнгөн атлетикийн холбоо байгуулагдаж одоо 13 улс хамрагдаад байна. Хөнгөн атлетикийн тамирчдын амжилт улам эрчимтэй өсч мэргэжлийн түвшинд хүрч байгаатай холбогдуулан 2001 онд Канадын Эдмонтон хотод болсон Хөнгөн атлетикийн 44 Их хурлаас ОУХАСХолбоо нь нэр, билэгдлээ өөрчилж ОХХАХолбоо гэдэг нэртэй болсон. “Олон улсын Хөнгөн атлетикийн холбоо” болон нэрээ өөрчилж өнөөдөр үндсэн чиг үүргийнхээ зэрэгцээ, телевиз сурталчилгаа, маркетингээс олсон орлогоор мэргэжилтнүүдийг дэмжин тусалдаг. ОУХАХ нь бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд боловсронгуй болж гишүүн улсын тоо 1912 онд 17 улс, 1913 онд 34 улс, 1964 онд 130 улс, 1978 онд 160 улс, 1982 онд 170 улс, 1992 онд 200 улс, 1993 онд 204 улс, 2005 оны байдлаар 211 гишүүн улстай болсон. ОУХАХ-ны төв 1912-1946 онд Стокольмд, 1946-1993 онд Лондонд, 1993 оноос одоог хүртэл Монакод байрлан үйл ажиллагаагаа явуулж байна. == Эшлэл == [[Ангилал:Спортын байгууллага]] [[Ангилал:Хөнгөн атлетик]] [[Ангилал:Олон улсын спортын холбоо]] gui1rez1j21lw3fbaka7nz2rdq6kyxj 0 134217 775765 774930 2024-04-26T09:01:31Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{Stub}} '''Ажиллах хүч''' гэж хөдөлмөр эрхлэх насны хүмүүс буюу 16-64 насны, хөдөлмөрийн чадвартай, ажилтай болон ажилгүй бүх хүмүүсийг хамруулан авч үздэг. Ажиллах хүчинд 16 наснаас доош буюу хүүхэд, ажил эрхлэх боломжгүй хүн буюу хөдөлмөрийн чадвараа алдсан хүн, 64-ээс дээш насны хүн буюу тэтгэвэрт гарсан хүнийг хамруулдаггүй. ghusurwiumfzjaia44vh7oakjyud3ze 0 134293 775713 775417 2024-04-25T12:06:58Z Zorigt 49 wikitext text/x-wiki [[Файл:Melania Trump official portrait (cropped).jpg|thumb|Мелания Трамп]] '''Мелания Трамп''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Melania Trump''; гэрлэхээс өмнөх овог нь — '''Кнавс''' ([[Словени хэл|словени]]. ''Knavs''), '''Кнаусс''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Knauss''); 1970 оны 4-р сарын 26-нд [[Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс|Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улсын]] бүрэлдэхүүн Словени улсын Ново-Место хотод төрсөн) — словени гаралтай америкийн гэрэл зургийн модель, бугуйн цагны болон үнэт эдлэлийн дизайнер. АНУ-ын 45 дахь Ерөнхийлөгч [[Доналд Трамп|Доналд Трампын]] гэргий, [[АНУ-ын Тэргүүн хатагтай]]. Тэрээр төрөлх словени хэлнээс гадна англи, герман, франц, итали болон сербохорват зэрэг 5 хэлээр хэлээр чөлөөтэй ярьдаг. == Намтар == [[Файл:President Trump Signs an Executive Order (50041876967).jpg|thumb|324x324px|Мелания нөхөр Доналд Трампын хамт, 2020 оны 6-р сар]] Мелания Кнавс Словени (тухайн үеийн Югослав улс)-д төрж, 16 настайгаасаа загвар өмсөгчөөр ажиллаж эхэлсэн. Түүний эцэг Виктор Кнавс эхлээд жолоочоор ажиллаж байгаад дараа нь үндэсний коммунист нам болох Югославын Коммунистуудын лигтэй холбоо тогтоосноор төрийн өмчит автомашин үйлдвэрлэгчид автомашины сэлбэг зардаг байжээ. Эх Амалиа нь Севница дахь "Жутранжка" хүүхдийн хувцасны үйлдвэрт загвар зохион бүтээгчээр ажилладаг байжээ. Севница хотод тэдний гэр бүл нийтийн орон сууцны цогцолборт амьдардаг байв. Тэр Инес гэдэг нэг эгчтэй. Тэрээр овгоо Мелания Кнаусс болгон өөрчилж, загвар өмсөгчийн ажил хайхаар [[Милан]], [[Парис]] руу явжээ. 1996 онд түүнийг ажилд авч, АНУ-д цагаачлахад нь ивээн тэтгэсэн Паоло Замполлитай танилцсан. Тэрээр Нью-Йоркийн [[Манхэттэн (Нью-Йорк)|Манхэттэн]]<nowiki/>д загвар өмсөгчөөр үргэлжлүүлэн ажиллаж байх үед 1998 онд Замполли түүнийг үл хөдлөх хөрөнгийн эрхлэгч Доналд Трамптай танилцуулсан байна. Тэд болзож эхлээд тансаг амьдралын хэв маягт тэрээр дасан зохицож эхэлжээ. Тэрээр загвар өмсөгчийн ажилд орохын тулд 2000 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кампанит ажлын үеэр Трампыг дэмжиж байсан. Меланиа, Дональд Трамп нар 2005 онд гэрлэж, дараа жил нь хүү Бэррон Трамп төрсөн байна. Тэрээр ихэнх цагаа хүү Бэрронд зориулж, ажилдаа бага цаг зарцуулдаг, эсвэл нөхрөө арга хэмжээнүүдэд дагалдан явдаг байжээ. Тэрээр 2009 онд өөрийн үнэт эдлэлийн "Melania" брэндийг үүсгэн байгуулжээ. 2017 оны 1-р сарын 20-нд Меланияа Трамп АНУ-ын тэргүүн хатагтай болсон. Мелания Трамп 1775 онд Лондонд төрсөн, Жон Квинси Адамсын эхнэр Луиза Адамсын дараагаар хоёр дахь гадаадад төрсөн Тэргүүн хатагтай болов. Тэрээр мөн АНУ-д төрөөгүй, сүүлд иргэн болсон бөгөөд төрөлх хэл нь англи хэл биш байсан анхны АНУ-ын тэргүүн хатагтай болжээ. {{DEFAULTSORT:Трамп, Мелания}} [[Ангилал:АНУ-ын тэргүүн хатагтай]] [[Ангилал:Словенийн загвар өмсөгч]] [[Ангилал:АНУ-ын загвар өмсөгч]] [[Ангилал:1970 онд төрсөн]] 8e21dvrw9i18jx53ni10f9yx2fqdgd0 0 134294 775712 775427 2024-04-25T12:02:02Z Zorigt 49 wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Тэргүүн хатагтай''' ({{lang-en|First Lady of the United States}}) бол [[Цагаан ордон|Цагаан ордны]] эзэгтэйн цол юм. Уламжлал ёсоор гэрийн эзэгтэйн үүргийг [[АНУ-ын Ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгч]]ийн эхнэр гүйцэтгэдэг боловч заримдаа ерөнхийлөгч нь ганц бие, бэлэвсэн, эсвэл түүний эхнэр хамт амьдрах боломжгүй тохиолдолд эхнэр биш хүнд олгодог байсан. Тэргүүн хатагтайн албан тушаал сонгогддоггүй бөгөөд түүний үүрэг албан ёсоор тодорхойлогдоогүй. Гэхдээ Тэргүүн хатагтай албан ёсны ёслол, төрийн олон арга хэмжээнд Ерөнхийлөгчийг дагалдан эсвэл ганцаараа оролцдог. Уламжлал ёсоор Цагаан ордны эзэгтэй ажил эрхэлдэггүй. {| class="wikitable sortable" ! colspan="3" |Тэргүүн хатагтай (төрөлх овог) !Амьдарсан он жил !Гэрлэлтээ батлуулсан өдөр !Ерөнхийлөгч !Цагаан ордонд орсон өдөр !Цагаан ордныг орхисон өдөр |- |1 | |'''Марта Вашингтон''' ''(Дэндриж)'' |(1731—1802) |06.01.1759 |[[Жорж Вашингтон]] |30.04.1789 |04.03.1797 |- |2 | |'''Эбигейл Адамс''' ''(Смит)'' |(1744—1818) |25.10.1764 |[[Жон Адамс]] |04.03.1797 |04.03.1801 |- |3 | |'''Марта Жефферсон Рендольф''' ''(Ерөнхийлөгчийн охин)'' |(1772—1836) |охин |[[Томас Жефферсон]] ''(эцэг)'' |04.03. 1801 |04.03. 1809 |- |4 | |'''Долли Мэдисон''' ''(Пейнэ)'' |(1768—1849) |14.09.1794 |[[Жеймс Мэдисон]] |04.03.1809 |04.03.1817 |- |5 | |'''Элизабет Монро''' ''(Кортрайт)'' |(1768—1830) |16.02.1786 |[[Жеймс Монро]] |04.03.1817 |04.03.1825 |- |6 | |'''Луиза Катрин Адамс''' ''(Жонсон)'' |(1775—1852) Их Британид төрсөн |26.07.1797 |[[Жон Адамс|Жон Куинси Адамс]] |04.03.1825 |04.03.1829 |- |7 | |'''Эмили Теннесси Донельсон''' ''(хамаатан)'' |(1807—1836) |хамаатан | rowspan="2" |[[Эндрю Жексон]] |04.03.1829 |19.12.1836 |- |8 | |'''Сара Йорк Жексон''' ''(хамаатан)'' |(1803—1887) |хамаатан |19.12.1836 |04.03.1837 |- |9 | |'''Анжелика Ван Бюрен''' ''(сүйт бүсгүй)'' |(1818—1877) |сүйт бүсгүй |Мартин Ван Бюрен |04.03.1837 |04.03.1841 |- |10 | |'''Анна Харрисон''' ''(Татхилл Симмс)'' |(1775—1864) |22.11.1795 |Уильям Хенри Харрисон |04.03.1841 |04.04.1841 |- |11 | |'''Летиция Кристиан Тайлер''' ''(Кристиан)'' |(1790—1842) |29.03.1813 | rowspan="2" |Жон Тайлер |04.04.1841 |10.09.1842 |- |12 | |'''Жулия Тайлер''' ''(Гардинер)'' |(1820—1889) |26.06.1844 |26.06.1844 |04.03.1845 |- |13 | |'''Сара Чилдресс Полк''' ''(Чилдресс)'' |(1803—1891) |01.01.1824 |Жеймс Нокс Полк |04.03.1845 |04.03.1849 |- |14 | |'''Маргарет Тейлор''' ''(Мэккалл-Смит)'' |(1788—1852) |21.06.1810 |Закари Тейлор |04.03.1849 |09.07.1850 |- |15 | |'''Эбигейл Филлмор''' ''(Пауэр)'' |(1798—1853) |05.02.1826 |Миллард Филлмор |09.07.1850 |04.03.1853 |- |16 | |'''Жейн Пирс''' ''(Минс Эпплтон)'' |(1806—1863) |19.11.1834 |Франклин Пирс |04.03.1853 |04.03.1857 |- |17 | |'''Харриет Лэйн''' ''(хамаатан)'' |(1830—1903) |хамаатан |Жеймс Бьюкенен |04.03.1857 |04.03.1861 |- |18 | |'''Мэри Тодд Линкольн''' ''(Тодд)'' |(1818—1882) |04.11.1842 |[[Абрахам Линкольн]] |04.03.1861 |15.04.1865 |- |19 | |'''Элиза Маккардл-Жонсон''' ''(Маккардл)'' |(1810—1876) |17.05.1827 |[[Эндрю Жонсон]] |15.04.1865 |04.03.1869 |- |20 | |'''Жулиа Грант''' ''(Дент)'' |(1826—1902) |22.08.1848 |[[Улисс Грант|Улисс Симпсон Грант]] |04.03.1869 |04.03.1877 |- |21 | |'''Люси Уэбб Хейз''' ''(Уэбб)'' |(1831—1889) |30.12.1852 |Резерфорд Бёрчард Хейз |04.03.1877 |04.03.1881 |- |22 | |'''Лукреция Гарфилд''' ''(Рудольф)'' |(1832—1918) |11.11.1858 |Жеймс Абрам Гарфилд |04.03.1881 |19.09.1881 |- |22 | |'''Эллен Артур''' ''(Льюис Херндон)'' |(1837—1880) |25.10.1859 | rowspan="2" |[[Честер Артур|Честер Алан Артур]] |— |— |- |23 | |'''Мэри Артур Макелрой''' ''(дүү)'' |(1841—1917) |дүү нь |19.09.1881 |04.03.1885 |- |24 | |'''Роуз Элизабет Кливленд''' ''(дүү)'' |(1846—1918) |дүү нь |Стивен Гровер Кливленд |04.03.1885 |02.06.1886 |- |25 | |'''Фрэнсис Кливленд''' ''(Фолсом)'' |(1864—1947) |02.06.1886 |Стивен Гровер Кливленд |02.06.1886 |04.03.1889 |- |26 | |'''Каролина Харрисон''' ''(Скотт)'' |(1832—1892) |20.10.1853 | rowspan="2" |[[Бенжамин Харрисон]] |04.03.1889 |25.10.1892 |- |27 | |'''Мэри Харрисон Макки''' ''(охин)'' |(1858—1930) |охин нь |25.10.1892 |04.03.1893 |- |28 | |'''Фрэнсис Кливленд''' ''(Фолсом)'' |(1864—1947) |02.06.1886 |Стивен Гровер Кливленд |04.03.1893 |04.03.1897 |- |29 | |'''Ида Сэкстон Мак-Кинли''' ''(Сэкстон)'' |(1847—1907) |25.01.1871 |Уильям Мак-Кинли |04.03.1897 |14.09.1901 |- |30 | |'''Эдит Рузвельт''' ''(Кэроу)'' |(1861—1948) |02.12.1886 |[[Теодор Рузвельт]] |14.09.1901 |04.03.1909 |- |31 | |'''Хелен Херрон Тафт''' ''(Херрон)'' |(1861—1943) |19.06.1886 |[[Уильям Тафт]] |04.03.1909 |04.03.1913 |- |32 | |'''Эллен Акссон Вилсон''' ''(Акссон)'' |(1860—1914) |24.06.1885 | rowspan="2" |[[Вудро Вилсон|Томас Вудро Вилсон]] |04.03.1913 |06.08.1914 |- |33 | |'''Эдит Вилсон''' ''(Боллинг)'' |(1872—1961) |18.12.1915 |18.12.1915 |04.03.1921 |- |34 | |'''Флоренс Гардинг''' ''(Клинг)'' |(1860—1924) |08.07.1891 |[[Уоррен Гардинг]] |04.03.1921 |02.08.1923 |- |35 | |'''Грейс Кулиж''' ''(Гудхью)'' |(1879—1957) |04.10.1905 |Жон Калвин Кулиж |02.08.1923 |04.03.1929 |- |36 | |'''Лу Хувер''' ''(Генри)'' |(1874—1944) |10.02.1899 |Херберт Кларк Хувер |04.03.1929 |04.03.1933 |- |37 | |'''Элеонора Рузвельт''' ''(Рузвельт)'' |(1884—1962) |17.03.1905 |[[Франклин Рузвельт]] |04.03.1933 |12.04.1945 |- |38 | |'''Бесс Трумэн''' ''(Уолесс)'' |(1885—1982) |28.06.1919 |[[Харри Трумэн]] |12.04.1945 |20.01.1953 |- |39 | |'''Мейми Эйзенхауэр''' ''(Дэуд)'' |(1896—1979) |01.01.1916 |[[Дуайт Эйзенхауэр|Дуайт Дэвид Эйзенхауэр]] |20.01.1953 |20.01.1961 |- |40 | |'''Жаклин Кеннеди''' ''(Бувье)'' |(1929—1994) |12.09.1953 |[[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] |20.01.1961 |22.11.1963 |- |41 | |'''Клодия Алта «Леди Бёрд» Жонсон''' ''(Тейлор)'' |(1912—2007) |17.11.1934 |[[Линдон Жонсон|Линдон Бэйнс Жонсон]] |22.11.1963 |20.01.1969 |- |42 | |'''Пэт Никсон''' ''(Раян)'' |(1912—1993) |21.06.1940 |[[Ричард Никсон|Ричард Милхауз Никсон]] |20.01.1969 |09.08.1974 |- |43 | |'''Элизабет «Бетти» Энн Форд''' ''(Блумер)'' |(1918—2011) |15.10.1948 |[[Жеральд Форд|Жеральд Рудольф Форд]] |09.08.1974 |20.01.1977 |- |44 | |'''Розалин Картер''' ''(Смит)'' |(1927— 2023) |07.07.1946 |[[Жимми Картер]] |20.01.1977 |20.01.1981 |- |45 | |'''Нэнси Рейган''' ''(Роббинс)'' |(1921—2016) |06.03.1952 |[[Роналд Рейган]] |20.01.1981 |20.01.1989 |- |46 | |'''Барбара Буш''' ''(Пирс)'' |(1925—2018) |06.01.1945 |[[Жорж Херберт Уокер Буш|Жорж Х. Буш]] |20.01.1989 |20.01.1993 |- |47 | |'''[[Хиллари Клинтон]]''' ''(Родэм)'' |1947- |11.10.1975 |[[Билл Клинтон]] |20.01.1993 |20.01.2001 |- |48 | |'''Лора Буш''' ''(Уэлч)'' |1946- |05.11.1977 |[[Жорж Уокер Буш|Жорж У. Буш]] |20.01.2001 |20.01.2009 |- |49 | |'''[[Мишель Обама]]''' ''(Робинсон)'' |1964- |03.10.1992 |[[Барак Обама]] |20.01.2009 |20.01.2017 |- |50 | |'''[[Мелания Трамп]]''' ''(Кнавс)'' |1970 Югославд төрсөн |22.01.2005 |[[Доналд Трамп]] |20.01.2017 |20.01.2021 |- |51 | |'''Жилл Байден''' ''(Жейкобс)'' |1951- |17.06.1977 |[[Жо Байден]] |20.01.2021 |өнөөг хүртэл |} [[Ангилал:АНУ-ын тэргүүн хатагтай| ]] 3v35qbs104fxbjubmecrsn36sy9vnu9 775714 775712 2024-04-25T12:07:22Z Zorigt 49 Zorigt moved page [[АНУ-ын Тэргүүн хатагтай нар]] to [[АНУ-ын Тэргүүн хатагтай]] without leaving a redirect wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Тэргүүн хатагтай''' ({{lang-en|First Lady of the United States}}) бол [[Цагаан ордон|Цагаан ордны]] эзэгтэйн цол юм. Уламжлал ёсоор гэрийн эзэгтэйн үүргийг [[АНУ-ын Ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгч]]ийн эхнэр гүйцэтгэдэг боловч заримдаа ерөнхийлөгч нь ганц бие, бэлэвсэн, эсвэл түүний эхнэр хамт амьдрах боломжгүй тохиолдолд эхнэр биш хүнд олгодог байсан. Тэргүүн хатагтайн албан тушаал сонгогддоггүй бөгөөд түүний үүрэг албан ёсоор тодорхойлогдоогүй. Гэхдээ Тэргүүн хатагтай албан ёсны ёслол, төрийн олон арга хэмжээнд Ерөнхийлөгчийг дагалдан эсвэл ганцаараа оролцдог. Уламжлал ёсоор Цагаан ордны эзэгтэй ажил эрхэлдэггүй. {| class="wikitable sortable" ! colspan="3" |Тэргүүн хатагтай (төрөлх овог) !Амьдарсан он жил !Гэрлэлтээ батлуулсан өдөр !Ерөнхийлөгч !Цагаан ордонд орсон өдөр !Цагаан ордныг орхисон өдөр |- |1 | |'''Марта Вашингтон''' ''(Дэндриж)'' |(1731—1802) |06.01.1759 |[[Жорж Вашингтон]] |30.04.1789 |04.03.1797 |- |2 | |'''Эбигейл Адамс''' ''(Смит)'' |(1744—1818) |25.10.1764 |[[Жон Адамс]] |04.03.1797 |04.03.1801 |- |3 | |'''Марта Жефферсон Рендольф''' ''(Ерөнхийлөгчийн охин)'' |(1772—1836) |охин |[[Томас Жефферсон]] ''(эцэг)'' |04.03. 1801 |04.03. 1809 |- |4 | |'''Долли Мэдисон''' ''(Пейнэ)'' |(1768—1849) |14.09.1794 |[[Жеймс Мэдисон]] |04.03.1809 |04.03.1817 |- |5 | |'''Элизабет Монро''' ''(Кортрайт)'' |(1768—1830) |16.02.1786 |[[Жеймс Монро]] |04.03.1817 |04.03.1825 |- |6 | |'''Луиза Катрин Адамс''' ''(Жонсон)'' |(1775—1852) Их Британид төрсөн |26.07.1797 |[[Жон Адамс|Жон Куинси Адамс]] |04.03.1825 |04.03.1829 |- |7 | |'''Эмили Теннесси Донельсон''' ''(хамаатан)'' |(1807—1836) |хамаатан | rowspan="2" |[[Эндрю Жексон]] |04.03.1829 |19.12.1836 |- |8 | |'''Сара Йорк Жексон''' ''(хамаатан)'' |(1803—1887) |хамаатан |19.12.1836 |04.03.1837 |- |9 | |'''Анжелика Ван Бюрен''' ''(сүйт бүсгүй)'' |(1818—1877) |сүйт бүсгүй |Мартин Ван Бюрен |04.03.1837 |04.03.1841 |- |10 | |'''Анна Харрисон''' ''(Татхилл Симмс)'' |(1775—1864) |22.11.1795 |Уильям Хенри Харрисон |04.03.1841 |04.04.1841 |- |11 | |'''Летиция Кристиан Тайлер''' ''(Кристиан)'' |(1790—1842) |29.03.1813 | rowspan="2" |Жон Тайлер |04.04.1841 |10.09.1842 |- |12 | |'''Жулия Тайлер''' ''(Гардинер)'' |(1820—1889) |26.06.1844 |26.06.1844 |04.03.1845 |- |13 | |'''Сара Чилдресс Полк''' ''(Чилдресс)'' |(1803—1891) |01.01.1824 |Жеймс Нокс Полк |04.03.1845 |04.03.1849 |- |14 | |'''Маргарет Тейлор''' ''(Мэккалл-Смит)'' |(1788—1852) |21.06.1810 |Закари Тейлор |04.03.1849 |09.07.1850 |- |15 | |'''Эбигейл Филлмор''' ''(Пауэр)'' |(1798—1853) |05.02.1826 |Миллард Филлмор |09.07.1850 |04.03.1853 |- |16 | |'''Жейн Пирс''' ''(Минс Эпплтон)'' |(1806—1863) |19.11.1834 |Франклин Пирс |04.03.1853 |04.03.1857 |- |17 | |'''Харриет Лэйн''' ''(хамаатан)'' |(1830—1903) |хамаатан |Жеймс Бьюкенен |04.03.1857 |04.03.1861 |- |18 | |'''Мэри Тодд Линкольн''' ''(Тодд)'' |(1818—1882) |04.11.1842 |[[Абрахам Линкольн]] |04.03.1861 |15.04.1865 |- |19 | |'''Элиза Маккардл-Жонсон''' ''(Маккардл)'' |(1810—1876) |17.05.1827 |[[Эндрю Жонсон]] |15.04.1865 |04.03.1869 |- |20 | |'''Жулиа Грант''' ''(Дент)'' |(1826—1902) |22.08.1848 |[[Улисс Грант|Улисс Симпсон Грант]] |04.03.1869 |04.03.1877 |- |21 | |'''Люси Уэбб Хейз''' ''(Уэбб)'' |(1831—1889) |30.12.1852 |Резерфорд Бёрчард Хейз |04.03.1877 |04.03.1881 |- |22 | |'''Лукреция Гарфилд''' ''(Рудольф)'' |(1832—1918) |11.11.1858 |Жеймс Абрам Гарфилд |04.03.1881 |19.09.1881 |- |22 | |'''Эллен Артур''' ''(Льюис Херндон)'' |(1837—1880) |25.10.1859 | rowspan="2" |[[Честер Артур|Честер Алан Артур]] |— |— |- |23 | |'''Мэри Артур Макелрой''' ''(дүү)'' |(1841—1917) |дүү нь |19.09.1881 |04.03.1885 |- |24 | |'''Роуз Элизабет Кливленд''' ''(дүү)'' |(1846—1918) |дүү нь |Стивен Гровер Кливленд |04.03.1885 |02.06.1886 |- |25 | |'''Фрэнсис Кливленд''' ''(Фолсом)'' |(1864—1947) |02.06.1886 |Стивен Гровер Кливленд |02.06.1886 |04.03.1889 |- |26 | |'''Каролина Харрисон''' ''(Скотт)'' |(1832—1892) |20.10.1853 | rowspan="2" |[[Бенжамин Харрисон]] |04.03.1889 |25.10.1892 |- |27 | |'''Мэри Харрисон Макки''' ''(охин)'' |(1858—1930) |охин нь |25.10.1892 |04.03.1893 |- |28 | |'''Фрэнсис Кливленд''' ''(Фолсом)'' |(1864—1947) |02.06.1886 |Стивен Гровер Кливленд |04.03.1893 |04.03.1897 |- |29 | |'''Ида Сэкстон Мак-Кинли''' ''(Сэкстон)'' |(1847—1907) |25.01.1871 |Уильям Мак-Кинли |04.03.1897 |14.09.1901 |- |30 | |'''Эдит Рузвельт''' ''(Кэроу)'' |(1861—1948) |02.12.1886 |[[Теодор Рузвельт]] |14.09.1901 |04.03.1909 |- |31 | |'''Хелен Херрон Тафт''' ''(Херрон)'' |(1861—1943) |19.06.1886 |[[Уильям Тафт]] |04.03.1909 |04.03.1913 |- |32 | |'''Эллен Акссон Вилсон''' ''(Акссон)'' |(1860—1914) |24.06.1885 | rowspan="2" |[[Вудро Вилсон|Томас Вудро Вилсон]] |04.03.1913 |06.08.1914 |- |33 | |'''Эдит Вилсон''' ''(Боллинг)'' |(1872—1961) |18.12.1915 |18.12.1915 |04.03.1921 |- |34 | |'''Флоренс Гардинг''' ''(Клинг)'' |(1860—1924) |08.07.1891 |[[Уоррен Гардинг]] |04.03.1921 |02.08.1923 |- |35 | |'''Грейс Кулиж''' ''(Гудхью)'' |(1879—1957) |04.10.1905 |Жон Калвин Кулиж |02.08.1923 |04.03.1929 |- |36 | |'''Лу Хувер''' ''(Генри)'' |(1874—1944) |10.02.1899 |Херберт Кларк Хувер |04.03.1929 |04.03.1933 |- |37 | |'''Элеонора Рузвельт''' ''(Рузвельт)'' |(1884—1962) |17.03.1905 |[[Франклин Рузвельт]] |04.03.1933 |12.04.1945 |- |38 | |'''Бесс Трумэн''' ''(Уолесс)'' |(1885—1982) |28.06.1919 |[[Харри Трумэн]] |12.04.1945 |20.01.1953 |- |39 | |'''Мейми Эйзенхауэр''' ''(Дэуд)'' |(1896—1979) |01.01.1916 |[[Дуайт Эйзенхауэр|Дуайт Дэвид Эйзенхауэр]] |20.01.1953 |20.01.1961 |- |40 | |'''Жаклин Кеннеди''' ''(Бувье)'' |(1929—1994) |12.09.1953 |[[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] |20.01.1961 |22.11.1963 |- |41 | |'''Клодия Алта «Леди Бёрд» Жонсон''' ''(Тейлор)'' |(1912—2007) |17.11.1934 |[[Линдон Жонсон|Линдон Бэйнс Жонсон]] |22.11.1963 |20.01.1969 |- |42 | |'''Пэт Никсон''' ''(Раян)'' |(1912—1993) |21.06.1940 |[[Ричард Никсон|Ричард Милхауз Никсон]] |20.01.1969 |09.08.1974 |- |43 | |'''Элизабет «Бетти» Энн Форд''' ''(Блумер)'' |(1918—2011) |15.10.1948 |[[Жеральд Форд|Жеральд Рудольф Форд]] |09.08.1974 |20.01.1977 |- |44 | |'''Розалин Картер''' ''(Смит)'' |(1927— 2023) |07.07.1946 |[[Жимми Картер]] |20.01.1977 |20.01.1981 |- |45 | |'''Нэнси Рейган''' ''(Роббинс)'' |(1921—2016) |06.03.1952 |[[Роналд Рейган]] |20.01.1981 |20.01.1989 |- |46 | |'''Барбара Буш''' ''(Пирс)'' |(1925—2018) |06.01.1945 |[[Жорж Херберт Уокер Буш|Жорж Х. Буш]] |20.01.1989 |20.01.1993 |- |47 | |'''[[Хиллари Клинтон]]''' ''(Родэм)'' |1947- |11.10.1975 |[[Билл Клинтон]] |20.01.1993 |20.01.2001 |- |48 | |'''Лора Буш''' ''(Уэлч)'' |1946- |05.11.1977 |[[Жорж Уокер Буш|Жорж У. Буш]] |20.01.2001 |20.01.2009 |- |49 | |'''[[Мишель Обама]]''' ''(Робинсон)'' |1964- |03.10.1992 |[[Барак Обама]] |20.01.2009 |20.01.2017 |- |50 | |'''[[Мелания Трамп]]''' ''(Кнавс)'' |1970 Югославд төрсөн |22.01.2005 |[[Доналд Трамп]] |20.01.2017 |20.01.2021 |- |51 | |'''Жилл Байден''' ''(Жейкобс)'' |1951- |17.06.1977 |[[Жо Байден]] |20.01.2021 |өнөөг хүртэл |} [[Ангилал:АНУ-ын тэргүүн хатагтай| ]] 3v35qbs104fxbjubmecrsn36sy9vnu9 775715 775714 2024-04-25T12:08:00Z Zorigt 49 wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Тэргүүн хатагтай''' ({{lang-en|First Lady of the United States}}) бол [[Цагаан ордон|Цагаан ордны]] эзэгтэйн цол юм. Уламжлал ёсоор гэрийн эзэгтэйн үүргийг [[АНУ-ын Ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгч]]ийн эхнэр гүйцэтгэдэг боловч заримдаа ерөнхийлөгч нь ганц бие, бэлэвсэн, эсвэл түүний эхнэр хамт амьдрах боломжгүй тохиолдолд эхнэр биш хүнд олгодог байсан. Тэргүүн хатагтайн албан тушаал сонгогддоггүй бөгөөд түүний үүрэг албан ёсоор тодорхойлогдоогүй. Гэхдээ Тэргүүн хатагтай албан ёсны ёслол, төрийн олон арга хэмжээнд Ерөнхийлөгчийг дагалдан эсвэл ганцаараа оролцдог. Уламжлал ёсоор Цагаан ордны эзэгтэй ажил эрхэлдэггүй. {| class="wikitable sortable" ! colspan="3" |Тэргүүн хатагтай (төрөлх овог) !Амьдарсан он жил !Гэрлэлтээ батлуулсан өдөр !Ерөнхийлөгч !Цагаан ордонд орсон өдөр !Цагаан ордныг орхисон өдөр |- |1 | |'''[[Марта Вашингтон]]''' ''(Дэндриж)'' |(1731—1802) |06.01.1759 |[[Жорж Вашингтон]] |30.04.1789 |04.03.1797 |- |2 | |'''Эбигейл Адамс''' ''(Смит)'' |(1744—1818) |25.10.1764 |[[Жон Адамс]] |04.03.1797 |04.03.1801 |- |3 | |'''Марта Жефферсон Рендольф''' ''(Ерөнхийлөгчийн охин)'' |(1772—1836) |охин |[[Томас Жефферсон]] ''(эцэг)'' |04.03. 1801 |04.03. 1809 |- |4 | |'''Долли Мэдисон''' ''(Пейнэ)'' |(1768—1849) |14.09.1794 |[[Жеймс Мэдисон]] |04.03.1809 |04.03.1817 |- |5 | |'''Элизабет Монро''' ''(Кортрайт)'' |(1768—1830) |16.02.1786 |[[Жеймс Монро]] |04.03.1817 |04.03.1825 |- |6 | |'''Луиза Катрин Адамс''' ''(Жонсон)'' |(1775—1852) Их Британид төрсөн |26.07.1797 |[[Жон Адамс|Жон Куинси Адамс]] |04.03.1825 |04.03.1829 |- |7 | |'''Эмили Теннесси Донельсон''' ''(хамаатан)'' |(1807—1836) |хамаатан | rowspan="2" |[[Эндрю Жексон]] |04.03.1829 |19.12.1836 |- |8 | |'''Сара Йорк Жексон''' ''(хамаатан)'' |(1803—1887) |хамаатан |19.12.1836 |04.03.1837 |- |9 | |'''Анжелика Ван Бюрен''' ''(сүйт бүсгүй)'' |(1818—1877) |сүйт бүсгүй |Мартин Ван Бюрен |04.03.1837 |04.03.1841 |- |10 | |'''Анна Харрисон''' ''(Татхилл Симмс)'' |(1775—1864) |22.11.1795 |Уильям Хенри Харрисон |04.03.1841 |04.04.1841 |- |11 | |'''Летиция Кристиан Тайлер''' ''(Кристиан)'' |(1790—1842) |29.03.1813 | rowspan="2" |Жон Тайлер |04.04.1841 |10.09.1842 |- |12 | |'''Жулия Тайлер''' ''(Гардинер)'' |(1820—1889) |26.06.1844 |26.06.1844 |04.03.1845 |- |13 | |'''Сара Чилдресс Полк''' ''(Чилдресс)'' |(1803—1891) |01.01.1824 |Жеймс Нокс Полк |04.03.1845 |04.03.1849 |- |14 | |'''Маргарет Тейлор''' ''(Мэккалл-Смит)'' |(1788—1852) |21.06.1810 |Закари Тейлор |04.03.1849 |09.07.1850 |- |15 | |'''Эбигейл Филлмор''' ''(Пауэр)'' |(1798—1853) |05.02.1826 |Миллард Филлмор |09.07.1850 |04.03.1853 |- |16 | |'''Жейн Пирс''' ''(Минс Эпплтон)'' |(1806—1863) |19.11.1834 |Франклин Пирс |04.03.1853 |04.03.1857 |- |17 | |'''Харриет Лэйн''' ''(хамаатан)'' |(1830—1903) |хамаатан |Жеймс Бьюкенен |04.03.1857 |04.03.1861 |- |18 | |'''Мэри Тодд Линкольн''' ''(Тодд)'' |(1818—1882) |04.11.1842 |[[Абрахам Линкольн]] |04.03.1861 |15.04.1865 |- |19 | |'''Элиза Маккардл-Жонсон''' ''(Маккардл)'' |(1810—1876) |17.05.1827 |[[Эндрю Жонсон]] |15.04.1865 |04.03.1869 |- |20 | |'''Жулиа Грант''' ''(Дент)'' |(1826—1902) |22.08.1848 |[[Улисс Грант|Улисс Симпсон Грант]] |04.03.1869 |04.03.1877 |- |21 | |'''Люси Уэбб Хейз''' ''(Уэбб)'' |(1831—1889) |30.12.1852 |Резерфорд Бёрчард Хейз |04.03.1877 |04.03.1881 |- |22 | |'''Лукреция Гарфилд''' ''(Рудольф)'' |(1832—1918) |11.11.1858 |Жеймс Абрам Гарфилд |04.03.1881 |19.09.1881 |- |22 | |'''Эллен Артур''' ''(Льюис Херндон)'' |(1837—1880) |25.10.1859 | rowspan="2" |[[Честер Артур|Честер Алан Артур]] |— |— |- |23 | |'''Мэри Артур Макелрой''' ''(дүү)'' |(1841—1917) |дүү нь |19.09.1881 |04.03.1885 |- |24 | |'''Роуз Элизабет Кливленд''' ''(дүү)'' |(1846—1918) |дүү нь |Стивен Гровер Кливленд |04.03.1885 |02.06.1886 |- |25 | |'''Фрэнсис Кливленд''' ''(Фолсом)'' |(1864—1947) |02.06.1886 |Стивен Гровер Кливленд |02.06.1886 |04.03.1889 |- |26 | |'''Каролина Харрисон''' ''(Скотт)'' |(1832—1892) |20.10.1853 | rowspan="2" |[[Бенжамин Харрисон]] |04.03.1889 |25.10.1892 |- |27 | |'''Мэри Харрисон Макки''' ''(охин)'' |(1858—1930) |охин нь |25.10.1892 |04.03.1893 |- |28 | |'''Фрэнсис Кливленд''' ''(Фолсом)'' |(1864—1947) |02.06.1886 |Стивен Гровер Кливленд |04.03.1893 |04.03.1897 |- |29 | |'''Ида Сэкстон Мак-Кинли''' ''(Сэкстон)'' |(1847—1907) |25.01.1871 |Уильям Мак-Кинли |04.03.1897 |14.09.1901 |- |30 | |'''Эдит Рузвельт''' ''(Кэроу)'' |(1861—1948) |02.12.1886 |[[Теодор Рузвельт]] |14.09.1901 |04.03.1909 |- |31 | |'''Хелен Херрон Тафт''' ''(Херрон)'' |(1861—1943) |19.06.1886 |[[Уильям Тафт]] |04.03.1909 |04.03.1913 |- |32 | |'''Эллен Акссон Вилсон''' ''(Акссон)'' |(1860—1914) |24.06.1885 | rowspan="2" |[[Вудро Вилсон|Томас Вудро Вилсон]] |04.03.1913 |06.08.1914 |- |33 | |'''Эдит Вилсон''' ''(Боллинг)'' |(1872—1961) |18.12.1915 |18.12.1915 |04.03.1921 |- |34 | |'''Флоренс Гардинг''' ''(Клинг)'' |(1860—1924) |08.07.1891 |[[Уоррен Гардинг]] |04.03.1921 |02.08.1923 |- |35 | |'''Грейс Кулиж''' ''(Гудхью)'' |(1879—1957) |04.10.1905 |Жон Калвин Кулиж |02.08.1923 |04.03.1929 |- |36 | |'''Лу Хувер''' ''(Генри)'' |(1874—1944) |10.02.1899 |Херберт Кларк Хувер |04.03.1929 |04.03.1933 |- |37 | |'''[[Элеонор Рузвельт]]''' ''(Рузвельт)'' |(1884—1962) |17.03.1905 |[[Франклин Рузвельт]] |04.03.1933 |12.04.1945 |- |38 | |'''Бесс Трумэн''' ''(Уолесс)'' |(1885—1982) |28.06.1919 |[[Харри Трумэн]] |12.04.1945 |20.01.1953 |- |39 | |'''Мейми Эйзенхауэр''' ''(Дэуд)'' |(1896—1979) |01.01.1916 |[[Дуайт Эйзенхауэр|Дуайт Дэвид Эйзенхауэр]] |20.01.1953 |20.01.1961 |- |40 | |'''Жаклин Кеннеди''' ''(Бувье)'' |(1929—1994) |12.09.1953 |[[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] |20.01.1961 |22.11.1963 |- |41 | |'''Клодия Алта «Леди Бёрд» Жонсон''' ''(Тейлор)'' |(1912—2007) |17.11.1934 |[[Линдон Жонсон|Линдон Бэйнс Жонсон]] |22.11.1963 |20.01.1969 |- |42 | |'''Пэт Никсон''' ''(Раян)'' |(1912—1993) |21.06.1940 |[[Ричард Никсон|Ричард Милхауз Никсон]] |20.01.1969 |09.08.1974 |- |43 | |'''Элизабет «Бетти» Энн Форд''' ''(Блумер)'' |(1918—2011) |15.10.1948 |[[Жеральд Форд|Жеральд Рудольф Форд]] |09.08.1974 |20.01.1977 |- |44 | |'''Розалин Картер''' ''(Смит)'' |(1927— 2023) |07.07.1946 |[[Жимми Картер]] |20.01.1977 |20.01.1981 |- |45 | |'''Нэнси Рейган''' ''(Роббинс)'' |(1921—2016) |06.03.1952 |[[Роналд Рейган]] |20.01.1981 |20.01.1989 |- |46 | |'''Барбара Буш''' ''(Пирс)'' |(1925—2018) |06.01.1945 |[[Жорж Херберт Уокер Буш|Жорж Х. Буш]] |20.01.1989 |20.01.1993 |- |47 | |'''[[Хиллари Клинтон]]''' ''(Родэм)'' |1947- |11.10.1975 |[[Билл Клинтон]] |20.01.1993 |20.01.2001 |- |48 | |'''Лора Буш''' ''(Уэлч)'' |1946- |05.11.1977 |[[Жорж Уокер Буш|Жорж У. Буш]] |20.01.2001 |20.01.2009 |- |49 | |'''[[Мишель Обама]]''' ''(Робинсон)'' |1964- |03.10.1992 |[[Барак Обама]] |20.01.2009 |20.01.2017 |- |50 | |'''[[Мелания Трамп]]''' ''(Кнавс)'' |1970 Югославд төрсөн |22.01.2005 |[[Доналд Трамп]] |20.01.2017 |20.01.2021 |- |51 | |'''Жилл Байден''' ''(Жейкобс)'' |1951- |17.06.1977 |[[Жо Байден]] |20.01.2021 |өнөөг хүртэл |} [[Ангилал:АНУ-ын тэргүүн хатагтай| ]] biwhd5ys6cfix5pz0cex0etknnlv8u7 0 134322 775729 2024-04-26T03:28:15Z Bayarkhangai 1129 Хуудас үүсгэв: "Умард Ирландын католик шашинт үндсэрхэг үзэлтнүүд болон протестант шашинт холбооны талынхны хоорондох харгис ширүүн угсаатан-улс төрийн зөрчил мөргөлдөөнийг зогсоох зорилгоор 1998 онд Белфастын хэлэлцээрт (буюу "Сайн Баасан гарагийн хэлэлцээр") гарын ү..." wikitext text/x-wiki Умард Ирландын католик шашинт үндсэрхэг үзэлтнүүд болон протестант шашинт холбооны талынхны хоорондох харгис ширүүн угсаатан-улс төрийн зөрчил мөргөлдөөнийг зогсоох зорилгоор 1998 онд Белфастын хэлэлцээрт (буюу "Сайн Баасан гарагийн хэлэлцээр") гарын үсэг зурсан. ҮҮний дараа мөргөлдөөнд оролцогч хагас цэрэгжсэн бүлгүүдийн ихэнх нь зэвсэгт ажиллагаагаа зогсоосон. 0n26wpqt4gb946q7nc3sm145xwq85gg 775766 775729 2024-04-26T09:02:10Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki Умард Ирландын католик шашинт үндсэрхэг үзэлтнүүд болон протестант шашинт холбооны талынхны хоорондох харгис ширүүн угсаатан-улс төрийн зөрчил мөргөлдөөнийг зогсоох зорилгоор 1998 онд Белфастын хэлэлцээрт (буюу "Сайн Баасан гарагийн хэлэлцээр") гарын үсэг зурсан. ҮҮний дараа мөргөлдөөнд оролцогч хагас цэрэгжсэн бүлгүүдийн ихэнх нь зэвсэгт ажиллагаагаа зогсоосон. {{Stub}} tmguiwupyd4rypqu41sj7upjthkq3l5 0 134323 775731 2024-04-26T05:16:23Z Orgio89 4242 Хуудас үүсгэв: "[[file:Grenoble_School_of_Management#/media/File:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023..." wikitext text/x-wiki [[file:Grenoble_School_of_Management#/media/File:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. cb3vwvr0lhk43xeis75oid60usp4y1s 775732 775731 2024-04-26T05:17:06Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. 729tkl9iusj9rpxrs9t32ew4dksqvsx 775733 775732 2024-04-26T05:17:29Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. hdaywgvv7lu0y5fcrf98hlxsq9zc23r 775734 775733 2024-04-26T05:17:46Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. l6cl8z1zvwqll26ifpw3zqsbqngsiii 775735 775734 2024-04-26T05:28:38Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судлгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] ga34vw2lcshkdgw8359cn54xwxuh7g5 775736 775735 2024-04-26T05:30:03Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судлгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] cbt9bflq08zuzc4tkxrtbxu5l4bhajj 775738 775736 2024-04-26T05:31:08Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судлгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] 7dvpb2dquji4flmz3w2rfhmn0kav3zv 775739 775738 2024-04-26T05:32:46Z Orgio89 4242 /* Судалгаа */ wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судалгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] 5cb01dha706n2a0s312o3yl8gbx5601 775741 775739 2024-04-26T05:46:16Z Orgio89 4242 wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судалгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. ==Хамтын ажиллагаа== ГМС-ийн олон эрдэмтэд ба оюутнууд дэлхийн олон орны их сургуулиудтай оюутан, багш солилцооны хөтөлбөр зохиож маш идэвхитэй хамтран ажиллаж сургалтын ба судалгааны шинэчиллээ эрчимтэй хийдэг. Үүнд мөн MIT-тэй жил бүр хамтран зохиодог "Serious Games" хөтөлбөр багтана. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] in8ztr0fdoy2h3l12sjssvxcyakx724 775742 775741 2024-04-26T05:47:03Z Orgio89 4242 /* Хамтын ажиллагаа */ wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судалгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. ==Хамтын ажиллагаа== ГМС-ийн олон эрдэмтэд ба оюутнууд дэлхийн олон орны их сургуулиудтай оюутан, багш солилцооны хөтөлбөр зохиож маш идэвхитэй хамтран ажиллаж сургалтын ба судалгааны шинэчиллээ эрчимтэй хийдэг. Үүнд мөн АНУ-ын MIT-тэй жил бүр хамтран зохиодог "Serious Games" хөтөлбөр багтана. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] s6nne4xfh55g0hrd6972szam5up6n29 775743 775742 2024-04-26T05:47:56Z Orgio89 4242 /* Судалгаа */ wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судалгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. ==Хамтын ажиллагаа== ГМС-ийн олон эрдэмтэд ба оюутнууд дэлхийн олон орны их сургуулиудтай оюутан, багш солилцооны хөтөлбөр зохиож маш идэвхитэй хамтран ажиллаж сургалтын ба судалгааны шинэчиллээ эрчимтэй хийдэг. Үүнд мөн АНУ-ын MIT-тэй жил бүр хамтран зохиодог "Serious Games" хөтөлбөр багтана. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] hszf2oubqaqoo5akza6vtj6szislyor 775744 775743 2024-04-26T05:48:31Z Orgio89 4242 /* Хамтын ажиллагаа */ wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *Бизнес ба санхүү *Эдийн засаг, нийгэм, байгууллага *Маркетинг *Технологийн менежмент *Стратеги, инновац, бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судалгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. ==Хамтын ажиллагаа== ГМС-ийн олон эрдэмтэд ба оюутнууд дэлхийн олон орны их сургуулиудтай оюутан, багш солилцооны хөтөлбөр зохиож маш идэвхитэй хамтран ажиллаж сургалтын ба судалгааны шинэчиллээ эрчимтэй хийдэг. Үүнд мөн [[АНУ]]-ын MIT-тэй жил бүр хамтран зохиодог "Serious Games" хөтөлбөр багтана. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] c51u1gp8lfy6oedfk8zrnnrzigq91fi 775745 775744 2024-04-26T05:51:27Z Orgio89 4242 /* Судалгаа */ wikitext text/x-wiki [[зураг:Grenoble_Ecole_de_Management.JPG|Thumb|right|250px|Греноблийн Менежментийн Сургууль]] '''Греноблийн Менежментийн Сургууль''' нь [[Франц]]ын бизнесийн ахлах сургуулийн нэг бөгөөд менежмент, бизнесийн чигллээр магистр, докторын зэрэглэл олгодог сургалттай. 2023 онд Францын топ 12 дах бизнесийн сургуулиар шалгарсан. Тус сургуулийг 1984 онд Греноблийн Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим байгуулжээ. ==Сургалтын хөтөлбөр== ==Судалгаа== ГМС-д 90 гаруй эрдэмтэд дараах чигллээр судалгаа хийдэг: *[[Бизнес]] ба [[санхүү]] *[[Эдийн засаг]], [[нийгэм]], байгууллага *[[Маркетинг]] *[[Технологи]]йн менежмент *[[Стратеги]], [[инновац]], бизнесийн үйл ажиллагаа ГМС дээр хэд хэдэн судалгааны төвүүд дээрх чигллээр олон төрлийн судалгааг хийж байна. ==Хамтын ажиллагаа== ГМС-ийн олон эрдэмтэд ба оюутнууд дэлхийн олон орны их сургуулиудтай оюутан, багш солилцооны хөтөлбөр зохиож маш идэвхитэй хамтран ажиллаж сургалтын ба судалгааны шинэчиллээ эрчимтэй хийдэг. Үүнд мөн [[АНУ]]-ын MIT-тэй жил бүр хамтран зохиодог "Serious Games" хөтөлбөр багтана. [[Ангилал:Бизнес]] [[Ангилал:Менежмент]] [[Ангилал:Стратеги]] [[Ангилал:Инновац]] [[Ангилал:Бизнесийн сургууль]] [[Ангилал:Францийн их сургууль]] [[Ангилал:Европийн их сургууль]] idfi698dbj5bnu557rfp27fknc85spa 4 134324 775773 2024-04-26T11:41:50Z MonSolAcc 90907 0820 wikitext text/x-wiki 0820 c6dgmaaiml6icbuekf3t9ok3r8w57i1 775774 775773 2024-04-26T11:42:12Z KonstantinaG07 50232 Requesting deletion wikitext text/x-wiki {{delete|No useful content}}0820 dz586su7xt0j77unkd6ckq3cf9r96k8