Монгол Улсын Үндсэн Хууль

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедиа</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедиагийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Монгол Улсын Үндсэн Хууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2217</id>
    <revision>
      <id>797823</id>
      <parentid>777927</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:12:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.5.206.174</ip>
      </contributor>
      <origin>797823</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46918" sha1="leobp7h249bm71olbd1jtpjyysx3rwx" xml:space="preserve">{{Монгол улсын улс төр}}
Монгол Улсын VIII эзэн Богд жавзандамба хутагт мөнх бусыг үзүүлсний дараа жил гаруй хэлэлцсэний эцэст '''Анхны Үндсэн хууль''' 1924 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдрийн 16 цаг, 17 минутад баталсан.  Анхны Үндсэн хуулиар хаант улсыг халж Бүгд Найрамдах улсыг тунхагласанаараа түүхэн онцлогтой юм. Социализмын он жилүүд өнгөрөх тусам Соёлын довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон үйл явдлууд улс орон даяар өрнөж байв. Монгол Улсын хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг хийх зорилтуудаас шалтгаалж '''1940 оны 6 дугаар сарын 30-нд, 1960''' оны '''7 дугаар сарын 6-нд'''  тус тус Үндсэн хуулийг шинэчлэн баталж байжээ. 

Өнөөгийн шинэ '''Үндсэн хууль''' нь 1990-ээд оны Монгол Улсад улс төр, нийгмийн өөрчлөлтүүд гарч [[1992]] оны [[1 сарын 13]]-нд тухайн үеийн [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын]] Ардын Их Хурлаар батлагдаж, тухайн оныхоо [[2 сарын 12]]-ны өдрөөс эхлэн даган мөрджээ. 

'''Монгол Улсын Үндсэн хууль''' 6 бүлэг, 70 зүйлтэй. Монгол улсад зах зээлийн эдийн засаг бүхий ардчилсан нийгмийг бүтээн байгуулах тогтолцооны үндсийг энэ хууль тавьж өгчээ. Шинэ Үндсэн хууль нь [[парламент]]ын засаглалтай [[бүгд найрамдах улс]]ыг бий болгож, [[шашин шүтэх]] эрх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх, [[хүний эрх]] зэргийг хуульчлан хамгаалжээ. Мөн Засгийн газрын бүтэц зохион байгуулалт, [[сонгуулийн]] талаар товч зохицуулсан байдаг.

Үндсэн хуулиа монголчууд &quot;Эцэг хууль&quot;, &quot;Эх хууль&quot; гэж бас нэрлэдэг.

== Анхны Үндсэн хууль ==
[[Файл:Анхдугаар үндсэн хуулийг хэлэлцэн батласан Улсын анхдугаар их хурал.png|300px|thumb|left|Анхдугаар үндсэн хуулийг хэлэлцэн батласан Улсын анхдугаар их хурал. 1924 оны 11 дүгээр сар.]]
БНМАУ-ын Анхны Үндсэн хуулийн товчлол

''1 дүгээр бүлэг. Монголын жинхэнэ ардын эрх чөлөөг илтгэн тунхаглах нь'' 

Нэг дүгээр зүйл: Бүх монгол улсыг үүнээс хойш Бүгд Найрамдах Бүрэн Эрхтэй ард улс хэмээж, улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардад эдлүүлэн улсын аливаа хэргийг улсын их хурал ба мөн хурлаар сонгогдсон засгийн газраас гүйцэтгэн шийтгүүлэх явдлыг нийтээр сүслэн дагаваас зохимой.

Хоёр дугаар зүйл: Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын зорилт болбаас, хуучны эзэрхэг харгисын ёс сурталын үлдэгдлийг үндсээр устгаж  , улс төрийн захиргааны явдлыг жинхэнэ ардын ёсонд нийлүүлж, шинэ ёсны Бүгд Найрамдах Улсын үндэс тулгуурыг бататган бэхжүүлмой.

Гурав дугаар зүйл: Улс төрийн бүх хэргийг ард түмнээс удирдан гүйцэтгүүлэх явдлыг хүндэтгэх ба, дээр дурьдсан ёсоор улсын үндсийг бататгахад гол болгон явуулбаас зохих зүйлүүд нь:

БНМАУ-ын хязгаарын дотор бүх газар ба, уурхай хийгээд ой мод усны ба, мөн тэдгээрийн баялагууд болбаас, эрт цагаас нааш ард нийтийн хөрөнгө байсаар ирсэн зан суртал нь чухам эдүгээгийн ард улсын ёсонд нийлэлцэх тул, энэхүү хөрөнгө бүрэн ардын мэдэлд байваас зохих бөгөөд, энэ тухай хувийн өмч байгуулж үл болмой.
Монголын улсын арван нэгдүгээр оны хувсгалаас цааш монголын эрх баригчдын гадаад лугаа тогтоосон гар бичгүүд ба, мөнгө зээлдсэн зүйлүүд болбаас, гадаадаас хүчирхэн хүлээлгэсэн болох тул, цөмийг устгасанд тооцмой.
Дотоод гадаадын эзэрхэг харгисийн үеэс эхлэн зарим нэгэн хүн ба, албаны газраас олны хөрөнгийг зааж гадаадын эзэрхэг шунахай нар лугаа хуйвилдан байгуулсан өр шир болбаас, улсын ба, ард олны аж ахуйд маш хорлолтой болох учир нь арван дөрөвдүгээр онд, ардын засгийн газрын тогтоосон ёсоор эл өрийн үлдэгдлийг бүрэн төлүүлэхийг хэрэгсэхгүй болгон устгаж, басхүү арван нэгдүгээр  онд засгийн газрыг тогтоосон ёсоор аль нэгэн этгээдийн байгуулсан өрийг ард олонд халдаан төлүүлэх сурталыг устгасан явдлыг батлав.
Улсын аж ахуй ба эдийн засгийн бодлогыг чухал болгон, тус улсаас эрхлэн удирдах ба, басхүү гадаад лугаа харилцах худалдааны улсын онц эрх болгон авах нь, ардын эрхийг мандуулах, мөн ардын эрхэт засгийг бататгахад чухал нөхцөл тул, цөм улсаас эрхэлбээс зохимой. Үүнд тайлбарлах нь: гадаад улс лугаа харилцах худалдааг улсын онц эрх болгон авах явдлыг зүй зохисыг үзэж гүйцэтгэвээс зохимой.
Жинхэнэ ард түмний эрх чөлөөг бүрэн бүтнээр хамгаалах ба, басхүү гадаад дотоодын харгис шунахай нарын эрх мэдэлдээ хөгжих  замыг таслан сэргийлэхийн тулд, ардын хувсгалт цэргийг байгуулахаас гадна бүх улсын идэр залуу ардыг цэргийн эрдэмд боловсруулаваас зохимой.
Тус улсын харъяат аливаа хүний шүтэх итгэх явдалд бүрэн эрх чөлөө олгохын тулд, шашны хэргийг улс төрийн хэргээс тусгаар байлгаж, шашин шүтлэгийн явдлыг өөр өөрийн доор шүшгээр болговоос зохимой.
Элдэв хэргийг жинхэнэ ард түмнээр шүүмжлэх эрхийг хүндэтгэж, тус улсаас аливаа хэвлэх нийтлэх явдлыг бүртгэн гүйцэтгүүлэвээс зохимой.
Жинхэнэ ард түмний нийтээр хуралдах цэнгэлдэх ба баяр ёслол үйлдэх явдлыг хүндэтгэж тус улсаас тэдний хэрэглэх орон байшин элдэв хэрэглэл зэргийг бэлтгэн гүйцэтгүүлбээс зохимой.
Жинхэнэ олон ардын аливаа эвлэл хоршоо зэргийг байгуулах эрх чөлөөг хүндэтгэж эл явдалд тус улсаас элдэв тусламж үзүүлбээс зохимой.
Жинхэнэ олон ардын аливаа эрдэм соёлд гэгээрүүлэх замыг нээгдүүлэн тус улсаас элдэв ухааны эрдэмд бүрэн үнэ төлбөргүйгээр боловсруулах явдлыг гүйцэтгүүлэвээс зохимой.
Тус улсын харъяат ард түмэнд угсаа шашин эрэгтэй эмэгтэй хэмээх ялгаваргүй нэгэн адил эрхийг эдлүүлбээс зохимой.
Тус улсын олон ардын эрх ашгийг хүндэтгэн хамгаалахын тулд хэрвээ аль нэгэн хүн буюу, хэсэг этгээд нар өөрийн эрхийг улсын явдалд хортойгоор хэрэглэх аваас, тэд нарын эрхийг хязгаарлах буюу устгаваас зохимой.
Ван гүн тайж нарын хэргэм зэрэг, аливаа хутагт хувилгаадын захирах тушаах ба, ардын хөрөнгөнд холбогдох эрхийг устгаваас зохимой.
Бүх дэлхийн жинхэнэ ард түмний зорилго нь, эдүгээгийн эзэрхэг хөрөнгөтний байдлыг үндсээр устгаж, нийгэм журам ба, эв хамтын ёс журмыг эрхэмлэх тул, бидний жинхэнэ ард улсаас, гадаад лугаа харилцах засгийн бодлогыг бүх дэлхийн бага буурай улс ба, хувьсгалт ард түмний ашиг тус үндэсний зорилго лугаа нийлүүлэн явуулбаас зохимой.

Үүнд тайлбарлах нь: мөн цагийн байдлыг хянаж ямар ч гадаад лугаа харилцан найрамдаж болох боловч, бидний улсын бүрэн эрхэд халдах этгээд буй ахул бүхий л хүчээр эсэргүүцэн эхлүүлбээс зохимой.

''Хоёрдугаар бүлэг. Улсын дээд эрхийг барих газрын тухай''

Дөрөвдүгээр зүйл: БНМАУ-ын дээд эрхийг улсын их хуралд хадгалах бөгөөд, мөн хурлыг чөлөө цагт улсын бага хуралд хадгалуулах ба, бас мөн хурлыг чөлөө цагт бага хурлын тэргүүлэгчид ба, засгийн газрын дунд хадгалуулбаас зохимой.

Тавдугаар зүйл: Улсын дээд эрхийг хадгалуулах газруудын эрхлэн шийтгэвээс зохих зүйлүүд нь:

Гадаад лугаа харилцахад тус улсыг төлөөлөх ба, мөн харилцах явдлыг эрхлэх, улс төрийн ба, худалдааны зэрэг хэргүүдийн тухай гадаад лугаа гар бичиг тогтоох
Тус улсын хил хязгаарыг өөрчлөх , байлдах, найрамдах явдлыг эрхлэх, мөн гадаад лугаа тогтоосон гар бичиг батлах
Гадаад дотоодоос мөнгө урьдчилан зээлэх, эл зүйлийн их хүүг төлөн дуусгах, мөн төлөх хугацааг сунгах ба, гадаадад мөнгө зээлдүүлэх
Гадаад лугаа харилцах худалдааны хэргийг удирдах дотоод худалдааны явдлын тухай хэмжээ заавар тогтоох
Тус улсын ард олны аж үйлдвэрийн бодлогыг зохиох, концесс ба, монопол хэмээх онц эрхийг олгох, өөрчлөх, устгах
Аливаа зам тээвэр, цахилгаан мэдээ шууданы явдлыг байгуулах
Улсын цэргийн хүчнийг байгуулах, удирдах
Улсын орлого зарлагыг батлах, гувчуур татварын зэрэг орлогын зүйлийг тогтоох
Улсын мөнгөний үнийн хэмжээг тогтоох, мөнгөний тэмдэгт цаас, зоос үйлдвэрлэх
Газар эдлэх нийтийн дүрмийг батлах, аймаг хошуудын нутгийн хил хязгаарыг байгуулах, дэлхийн баялагийг ашиглах, дүрэм заавар тогтоох
Улсын шүүн таслах газруудын ба, хэргийг явуулах дүрэм хэмжээ, мөн иргэний ба эрүүгийн хууль зүйлийг тогтоох Ардыг гэгээрүүлэхийн тухай дүрэм хэмжээ тогтоох
Хүний өвчин эмгэгийг анагаах засах, сэргийлэх дүрэм хэмжээ тогтоох
Аливаа хэмжээ жигнүүрийг тогтоох
Улсын аливаа тоо бүртгэх явдлыг тогтоох

Зургаадугаар зүйл: Улсын үндэсний хуулийг өөрчлөх батлах явдлыг гагцхүү Улсын их хурлаас эрхлэн шийтгэвээс зохимой

'''Улсын их хурлын тухай'''

Долдугаар зүйл: Улсын их хурал болбаас олон аймаг ба, хот, жич ардын цэргийн төлөөлөгчид хуралдах бөгөөд, тоог төлөөлөгчид сонгох газрын хүн амын олон цөөхөныг үзэж нэгэн жилийн хугацаагаар сонговоос зохимой. Үүнд тайлбарлах нь:

Хэрвээ ямар ба, шалтгаанаар аймгийн хурал хуралдаж үл чадах нь буй аваас хошуудаас төлөөлөгчдийг томилон явуулмой.
Улсын их хурлын төлөөлөгчдийн сонгоход мөн улсын их хурлын төлөөлөгчдийг сонгох дүрмийг баримталбаас зохимой.

Наймдугаар зүйл: Улсын их хурлын тогтмол хурлыг улсын бага хурлаас эрхлэн жил бүр нэгэн удаа хуралдаваас зохимой.

Есдүгээр зүйл: Улсын их хурлын онц хурлыг улсын бага хурлаас буюу, их хурлын гишүүдийн гурван хувийн нэгэн хувь ба, эсвэл харъяат улсын гурван хувийн нэгэн хувиас дээш тооны хүмүүс бүхий газруудын улсын их хурлын төлөөлөгчдийг сонгох эрхтэй, хурлаас хуралдуулсугай хэмээн хүсэвээс даруй хуралдуулмой .

Аравдугаар зүйл: '''Улсын их хурал нь 30 гишүүн'''ийг сонгож, улсын бага хурлыг байгуулмой.

Арваннэгдүгээр зүйл: Улсын бага хурлын аливаа хэргийг улсын их хурлаас хянан байцаамой.

Улсын бага хурлын тухай

Арванхоёрдугаар зүйл: Улсын бага хурал нь, хууль, дүрэм, тогтоол, тушаал гаргах, засгийн газар ба, олон яамны газруудыг хянан байцаах явдлыг ерөнхийлөн эрхлэх, харъяат хурлын тэргүүлэгчид ба, засгийн газрын эрхлэн шийтгэх зүйлүүдийн дүрмийг төлөвлөн тогтоох , засгийн газрын явуулах хэргүүдийн гол төлөвийг зааварлах, улсын үндсэн хууль ба, мөн их хурлын тогтоолуудыг ёсоор гүйцэтгэх явдлыг эрхлэн шийтгэвээс зохимой.

Арвангуравдугаар зүйл: Улсын бага хурал нь, нэгэн жилд хоёр удаагаас цөөнгүй хуралдаваас зохимой.

Арвандөрөвдүгээр зүйл: Улсын бага хурлын онц хурлыг мөн хурлын тэргүүлэгчид буюу, засгийн газрын ба, эсвэл тус хурлын гишүүдийн гурван хувийн нэгэн хувиас хуралдуулсугай хэмээн хүсэвээс даруй хуралдуулаваас зохимой.

Арвантавдугаар зүйл: Улсын бага хурал нь үргэлж шүүх харъяат хурлын тэргүүлэгчид таван хүн ба, засгийн газрыг нэгэн жилийн хугацаагаар тус тус сонгохоос гадна, хэрвээ чухал хэрэг тохиолдовоос комисс хүмүүсийг сонговоос зохимой.

Арванзургаадугаар зүйл: Улсын бага хурал нь, шийтгэсэн хэрэг ба, явуулсан засгийн ерөнхий бодлого зэргийг улсын их хуралд илтгэн байцаалгаваас зохимой.

Арвандолоодугаар зүйл: Улсын бага хурлын олон гишүүдийг тус хурлын тэргүүлэгчид буюу, эсвэл мөнхүү тэргүүлэгчдээс зөвшөөрлийг авч аливаа албан тушаалд явуулаваас зохимой.

Үүнд тайлбарлах нь: Бага хурлын тэргүүлэгчдээс тус хурлын гишүүдийн эрхийн тухай тусгай дүрэм тогтоовоос зохимой.

Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн тухай

Арваннаймдугаар зүйл: Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид нь, хурлыг жолоодмой.

Арванесдүгээр зүйл: Улсын бага хуралд хэлэлцэн шийтгэвээс зохих зүйлүүдийг бэлтгэн гүйцэтгэвээс зохимой.

Хорьдугаар зүйл: Аливаа хууль дүрмийн эхийг зохиож бага хуралд хэлэлуүүлэвээс зохимой.

Хорин нэгдүгээр зүйл: Улсын бага хурлын тогтоолуудыг хэрхэн гүйцэтгэж буйг хянаваас зохимой.

Хорин хоёрдугаар зүйл: Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид болбаас, засгийн газрыг удирдан, орон нутгийн ба, аливаа хэргүүдийн тухай зохих газрууд лугаа засгийн газраар уламжлуулан харилцах боловч, онц чухал хэрэг тохиолдовоос шууд харилцаж болмой.

Хорин гуравдугаар зүйл: Аливаа ял хэлтрүүлэх хөнгөтгөх явдлыг эрхлэн шийтгэвээс зохимой.

Хориндөрөвдүгээр зүйл: Бага хурлын тэргүүлэгчид нь, тус хурлыг чөлөө цагт аливаа дүрэм хэмжээ батлах ба, басхүү засгийн газрын тогтоолын дотроос татгалзалтай зүйл буй аваас эргүүлэн залруулах буюу, эсвэл түтгэлзүүлэн дараагийн бага хуралд оруулж таслан тогтоолгохоос гадна, яамны сайдуудыг сонгож огцруулах явдлыг эрхэлвээс зохимой.

Хорин тавдугаар зүйл: Бага хурлын тэргүүлэгчид нь, засгийн газрын хоорондоо үл тохирох буюу, засгийн газарт гомдоосон хэрэг гараваас хянан шийтгэвээс зохимой.

Хорин зургаадугаар зүйл: Бага хурлын тэргүүлэгчид нь аливаа шийтгэсэн хэргээ тус хуралд тайлбарлан илтгэж хянан байцаалгаваас зохимой.

Засгийн газрын тухай.

Хорин долдугаар зүйл: Засгийн газар болбаас, тус улсыг ерөнхийлөн захирах газар мөн бөгөөд, гишүүд нь, ерөнхий сайд, жинхэнэ орлогч сайд, бүх цэргийн ба, эдийн засгийн зөвлөлийн тэргүүлэгчид,бүх цэргийн жанжин, улсын хянан байцаагч, дотоод, гадаад,  цэрэг, санхүү,аж үйлдвэр,шүүх, ардыг гэгээрүүлэх яамны сайдууд болмой.

Хорин наймдугаар зүйл: Засгийн газар нь, тус газрын эрхлэн шийтгэх зүйлүүдийн дүрэмд дурьдсан аливаа хэргийг гүйцэтгэн явуулваас зохимой.

Эдийн засгийн зөвлөлийн тухай

Хорин есдүгээр зүйл: Тус улсын аливаа аж ахуй, эдийн засгийн бодлогыг ерөнхийлөн эрхлүүлэхийн тухай засгийн газрын дэргэд тусгай дүрмийн ёсоор эдийн засгийн зөвлөлийг байгуулаваас зохимой.

Гуравдугаар бүлэг. Нутгийн захиргааны тухай

Гучдугаар зүйл: Нутгийн захиргааны хууль дүрмийн ёсоор аймаг, хошуу, сум, баг, арван гэр хүртэл, олон хотын газар, орон нутгийн хурал байгуулаваас зохимой.

Гучин нэгдүгээр зүйл: Нутгийн хурлууд нь, аливаа аж ахуй ба, албаны хэргүүдийг гүйцэтгэн явуулахаар өөрсдийн дундаас аймаг, хошуу , сум, баг, арван гэрийн аливаа хэрэг явдлыг гүйцэтгэх захиргаан газрыг сонгон байгуулаваас зохих бөгөөд, мөн албан хаагчдыг нэгэн жилийн хугацаагаар сонговоос зохимой.

Гучин хоёрдугаар зүйл: Дээр дурьдсан аливаа захиргааны газрууд тус тусын орон нутгийн хуралд хянан байцаагдаваас зохимой.

Гучин гуравдугаар зүйл: Аймаг, хошуу, сум, баг, арван гэрийн хурал ба, захиргааны газруудын эрх хэмжээ, харилцах зэрэг явдлыг нутгийн захиргааны дүрэмд заасан ёсоор гүйцэтгэн явуулаваас зохимой.

Дөрөвдүгээр бүлэг. Сонгох, сонгогдох эрхийн тухай

Гучин дөрөвдүгээр зүйл: Улсын их, бага хурал ба, нутгийн хурлуудад төлөөлөгчдийг сонгох ба, мөн төлөөлөгчдөд сонгогдох эрхийг эдэлвээс зохих тус улсын харъяат эр, эмялгаварлахгүй хэн боловч, сонголт үйлдэх өдөр 18 нас хүрэгсэд нь:

Өөр хүчнийг үнэлэх буюу, хувины аж хийж амьдрагчид Ардын хувьсгалт цэрэг болмой.

Гучин тавдугаар зүйл: Аливаа хурлын төлөөлөгчдийг сонгох ба, мөн төлөөлөгчдөд сонгогдох эрхгүй хүмүүс нь:
 
Ямагт ашгийг эрмэлзэж бусдыг зарж мөлжин амьдарагчид
Ямагт бусдыг хөлслөн зарах ба хөрөнгө орлого зэргийн үржлээр амьдрагч жинхэнэ худалдааны ба мөнгө хүүлэгчид
Ордын ван гүн ба, хутагт хувилгаан, жич орон хийдэд үргэлж суух санваартан лам нар. Солиорсон ба ухаан эвдэрсэн бөгөөд зохих газраас шинжлэн батлагдсан. Эд хичээх зэргээр нэрийг гутаах явдал үйлдэж зарга шүүх газраас ял шийтгэгдсэн болмой.

Гучин зургаадугаар зүйл: Сонголтыг үйлдэх ба, түүнийг хянан байцаах, сонгох зэргийг сонголтын тусгай дүрмийг баримталж шийтгэвээс зохимой.

Тавдугаар бүлэг. Улсын орлого зарлагын эрхийн тухай

Гучин долоодугаар зүйл: Тус улсын аливаа орлого зарлагыг бүх улсын төсөвлөсөн дансанд нэгтгэвээс зохимой.

Гучин наймдугаар зүйл: Улсын бүх орлого зарлагын төсөвлөсөн дансыг улсын их хурал буюу, онц хэрэг учир тохиолдовоос, улсын бага хуралд мэдүүлэн батлуулаваас зохимой.

Гучин есдүгээр зүйл: Улсын бүх орлого зарлагын төсөвлөсөн дансыг уул орлого зарлагыг хэрэглэх жилийн наана, хоёр сарын урьдаас зохиож, дээд газар мэдүүлэн батлуулаваас зохимой.

Дөчдүгээр зүйл: Хэрвээ төсөвлөсөн жилийн эхэн хүртэл улсын орлого зарлагын дансыг үл батлаваас, батлахын наана, засгийн газраас өнгөрсөн жилийн орлого зарлагын дансыг баримталж хэрэглэвээс зохих боловч, төсөвлөсөн жилийн дөрвөн сараас цааш хэтрүүлж үл болмой.

Дөчин нэгдүгээр зүйл: Ямар ч зүйлд, хэрвээ улсын төсөвлөсөн дансаа оруулж үл батлагдсан буюу, эсвэл тусгай дүрэм гаргасан нь бус боловаас ,улсын сангаас гаргаж үл болмой

Дөчин хоёрдугаар зүйл: Улсын орлого зарлагын дансаар тавьж олгосон зүйлийг уг зориулсан зүйлд шууд зарах ба, нэгэнт батлагдсан төсөвлөлийн доторхи зүйл, ангиар ялгаварлан хэтрүүлэлгүй зарахаас гадна, засгийн газраас тусгай тогтоосон зүйлгүй аваас, бусад зүйлд хэрхэвч зарж үл болмой.

Дөчин гуравдугаар зүйл: Улсын их буюу, бага хурлаас ямар зүйлийн орлого татвараас аль зүйлийг бүх улсын орлого зарлагын төсөвлөсөн дансаа оруулах ба, ямар зүйлийг нутгийн захиргааны зарлагад хэрэглэвээс болох явдлыг ялган салгаж тогтоомой.

Дөчин дөрөвдүгээр зүйл: Улсын бүх зардлыг улсын сангаас тавьж гүйцэтгэхээс гадна, орон нутгийн захиргааны газрууд нь, төв засгийн газраас тогтоон зарласан дүрмийг баримталж, харъяат ардаас татварлан авч, нутгийн зохих зүйлд таацуулан хэрэглэвээс зохимой.

Дөчин тавдугаар зүйл: Орон нутгийн албаны газруудаас нутгийн зарлагыг төсөвлөхдөө зургаан сар ба, нэгэн жилээр данс үйлдэвээс зохихоос гадна, сумын төсөвлөсөн дансыг хошууны тамгын газраас баталж хошууны төсөвлөсөн дансыг аймгийн яамнаас баталж, аймгийн төсөвлөсөн дансыг засгийн газраас бүх улсын орлого зарлагын дансанд багтааж,зургаан сар ба нэгэн жилийн хугацаагаар батлуулаваас зохимой.

Дөчин зургаадугаар зүйл: Улсын төсөвлөсөн дансанд үл орсон зүйл буюу орсон боловч үл гүйцэлдэх бөгөөд, бүх улсын зарлагад хэрэглэх учир тохиолдовоос нэмэгдүүлэн шийтгэх явдлыг орон нутгийн захиргаа нь зохих явдлын яаманд мэдээлэн шийтгүүлэвээс зохимой.

Зургаадугаар бүлэг. Улсын тамга ба, сүлд тэмдэг, туг далбаа гурвын тухай

Дөчин долдугаар зүйл: Улсын их хурлаас дараалан засгийн газар, олон явдлын яам, албаны газруудын тамгыг цөм дөрвөлжин бөгөөд нүүрийн дунд  дор соёмбо хэмээх эрхэм үсэг, түүний хоёр этгээдэд уул газрын нэр сэлтийг үйлдүүлэн гүйцэтгэвээс зохимой.

Дөчин наймдугаар зүйл: Улсын сүлд тэмдэгт, дээр дурдсан соёмбо үсэг, түүний доорд этгээдэд бадамлянхуа цэцгийн зураг бүхий сүлдэн тэмдэг хэрэглэн явуулваас

Дөчин есдүгээр зүйл: Улсын туг далбааг улаан өнгөтэй бөгөөд, дунд нь улсын сүлд тэмдгийг оруулан үйлдүүлж гүйцэтгүүлэвээс зохимой.

Тавьдугаар зүйл: Тус улсын их бага хурлыг Улаанбаатар хотод хуралдуулан байваас зохимой.

Монгол улсын арвандөрөвдүгээр  он арван сарын гучин бөгөөд ,аргын улирлын арван нэгэн сарын хорин зургааны өдрийн үдийн хойд дөрвөн цаг арван долоон минутад энэхүү үндсэн хуулийг улсын анхдугаар их хурлын арван дөрөвдүгээр тогтоолын нэгдүгээр зүйлд батлав.

Хурлын дарга  ......                        Жадамба

Дэд  дарга   .......                               Бадрах

Нарийн бичгийн дарга  .....                    Гэлэгсэнгэ

Дугаржанцан

1931 оны хоёрдугаар сарын 14-ний өдрийн БНМАУ-ын 24 дүгээр Бага Хурлаас гаргасан тогтоолоор 1924 онд батлагдсан  Үндсэн хуулийн 11 ба 34 дүгээр зүйлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байна. Тодруулбал, Улсын Бага Хурлын эрх хэмжээ болон сонгуулийн эрхийн хүрээнд өөрчлөлт оруулсан байна.

== 1940 оны Үндсэн хууль ==
Монгол Улсын хоёрдугаар Үндсэн хуулийг 1940 оны 6 сарын 30-ны өдөр Улсын VIII Их Хурлаар баталсан байна. 

1940 оны үндсэн хууль нь ард түмний дунд “'''Чойбалсангийн үндсэн хууль'''” гэж нэрлэгддэг. Энэ хууль 12 бүлэг 95 зүйлтэй&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://legalinfo.mn/api/front/cons-detail-1940.html|title=&quot;БҮГД НАЙРАМДАХ МОНГОЛ АРД УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ (1940)&quot;}}&lt;/ref&gt; бөгөөд 1940 оноос 1960 он хүртэл нийт 16 удаа нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулсан. Тус хуулийн 1-р зүйлд “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс болбоос эзэрхэг түрэмгий ба феодалын дарлалыг устгасан, цаашид нийгэм журамд дэвшин орохын учир улс орон юугаа хөрөнгөтний бус замаар хөгжүүлэх явдлыг хангаж бүхий хөдөлмөрчин (малчин, ажилчин, сэхээтэн) ардын тусгаар тогтносон улс мөн болно” гэж заасан.

Бүх газар, түүний хөрсөн доорх зүйлүүд, ой мод, ус ба тэдгээрийн баялаг, фабрик завод, төмөрлөг алт боловсруулах явдал, төмөр зам, усан ба агаарын тээвэр, холбоо харилцааны хэрэгсэл, банк, машинаар өвс хадах станц, улсын аж ахуйтнууд улсын өмч буюу нийт ардын хөрөнгө мөн гэж заасан байжээ.

БНМАУ-ын 18 насанд хүрсэн бүх иргэн нас, хүйс, шашин шүтлэг, эрдэм чадвар, эд хөрөнгө, нүүдлийн ба суурьшмал байдлыг харгалзалгүй сонгох болон сонгогдох эрхтэй гэж заасан байдаг.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын 24 дүгээр Бага Хурлаас гаргасан тогтоолоор /1941.02.14/ БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн 11 дүгээр зүйлд оруулсан өөрчлөлт нь “БНМАУ нь Төв, Хэнтий, Дорнод, Дорноговь, Өмнөговь, Өвөрхангай, Архангай, Говь-Алтай, Завхан, Ховд, Баян-Өлгий, Хөвсгөл, Булган, Увс, Сэлэнгэ аймгууд ба Улаанбаатар хотоор бүрдэл болгож тогтооно” хэмээн заажээ.

Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /[[МАХН]]/ бол улс, нийгмийн бүх байгууллагуудыг удирдан чиглүүлэгч үүрэгтэй гэж намын удирдах чиглүүлэх үүргийг хуульчлан тогтоожээ.

Хоёрдугаар Үндсэн хууль нь

* “Нийгмийн байгуулалт;
* Улсын байгуулалт;
* Улсын Их Хурал, Бага Хурал ба Бага Хурлын Тэргүүлэгчид;
* Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Сайд нарын зөвлөл;
* Улсын орон нутгийн засаг захиргааны эрхийг барих байгууллагууд нь;
* Шүүх ба прокурорын газар;
* Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын орлого, зарлага;
* Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын сонгуулийн журам;
* Ард иргэний үндсэн эрх ба үүргүүд;
* Сүлд тэмдэг, туг, нийслэл;
* Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Үндсэн хуулийг өөрчлөх журам;” гэсэн 12 бүлэг, 95 зүйлтэй.

Уг Үндсэн хуулиар Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын албан хаагчдын '''өдрийн ажлын хэмжээг найман цаг'''аар хязгаарлах, иргэд нь '''үнэ төлбөргүйгээр сурах''', '''тэтгэвэр тэтгэмж авах''', эмэгтэйчүүд нь аж ахуй, улсын ба соёл, боловсрол, улс төр, олон нийтийн бүхий л төрлийн ажил хэрэгт '''эрэгтэй хүний нэгэн адил тэгш эрхийг эдлэх''', '''нутаг дэвсгэр дотор өөрийн биеэр чөлөөтэйгөөр шилжин явах''' ба оршин суух газраа шилэн сонгох эрхтэй хэмээн тусгасан юм.

== 1960 оны Үндсэн хууль ==
1960 оны 7 дугаар сарын 6-нд Үндсэн хуулийн баталсан байна. Энэхүү  хууль 10 бүлэг, 94 зүйлтэй байсан бөгөөд 16 удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан юм.  

1-р бүлэгт “БНМАУ бол ажилчид, хоршоолсон ардууд (малчин тариачид), хөдөлмөрч сэхээтний социалист улс бөгөөд түүний үндэс нь ажилчин анги, хоршоолсон ардын холбоо мөн” хэмээн заасан.

БНМАУ-ын эдийн засгийн үндэс бол үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг нийтээрээ өмчлөх социалист өмч мөн гэж заасан байдаг. 

Бүх хүчин чадал, эрдэм мэдлэгээ социализм байгуулах үйлсэд бүрнээ зориулах, Үндсэн хуулийг ёсчлон сахихыг хуульчилсан.

БНМАУ-ын төр, нийгмийн удирдан чиглүүлэх хүч бол...[[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] мөн гэж заасан байжээ. 

== 1992 оны Үндсэн хууль ==
БНМАУ-ын Ардын Их Хурлаас сонгогдсон депутатуудын хоёрдугаар хуралдаан 76 хоног хуралдаж 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-нд Монгол Улсын 4 дэх үндсэн хуулийг баталжээ. Энэ Үндсэн хууль оршил, 6 бүлэг, 70 зүйлтэй бөгөөд Монгол Улсад нэг танхимтай парламент, Ерөнхийлөгчийн институт бүхий олон намын тогтолцоотой Бүгд найрамдах засаглалын ардчилсан хэлбэрийг хуульчлан баталгаажуулсан юм.

=== Нөхцөл байдал ===
Зөвлөлтийн удирдагч [[Леонид Брежнев|Л.Брежнев]] 1982 оны 11-р сард, араас дараагийн удирдагч [[Юрий Андропов|Ю.Андропов]] 1984 оны 2-р сард, жилийн дараа залгамжлагч  [[Константин Черненко|К.Черненко]] 1985 оны 3-р сард ар араасаа ойр ойрхон нас барж Зөвлөлтийн залуу удирдагч [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачев]] гарч ирж [[Өөрчлөн байгуулалт (Перестройка)|өөрчлөн байгуулалт]] эхлүүлж, Зүүн Европын социалист системийн орнуудад 1980-аад оны эхээр ардчилсан хувьсгалын үйл явц өрнөж тодорхой үндсэн өөрчлөлтүүд гарсан юм. Энэ бүхний тусгал нөлөө тухайн үед манай улсад орж ирсэн байна. Ингээд төр, засгийн удирдлагын арга барилд шүүмжлэлтэй хандаж эдийн засгийн талаар томоохон өөрчлөлт хийх эхлэл тавигдаж эхэлсэн. Ялангуяа 1980 оны сүүлчээр эрчимтэй өрнөсөн байдаг. Тухайн үед Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэж үзээд [[Жамбын Батмөнх|Ж.Батмөнх]] даргатай Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах комисс хүртэл байгуулж байсан түүхтэй. Гэвч удалгүй манайд Ардчилал гарч байж Үндсэн хуулиа зарчмын хувьд шинэчлэх боломж бүрдсэн юм.   

Манай улсад 1989 оноос залуучууд, тэр үеийн МАХН-ын удирдлага, тэдний үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг бүлэг хувьсгалын үйл явц эхлүүлж өрнүүлсэн түүхэн том гаьяатай юм. Үүний үр дүнд Монгол улсад улс төрийн нэг намын тогтолцоог халж олон нам тогтолцоотой болсон юм. Нөгөө талаар харийн гүрний оролцоогүйгээр өөрсдөө бие дааж төр засгаа шинээр төвхнүүлэх онцгой сайхан боломж бүрдсэн билээ. Зөвхөн өөрсдөө боловсруулж баталсан гэхээр хүн төрөлхтний хөгжил дэвшил, дэлхийн улс орнуудын Үндсэн хуулийн ололт амжилтыг тусгаагүй гэсэн үг биш юм. Тухайлбал, 1991 оны дундуур НҮБ-ын шинжээчийн баг ирж Үндсэн хуулийн төслийн бүлэг, заалт бүрээр холбогдох хүмүүстэй уулзаж ярилцсан байдаг. Үүнээс гадна АИХ-ын дэргэд  парламентын бүлгэм бий болгож АИХ-ын 430 депутат хамрагддаг байжээ. Тэгээд Гадаад харилцааны яамтай хамтран дэлхийн 10 гаруй орны төлөөлөл оролцуулан Үндсэн хуулийн төслөөр санал бодлоо солилцож байжээ. Мөн Үндсэн хуулийн төслийг 1992 оны зургадугаар сарын 10-аас есдүгээр сарын 1 хүртэл бүх ард түмнээр хэлэлцүүлсэн байна. Энэ хэлэлцүүлэгт 900 гаруй мянган хүн оролцож 500-аад мянган хүн үг хэлж 5177 санал төвд ирүүлж байсан юм. Тэгэхээр 1992 оны Үндсэн хууль бол Монголын ард түмний оюун санааны хамтын бүтээл гэж хэлж болно. Урд нь Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комисс нь 16 хүний бүрэлдэхүүнтэй, таван ажлын хэсэгтэй байсныг Улсын Бага Хурлаар долдугаар сарын 5-нд Ардын Их Хурлын даргын мэдээллийг сонсож, тогтоол гаргасан. Энэ тогтоолд Үндсэн хууль боловсруулах комиссын бүрэлдэхүүнийг өргөтгөж 10 ажлын хэсэгтэй, АИХ, Улсын Бага Хурлын  гишүүн, эрдэмтэн судлаачдаас бүрдсэн 90 хүний бүрэлдэхүүнтэй болж Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулсан ажээ. 

Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал гэж парламентын хоёр танхим байгуулсан. Доод танхим болох Улсын Бага Хурлын танхимд Ардын Их Хурлын оролцоо бүрэн шингэсэн юм. Улсын Бага Хурал 53 гишүүнтэй байлаа. Тэдний 41 нь Ардын Их Хурлын депутат байсан юм. Үндсэн хууль боловсруулах эхний таван ажлын хэсгийн дөрвийг нь Ардын Их Хурлын депутат тэргүүлсэн байдаг. Тэгэхээр Ардын Их Хурал өөрийн төлөөллөөр дамжуулж төрийн хэрэгт оролцож байсан гэж хэлж болно. Ардын Их Хурлын депутат Монгол Улсын аймаг, нийслэл, сум, хороо бүрээс сонгогдсон нь Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулж, гаргахад ихээхэн ач холбогдолтой байжээ. 

1992 онд Монгол Улсын Үндсэн хуулийг баталснаар улсын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн, аюулгүй байдлын улс төрийн баталгаа нь болсон юм. 

== 2019 оны үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт ==
2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан.юм

== Цахим холбоос ==
* [https://web.archive.org/web/20190530064907/https://www.legalinfo.mn/law/details/367  Монгол Улсын Үндсэн Хууль]

[[Ангилал:Монголын эрх зүйн эх сурвалж|Үндсэн Хууль]]
[[Ангилал:Монголын улс төр|Үндсэн Хууль]]
[[Ангилал:Үндсэн Хууль улс орноор]]
[[Ангилал:Монголын үндсэн хуулийн эрх зүй|Үндсэн Хууль]]
[[Ангилал:1924 оны улс төр]]
[[Ангилал:20-р зууны эрх зүйн эх сурвалж]]</text>
      <sha1>leobp7h249bm71olbd1jtpjyysx3rwx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Википедиа:Админ болох хүсэлтүүд</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2923</id>
    <revision>
      <id>797847</id>
      <parentid>797653</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:06:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>797847</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17086" sha1="p1vgeyqf1w49v8pb4im0xuf9eaglsu9" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:right; float:right; margin-left:18px;&quot;
|-
| align=&quot;left&quot; | [[File:file.svg|50px]] 
|-
| align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Админ болох хүсэлтүүд/Архив|Архив]]
|}
Админ болохыг хүсч байвал өөрийн хэрэглэгчийн нэрээ доор байрлуулна уу.
Харин Википедиагийн үйл ажиллагаанд 3-аас доошгүй сар оролцож, 100-гаас доошгүй өөрчлөлт хийсэн байхыг зөвлөж байна. Тийм биш бол таны хүсэл биелэхэд их хугацаа шаардагдах, эсвэл эсэргүүцэгдэж магадгүй.

Дэлгэрэнгүй мэдээллийг [[Wikipedia:Администраторууд|эндээс]] авна уу.

== Хүсэлтүүд ==
&lt;!--Дээрхийг битгий арилгаарай. Доорхиос эхэлж хүсэлтүүдээ тавина уу---&gt; 
--[[Хэрэглэгч:Zafinamn|Zafinamn]]
Админ болох хүсэлтэй байна.

===[[Хэрэглэгч:Х.Сэргэлэнбат]]===
Админ болох хүсэлтэй байна.

===[[Хэрэглэгч:Гончиглувсангийн Энхбаатар]]===
===Танилцуулга===
Сайн байна уу? 
Монголын википедиад  өөрийн хувь нэмрээ оруулах хүсэлтэй байна. Та бүхнийг  гэдэгт итгэлтэй байна. Хүндэтгэсэн![[Хэрэглэгч:Гончиглувсангийн Энхбаатар]]
====Дэмжихгүй буй====
Админ биш ч гэсэн хувь нэмэр хуудас үүсгэж мэдээлэл нэмж болно [[Хэрэглэгч:Bazraa032]]

===[[Хэрэглэгч:Bazraa032]]===
Сайн байна уу? 
Монгол википедиад хувь нэмэр оруулан нөхөрлөж 3-аад жил боллоо ингэхэд зарим хуудсын хамгаалах хэрэг гарч байгаа юм гэвч даанч надад админы эрх байхгүй учраас админ болгохын дэмчээч гэж гуйя хүндэтгэсэн
[[Хэрэглэгч:Bazraa032]]
===Админ болох хүсэлт [[Хэрэглэгч:Megzer]]===
Сайн байна уу? Миний бие Монгол Википедиад 2013 онд элсэж байснаас хойш Монголын түүх, түүхэн зүтгэлтэний намтар, нийгэм, газарзүй чиглэлийн сэдэвт төвлөрч ирлээ. Энэ хугацаанд их ч зүйл сурлаа, цөөнгүй алдаа дутагдал гаргаж түүнээсээ сургамж авч цаашид сурч мэдэх зүйл арвин байна. Сүүлийн хоёр сарын хугацаанд монголын түүхийн зарим нэг хуудсанд санаатай дайралтууд олон ирж, одоо үед уламжлагдан ирсэн дотоод гадаадын түүхийн шастирт бичигдээгүй зүйлийг шинээр зохиож байгаа нь Википедиагийн ямагт төвийн байр сууринаас хандах бодлоготой зөрчилдөж байна. Эдгээр дайралт нь шууд нөлөөлөхгүй гэж бодох болох ч, орчин үед ном уншихаас илүү интернет орчноос бүх мэдээлэл авдаг хүүхэд залуучууд, түүх сонирхогчдын дунд эргэлзээ үүсгэж, монголын түүхийг онлайн орчинд засварлахдаа гутаан доромжлох үзэгдэл гарахвий гэж сэрдэж байна.  Жишээ нь: Юань гүрний үеийн Монголын Хаад ноёдын охид гүнжийг нөхрийнх нь талын овог аймгаас гаралтай хойч үеийн хатан авхай нартай баримтгүйгээр холбох, тэдгээр хатдын овог угсааг сольж бичих, түүхийн шастирт бичигдээгүй зүйлийг зохиож бичиж байгаа нь та бидний ёс уламжлал, бахархал руу нулимаж байна. Иймийн учир Админ болох хүсэлтэй байна. Хүндэтгэсэн: [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 09:25, 4 Есдүгээр сар 2022 (UTC)

====Дэмжиж буй ====
* [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] Дэмжиж байна, амжилт хүсье --[[User_talk:Chinneeb|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;chinneeb&lt;/span&gt;]] 03:25, 9 Аравдугаар сар 2022 (UTC)
* [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] Дэмжиж байна --[[User talk:Enkhsaihan2005]] 07:03, 10 Аравдугаар сар 2022 (UTC)

====Дэмжихгүй буй====
* [[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]]

=== Админ болох хүсэлт - [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya]] ===
Сайн байна уу? 
Монголын википедиад 2014 оны 12 сараас эхлэн өнөөг хүртэл тасралтгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулсаар ирсэн бөгөөд 2018 оны зургаадугаар сараас хойш администраторын эрхтэйгээр байгаа. Энэ хугацаанд өөрийн нөөц бололцоог ашиглан өөрийн хувь нэмрээ ба админы үүргээ тодорхой хэмжээнд гүйцэтгэсэн гэж бодож байна. Одоо админы эрхээ дахин сунгуулах буюу хугацаагүй болгох зорилготой байгаа юм. Та бүхнийг саналаа өгч Монгол хэлнийхээ википедиаг бусад хэлний википедиатай адил хэмжээнд хүргэх гэсэн үйлсэд минь өөрийн хувь нэмрээ оруулахад дэмжинэ гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн! [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 06:46, 26 Есдүгээр сар 2022 (UTC)
====Дэмжиж буй ====
* [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] - монгол агуулгад хувь нэмрээ оруулж буйд баярлалаа.  ‎Myagmardalai  06:11, 2. Okt. 2022
* [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] --[[Хэрэглэгч:Holder|Holder]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Holder|talk]]) 12:15, 2 Аравдугаар сар 2022 (UTC)

====Дэмжихгүй буй====
* [[File:Symbol_oppose_vote.svg|15px]] Таны хийсэн зарим засварууд controversial байгаа тул одоогоор дэмжихгүй байна. Жишээ: [[Хэлэлцүүлэг:Монголчууд]] --[[User_talk:Chinneeb|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;chinneeb&lt;/span&gt;]] 02:49, 2 Аравдугаар сар 2022 (UTC)

== Админ болох хүсэлт — [[User:MongolWikiNew|MongolWikiNew]] ==

Сайн байцгаана уу, 2011-2017 оны хооронд [[User:MongolWiki|MongolWiki]] гэсэн хэрэглэгчийн нэрээр Википедиад хувь нэмэр оруулсан. Нийт 21000 удаагийн засвар хийсэн. Өдгөө хуучин хаяг руу нэвтэрч чадахгүй болсон тул энэхүү шинэ хаягийг нээгээд нэмж 100 засвар хийгээд байна. Монгол хэлний Википедиаг цэгцтэй, уншигчид хэрэгтэй мэдээлэлтэй байлгахад анхаарах хүсэлтэй байна. Газар зүй, түүх, эдийн засаг, хэл соёл гэх мэт суурь асуудлаар Википедиаг баяжуулалцах, тооноос чанарт анхаарах голлон анхаарах зорилготой байна. Хуудасны устгалтай харилцах эрхтэй буюу &quot;Администратор&quot; болох хүсэлтийг минь дэмжихийг хүсье.--[[Хэрэглэгч:MongolWikiNew|MongolWikiNew]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MongolWikiNew|talk]]) 09:00, 30 Арваннэгдүгээр сар 2022 (UTC)

====Дэмжиж буй / Support ====
*

====Дэмжихгүй буй / Oppose ====
* '''Дэмжихгүй'''

Википедиаг хөгжүүлэхэд админы эрх мэдэл өдөр тутмын үйл ажиллагаанд шаардлагагүй гэж бодож байна. Админ болохгүйгээр засвар хийж хуудас үүсгэж болно. Ахиад сайн бодож үзээрэй. Би энэ удаад дэмжихгүй ээ [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 20:26, 18 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC)

==== Асуулт / Questions ====
* Шинэ аккаунтаа ядаж жил идэвхтэй хэрэглэж байгаад дахиад санал хураах уу даа - метавикигийнхэн ч хэтэрхий шинэ аккаунт байна гээд юм хэлж магадгүй байх? BTW устгаж барих зүйл дээр бол &lt;nowiki&gt;{{delete}}&lt;/nowiki&gt; гэж оруулахад л яваандаа устгагдчихна шүү --[[User_talk:Chinneeb|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;chinneeb&lt;/span&gt;]] 09:51, 15 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC)

== Админ болох хүсэлт — [[User:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ==

Сайн байцгаана уу, 2020 оноос хойш нийт 2000 гаруй удаагийн засвар хийсэн. Өдгөө Munkhzaya.E админ асан байхгүй болсон тул одоо үлдсэн замбараагүй загвар, холбоосуудыг засахын тулд админ эрх хэрэгтэй байна. Мэдээж энгийн хэрэглэгч, админуудын хоорондох харилцах аргыг өргөсөх бодолтой байгаа. Түүх, хэл, эдийн засаг,  соёл гэх сэдвүүдээр ер нь Википедиаг хөгжүүлдэг. Буриад Википедиад 1 жил админаар ажиллаж байсан.--[[Хэрэглэгч:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Enkhsaihan2005|talk]]) 23:25, 22 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)

====Дэмжиж буй / Support ====
* [[File:Symbol__support_vote.svg|15px]] Дэмжиж байна --[[Хэрэглэгч:Elvonudinium|Elvonudinium]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Elvonudinium|talk]]) 13:12, 26 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)

====Дэмжихгүй буй / Oppose ====
* 

==== Асуулт / Questions ====
* Монгол Вики-д герман хэл дээр хийгдсэн загвар, infobox-уудыг англи хэл рүү хөрвүүлэх боломжтой юу? [[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|talk]]) 14:11, 23 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)
*:Боломжтой [[Хэрэглэгч:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Enkhsaihan2005|talk]]) 16:12, 24 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)

* Админ эрх шаардсан үйлдэл гэхээр юу байна? --[[User_talk:Chinneeb|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;chinneeb&lt;/span&gt;]] 22:36, 24 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)
*:Хуудас устгах, нэгтгэх. МедиаВики хуудсуудыг засварлах. [[Хэрэглэгч:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Enkhsaihan2005|talk]]) 01:53, 25 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)
*::Устгах хуудсан дээрээ &lt;nowiki&gt;{{delete}}&lt;/nowiki&gt; гээд биччихэд админууд устгаад өгнө. Нэгтгэхэд адилхан, хуулж муулаад устгах хуудсаа нэг бол REDIRECT-дээд, нэг бол delete гээд биччихэд болох байх. МедиаВики хуудсыг засварлахаасаа өмнө аль болох Хэлэлцүүлэг өрнүүлж байгаад хийхгүй бол сайтыг тэр чигээр нь өөрчлөх магадлалтай байх. Interface Орчуулга хийе гэвэл translatewiki ашиглах хэрэгтэй. [[User_talk:Chinneeb|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;chinneeb&lt;/span&gt;]] 09:25, 25 Нэгдүгээр сар 2023 (UTC)

== Админ болох хүсэлт — [[User:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ==

Монгол Википедиагийн нийт оролцогчдод энэ өдрийн мэндийг хүргэе

Өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд 12 мянган засвар хийж Монгол Википедиад идэвхтэй оролцож монгол хэлээр ярьдаг уншигчдын мэдээллийн чанар, хүртээмжийг сайжруулахад цаг зав, хүч чадлаа зориулж байна.

Өнгөрсөнд хийсэн алдаагаа ч мөн хүлээн зөвшөөрч байна. Хоёр жилийн өмнө Munkhzaya админы хүсэлтэд олон хуурамч хаяг үүсгэн sockpuppeting хийсэн. Би энэ алдааг бүрэн хүлээн зөвшөөрч, үүнээс сургамж авсан. Ил тод байдал, шударга байдал нь Википедиагийн нийгэмлэгийн хувьд нэн чухал бөгөөд би эдгээр үнэт зүйлсийг урагшлуулахын төлөө тууштай ажиллана гэдгээ баталж байна.

Админ болсоны дараах хийхийг төлөвлөж буй ажлууд:
* Одоогоор Монгол Википедиа нь зарим инфобокс загваруудын олон хувилбартай байгаа нь уялдаа холбоогүй, үр ашиггүй байдалд хүргэж болзошгүй юм. Би Монгол Википедиаг хэрэглэгчдэд ээлтэй болгохын тулд эдгээр загваруудыг нэгтгэж, стандартчилсан хувилбар болгон нэгтгэхийг зорьж байна.
* Мөн шинээр ирсэн хэрэглэгчдэд таатай орчныг бүрдүүлж, Википедиагийн дүрэм, практикт дасан зохицоход нь туслах заавар, дэмжлэг үзүүлэхийн төлөө ажиллах болно.
* Админы хувьд би Википедиагийн удирдамжийг шударгаар мөрдөж, нийтлэлийнхээ чанар, төвийг сахисан байдлыг дэмжихийг чухалчлах болно.

Асуухыг хүссэн асуултуудаа доор бичиж үлдээж болно. Баярлалаа.

Greetings to all participants of Mongolian Wikipedia

Over the past 4 years, he has made 12,000 edits and actively participated in the Mongolian Wikipedia, devoting his time and energy to improving the quality and accessibility of information for Mongolian-speaking readers.

I also admit my mistakes in the past. Two years ago, on Munkhzaya's request I did sockpuppeting by creating many fake accounts. I fully acknowledge this error and have learned from it. Transparency and fairness are essential to the Wikipedia community, and I assure you that I will continue to work hard to advance these values.

Future Plans as an Administrator:

*Currently, Mongolian Wikipedia has multiple versions of some infobox templates, which can lead to inconsistencies and inefficiencies. I intend to integrate these templates into a standardized version to make Mongolian Wikipedia more user-friendly.

*I will also work to create a welcoming environment for new users and provide guidance and support to help them adapt to Wikipedia's rules and practices.

*As an admin, I will make it a point to follow Wikipedia's guidelines fairly and promote the quality and neutrality of my articles.

You can write any questions you want to ask below. Thank you

[[Хэрэглэгч:Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Enkhsaihan2005|talk]]) 13:35, 16 Арванннэгдүгээр сар 2024 (UTC)

====Дэмжиж буй / Support ====
* 

====Дэмжихгүй буй / Oppose ====
* 

==== Асуулт / Questions ====
* 

== Админы эрхтэй хэрэглэгчдийн жагсаалт ==
*[[Wikipedia:Администраторуудын жагсаалт]]

[[Ангилал:Википедиа:Нэр дэвшигч]]</text>
      <sha1>p1vgeyqf1w49v8pb4im0xuf9eaglsu9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Компьютер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5883</id>
    <revision>
      <id>797820</id>
      <parentid>797771</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:50:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17032" sha1="hp3pjvzlrjbo7sjvmk0avdvrldt2f4z" xml:space="preserve">[[Файл:Columbia Supercomputer - NASA Advanced Supercomputing Facility.jpg|200px|right|thumb|NASA-гийн [[Колумби суперкомпьютер]]]]
[[Файл:Stevemannwristcomp.jpg|200px|right|thumb|Бугуйн цаг доторх компьютер]]
'''Компьютер''' эсвэл '''Тооцоолуур''' гэдэг нь нэг буюу хэд хэдэн [[төв процессор]] өгөгдсөн заавар буюу [[Компьютерийн програм|програм]]ын дагуу өөрийн системийн төхөөрөмжүүдтэй [[мэдээлэл дамжуулах шугамууд]]аар харилцаж, мэдээллийг солилцох ба боловсруулан, тэдгээрийн үйл ажиллагааг удирдах цогц байгууламж юм.

Компьютер нь маш олон дүрс, хэлбэрээр байдаг. Орчин үеийн компьютертой төстэй төхөөрөмжүүд нь [[20-р зуун]]ы дунд үед ([[1940]] - [[1941]] оны үе) гарсан боловч компьютер гэдэг ухагдахуун ба компьютертой төстэй машинууд урьд нь байсан. Анхны цахилгаан компьютерууд нь бүтэн өрөөг дүүргэхээр хэмжээтэй байсан ба энэ нь хэдэн зуун [[персонал компьютер]]ын иддэг хүчээр ажилладаг байжээ.&lt;ref&gt;In 1946, [[ENIAC]] consumed an estimated 174 kW. By comparison, a typical personal computer may use around 400 W; over four hundred times less. (Kempf, Karl (1961). &quot;Historical Monograph: Electronic Computers Within the Ordnance Corps&quot;. Aberdeen Proving Ground (United States Army). 1961)&lt;/ref&gt; Орчин үеийн компьютерууд нь өмнөх үеийнхтэй харьцуулахад маш жижиг төхөөрөмжүүдтэй ба үүнээс сая, тэрбум дахин илүү хүчин чадалтай. &lt;ref&gt;Early computers such as [[Colossus computer|Colossus]] and [[ENIAC]] were able to process between 5 and 100 operations per second. A modern &quot;commodity&quot; microprocessor (as of [[2007]]) can process billions of operations per second, and many of these operations are more complicated and useful than early computer operations.&lt;/ref&gt;Өнөө үед бол энгийн компьютерууд нь [[бугуйн цаг]]анд таарахаар жижиг хэмжээтэй байж болох бөгөөд [[цагны зай]]гаас хүчээ авах боломжтой болсон. Монголд 1990-ээд онд үүнийг &quot;Тооцолон бодох машин&quot; гэж нэрлэж байсан. 

Персонал компьютерууд нь мэдээллийн эрин үеийн бэлгэ тэмдэг болсон ба ихэнх хүмүүсийн &quot;компьютер&quot; гэхээр санаанд ордог зүйл болсон. Харин өнөө үед хамгийн өргөн тархсан компьютерын төрөл нь [[тусгай зориулалтын компьютер]]ууд юм. Эдгээр нь бусад төхөөрөмжийг удирддаг маш жижиг төхөөрөмжүүд юм. Жишээ нь, тусгай зориулалтын компьютерууд нь үйлдвэрийн машинууд, [[дижитал аппарат]]ууд, хүүхдийн тоглоомуудад байдаг.

[[Компьютерийн програм|Компьютеруудын програм]]ууд гэдэг нэртэй заавруудыг хадгалах ба үйлдэж чадах явдал нь тэдгээрийг маш олон чадвартай болгодог ба тооны машинуудаас ялгадаг. [[Чурч-Турингын онол]] нь энэ чадварыг тодорхойлсон математикийн баримт юм: 
:''&quot;Бага ч хамаагүй хүчин чадалтай ямар нэг компьютер бол өөр ямар ч компьютертай ижил үүрэг даалгаврыг биелүүлж чадна.&quot;''
Энэ нь [[персонал дижитал туслагч]]аас авахуулаад [[суперкомпьютер]] хүртэлх хүчин чадал ба багтаамжтай компьютерууд бол нэгэн адил үүрэг даалгаврыг хэрэгцээт багтаамж, цаг хугацаатайгаар биелүүлж чадна гэсэн үг юм.

== Төрлүүд ==

* [[Микро компьютер]] (Micro computer)
* [[Уоркстейшн]] (Workstation)
* [[Мэйнфрэйм]] (Mainframe computer)
* [[Сервэр]] (Servers)
* [[Мини компьютер]] (Mini computers)
* [[Зөөврийн мэдээлэл хүлээн авагч]] (Portable data entry terminal)
* [[Тусгай зориулалтын компьютер]] (Embedded computer)
* [[Супер компьютер]] (Super computer)
* Зөөврийн компьютер (Notebook,Laptop)

== Компьютерын хөгжлийн үе шатууд ==
[[Зураг:Z3 Deutsches Museum.JPG|thumb|200px|right|Zuse Z3, 1941]] 
[[Зураг:Two women operating ENIAC.gif|thumb|200px|right|[[ENIAC]], 1946]] 
[[Зураг:Pdp-7-oslo-2004.jpeg|thumb|200px|right|Digital Equipment Corporation, 1965]] 
[[Зураг:Apple II Plus, Museum of the Moving Image.jpg|thumb|200px|right|Apple II, 1977]] 
[[Зураг:IBM PC 5150.jpg|thumb|200px|right|IBM-PC, 1981]] 

Компьютерын хөгжлийн үе шат (computer generation) гэдэг нь тооцоолох электрон техникийн хөгжлийн түүхийг илтгэдэг ойлголт юм.
Өнөөгийн байдлаар компьютерын хөгжлийн 4 үе шат өнгөрөөд байна. Үе солигдох болгонд компьютерын овор хэмжээ багасч, харин хүчин чадал нь нэмэгдэж байгаа.

=== I үе ([[1945]]-[[1958]]) – электрон ламп ===
Энэ үеийн компьютерууд нүсэр том хэмжээтэй, удаан, бас өндөр өртөгтэй байв. Тэдгээрийн гол төлөөлөгч нь 1946 онд Преспер Экерт (Presper Eckert), Жон Мохли (John Mauchly) нарын угсарсан ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Computer) хэмээх анхны электрон тооцоолох төхөөрөмж юм. Энэ нь 10-тын тооллын системд ажилладаг компьютер байв. Түүний цахилгаан хэлхээнд электрон ламп (vacuum tube) хэмээх элементийг ашигласан байжээ. Энэ нь агаарыг нь соруулж, вакуумжуулсан шилэн хорго бөгөөд дотроо электродууд агуулна. Электродууд эсрэгээр цэнэглэгдсэн тохиолдолд энд электроны урсгал үүснэ. Энэ урсгалыг удирдан гүйдэл хүчдэлийн өсгөгч (amplifier) эсвэл логик түлхүүрийн (switch) горимд ажиллаж болдог байна. Ө.х. сул цахилгаан дохиог хүлээн аваад өсгөж гаргах, цахилгаан дохионы урсгалыг агшин зуур хаах/нээх боломжтой юм. ENIAC компьютер ойролцоогоор 18 мянган электрон ламп агуулсан байжээ. Тухайн үеийн электрон ламп хүний эрхий хуруун чинээ хэмжээтэй байсан тул ENIAC овор хэмжээ маш том хэмжээтэй болсноос гадна маш их цахилгаан хэрэглэж, маш их халдаг байв. Тиймээс аварга том компьютерыг хөргөхийн тулд мөн аварга том хөргүүрүүдийг ашигладаг байжээ.

ENIAC-ийн дараагаар EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) , UNIVAC (UNIVersal Automatic Computer) г.м. электрон ламп бүхий компьютерууд бүтээгдсэн билээ. Харин ENIAC-аас ялгаатай нь эдгээр компьютерууд [[Фон Нейманы зарчмууд]]ыг хэрэгжүүлсэн байлаа (2-тын тоололд ажилладаг, програмаа өөртөө хадгалдаг г.м.). Энэ үеийн компьютеруудын мэдээлэл боловсруулах хурд ойролцоогоор 10-20 kHz.

=== II үе (1959-1964) – транзистор ===

Энэ үеийн компьютеруудад транзистор хэмээх хагас дамжуулагч элемент ашиглагдсан байв.
Транзистор нь мөн л цахилгаан гүйдлийг өсгөж юм уу логик түлхүүр мэтээр ажилладаг байна. Гэхдээ электрон лампыг бодвол илүү хурдан, илүү найдвартай, овор хэмжээ багатай бас үйлдвэрлэлийн өртөг хямд байв. Нэг транзистор ойролцоогоор 40 электрон лампыг орлох ажээ.

Транзисторыг цахиур г.м. хатуу материалаар хийдэг. Цахиур бол газрын гадаргын &lt;big&gt;¼&lt;/big&gt;-ийг бүрдүүлдэг, маш элбэг байдаг элемент юм. Тиймээс транзисторыг үйлдвэрлэх зардал маш хямд ажээ.
Транзистор нь электрон лампыг бодвол цахилгааныг илүү хурдан бас сайн дамжуулдаг байна.
Транзистор нь овор хэмжээгээр ч гэсэн электрон лампаас хамаагүй жижиг бөгөөд түүнтэй харьцуулахад бараг л халдаггүй гэж хэлж болно.

Ийнхүү компьютерын техникийн үйлдвэрлэлд транзистор нэвтэрснээр тооцоолох электрон техникийн хөгжлийн шинэ үе тавигджээ.

=== III үе (1965-1970) – интеграл схем ===

Транзистор хэрэглэх болсон нь компьютерын техникийн хөгжилд гарсан том дэвшил байв. Аль болох олон транзистор агуулсан бол компьютерын хурд хүч нь төдий чинээ нэмэгдэж байв. Гэхдээ бас өөрийн гэсэн бэрхшээлийг бий болгосон.

Транзисторын тоо олшрох тусам цахилгаан хэлхээний бүтэц улам нарийн, төвөгтэй болж байв. Учир нь маш олон тооны тусдаа транзисторуудыг өөр хооронд нь болон бусад электрон эд ангиудтай холбож гагнан хэлхээнд байрлуулах хэрэгтэй болно. Энэ нь зардал ихтэй, бас схем алдаатай хийгдэх эрсдэлийг нэмэгдүүлж байв.

Интеграл схем (Integrated Circuit - IC) буюу микросхем хэрэглэх болсноор дээрх бэрхшээлийг даван туулсан төдийгүй компьютерын техникийн хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлсэн гэж үздэг байна.

ИС гэдэг нь өөр дээрээ асар олон тооны бичил транзисторыг агуулсан, маш бага хэмжээтэй (хэдэн см&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) цахиурын ялтас юм. Заримдаа микросхем, заримдаа хагас дамжуулагч чип гэж нэрлэнэ. Технологийн хувьд, олон тооны бичил транзистор болон бусад электрон эд ангиудыг урьдчилан тодорхойлсон схемийн (загварын) дагуу цахиурын ялтас дээр “хэвлэх” ө.х. “ургуулах” замаар ИС-ийг гаргаж авдаг байна.

Ингэж маш бага орон зайд асар олон логик элементийг цуглуулж чадсанаар нэг элементээс нөгөө рүү цахилгаан дохио дамжихад зарцуулах хугацаа эрс багасна. Үр дүнд нь мэдээж компьютерын тооцоо хийх хурд ихсэж, нэг секундэд гүйцэтгэх үйлдлийн тоо нэмэгдэнэ. Мөн шаардагдах тэжээлийн хэмжээ багасч, энергийн алдагдал багасч, зардал буурсан байна.

Компьютерын овор хэмжээ эрс багасч жижиг шүүгээний эрэмбэтэй болсон байна.

Орчин үеийн компьютер нэг биш харин түүнээс олон ИС-үүдийг агуулдаг. Эдгээр ИС-үүд нь хамтдаа эх хавтан (motherboard) дээр байрлаж байдаг.

ИС анх компьютерын техникт ашиглагдаж эхэлснээс хойш өнөөдрийг хүртэлх болон цаашдын түүний хөгжлийн төлвийг [[Мурын хууль]] үзүүлдэг.

=== IV үе (1971-одоо) – микропроцессор ===

Компьютерын хөгжлийн 4 дэхь үе бол микропроцессорын эрин үе юм.

Микропроцессор бол процессорын үүрэг гүйцэтгэдэг интеграл схем юм.

1970-аад оны эхээр Intel компанийн ажилтан Эдвард Хофф (Edward Hoff) харандааны балруулын чинээ хэмжээтэй, тооцон бодох болон логик үйлдэл хийж чадах схем агуулсан Intel-4004 хэмээх чип бүтээсэн нь анхны микропроцессор хэмээн өнөөдөр тооцогддог байна. Энэ нь 2300 транзистор агуулсан, секундэд ойролцоогоор 108 мянган үйлдэл хийдэг процессор байсан байна. Intel-4004 микропроцессорын дараагаар Intel-8008 микропроцессор бүтээгдсэн байна. Эдгээр микропроцессорууд компьютерт биш харин тооны машинд ашиглагдаж байжээ.

1974 онд Intel-8080 микропроцессор бүтээгдсэн байна. Түүний чипэнд 4500 транзистор агуулагдсан байв.

Энэ үеэс микропроцессорыг компьютерын үндсэн бүрэлдхүүн болгон ашиглах эхлэл тавигдсан гэж үздэг байна. Микропроцессор бүхий компьютерыг микрокомпьютер хэмээн нэрлэх болсон байна.
Мөнхүү 1974 онд Эдвард Робертс хэмээх инженер Altair-8800 хэмээх микрокомпьютерыг угсарсан байна. Энэ компьютер худалдаанд гармагцаа маш их эрэлттэй болж чаджээ. Уг компьютерт Intel-8080 микропроцессорыг ашигласан байна.

Овор хэмжээ багатай микрокомпьютерууд бий болсон нь хувь хүмүүс өөртөө зориулж тэдгээрийг худалдаж авах боломжийг бүрдүүлж, харгалзах зах зээлийг бас нээж өгчээ.

1976 онд [[Стив Возниак]], [[Стив Жобс]] нар Apple компанийг үүсгэн байгуулж, Apple-I микрокомпьютерыг угсарсан байна. 1977 онд Apple-II микрокомпьютер худалдаанд гарсан байна.

1981 онд IBM компани, тухайн үед Intel-ээс гаргаад байсан Intel-8088 микропроцессор бүхий IBM PC хэмээх микрокомпьютерыг худалдаанд гаргаснаар хэн бүхний мэдэх персонал компьютерын эрин үе эхэлжээ.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Компьютер| ]]</text>
      <sha1>hp3pjvzlrjbo7sjvmk0avdvrldt2f4z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Япон хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6119</id>
    <revision>
      <id>797799</id>
      <parentid>781402</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T15:14:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.24.154.84</ip>
      </contributor>
      <origin>797799</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8060" sha1="exuce1m92thykxn2klbciz3tp2w0658" xml:space="preserve">{{short description|Японд ярьдаг хэл}}
{{Инфобокс хэл
| name             = Япон хэл
| nativename       = {{big|{{Nihongo2|日本語}}}} ({{transl|ja|Нихонго}})
| pronunciation    = {{nowrap|{{IPA-ja|ɲihoŋɡo||Ja-nihongo.ogg}}}}
| states           = [[Япон]]
| ethnicity        = [[Япончууд]] ([[Ямато үндэстэн|Ямато]])
| speakers         = {{sigfig|123.427320|2}} сая
| date             = 2020
| ref              = e27
| familycolor      = Алтай
| fam1             = [[Япон хэлний бүлэг|Япон]]
| ancestor         = [[Прото-Япон хэл|Прото-Япон]]
| ancestor2        = [[Хуучин Япон хэл|Хуучин Япон]]
| ancestor3        = [[Эрт Дундад Япон хэл|Эрт Дундад Япон]]
| ancestor4        = [[Хожуу Дундад Япон хэл|Хожуу Дундад Япон]]
| ancestor5        = [[Эрт орчин үеийн япон хэл|Эрт орчин үеийн япон]]
| dia1              = [[Япон хэлний аялгууд]] 
| script           = {{ublist |[[Канжи]] ([[Хятад ханз]]) болон [[Кана|Канагийн]] ([[Хирагана]], [[Катакана]]) [[Японы бичгийн систем|холимог бичиг]] |[[Японы брайл үсэг]]}}
| nation           = {{JPN}} (''[[де-факто]]''){{PLW}}&lt;br&gt;([[Ангаур]])
| iso1             = ja
| iso2             = jpn
| iso3             = jpn
| lingua           = 45-CAA-a
| image            = Nihongo.svg
| imagescale       = 0.35
| imagecaption     = 
| imageheader      = 
| notice           = IPA
| glotto           = nucl1643
| glottoname       = 
| glotto2          = japa1256
| glottoname2      = Japanesic
| glottorefname    = Japanese
}}

'''Япон хэл''' ([[Япон хэл|япон]]'': ''日本語, にほんご | ''Галиг:'' ''Ни хон го, Ni hon go'') нь [[Япон улс]] болон япон хэлээр хэлэлцэгч ард түмний хэл юм. Японы хуулинд &quot;Албан ёсны хэл&quot; хэмээн заасан байдаг бөгөөд албан хэргийг уг хэлээр хөтөлж, боловсролын салбарт албан ёсоор &quot;Улсын хэл&quot; хэмээн заадаг. 

Нийт ярилцагчдын тооны хувьд тодорхой тооцоо байхгүй боловч, Япон улсын харьяат иргэд мөн Япон улсаас өөр нутагт амьдарч байгаа Япон хүн, Япон ([[Япон үндэстэн|Ямато]]) угсааны хүн гээд тооцвол 130 саяас илүү хүн тус хэлээр ярьдаг хэмээн үздэг. Нийт ярилцагчдын тоогоор дэлхийд 10-р байранд жагсах хэл ажээ. Японд төрж өссөн хүнд Япон хэл нь тэдний эх хэл болдог.

Хэсэг эрдэмтэд өгүүлбэр зүй, дуудлага зэргийг харгалзан үзэж [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] хэлэнд хамааруулдаг боловч өөр эрдэмтэд онолын шатанд яваа Фүюү хэлний язгуур, Японик хэлний язгуурт хамаарна гэж үздэг (эдгээр нь албан ёсны бус юм).

== Онцлог ==
Япон хэлний [[авиалбар]] зүйн хувьд 「っ」「ん」 хоёр авиаг хасаад эгшгээр амилдаг үе нь дуудлагын хувьд чанга дуудагддаг. Мөн хэлний өргөлт нь чанга, нам гэсэн хоёр төрөлд хуваагдана. 

[[Өгүүлбэрзүй|Өгүүлбэрзүйн]] хувьд алтай язгуурын хэлүүдтэй ижил &quot;Өгүүлэгдэхүүн+Тусагдахуун+Өгүүлэхүүн&quot; гэсэн бүтэцтэй. Хүндэтгэлийн үг хэллэг хэрэглэх үед өгүүлбэрийн бүтэц өөрчлөгдөхгүй бөгөөд өгүүлбэрт орж буй нэр үг болон үйл үг тогтсон албан ёсны хүндэтгэлийн үгээр солигддог. 

Үгийн сан нь Ямато үг буюу уугуул япон үгнээс гадна хятад хэлээр дамжин орж ирсэн [[Канго]] буюу хятад үг цөөнгүй. 20-р зууны сүүлчээс өрнөдийн хэлнүүдээс маш их [[харь үг]] орж ирсэн бөгөөд одоо ч нэмэгдэх хандлагатай байна. 

Япон хэл нь бүс нутгаас шалтгаалан маш олон аялгуунд хуваагдана. Дундад зууны үед [[Киото]] аялга бүх японы гол аялгуу байсан бол Дундад зууны сүүлээс Эдо аялгууны байр суурь нэмэгдсэн байна. [[Мэйжигийн хувьсгал|Мэйжигийн их хувьсгалын]] оргил үед орчин цагийн япон хэл нь Токио уулаар төвлөрсөн аялгуунд суурилснаар өдгөөгийн стандарт баримжаа аялгуу нь бий болсон байна.

Бичгийн хэлийг тэмдэглэх хэрэглэгдэхүүн нь [[Хятад үсэг]] (Япон ханз үсгийг багтаана. Он дуудлага болон Күн дуудлагаар хэрэглэнэ), [[Хирагана]], [[Катакана]] үсэг бөгөөд япон хэлний гол бичиг үсэг болдог. Эдгээр гурван төрлийн үсгийг нийлүүлэн бичгийн хэлээ тэмдэглэнэ. Япон бичгээр дээрээс доошоо, зүүнээс баруун тийш бичих боломжтой. Үүнээс гадна [[Латин үсэг]] (Японоор Рома Жи), [[Грек үсэг|Грек үсгийг]] (Анагаахын салбарт) өргөн биш боловч явцуу хүрээний дунд хэрэглэсээр байна.  

== Тархалт ==
Япон хэлийг Япон улсад албан ёсоор хэрэглэнэ. Японоос бусад улсад, гол төлөв [[Төв Америк]] болон [[Өмнөд Америк|Өмнөд Америкын]] улсууд,  [[АНУ]]-ын [[Хавай|Хавайн муж улс ]]&lt;nowiki/&gt;зэрэг&lt;nowiki/&gt; улс руу Япон хүмүүс олноороо нүүснээр тухайн бүс нутгуудад хэрэглэгдэх болсон авч 3 ба 4-р үеэсээ эх хэлээ мартах нь ихэссэн байна. Мөн [[Японы Эзэнт Гүрэн|Японы Эзэнт Гүрний]] эрх мэдэл дор харьяалагдан байсан [[Солонгосын хойг]], [[Тайвань]], [[Манжго улс|Манжго]] буюу [[БНХАУ-]]&lt;nowiki/&gt;ын Манжуурын нутаг, [[Сахалин]] зэрэг газруудад япон хэлийг эзэмшсэн иргэд өдгөөг хүртэл япон хэлийг хэрэглэсээр байна.

Дэлхийн олон улсад япон хэлийг суралцагч өсөх хандлагатай байгаа бөгөөд [[Өмнөд Солонгос]] улсад ойролцоогоор 96,000 хүн, [[Индонез]] улсад ойролцоогоор 72,000 хүн. Зүүн Ази болон Зүүн Өмнөд Азид суралцагч хүмүүсийн тоо нийт хүмүүсийн 8 хувийг эзэлж байна. Япон хэлний боловсрол олгодог 128 улс, 8 бүс нутаг байна. 

== Гадаад холбоос ==
{{wikipedia|ja}}

[[Ангилал:Дан ганц хэл]]
[[Ангилал:Япон хэл| ]]</text>
      <sha1>exuce1m92thykxn2klbciz3tp2w0658</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зөгий</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7982</id>
    <revision>
      <id>797803</id>
      <parentid>724102</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T17:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.18.13</ip>
      </contributor>
      <comment>i changed the word which js written wrongly</comment>
      <origin>797803</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1079" sha1="0m58oco7pnm9ekq0xmxqyej0ds3v868" xml:space="preserve">Зөгий бол тоос хүртээх үүргээрээ алдартай соно, шоргоолжтой нягт холбоотой далавчтай шавж бөгөөд хамгийн алдартай зөгий төрөл болох баруун бүсийн зөгийн бал зөгийн бал үйлдвэрлэх үүрэгтэй.  Зөгий нь Apoidea дээд овгийн монофилит удам юм.  Одоогийн байдлаар тэдгээрийг Антофила гэж нэрлэдэг.  Хүлээн зөвшөөрөгдсөн биологийн долоон гэр бүлд 16,000 гаруй төрлийн зөгий байдаг.  Зөгийн бал, зөгий, хатгалтгүй зөгий зэрэг зарим зүйл нь колони хэлбэрээр амьдардаг бол ихэнх зүйл (&gt;90%) - өрлөг зөгий, мужаан зөгий, навч зүсэгч зөгий, хөлс зөгий зэрэг нь дангаараа амьдардаг. Миний нэр аслан.
[[Ангилал:Шавж]]</text>
      <sha1>0m58oco7pnm9ekq0xmxqyej0ds3v868</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797804</id>
      <parentid>797803</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T17:26:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tres Libras</username>
        <id>94079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Undid edits by [[Special:Contribs/202.179.18.13|202.179.18.13]] ([[User talk:202.179.18.13|talk]]) to last version by 202.9.46.86: reverting vandalism</comment>
      <origin>797804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1049" sha1="6z7fvytlrvfutruiq3a8fbxvzgvhvsb" xml:space="preserve">Зөгий бол тоос хүртээх үүргээрээ алдартай соно, шоргоолжтой нягт холбоотой далавчтай шавж бөгөөд хамгийн алдартай зөгий төрөл болох баруун бүсийн зөгийн бал зөгийн бал үйлдвэрлэх үүрэгтэй.  Зөгий нь Apoidea дээд овгийн монофилит удам юм.  Одоогийн байдлаар тэдгээрийг Антофила гэж нэрлэдэг.  Хүлээн зөвшөөрөгдсөн биологийн долоон гэр бүлд 16,000 гаруй төрлийн зөгий байдаг.  Зөгийн бал, зөгий, хатгалтгүй зөгий зэрэг зарим зүйл нь колони хэлбэрээр амьдардаг бол ихэнх зүйл (&gt;90%) - өрлөг зөгий, мужаан зөгий, навч зүсэгч зөгий, хөлс зөгий зэрэг нь дангаараа амьдардаг.
[[Ангилал:Шавж]]</text>
      <sha1>6z7fvytlrvfutruiq3a8fbxvzgvhvsb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797807</id>
      <parentid>797804</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T01:14:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.18.136</ip>
      </contributor>
      <comment>incorrect words</comment>
      <origin>797807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1079" sha1="iigyrf0pumpvzcfbkov5mf5yicccco2" xml:space="preserve">Зөгий бол тоос хүртээх үүргээрээ алдартай соно, шоргоолжтой нягт холбоотой далавчтай шавж бөгөөд хамгийн алдартай зөгий төрөл болох баруун бүсийн зөгийн бал зөгийн бал үйлдвэрлэх үүрэгтэй.  Зөгий нь Apoidea дээд овгийн монофилит удам юм.  Одоогийн байдлаар тэдгээрийг Антофила гэж нэрлэдэг. Миний нэр Ғабит.  Хүлээн зөвшөөрөгдсөн биологийн долоон гэр бүлд 16,000 гаруй төрлийн зөгий байдаг.  Зөгийн бал, зөгий, хатгалтгүй зөгий зэрэг зарим зүйл нь колони хэлбэрээр амьдардаг бол ихэнх зүйл (&gt;90%) - өрлөг зөгий, мужаан зөгий, навч зүсэгч зөгий, хөлс зөгий зэрэг нь дангаараа амьдардаг.
[[Ангилал:Шавж]]</text>
      <sha1>iigyrf0pumpvzcfbkov5mf5yicccco2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797808</id>
      <parentid>797807</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T01:16:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.18.136</ip>
      </contributor>
      <comment>Гоё зүйл бичсэн</comment>
      <origin>797808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1135" sha1="d616ufaxim3v8jawi0kc5c459d8l9jq" xml:space="preserve">Зөгий бол тоос хүртээх үүргээрээ алдартай соно, шоргоолжтой нягт холбоотой далавчтай шавж бөгөөд хамгийн алдартай зөгий төрөл болох баруун бүсийн зөгийн бал зөгийн бал үйлдвэрлэх үүрэгтэй.  Зөгий нь Apoidea дээд овгийн монофилит удам юм.  Одоогийн байдлаар тэдгээрийг Антофила гэж нэрлэдэг. Миний нэр Ғабит.  Хүлээн зөвшөөрөгдсөн биологийн долоон гэр бүлд 16,000 гаруй төрлийн зөгий байдаг.  Зөгийн бал, зөгий, хатгалтгүй зөгий зэрэг зарим зүйл нь колони хэлбэрээр амьдардаг бол ихэнх зүйл (&gt;90%) - өрлөг зөгий, мужаан зөгий, навч зүсэгч зөгий, хөлс зөгий зэрэг нь дангаараа амьдардаг. Надад Аслан гэсэн найз байдаг.
[[Ангилал:Шавж]]</text>
      <sha1>d616ufaxim3v8jawi0kc5c459d8l9jq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797810</id>
      <parentid>797808</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T01:19:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.18.136</ip>
      </contributor>
      <comment>ш</comment>
      <origin>797810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1177" sha1="7ruyoq7xzuxsoimg8ydbbk3ljux80sp" xml:space="preserve">Зөгий бол тоос хүртээх үүргээрээ алдартай соно, шоргоолжтой нягт холбоотой далавчтай шавж бөгөөд хамгийн алдартай зөгий төрөл болох баруун бүсийн зөгийн бал зөгийн бал үйлдвэрлэх үүрэгтэй.  Зөгий нь Apoidea дээд овгийн монофилит удам юм.  Одоогийн байдлаар тэдгээрийг Антофила гэж нэрлэдэг. Миний нэр Ғабит.  Хүлээн зөвшөөрөгдсөн биологийн долоон гэр бүлд 16,000 гаруй төрлийн зөгий байдаг.  Зөгийн бал, зөгий, хатгалтгүй зөгий зэрэг зарим зүйл нь колони хэлбэрээр амьдардаг бол ихэнх зүйл (&gt;90%) - өрлөг зөгий, мужаан зөгий, навч зүсэгч зөгий, хөлс зөгий зэрэг нь дангаараа амьдардаг. Надад Аслан гэсэн найз байдаг. Би сургуулийн менежер.
[[Ангилал:Шавж]]</text>
      <sha1>7ruyoq7xzuxsoimg8ydbbk3ljux80sp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797816</id>
      <parentid>797810</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:38:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797816</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1194" sha1="1w5b8dk3x4al01xv5d56jtkqyehh4ty" xml:space="preserve">[[Файл:Apis mellifera flying.jpg|thumb|Зөгий]]
'''Зөгий''' бол тоос хүртээх үүргээрээ алдартай [[соно]], [[Шоргоолж|шоргоолжтой]] нягт холбоотой далавчтай [[шавж]] бөгөөд хамгийн алдартай зөгий төрөл болох баруун бүсийн зөгийн бал зөгийн бал үйлдвэрлэх үүрэгтэй.  Зөгий нь Apoidea дээд овгийн монофилит удам юм.  Одоогийн байдлаар тэдгээрийг Антофила гэж нэрлэдэг. Хүлээн зөвшөөрөгдсөн биологийн долоон гэр бүлд 16,000 гаруй төрлийн зөгий байдаг.  Зөгийн бал, зөгий, хатгалтгүй зөгий зэрэг зарим зүйл нь колони хэлбэрээр амьдардаг бол ихэнх зүйл (&gt;90%) - өрлөг зөгий, мужаан зөгий, навч зүсэгч зөгий, хөлс зөгий зэрэг нь дангаараа амьдардаг.
{{Stub}}
[[Ангилал:Шавж]]
[[Ангилал:Зөгийн аж ахуй]]</text>
      <sha1>1w5b8dk3x4al01xv5d56jtkqyehh4ty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Челябинск муж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10388</id>
    <revision>
      <id>797806</id>
      <parentid>788592</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T23:40:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Гимн_Челябинской_Области.ogg файлыг коммонсд [[c:User:Infrogmation|Infrogmation]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Гимн Челябинской Области.ogg|]].</comment>
      <origin>797806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4567" sha1="7ocwq3303vlwom9vcx884bueys6pt7e" xml:space="preserve">{{Short description|ОХУ-ын засаг захиргааны нэгдүгээр түвшний нэгж}}
{{Инфобокс ОХУ-ын холбооны субъект
| mn_name = Челябинск муж
| ru_name = Челябинская область
| image_map = Map of Russia (2014–2022) - Chelyabinsk Oblast (disputed Crimea).svg
| coordinates = {{coord|55.16|N|61.40|E|type:adm1st_region:RU|display=inline,title}}
| image_coa = Coat of arms of Chelyabinsk Oblast.svg
| coa_caption = Челябинск мужийн төрийн сүлд
| image_flag = Flag of Chelyabinsk Oblast.svg
| flag_caption = Челябинск мужийн төрийн далбаа
| anthem = [[Челябинск мужийн төрийн дуулал]]&lt;br /&gt;{{center| }}
| political_status = Муж
| political_status_link = Оросын мужууд
| federal_district = [[Уралын Холбооны тойрог|Уралын ХТ]]
| economic_region = [[Уралын эдийн засгийн бүс|Уралын ЭЗБ]]
| adm_ctr_type = Засаг захиргааны төв
| adm_ctr_name = [[Челябинск]]
| pop_2021census = 3431224
| pop_2021census_rank = 9-р байр
| urban_pop_2021census = 82.6%
| rural_pop_2021census = 17.4%
| pop_2021census_ref = &lt;ref name=&quot;2021Census&quot;&gt;{{ru-pop-ref|2021Census}}&lt;/ref&gt;
| area_km2 = 88529
| area_km2_rank = 36-р байр
| established_date = 1 сарын&amp;nbsp;17, 1934
| license_plates = 74, 174, 774
| ISO = RU-CHE
| gov_as_of = March 2011
| leader_title = [[Челябинск мужийн захирагч|Захирагч]]
| leader_title_ref = &lt;ref name=&quot;HeadTitle&quot;&gt;Дүрэм,&amp;nbsp;8.4-р зүйл&lt;/ref&gt;
| leader_name = [[Алексей Текслер]]
| leader_name_ref = &lt;ref name=&quot;HeadName&quot;&gt;Official website of the Governor of Chelyabinsk Oblast [http://eng.gubernator74.ru/governor/biography Boris Alexandrovich Dubrovsky] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20140707132901/http://eng.gubernator74.ru/governor/biography |date=2014-07-07 }}, Acting Governor of Chelyabinsk Oblast&lt;/ref&gt;
| legislature = [[Челябинск мужийн хууль тогтоох хурал|Хууль тогтоох хурал]]
| legislature_ref = &lt;ref name=&quot;Legis&quot;&gt;Дүрэм,&amp;nbsp;8.3-1-р заалт&lt;/ref&gt;
| website = http://www.pravmin74.ru
}}

'''Челябинск муж''' ({{Lang-ru|Челябинская область}}; {{lang-kk|Шелебий облысы}}) нь [[Оросын Холбооны Улс]]ын өмнөд хэсэгт орших муж юм. Мужийн төв нь [[Челябинск]]. [[Уралын Холбооны тойрог]]т харьяалагдана.

== Цагийн бүс ==
[[Файл:RTZ4.png|left|75px]]
Челябинск муж нь [[Екатеринбургийн цагийн бүс]] буюу [[UTC+5]] бүст багтдаг бөгөөд [[зуны цаг]]ийн үедээ [[UTC+6]] болно.
&lt;div style=&quot;clear:left&quot;&gt;&lt;/div&gt;

== Газар зүй ==
[[Уралын нуруу]]ны зүүн өмнөд хэсэгт, [[Баруун Сибирийн тэгш өндөрлөг]]ийн баруун захад оршино. Өмнө талаараа [[Казахстан|Казахстан улс]]тай хиллэнэ. ОХУ дотор баруун талаараа [[Башкортостан]], хойд талаараа [[Свердловск муж]], зүүн талаараа [[Курган муж]]тай хиллэдэг. Эх газрын уур амьсгалтай.

== Түүх ==
[[1736]] онд Челябинскт [[бэхлэлт]] баригдсан бөгөөд [[19-р зуун]]д [[Сибирийн төмөр зам]] дайран өнгөрөх болсноор хүн ам нь эрс нэмэгдсан байна. [[1934]] оны [[1 сарын 17]]-нд мужийн статустай болон зохион байгуулагджээ.

== Аж үйлдвэр ==
[[Автомашин]]ы үйлдвэрлэл, метталургийн үйлдвэрлэл хөгжсөн. [[Төмрийн хүдэр]], [[цайр]] зэрэг ашигт малтмалтай.

== Хотууд ==
Мужийн төв Челябинскаас гадна [[Магнитогорск]] зэрэг томоохон хотууд бий.

== Эх сурвалж ==
{{Reflist|30em}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Chelyabinsk Oblast|Челябинск муж}}

{{ОХУ-ын засаг захиргааны нэгжүүд}}

[[Ангилал:Оросын холбооны муж]]
[[Ангилал:Челябинск муж| ]]</text>
      <sha1>7ocwq3303vlwom9vcx884bueys6pt7e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Малайн бар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10676</id>
    <revision>
      <id>797798</id>
      <parentid>743075</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T14:54:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>5.77.207.89</ip>
      </contributor>
      <origin>797798</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4391" sha1="qc4rwrifngenxv3i3fkg2jtqh19ypdt" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = Малайн бар
| color = pink 
| status = EN
| status_system = iucn3.1
| image =  Tiger_in_the_water.jpg
| image_width = 250px
| regnum = [[Амьтан]]
| phylum = [[Хөвчтөн]]
|subphylum = [[Сээр нуруутан]]
| classis = [[Хөхтөн]]
| ordo = [[Мах идэштэн]]
| familia = [[Мийнхэн]]
| genus = ''[[Panthera]]''
| species = Бар
| subspecies = Малайн бар
| trinomial = ''Panthera tigris jacksoni''
| range_map=Panthera tigris jacksoni distribution map 2.png
| range_map_caption=Тархалтын зураг
| trinomial_authority = Луо ба бусад, 2004
}}
'''Малайн бар''' (''Panthera tigris jacksoni'', [[Малай хэл|малайгаар]]: ''Harimau Belang'') [[Малайн хойг]]ийн өмнөд ба төв хэсгээр тархсан [[бар]]ын дэд зүйл&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.savethetigerfund.org/Content/NavigationMenu2/Community/TigerSubspecies/MalayanTiger/default.htm |title=Archive copy |access-date=2009-02-27 |archive-date=2008-05-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080509130608/http://www.savethetigerfund.org/Content/NavigationMenu2/Community/TigerSubspecies/MalayanTiger/default.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. 2004 он хүртэл тусдаа дэд зүйл гэж тооцогддоггүй байсан. АНУ-ын Үндэсний хорт хавдрын хүрээлэнгийн харъяа Генийн төрөл зүйлийн лабораторийн эрдэмтэн судлаач Луо С-Ж ба бусад хүмүүсийн судалгаагаар дэд зүйл болох нь батлагдсан. 

Сүүлийн үеийн тооллогын дүнгээс үзэхэд зэрлэгээр 600-800 Малайн бар байсан бөгөөд барын дэд зүйлүүд дундаа тоо толгойгоор [[Бенгалын бар]], [[Энэтхэг-Хятадын бар]]ын дараа орж байна. Гэсэн ч энэ дэд зүйл ховордсонд тооцогддог.

== Биеийн шинж ==
Малайн бар Суматрын барын нэгэн адил бие жижигтэй, барын дэд зүйлүүд дундаа хамгийн жижигт тооцогдоно. Судлын хээ нь Энэтхэг-Хятадын бартай төстэй боловч хэмжээгээр Суматрын бартай ойрхон. Бие гүйцсэн эрэгчний дундаж жин 120—140 кг, эмэгчнийх 75—100 кг. &lt;ref&gt;[http://www.panda.org/about_wwf/what_we_do/species/about_species/species_factsheets/tigers/malayan_tiger/index.cfm WWF - Malayan tiger&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
Эрэгчин Малайн бар толгойноос сүүлээ хүртэл 260 см бол эмэгчин нь 230 орчим см.

== Малайзын үндэсний бэлэгдэл ==
[[File:Jielbeaumadier tigre de malaisie zoo praha 2010.jpeg|thumb|left|Малайн бар [[Малайз]]ын.]]
Малайн бар [[Малайз]]ын сүлдэнд төр засгийг төлөөлж дүрслэгдсэн байдгаас гадна Мэйбанк, Протон компани, Малайзын хөлбөмбөгийн холбоо зэрэг байгууллагын эмблемд орсон. Малайзчуудын хувьд бар эр зориг, хүч чадлын бэлэг тэмдэг юм.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

;Ерөнхий материал
* Luo SJ, Kim JH, Johnson WE, Walt Jvd, Martenson J, et al. (2004) Phylogeography and Genetic Ancestry of Tigers (Panthera tigris). PLoS Biol 2(12): e442. [http://biology.plosjournals.org/perlserv?request=get-document&amp;doi=10.1371/journal.pbio.0020442 Available online]

== Гадны холбоос ==
* [https://web.archive.org/web/20061128034234/http://www.savethetigerfund.org/Content/NavigationMenu2/Community/GeneralPublic/TigerSubspecies/MalayanTiger/default.htm Malayan Tiger Description and Conservation - Save The Tiger Fund]
* [https://web.archive.org/web/20010721091848/http://21stcenturytiger.org/ 21st Century Tiger - Fundraising for tiger conservation]
* [http://olympus-e420.blogspot.com/2008/10/malayan-tiger-panthera-tigris-jacksoni.html Mummified Malayan Tiger Pictures]
{{commons|Panthera tigris jacksoni}}
[[Ангилал:Мийнхэн]]</text>
      <sha1>qc4rwrifngenxv3i3fkg2jtqh19ypdt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэврэй сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11928</id>
    <revision>
      <id>797809</id>
      <parentid>765825</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T01:18:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Лого_001.jpg файлыг коммонсд [[c:User:Yann|Yann]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:COM:NETCOPYVIO|]].</comment>
      <origin>797809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7938" sha1="sxsmvsq9gm6soysdglo0c19hikjods9" xml:space="preserve">{{Инфобокс суурин
| name                            = Сэврэй сум
| native_name                     = {{lower|0.2em|{{MongolUnicode|ᠰᠡᠪᠡᠷᠡᠢ}}{{MongolUnicode|ᠰᠤᠮᠤ}}}}
| native_name_lang                = mn
| settlement_type                 = [[Монгол Улсын сумд|Сум]]
| nickname                        = 
| motto                           = 
| image_skyline                   = 
| imagesize                       = 
| image_caption                   = 
| image_flag                      = 
| flag_size                       = 
| image_seal                      =
| seal_size                       = 
| image_shield                    = 
| shield_size                     = 
| image_blank_emblem              = 
| blank_emblem_size               = 
| image_map                       = Mongolia Omnogovi Sevrei map.PNG
| mapsize                         = 
| map_caption                     = 
| image_map1                      = 
| mapsize1                        = 
| map_caption1                    = 
| pushpin_map                     = 
| pushpin_label_position          = 
|subdivision_type                 = Улс
|subdivision_name                 = {{flag|Монгол}}
|subdivision_type1                = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
|subdivision_name1                = {{flagicon image|Mn flag ömnögovi aimag 2011.svg}} [[Өмнөговь аймаг]]
| subdivision_type2               = 
| subdivision_name2               = 
| seat_type                       = 
| seat                            = 
| government_type                 = 
| leader_title                    = 
| leader_name                     = 
| leader_title1                   = &lt;!-- for places with, say, both a mayor and a city manager --&gt;
| leader_name1                    = 
| established_title               = 
| established_date                = 
| area_magnitude                  = 
| unit_pref                       = &lt;!--Enter: Imperial, if Imperial (metric) is desired--&gt;
| area_footnotes                  = 
| area_total_km2                  = 8,095
| area_land_km2                   = 
| area_water_km2                  = 
| area_total_sq_mi                = 
| area_land_sq_mi                 = 
| area_water_sq_mi                = 
| area_water_percent              = 
| area_urban_km2                  = 
| area_urban_sq_mi                = 
| area_metro_km2                  = 
| area_metro_sq_mi                = 
| population_as_of                = 2022 
| population_footnotes            = 
| population_note                 = 
| population_total                = {{decrease}} 1967
| population_density_km2          = auto
| population_density_sq_mi        = 
| population_metro                = 
| population_density_metro_km2    = 
| population_density_metro_sq_mi  = 
| population_urban                = 
| population_density_urban_km2    = 
| population_density_urban_mi2    = 
| timezone                        = UTC + 8
| utc_offset                      = +8
| latd                            = 
| latm                            = 
| lats                            = 
| latNS                           = 
| longd                           = 
| longm                           = 
| longs                           = 
| longEW                          = 
| elevation_footnotes             = &lt;!--for references: use &lt;ref&gt; &lt;/ref&gt; tags--&gt;
| elevation_m                     = 
| elevation_ft                    = 
| postal_code_type                = &lt;!-- enter ZIP code, Postcode, Post code, Postal code... --&gt;
| postal_code                     = 
| area_code                       = 
| website                         = 
| footnotes                       = 
}}
[[Файл:Copy of DSC 0109.jpg|thumb|Сэврэй хайрхан]][[Файл:Хүм амын тоо.jpg|thumb|Хүм амын тоо]]
[[Файл:Малын тоо.jpg|thumb|малын тоо]]

'''Сэврэй сум''' — [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өмнөговь]] аймгийн харьяат [[сум]]. Хатан Сэврэй уул, Хонгорын элс зэрэг үзэсгэлэнт газруудтай.

Сэврэй сум 809571 га газар нутагтай, засаг захиргааны Сайншанд, Хоолт, Бүйлсэн гэсэн 3 багтай. 2022 оны жилийн эцсийн байдлаар 667 өрхийн 2017 хүн ам, 391 малчин өрхөд 135311 толгой мал тоологдсон байна. Сумын 809571 га газар нутгийн 83 хувь нь улсын тусгай хамгаалалтад, үлдсэн хувь нь орон нутгийн хамгаалалтад байдаг 100 хувь лицензгүй сум бөгөөд аялал жуулчлал, мал аж ахуй, жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжүүлдэг. Аялагчид жуулчдыг татсан уртаашаа 180 орчим км үргэлжлэх Үзэсгэлэнт Хонгорын элс, түүний араар 10 орчим км урсах Хонгорын гол болон Чоно харайх, Шургуулын бүс нутаг, олон үе дамжин өвлөгдөж буй Ноён Сэврэй хийцийн алт мөнгөн эдлэл, ноолуурын гарц сайтай Говь гурван сайхан үүлдрийн ямаатай.

2019 онд Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Сэврэй сумыг төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон]]гоор шагнасан бөгөөд Сэврэй сум 2013, 2014, 2015, 2020, 2021 онуудад “Аймгийн Тэргүүний сум”, 2016 онд аймагтаа 2-р байр, 2017, 2018 онуудад гутгаар байранд шалгарсан байна. 

==Түүх==
Өмнөговь аймгийн Сэврэй сум нь 1923 онд Сайн Ноён Хан аймгийн Ёст засгийн хошууны “Зүүн сум” нэрээр анхлан байгуулагдаж, 1924 оноос Цэцэрлэг Мандалын аймгийн Гурвансайхан уулын хошууны “Сэврэй” сум, 1931 оноос Өмнөговь аймгийн Сэврэй сум нэртэй болжээ. Сум анх Номгон Уулын, Ноён уулын, Баян-Өндөр уулын гэсэн гурван багтай байгуулагдсан байна.

&quot;Сэврэй уулын домог&quot; - [[Өмнөговь]] аймгийн Сэврэй сумын нутагт байдаг Хатан Сэврэй уул нь алсаас харахад хэвтэж буй цоохон [[ирвэс]] ийн дүртэй гэлцдэг бөгөөд мөн энэ ууланд ирвэс элбэг тул хонь мал руу өнгийх тохиол их гардаг. Уулын нэр анх Ирвэс уул нэртэй байхад энэ араатан ихэд догширч хонь мал барих нь ширүүссэн тул нутгийн мэргэн ардууд нэрийг нь сольж эерүүлэн нэрлэхийн тулд Ирвэс нэрийг тонгоргож Сэври болгосон юм гэлцдэг. Сэври нэр нь сүүлдээ Сэврэй болж энэ араатны догшрох нь багассан гэж домоглодог.

[[Файл:Hairkhan &amp; Els.jpg|thumb|Els]]

==Эх сурвалж ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
* [https://web.archive.org/web/20110711094308/http://umnugobi.gov.mn/ umnugobi.gov.mn] — [http://umnugobi.gov.mn/page/1276.shtml Сэврэй]

{{Хөтлөгч мөр Өмнөговийн сумууд}}
[[Ангилал:Монголын сум]]
[[Ангилал:Өмнөговь аймгийн сум]]

[[Ангилал:Сэврэй сум]]</text>
      <sha1>sxsmvsq9gm6soysdglo0c19hikjods9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2024 оны Зуны Олимп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13654</id>
    <revision>
      <id>797805</id>
      <parentid>791812</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T20:17:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Phryges.jpg файлыг коммонсд [[c:User:Abzeronow|Abzeronow]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Olympic Phryge|]].</comment>
      <origin>797805</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="254717" sha1="ka0oycyvffgmnabbal70bs6x7eo4g1g" xml:space="preserve">{{Инфобокс Олимпын наадам|2024|Зуны|Олимп|
|image = 
|image_size = 220
|caption = 2024 оны Зуны Олимпын бэлгэ тэмдэг
|host_city = [[Парис]], Франц{{Efn|Дээрээс нь Францын Полинезийн Таити дахь нэг газар.}}
|motto =''Өргөн дэлгэр нээлттэй наадам'' ({{lang-fr|Ouvrons grand les Jeux}})&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://olympics.com/ioc/news/new-paris-2024-slogan-games-wide-open-welcomed-by-ioc-president |title=2024 оны Парисын Олимпын &quot;Өргөн дэлгэр нээлттэй наадам&quot; шинэ уриаг ОУОХ-ны ерөнхийлөгч угтан авлаа |date=2022-07-25 |publisher=Олон Улсын Паралимпын Хороо |language=en |access-date=2022-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220726043101/https://olympics.com/ioc/news/new-paris-2024-slogan-games-wide-open-welcomed-by-ioc-president |archive-date=2022-07-26 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=2022-07-25 |title=Le nouveau slogan de Paris 2024 &quot;Ouvrons grand les Jeux&quot; accueilli favorablement par le président du CIO |trans-title=2024 оны Парисын Олимпын &quot;Тоглоомыг нээцгээе&quot; шинэ уриаг ОУОХ-ны ерөнхийлөгч сайшаав |url=https://olympics.com/cio/news/le-nouveau-slogan-de-paris-2024-ouvrons-grand-les-jeux-accueilli-favorablement-par-le-president-du-cio |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220726042800/https://olympics.com/cio/news/le-nouveau-slogan-de-paris-2024-ouvrons-grand-les-jeux-accueilli-favorablement-par-le-president-du-cio |archive-date=2022-07-26 |access-date=2022-07-25 |publisher=Олон Улсын Паралимпын Хороо |language=fr}}&lt;/ref&gt;
|nations = 206 ([[Бие даасан төвийг сахисан тамирчид 2024 оны Зуны Олимпод|AIN]] болон [[Дүрвэгчдийн олимпын баг|EOR]] багуудийг оруулан)
|athletes = 10,714
|events = 32 спортын төрөлд 329
|opening = 2024 оны 7 сарын 26
|closing = 2024 оны 8 сарын 11
|opened_by = [[Францын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] [[Эмманюэл Макрон]]
|cauldron = [[Тедди Ринер]]&lt;br&gt;[[Мари-Жозе Перек]]
|stadium = [[Трокадерогийн цэцэрлэгт хүрээлэн]] болон [[Сена мөрөн]] (нээлт)&lt;br /&gt;[[Стад де Франс]] (хаалт)&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.paris2024.org/en/venue/stade-de-france/ |title=Stade de France |access-date=6 August 2022 |archive-date=18 February 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230218131659/https://www.paris2024.org/en/site/stade-de-france/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|summer_prev = [[2020 оны Зуны Олимп|Токио 2020]]
|summer_next = ''[[2028 оны Зуны Олимп|Лос-Анжелес 2028]]''
|winter_prev = [[2022 оны Өвлийн Олимп|Бээжин 2022]]
|winter_next = ''[[2026 оны Өвлийн Олимп|Милан-Кортина 2026]]''
}}
{{2024 оны Зуны Олимп}}

'''2024 оны Зуны Олимп''',{{efn|{{lang-en|2024 Summer Olympics}}, {{lang-fr|Jeux Olympiques d'été de 2024}}}} албан ёсоор '''Зуны Олимпын XXXIII наадам'''{{efn|{{lang-fr|Jeux de la XXXIIIe olympiade de l'ère moderne}}}} нь [[Франц]] улсад 2024 оны 7-р сарын 26-нд албан ёсны [[2024 оны Зуны Олимпын наадмын нээлт|нээлтээ]] хийсэн бөгөөд 2024 оны 7-р сарын 24-өөс 8-р сарын 11-ний хооронд зохион байгуулагдсан олон улсын хамгийн том спортын арга хэмжээ юм. Зохион байгуулагч хот нь [[Парис]] бөгөөд эх газрын Франц даяар тархсан нэмэлт 16 газарт, [[Францын Полинез|Францын Полинезийн]] [[Таити|Таитид]] нэг дэд газарт зохион байгуулагдсан байна.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Батлер |first=Ник |date=2018-02-07 |title=Paris 2024 to start week earlier than planned after IOC approve date change |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1061155/paris-2024-to-start-week-earlier-than-planned-after-ioc-approve-date-change |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201109023013/https://www.insidethegames.biz/articles/1061155/paris-2024-to-start-week-earlier-than-planned-after-ioc-approve-date-change |archive-date=2020-11-09 |access-date=2018-02-07 |website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;

2017 оны 9-р сарын 13-нд [[Перу]] улсын [[Лима]] хотод болсон [[ОУОХ-ны 131-р чуулган]]аар Парис хот зуны Олимп зохион байгуулах эрхээ авсан. Олон хотууд нэрээ татсаны дараа [[Парисын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Парис]], [[Лос-Анжелесын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Лос-Анжелес]] хотууд шигимгдэж үлдсэн тул [[Олон Улсын Олимпын Хороо]] (ОУОХ) 2024, 2028 оны Зуны Олимпын наадмыг үлдсэн хоёр нэр дэвшигч хотод нэгэн зэрэг олгох үйл явцыг баталсан; хоёр саналын аль алийг нь өндөр техникийн төлөвлөгөө, одоо байгаа болон түр зуурын байгууламжуудыг ашиглах шинэлэг арга барилыг дээд зэргээр үнэлсэн. Өмнө нь [[1900 оны Зуны Олимп|1900]], [[1924 оны Зуны Олимп|1924]] онд зохион байгуулж байсан Парис хот зуны олимпыг гурван удаа зохион байгуулсан хоёр дахь хот болсон ([[1908 оны Зуны Олимп|1908]], [[1948 оны Зуны Олимп|1948]], [[2012 оны Зуны Олимп|2012]] оны олимпын наадмыг зохион байгуулсан [[Лондон]]ы дараа).&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2024-07-21 |title=When do the Summer Olympics start? What you need to know ahead of Paris 2024 |url=https://www.abc.net.au/news/2024-07-22/what-you-need-to-know-ahead-of-paris-2024-summer-olympics/103963744 |access-date=2024-07-23 |work=ABC News AU |language=en-AU |archive-url=https://web.archive.org/web/20240721220513/https://www.abc.net.au/news/2024-07-22/what-you-need-to-know-ahead-of-paris-2024-summer-olympics/103963744 |archive-date=21 July 2024 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2024-07-22 |title=Paris 2024: How is France preparing for the Olympics and Paralympics? |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68018536 |access-date=23 July 2024 |work=BBC News |archive-url=https://web.archive.org/web/20240722190530/https://www.bbc.com/news/world-europe-68018536 |archive-date=2024-07-22 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2020 оны наадам [[COVID-19 цар тахал|COVID-19 цар тахлын]] улмаас 2021 он хүртэл хойшлогдсоны дараа Зуны наадам уламжлалт дөрвөн жил үргэлжилдэг олимпын мөчлөг рүү буцаж орсон байна.

Парис 2024-т [[Зуны Олимпын брейк бүжгийн төрөл|брейк бүжиг]] анх удаа олимпын төрөл болох бөгөөд&lt;ref&gt;{{cite web |last=Кейча |first=Мешак |date=2020-12-19 |title=Kenya To Send Break Dancers To Paris For 2024 Olympic Games |url=https://boxscorenews.com/kenya-to-send-break-dancers-to-paris-for-olympic-games-p158469-272.htm |access-date=2023-03-31 |website=Boxscore |language=en-US |archive-date=2023-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230401031746/https://boxscorenews.com/kenya-to-send-break-dancers-to-paris-for-olympic-games-p158469-272.htm}}&lt;/ref&gt; [[Олон Улсын Олимпын Хорооны ерөнхийлөгч|ОУОХ-ны ерөнхийлөгч]] [[Томас Бах|Томас Бахын]] үед зохиогдсон сүүлчийн Олимпын наадам болно.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Дундарап, Грэхэм |date=2021-03-10 |title=Томас Бах 2025 он хүртэл ОУОХ-ны ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогдлоо |url=https://apnews.com/article/winter-olympics-thomas-bach-tokyo-coronavirus-pandemic-covid-19-pandemic-9a82458e2099b6de49afeddd1128a877 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220729142414/https://apnews.com/article/winter-olympics-thomas-bach-tokyo-coronavirus-pandemic-covid-19-pandemic-9a82458e2099b6de49afeddd1128a877 |archive-date=2022-07-29 |access-date=2022-07-29 |website=Associated Press |language=en}}&lt;/ref&gt; 2024 оны наадмыг зохион байгуулахад 9 тэрбум [[евро]] зарцуулагдах төсөвтэй байв.&lt;ref&gt;{{cite web |date=2024-07-01 |title=Франц улс олимпын алтаар олон тэрбум еврогийн бооцоо тавьжээ |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1146333/france-makes-multibillion-euro-gamble |website=Inside the Games |archive-date=2024-07-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240701151158/https://www.insidethegames.biz/articles/1146333/france-makes-multibillion-euro-gamble |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=2022-07-26 |title=Макроны 8.5 тэрбум долларын өртөгтэй олимпын зардал хэдийнэ өсөөд байна |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-07-26/macron-s-8-5-billion-olympics-is-already-facing-soaring-costs |access-date=2023-01-19 |website=Bloomberg |language=en-US |archive-date=2022-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220726043528/https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-07-26/macron-s-8-5-billion-olympics-is-already-facing-soaring-costs |url-status=live |author=Nussbaum, Ania}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=2024-04-17 |title=Наадмын санхүүжүүлэлт – Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/committee/our-responsibilities/games-funding |website=Paris 2024 |archive-date=2024-04-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240417162044/https://olympics.com/en/paris-2024/committee/our-responsibilities/games-funding |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Нээлтийн ёслолыг орчин үеийн Олимпын түүхэнд анх удаа цэнгэлдэх хүрээлэнгээс гадуур ил талбайд зохион байгуулж, тамирчдыг [[Сена мөрөн|Сена мөрний]] дагуу завиар жагсаасан. 2024 оны Парисын Олимп нь эрэгтэй, эмэгтэй тамирчдын тоо тэнцүү, хүйсийн тэгш байдлыг бүрэн хангасан түүхэн дэх анхны олимп байв.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Мастерсон |first=Викториа |date=2024-04-05 |title=Яаж 2024 оны Парисын Олимп анхны хүйсийн тэгш эрхийн олимп болохын зорьж байна вэ {{!}} Дэлхийн эдийн засгийн форум |url=https://www.weforum.org/agenda/2024/04/paris-olympics-2024-gender-parity/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240821221141/https://www.weforum.org/agenda/2024/04/paris-olympics-2024-gender-parity/ |archive-date=2024-04-21 |access-date=2024-04-22 |website=[[Дэлхийн эдийн засгийн форум]]}}&lt;/ref&gt;

[[Америкийн Нэгдсэн Улс 2024 оны Зуны Олимпод|Америкийн Нэгдсэн Улс]] 40 алтан медаль, нийт 126 медальтайгаар дөрөв дэх удаагаа [[2024 оны Зуны Олимпын медалийн хүснэгт|медалийн хүснэгтийг]] тэргүүлэв.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=|first=|date=2024-08-11|title=Сүүлийн алтан медаль хүртсэнийхээ дараа АНУ медалийн хүснэгтийг тэргүүлж байна|url=https://www.bbc.com/sport/olympics/articles/c80evjzy2jlo|website=BBC|language=en|access-date=2024-08-13|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812022213/https://www.bbc.com/sport/olympics/articles/c80evjzy2jlo|url-status=live }}&lt;/ref&gt; [[Хятад 2024 оны Зуны Олимпод|Хятад]] алтан медалийн тоогоор (40) АНУ-тай тэнцэж, нийт 91 медальтайгаар хоёрдугаар байрт оржээ. Энэ нь түүхэндээ хамгийн амжилттай хоёр улсын дунд алтан медалийн тоо тэнцсэн анхны тохиолдол юм.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Редактор |first=Gabe Whisnant Deputy Weekend |date=2024-08-11 |title=Олимпын медалийн тоо нь Хятад улс АНУ-ын багтай тулалдсаны дараа түүхэнд бичигдсэнийг харуулж байна |url=https://www.newsweek.com/olympic-medal-count-show-china-making-history-team-usa-cant-stop-them-1937541 |access-date=2024-09-09 |website=Newsweek |language=en}}&lt;/ref&gt; [[Япон 2024 оны Зуны Олимпод|Япон]] 20 алтан медальтайгаар гуравдугаар байр, медалийн нийлбэр дүнгээр зургаадугаар байрт оржээ. [[Австрали 2024 оны Зуны Олимпод|Австрали]] 18 алтан медальтайгаар дөрөвдүгээр байр, медалийн нийлбэр дүнгээр тавдугаар байрт оржээ. Зохион байгуулагч [[Франц 2024 оны Зуны Олимпод|Франц]] 16 алт, нийт 64 медальтайгаар тавдугаар байрт оржээ. [[Доминика 2024 оны Зуны Олимпод|Доминика]], [[Сент-Люси 2024 оны Зуны Олимпод|Сент-Люси]], [[Кабо-Верде 2024 оны Зуны Олимпод|Кабо-Верде]], [[Албани 2024 оны Зуны Олимпод|Албани]] улсууд анхны олимпын медалиа хүртэж, эхний хоёр нь хоёулаа алт, [[Ботсвана 2024 оны Зуны Олимпод|Ботсвана]], [[Гватемал 2024 оны Зуны Олимпод|Гватемал]] мөн түүхэн дэх анхны алтан медалиа хүртэв. Парисын Олимпын наадам тасалбар борлуулалтаараа бүх цаг үеийн дээд амжилтыг эвдсэн бөгөөд тус наадам 9,556,792 тасалбар борлуулсан байна (2024 оны Парисын Паралимпыг нийлүүлвэл 12,132,647 тасалбар борлуулсан).&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2024-09-14 |title=JO de Paris 2024 : cinq chiffres vertigineux à retenir après la clôture de la compétition |language=fr-FR |work=actuParis |url=https://actu.fr/ile-de-france/paris_75056/jo-de-paris-2024-cinq-chiffres-vertigineux-a-retenir-apres-la-cloture-de-la-competition_61602685.html |url-status=live |access-date=2024-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240915151133/https://actu.fr/ile-de-france/paris_75056/jo-de-paris-2024-cinq-chiffres-vertigineux-a-retenir-apres-la-cloture-de-la-competition_61602685.html |archive-date=2024-09-15}}&lt;/ref&gt;

==Зохион байгуулах хотыг сонгох үйл явц==
{{further|2024, 2028 оны Зуны Олимпыг зохион байгуулах саналууд}}
Зохион байгуулах санал гаргасан зургаан хот нь [[Парисын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Парис]], [[Хамбургын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Хамбург]], [[Бостоны 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Бостон]], [[Будапештын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Будапешт]], [[Ромын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Ром]] болон [[Лос-Анжелесын 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах санал|Лос-Анжелес]] юм. Саналыг эргүүлэн татах, улс төрийн тодорхойгүй байдал, зардлаа таслан зогсоох зэрэг шалтгаанаар  үйл явц удааширсан. Бостон АНУ-ын албан ёсны тендерт Лос-Анжелес, Сан-Франциско, Вашингтоныг гүйцэж түрүүлсэн. 2015 оны 7 сарын 27-нд Бостон болон [[АНУ-ын Олимпын Хороо]] нь Бостоны наадмыг зохион байгуулах хүсэлтийг цуцлахаар харилцан тохиролцсон. Хамбург 2015 оны 11 сарын 29-нд бүх нийтийн санал асуулга явуулсны дараа саналаа цуцалсан.&lt;ref&gt;{{cite press release |author=&lt;!--Staff writer(s); no by-line.--&gt; |title=2024 оны Олимпын наадамд өрсөлдөх дэлхийн хэмжээний таван хот - ОУОХ орон нутгийн зохион байгуулах хороонд 1.7 тэрбум ам.доллар хандивлахаар болжээ. |url=http://www.olympic.org/news/five-world-class-cities-in-strong-competition-for-olympic-games-2024/247185 |location=Лозанн, Швейцар |publisher=[[Олон Улсын Олимпын Хороо]] |date=2015-09-16 |access-date=2015-09-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150918005848/http://www.olympic.org/news/five-world-class-cities-in-strong-competition-for-olympic-games-2024/247185 |archive-date=2015-09-18}}&lt;/ref&gt; Ром 2016 оны 9 сарын 21-нд санхүүгийн хүндрэлтэй гэж үзэн саналаа буцаасан.&lt;ref&gt;{{cite news |date=2016-09-21 |title=Ром 2024 оны Олимпын наадамд зохион байгуулах санал нь огцом унав |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-37432928 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160921143930/http://www.bbc.com/news/world-europe-37432928 |archive-date=2016-09-21 |work=BBC News}}&lt;/ref&gt; Будапешт 2017 оны 2 сарын 22-нд саналын эсрэг өргөдөл гаргасан хүний ​​гарын үсэг бүх нийтийн санал асуулга явуулахад шаардагдахаас илүү цугларсан улмаас саналаа буцаасан.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/olympics/39059452 |title=2024 оны Олимп: Будапешт наадам зохион байгуулах саналаа цуцална |work=BBC Sport |date=2017-02-22 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170223074947/http://www.bbc.com/sport/olympics/39059452 |archive-date=2017-02-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last=Матер |first=Виктор |title=Будапешт 2024 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулах саналаа эргүүлэн татлаа |url=https://www.nytimes.com/2017/02/22/sports/olympics/budapest-2024-summer-games.html?_r=0 |access-date=2017-02-23 |work=The New York Times |date=2017-02-22 |archive-date=2017-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170726044720/https://www.nytimes.com/2017/02/22/sports/olympics/budapest-2024-summer-games.html?_r=0 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Budapest withdraw-LAT&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.latimes.com/sports/sportsnow/la-sp-budapest-2024-olympics-withdraw-20170222-story.html |title=Будапешт 2024 оны Олимпын наадмыг зохион байгуулах хүсэлтээ эргүүлэн татаж, Лос-Анжелес, Парис хоёр л өрсөлдөгч хэвээр үлдэнэ. |work=[[Los Angeles Times]] |date=2017-02-22 |access-date=2017-02-22 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170223062457/http://www.latimes.com/sports/sportsnow/la-sp-budapest-2024-olympics-withdraw-20170222-story.html |archive-date=2017-02-23 |author=Вартон, Дэвид}}&lt;/ref&gt;

ОУОХ-ны Гүйцэтгэх зөвлөл 2017 оны 6 сарын 9-нд Швейцарийн [[Лозанн]] хотод хуралдаж, 2024, 2028 оны зохион байгуулах хотыг сонгох үйл явцыг хэлэлцсэн.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.olympic.org/news/meeting-of-the-ioc-executive-board-in-lausanne-information-for-the-media |title=Лозанн дахь ОУОХ-ны Гүйцэтгэх зөвлөлийн хурал – Хэвлэл мэдээллийнхэнд зориулсан мэдээлэл |date=2017-05-19 |website=Olympic.org |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170622192457/https://www.olympic.org/news/meeting-of-the-ioc-executive-board-in-lausanne-information-for-the-media |archive-date=2017-06-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;2024_2028&quot;&gt;{{cite web |last=Батлер |first=Ник |date=2017-06-09 |title=ОУОХ-ны Гүйцэтгэх зөвлөл 2024, 2028 оны Олимпын шагналын хамтарсан төлөвлөгөөг баталлаа. |url=http://www.insidethegames.biz/articles/1051329/ioc-executive-board-approve-joint-awarding-plans-for-2024-and-2028-olympics |website=Inside the Games |access-date=2023-01-16 |archive-date=2017-08-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170801004320/http://www.insidethegames.biz/articles/1051329/ioc-executive-board-approve-joint-awarding-plans-for-2024-and-2028-olympics |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Олон Улсын Олимпын Хорооноос 2024, 2028 оны олимпыг зохион байгуулах хотуудыг 2017 онд нэгэн зэрэг сонгохыг албан ёсоор санал болгосныг ОУОХ-ны ээлжит бус чуулган 2017 оны 7 сарын 11-ний өдөр Лозанн хотод баталсан.&lt;ref name=&quot;2024_2028&quot;/&gt; ОУОХ 2024, 2028 онд зохион байгуулагдах наадмыг аль хотод зохион байгуулах, нэгэн зэрэг зохион байгуулах хотуудыг сонгох боломжтой эсэхийг хэлэлцэхээр ОУОХ-той 2024 оны Лос-Анжелес 2024, Парис 2024 оны сонгон шалгаруулалтын хороод уулзсан.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://gamesbids.com/eng/featured/bach-says-paris-and-la-mayors-are-optimistic-about-agreement-after-initial-discussions/ |title=Парис болон Лос-Анжелес хотын дарга нар анхны хэлэлцүүлгийн дараа тохиролцоонд өөдрөг байна гэж Бах хэлэв |website=gamesbids.com |date=2017-07-12 |access-date=2023-01-16 |archive-date=2017-08-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170801165526/https://gamesbids.com/eng/featured/bach-says-paris-and-la-mayors-are-optimistic-about-agreement-after-initial-discussions/ |url-status=live |author=Ливингстөүн, Роберт}}&lt;/ref&gt;

Хоёр наадмыг зэрэг олгох шийдвэр гаргасны дараа Парис 2024 оны зохион байгуулагчаар тодорсон. 2017 оны 7-р сарын 31-нд ОУОХ Лос-Анжелесийг 2028 оны цорын ганц нэр дэвшигчээр зарлаж,&lt;ref name=&quot;LA 2028&quot;&gt;{{cite web |title=Лос-Анжелес 2028 оны Олимпын наадмын нэр дэвшигч хот болохоо зарлав – ОУОХ орон нутгийн зохион байгуулах хороонд 1.8 тэрбум ам.доллар хандивлана |url=https://www.olympic.org/news/los-angeles-declares-candidature-for-olympic-games-2028-ioc-to-contribute-usd-1-8-billion-to-the-local-organising-committee |date=2017-07-31 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170801033249/https://www.olympic.org/news/los-angeles-declares-candidature-for-olympic-games-2028-ioc-to-contribute-usd-1-8-billion-to-the-local-organising-committee |archive-date=2017-08-01 |access-date=2017-08-01 |publisher=ОУОХ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Вартон |first=Дэвид |date=2017-07-31 |title=2028 оны Зуны Олимпыг Лос Анжелес хотод авчрах хэлэлцээрийн нарийн ширийн зүйлийг тодрууллаа |url=http://www.latimes.com/sports/sportsnow/la-sp-2028-olympics-deal-20170731-story.html |access-date=31 July 2017 |website=Los Angeles Times |archive-date=2017-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170922160657/http://www.latimes.com/sports/sportsnow/la-sp-2028-olympics-deal-20170731-story.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Парис хотыг 2024 оны зохион байгуулагчаар баталгаажуулах боломжтой болгосон. Хоёр шийдвэрийг 2017 оны 9 сарын 13-нд болсон [[ОУОХ-ны 131-р чуулган]]аар баталсан.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Парис 2024 оны Олимпыг зохион байгуулж, Лос-Анжелес хотод 2028 оны Олимпын эрхийг ОУОХ олгоно |url=http://www.abc.net.au/news/2017-08-01/paris-set-to-host-2024-olympics-los-angeles-to-be-awarded-2028/8762478 |work=ABC News |date=2017-07-31 |access-date=2017-08-01 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815083155/https://www.abc.net.au/news/2017-08-01/paris-set-to-host-2024-olympics-los-angeles-to-be-awarded-2028/8762478 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Зохион байгуулах хотын сонгууль ===
2017 оны 9-р сарын 13-нд Перу улсын [[Лима]]д болсон [[ОУОХ-ны 131-р чуулган]]аар Парис хотыг зохион байгуулах хотоор сонгосон. Францын ОУОХ-ны гишүүн [[Гай Дрю]], [[Тони Эстанге]] нар [[олимпын дүрэм|Олимпын дүрмийн]] дагуу санал өгөх эрхгүй байв.&lt;ref&gt;{{cite web |website=ОУОХ |date=2017-09-13 |access-date=2024-05-23 |title=Лимад болсон ОУОХ-ны чуулган эрч хүчтэй ёслолоор нээлтээ хийлээ |url=https://olympics.com/ioc/news/ioc-session-in-lima-opened-with-energetic-ceremony |archive-date=2021-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210513211228/https://olympics.com/ioc/news/ioc-session-in-lima-opened-with-energetic-ceremony |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ОУОХ түүхэн шийдвэр гаргаж, 2024 оны наадмыг Парист, 2028 оны наадмын Лос Анжелес хотод нэгэн зэрэг олгохоор боллоо. |url=https://olympics.com/ioc/news/ioc-makes-historic-decision-by-simultaneously-awarding-olympic-games-2024-to-paris-and-2028-to-los-angeles |date=2017-09-13 |access-date=2024-05-23 |archive-date=2021-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210512082624/https://olympics.com/ioc/news/ioc-makes-historic-decision-by-simultaneously-awarding-olympic-games-2024-to-paris-and-2028-to-los-angelesy |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|+ 2024 оны Зуны Олимпын&lt;br /&gt;тендерийн үр дүн
|-
! scope=&quot;col&quot; |Хот
! scope=&quot;col&quot; |Улс
! scope=&quot;col&quot; |Санал
|-
|'''[[Парис]]'''
|align=left|'''{{Flag|Франц}}'''
|'''2024 оны зохион байгуулагч'''
|-
|[[Лос-Анжелес]]
|align=left|{{Flag|АНУ}}
|[[2028 оны Зуны Олимп|2028 оны]] зохион байгуулагч
|-
|[[Хамбург]]
|align=left|{{Flag|Герман}}
| rowspan=&quot;3&quot; |Саналаа татсан
|-
|[[Ром]]
|align=left|{{Flag|Итали}}
|-
|[[Будапешт]]
|align=left|{{Flag|Унгар}}
|}

== Хөгжүүлэлт ба бэлтгэл ажил ==
=== Байгууламжууд ===
{{Location map+|France Paris and inner ring|float=right|width=500|caption=Парисын бүс дэх байгууламжуудын байршил|places=
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.9710|long=2.5207|background=#ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Виллепинт үзэсгэлэнгийн төв|Хойд Парис Арена болон Villepinte PMC Range]]'''}}}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8414|long=2.2530|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Парк де Пренс]]'''&lt;br /&gt;'''[[Ролан Гаррос цэнгэлдэх хүрээлэн|Ролан Гаррос]]'''}}|position=left}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8385|long=2.3786|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Аккор Арена|Берси Арена]]'''}}|position=right}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8556|long=2.2986|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Марсын талбай]]'''}}|position=left}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8327|long=2.2866|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Парис Экспо Порт де Версаль]]'''&lt;br /&gt;'''[[Dôme de Paris]]'''}}}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.9353|long=2.4256|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Ле Бурже]]'''}}|position=right}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8656|long=2.3212|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Эв нэгдлийн талбай (Парис)|Конкорд]]'''}}|position=right}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8737|long=2.2950|background=#ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Ялалтын хаалга (Парис)|Ялалтын хаалга]]'''&lt;br /&gt;'''[[Шарль де Голлийн талбай]]'''}}|position=top}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8661|long=2.3125|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Их ордон (Парис)|Их ордон]]'''}}|position=left}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8565|long=2.3127|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Les Invalides]]'''}}|position=right}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.9245|long=2.3602|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Стад де Франс]]'''&lt;br /&gt;'''[[Парисын усан спортын төв]]'''}}|position=right}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8980|long=2.3604|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Адидас Арена]]'''}}|position=right}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.8958|long=2.2302|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Парисын Ла Дефенс Арена]]'''}}|position=left}}
{{Location map~|France Paris and inner ring|lat=48.9293|long=2.2478|background = #ffcc7777|label={{resize|70%|'''[[Ив-дю-Мануар]]'''}}|position=left}}
}}

Олимпын ихэнх арга хэмжээ Парис хот болон түүний нийслэлд болох бөгөөд хөрш зэргэлдээх [[Сен-Дени]], [[Ле Бурже]], [[Нантер]], [[Версаль]], [[Вер-сюр-Марн]] зэрэг хотуудад болсон.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Парис 2024 тэмцээн болох газрын үзэл баримтлалын зураг |url=https://www.paris2024.org/en/competition-venue-concept/ |access-date=2024-03-18 |website=Парис 2024 |language=en |archive-date=2024-03-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240318015927/https://www.paris2024.org/en/competition-venue-concept/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Парис 2024 тэмцээний газрууд |url=https://www.paris2024.org/fr/sites-de-competition/ |access-date=2024-03-18 |website=Парис 2024 |language=fr |archive-date=2024-03-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240318020001/https://www.paris2024.org/fr/sites-de-competition/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Сагсан бөмбөгийн урьдчилсан болон гандболын шигшээ тоглолтууд зохион байгуулагч хотоос 225 км зайд орших [[Лилль]] хотод болно; дарвуулт завины болон зарим хөлбөмбөгийн тэмцээн зохион байгуулагч хотоос 777 км зайд орших [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] боомт [[Марсель]] хотод болно; энэ үед серфингийн тэмцээн зохион байгуулагч хот болох Парисаас 15,716 км зайд орших далайн чанад дахь [[Францын Полинез]]ийн [[Теахупоо]] тосгонд болох төлөвтэй байна. Хөлбөмбөгийг мөн [[Бордо]], [[Десин-Шарпье]] ([[Лион]]), [[Нант]], [[Ницца]], [[Сент-Этьен]] зэрэг өөр таван хотод зохион байгуулав.

====Том Парис====
[[File:Épreuve Athlétisme Jeux Olympiques 2024 Stade France - Saint-Denis (FR93) - 2024-08-02 - 138.jpg|thumb|[[Стад де Франс]]]]
[[File:Paris2024 Water-Polo Italy-Montenegro 004.jpg|thumb|[[Парисын усан спортын төв]]]]
[[File:Épreuve Badminton Jeux Olympiques 2024 Arena Porte Chapelle - Paris XVIII (FR75) - 2024-07-28 - 68.jpg|thumb|[[Адидас Арена]]]]
{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Байгууламж
!Үйл явдал
!Багтаамж
!Төлөв
!class=&quot;unsortable&quot; |Эх.с
|-
|[[Ив-дю-Мануар]]
|Талбайн хоккей
|15,000
|Шинэчлэгдсэн
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ив-дю-Мануар цэнгэлдэх {{!}} Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/yves-du-manoir-stadium |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802055947/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/yves-du-manoir-stadium |archive-date=2024-08-02 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=&quot;3&quot;|[[Стад де Франс]]
|Регби
|rowspan=&quot;3&quot;|77,083
|rowspan=&quot;4&quot;|Байсан
|rowspan=&quot;3&quot;|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Стад де Франс {{!}} Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/stade-de-france |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728060550/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/stade-de-france |archive-date=2024-07-28 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|Хөнгөн атлетик (гүйлт, харайлт)
|-
|Хаалтын үйл ажиллагаа
|-
|[[Парисын Ла Дефенс Арена]]
|Усан спорт (усанд сэлэлт, усны поло шигшээ)
|15,220
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Парисын Ла Дефенс Арена {{!}} Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/paris-la-defense-arena |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728060645/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/paris-la-defense-arena |archive-date=2024-07-28 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Адидас Арена]]
|Бадминтон
|rowspan=&quot;2&quot;|8,000
|rowspan=&quot;3&quot;|Наадамд зориулж барьсан
|rowspan=&quot;2&quot;|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Адидас Арена {{!}} Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/porte-de-la-chapelle-arena |archive-url=https://web.archive.org/web/20240803023046/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/porte-de-la-chapelle-arena |archive-date=2024-08-03 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|Гимнастик (хэмнэлтэй)
|-
|[[Парисын усан спортын төв]]
|Усан спорт (усны пологийн урьдчилсан шат, шумбалт, уран сайхны сэлэлт)
|5,000
|&lt;ref&gt;{{cite web |date=2020-04-29 |title=JO de Paris 2024: voici à quoi ressemblera le futur centre aquatique de Saint-Denis |trans-title=Парис 2024 олимп: Сен-Денис дэх ирээдүйн усан спортын төв иймэрхүү харагдах болно |url=http://www.leparisien.fr/sports/JO/paris-2024/jo-de-paris-2024-voici-a-quoi-ressemblera-le-futur-centre-aquatique-29-04-2020-8308179.php |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022001145/https://www.leparisien.fr/sports/JO/paris-2024/jo-de-paris-2024-voici-a-quoi-ressemblera-le-futur-centre-aquatique-29-04-2020-8308179.php |archive-date=2021-10-22 |access-date=2020-04-30 |website=leparisien.fr |language=French}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.paris2024.org/en/olympic-aquatics-centre/ |title=Усан спортын төв: Сен Сен-Денисийн хүмүүст зориулсан Олимпын зэрэглэлийн цогцолбор |date=2020-06-12 |newspaper=Paris 2024 |access-date=2022-08-29 |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814130330/https://www.paris2024.org/en/olympic-aquatics-centre/ |last=Леви |first=Тео}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Усан спортын төв {{!}} Парисs 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/aquatics-centre |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728060629/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/aquatics-centre |archive-date= 2024-07-28 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ле Бурже|Ле Буржегийн авирах газар]]
|Спорт авиралт
|5,000
|Түр зуурын
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ле Буржегийн авирах газар {{!}} Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/le-bourget-climbing-venue |archive-url=https://web.archive.org/web/20240730065903/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/le-bourget-climbing-venue |archive-date=2024-07-30 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Хойд Парис Арена]]
|Бокс (урьдчилсан шат, шөвгийн найм)
|rowspan=&quot;2&quot;|6,000
|rowspan=&quot;2&quot;|Байсан
|rowspan=&quot;2&quot;|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Хойд Парис Арена {{!}} Парис 2024 |url=https://olympics.com/en/paris-2024/venues/north-paris-arena |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728060558/https://olympics.com/en/paris-2024/venues/north-paris-arena |archive-date=2024-07-28 |access-date=2024-08-25 |website=Olympics.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|Орчин үеийн таван төрөлт (туялзуур сэлэм)
|}

====Төв Парис====
[[File:Site olympique Champ-de-Mars 2024.jpg|thumb|[[Марсын талбай]]]]
[[File:I24 0203.jpg|thumb|[[Их Ордон (Парис)|Их Ордон]]]]
[[File:Site Olympique Invalides - Paris VII (FR75) - 2024-08-07 - 2.jpg|thumb|[[Les Invalides]]]]
[[File:Match Football Paraguay x Mali Jeux Olympiques 2024 Stade Parc Princes - Paris XVI (FR75) - 2024-07-30 - 1.jpg|thumb|[[Парк де Пренс]]]]
[[File:Novak Djokovic vs. Carlos Alcaraz, 2024 Summer Olympics men's singles tennis tournament, 2024-08-04 (96).jpg|thumb|[[Ролан Гаррос цэнгэлдэх хүрээлэн|Ролан Гаррос]]]]
{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Байгууламж
!Үйл явдал
!Багтаамж
!Төлөв
|-
|[[Парк де Пренс]]
|Хөлбөмбөг (хэсгийн шат, шөвгийн наймын болон алтан медалийн төлөөх тоглолтууд)
|48,583
| rowspan=&quot;11&quot; |Байсан
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Ролан Гаррос цэнгэлдэх хүрээлэн|Ролан Гаррос]]&lt;ref&gt;{{cite web |date=2021-06-01 |title=Ролан Гаррос 2024: Сюзанн-Ленглен талбай дээрх эвхэгддэг дээвэр |url=https://www.rolandgarros.com/en-us/article/roland-garros-2024-retractable-roof-suzanne-lenglen-court |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022174558/https://www.rolandgarros.com/en-us/article/roland-garros-2024-retractable-roof-suzanne-lenglen-court |archive-date=2021-10-22 |access-date=2021-07-26 |website=Roland-Garros |language=en-us}}&lt;/ref&gt;
|Теннис
|rowspan=&quot;2&quot;|36,000&lt;br /&gt;(15,000 + 12,000 + 9,000)
|-
|Бокс (шигшээ)
|-
|rowspan=&quot;4&quot;|[[Парис Экспо Порт де Версаль]]
|Волейбол
|rowspan=&quot;4&quot;| 18,000&lt;br /&gt;(12,000 + 12,000)
|-
|Ширээний теннис
|-
|Гандбол (урьдчилсан шат)
|-
|Хүндийн өргөлт
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Аккор Арена|Берси Арена]]
|Гимнастик (урлагийн болон трамплин)
|rowspan=&quot;2&quot;|15,000
|-
|Сагсан бөмбөг (шигшээ)
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Их Ордон (Парис)|Их Ордон]]
|Туялзуур сэлэм
|rowspan=&quot;2&quot;|8,000
|-
|Тэквондо
|-
|rowspan=&quot;4&quot;|[[Эв нэгдлийн талбай (Парис)|Эв нэгдлийн талбай]]
|Сагсан бөмбөр (3x3)
|rowspan=&quot;4&quot;|30,000 (ерөнхийдөө)
| rowspan=&quot;16&quot; |Түр зуурын
|-
|Брейк бүжиг
|-
|Унадаг дугуй (чөлөөт BMX)
|-
|Скейтбординг
|-
|[[Отель де Виль, Парис|Отель де Виль]]
|Хөнгөн атлетик (марафоны гараа)
| rowspan=&quot;4&quot; |1,500
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |[[III Александрын гүүр]]
|Усан спорт (марафон сэлэлт)
|-
|Триатлон
|-
|Унадаг дугуй (бөөн гарааны бариа)
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Йенийн гүүр|Трокадеро (Йенийн гүүр)]]
|Хөнгөн атлетик (спорт алхаа)
| rowspan=&quot;2&quot; |13,000&lt;br /&gt;(3,000&amp;nbsp;сандал)
|-
|Унадаг дугуй (замын уралдаан)
|-
|[[Марсын талбай#Спорт|Эйфелийн цамхгийн цэнгэлдэх (Марсын талбай)]]
|Элсний волейбол
|12,000
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Гран-Пале-Эфемер]]
|Жүдо
|rowspan=&quot;2&quot;|9,000
|-
|Чөлөөт бөх
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Les Invalides]]
|Байт харваа
| rowspan=&quot;3&quot; |8,000
|-
|Хөнгөн атлетик (марафоны бариа)
|-
|Унадаг дугуй (бөөн гарааны гараа)
|}

==== Версалийн бүс ====
[[File:Golf national 2011 06.jpg|thumb|Үндэсний гольфын талбай]]
[[File:140201 Velodrome.jpg|thumb|[[Үндэсний велодром (Франц)|Үндэсний велодром]]]]
[[File:OG2024-equestrian-sports-stands.jpg|thumb|[[Версалийн ордон]]]]
[[File:Épreuve Aviron Jeux Olympiques 2024 Stade Nautique Vaires Marne - Vaires-sur-Marne (FR77) - 2024-07-28 - 97.jpg|thumb|Вайре-Торси далайн төв]]

{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Байгууламж
!Үйл явдал
!Багтаамж
!Төлөв
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Версалийн ордон|Версалийн ордны]] цэцэрлэг
|Морин спорт
|rowspan=&quot;2&quot;|80,000&lt;br /&gt;(22,000 + 58,000)
|rowspan=&quot;2&quot;|Түр зуурын
|-
|Орчин үеийн таван төрөлт (туялзуур сэлмээс бусад)
|-
|Үндэсний гольфын талбай
|Гольф
|35,000
|rowspan=&quot;4&quot;|Байсан
|-
|[[Еланкур]]
|Унадаг дугуй (уулын дугуй)
|25,000
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Үндэсний велодром (Франц)|Үндэсний велодром]]
|Унадаг дугуй (замын)
|5,000
|-
|Унадаг дугуй (BMX уралдаан)
|5,000
|}

==== Гадны газрууд ====
[[File:Japan vs. Spain, 2024 Summer Olympic men's association football, 2024-08-02.jpg|thumb|[[Лионы Олимпын цэцэрлэгт хүрээлэн]]]]
[[File:París2024 - Nacra.jpg|thumb|Рукас Бланк Олимпын марин, [[Марсель]]]]
{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Байгууламж
!Үйл явдал
!Багтаамж
!Төлөв
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|[[Пьер-Моруа цэнгэлдэх хүрээлэн]], [[Лилль]]
|Сагсан бөмбөг (хэсгийн шат)
|rowspan=&quot;2&quot;|26,000
|rowspan=&quot;13&quot;|Байсан
|-
|Гандбол (шигшээ)
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|{{ill|Île de loisirs de Vaires-Torcy|fr|lt=Иль-де-Франсын үндэсний олимпын далайн цэнгэлдэх хүрээлэн}}, [[Вер-сюр-Марн]]
|Сэлүүрт завь
|rowspan=&quot;2&quot;|22,000
|-
|Каноэ (слалом, спринт)
|-
|[[Үндэсний велодром (Франц)|Үндэсний велодром]], [[Марсель]]
|Хөлбөмбөг (6 хэсгийн шатны тоглолт, шөвгийн найм, эмэгтэй, эрэгтэйн хагас шигшээ)
|67,394
|-
|[[Лионы Олимпын цэцэрлэгт хүрээлэн]], [[Лион]]
|Хөлбөмбөг (6 хэсгийн шатны тоглолт, шөвгийн найм, эмэгтэй, эрэгтэйн хагас шигшээ, эмэгтэйчүүдийн хүрэл медалийн төлөөх тоглолт)
|59,186
|-
|[[Матмют Атлантик]], [[Бордо]]
|Хөлбөмбөг (6 хэсгийн шатны тоглолт, шөвгийн найм)
|42,115
|-
|[[Жоффруа Гишар цэнгэлдэх хүрээлэн]], [[Сент-Этьен]]
|Хөлбөмбөг (6 хэсгийн шатны тоглолт)
|41,965
|-
|[[Альянц Ривьера]], [[Ницца]]
|Хөлбөмбөг (6 хэсгийн шатны тоглолт)
|35,624
|-
|[[Божуар цэнгэлдэх хүрээлэн]], [[Нант]]
|Хөлбөмбөг (6 хэсгийн шатны тоглолт, шөвгийн найм, эрэгтэйчүүдийн хүрэл медалийн төлөөх тоглолт)
|35,322
|-
|{{ill|Рукас Бланк Олимпын марин|fr|Marina olympique du Roucas-Blanc}}, [[Марсель]]
|Далбаат завь
|5,000
|-
|[[Теахупоо]], [[Тахити]]
|Серфинг
|5,000
|-
|[[Үндэсний буудлагын төв (Франц)|Үндэсний буудлагын төв]], [[Шатору]]
|Буудлага
|3,000
|}

==== Тэмцээний бус ====
{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Байгууламж
!Үйл явдал
!Багтаамж
!Төлөв
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| [[Трокадерогийн цэцэрлэгт хүрээлэн]]
| Нээлтийн үйл ажиллагаа
| rowspan=&quot;2&quot;| 30,000 / 13,000
| rowspan=&quot;3&quot;| Түр зуурын
|-
|Аваргуудын парк
|-
| [[Сена мөрөн]]
| Нээлтийн үйл ажиллагаа
| 570,000
|-
| {{Ill|Олимпын тосгон (Парис)|lt=Олимпын тосгон|fr|Village_olympique_de_Saint-Denis}}
| Олимпын тосгон
| 18,000 тамирчин
| Наадамд зориулж баригдсан
|-
| [[Арануи 5]], [[Тахити]]
| Серфингийн Олимпын тосгон
| 256 тамирчин
| Байсан
|-
| Parc de l'Aire des Vents, [[Дьюни]]
| Хэвлэл мэдээллийн тосгон
| style=&quot;text-align:center;&quot; {{N/A}}
| Түр зуурын
|-
| {{ill|Parc des expositions de Paris-Le Bourget|fr|lt=Ле Бурже үзэсгэлэнгийн төв ба медиа тосгон}}, [[Ле Бурже]]
| Олон улсын дамжуулалтын төв
| 15,000
| rowspan=&quot;3&quot;|Байсан
|-
| [[Palais des congrès de Paris|Парисын Конгрессын төв]]
| Гол хэвлэлийн төв
| rowspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center;&quot; {{N/A}}
|-
| {{ill|Polygone de Vincennes|fr}}
| Замын дугуйн бэлтгэлийн газар
|-
| [[Тюильрийн цэцэрлэгт хүрээлэн]]
| [[Олимпын гал|Олимпын бамбар]]
| Түр зуурын
|}

=== Медаль ===
Парис 2024 оны Олимпыг зохион байгуулах хорооны ерөнхийлөгч Тони Эстанге 2024 оны 2 сард болох [[Олимпын медаль|Олимп, Паралимпын медалийг]] танилцуулсан бөгөөд нүүрэн талд нь [[Эйфелийн цамхаг|Эйфелийн цамхгийн]] анхны бүтээн байгуулалтаас авсан төмрийн сэгээр хийсэн тоглоомын логог сийлсэн зургаан өнцөгт хэлбэртэй тэмдэгтүүд байв.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.bbc.com/sport/olympics/68239167 |work=BBC Sport |title=Парис 2024: Эйфелийн цамхгийн металл Олимп, Паралимпын медальд |date=2024-02-08 |access-date=2024-02-08 |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208115449/https://www.bbc.com/sport/olympics/68239167 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Ойролцоогоор 5,084 медалийг Францын [[Монне де Пари]] [[дархны үйлдвэр]] үйлдвэрлэх бөгөөд Парис хотод байрладаг [[Шоме]] хэмээх тансаг үнэт эдлэлийн компани зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Тейссен |first=Марион |date=2024-07-18 |title=Парис 2024: Олимп, Паралимпын медалийг дэлгэв |url=https://www.sportstiger.com/paris-2024-olympics/medal-tally |access-date=2024-07-18 |website=SportsTiger |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718104050/https://www.sportstiger.com/paris-2024-olympics/medal-tally |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Медалийн ар талд 1896 онд [[1896 оны Зуны Олимп|орчин үеийн анхны олимпыг]] зохион байгуулсан [[Панатинаикос цэнгэлдэх хүрээлэн]]д Грекийн ялалтын бурхан [[Ника (домог зүй)|Ника]]г дүрсэлсэн байна. Парфенон болон Эйфелийн цамхаг мөн медалийн хоёр талд арын дэвсгэр дээр харагдаж байна.&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-02-08 |title=Парисын олимп, паралимпын медальд Эйфелийн цамхгийн хэсгүүд багтана |url=https://www.theguardian.com/sport/2024/feb/08/paris-olympic-and-paralympic-medals-will-contain-chunks-of-eiffel-tower |access-date=2024-02-08 |work=The Guardian |agency=Ройтерс |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208110259/https://www.theguardian.com/sport/2024/feb/08/paris-olympic-and-paralympic-medals-will-contain-chunks-of-eiffel-tower |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Медаль тус бүр 455-529 грамм жинтэй, 85 мм диаметртэй, 9.2 мм зузаантай.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://news.sky.com/story/paris-2024-first-look-at-olympic-and-paralympic-medals-featuring-chunks-of-eiffel-tower-13066755 |work=Sky News |title=Парис 2024: Эйфелийн цамхгийн хэсгүүдээс бүрдсэн олимп, паралимпын медалийн анхны харагдац |date=2024-02-08 |access-date=2024-02-08 |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208133234/https://news.sky.com/story/paris-2024-first-look-at-olympic-and-paralympic-medals-featuring-chunks-of-eiffel-tower-13066755 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Алтан медалийг 98.8 хувийн мөнгө, 1.13 хувийн алтаар хийсэн бол хүрэл медалийг зэс, цайр, цагаан тугалга зэргээр хийсэн.&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-02-08 |title=Парис 2024 Паралимп, Олимпын наадмын медалийг танилцууллаа |url=https://www.paralympic.org/news/paris-2024-unveils-paralympic-and-olympic-games-medals |access-date=2024-02-08 |work=Паралимп |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208110601/https://www.paralympic.org/news/paris-2024-unveils-paralympic-and-olympic-games-medals |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Аюулгүй байдал ===
Франц улс [[Европол]] болон [[Их Британийн Дотоод хэргийн яам]]тай Наадмын үеэр аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, &quot;үйл ажиллагааны мэдээлэл солилцох, олон улсын хууль сахиулах хамтын ажиллагааг хөнгөвчлөх&quot; талаар тохиролцоонд хүрсэн.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.europol.europa.eu/media-press/newsroom/news/olympics-2024-security-topped |work=Европол |title=2024 оны Олимпын наадмын хамгаалалтыг нэмэгдүүлэв |date=2023-10-31 |access-date=2024-02-08 |archive-date=2023-12-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231204043109/https://www.europol.europa.eu/media-press/newsroom/news/olympics-2024-security-topped |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Хэлэлцээрт жижиг завь [[Ла-Маншийн хоолой|сувгийг]] хууль бусаар гатлахаас сэргийлэхийн тулд олон тооны нисгэгчгүй онгоц, далайн саадыг байрлуулах төлөвлөгөө багтсан байна.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.theguardian.com/sport/2024/jan/30/british-police-and-security-services-to-help-protect-paris-olympics |work=The Guardian |title=Их Британийн цагдаа, аюулгүй байдлын алба Парисын олимпыг хамгаалахад туслах болно |date=2024-01-30 |access-date=2024-02-09 |author=Сял, Ражив |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208202836/https://www.theguardian.com/sport/2024/jan/30/british-police-and-security-services-to-help-protect-paris-olympics |url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[Британийн Арми]] агаарын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор [[Starstreak]]-ийн газар-агаар ангиллын пуужингийн нэгжүүдийг байрлуулах замаар дэмжлэг үзүүлэх болно.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Starstreak үйлдвэрлэгч Thales Украины улмаас зэвсгийн үйлдвэрлэл хоёр дахин нэмэгдсэн гэж үзэж байна |url=https://www.forces.net/technology/weapons-and-kit/nlaw-and-starstreak-manufacturer-thales-sees-weapons-production-double |access-date=2024-04-03 |work=[[Forces News]] |date=2024-03-25 |archive-date=2024-04-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240403173331/https://www.forces.net/technology/weapons-and-kit/nlaw-and-starstreak-manufacturer-thales-sees-weapons-production-double |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Наадмын бэлтгэлийг хангахын тулд Парисын цагдаа нар [[Стад де Франс]] цэнгэлдэхэд [[2023 оны Регбигийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|2023 оны Регбигийн ДАШТ-д]] бэлтгэж байгаатай адил тэсрэх бөмбөг устгах ангидаа хяналт шалгалт, сургуулилт хийжээ.&lt;ref name=&quot;F24&quot;&gt;{{cite news |url=https://www.france24.com/en/france/20231205-paris-police-expect-2024-olympics-to-be-considerable-challenge-for-bomb-disposal-squad |work=France 24 |title=Парисын цагдаа нар 2024 оны олимп тэсрэх бөмбөг устгах багийн хувьд &quot;нэлээн сорилт&quot; болно гэж үзэж байна. |date=2023-12-05 |access-date=2024-02-09 |archive-date=2024-01-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240131191431/https://www.france24.com/en/france/20231205-paris-police-expect-2024-olympics-to-be-considerable-challenge-for-bomb-disposal-squad |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

[[Катарын Эмир]] [[Тамим бин Хамад Аль Тани|Шейх Тамим бин Хамад Аль-Танигийн]] Францад хийсэн айлчлалын хүрээнд [[Франц–Катарын харилцаа|хоёр улсын хооронд]] Олимпын аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр хэд хэдэн гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Франц болон Катар |url=https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/qatar/france-and-qatar-65122/ |date=2022-10-27 |access-date=2024-03-05 |work=[[Европын болон Гадаад хэргийн яам (Франц)]] |language=en |archive-date=2023-01-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230131182342/https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/qatar/france-and-qatar-65122/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Аюулгүй байдлын чухал шаардлага болон [[Анти-терроризм|терроризмын эсрэг]] арга хэмжээнд бэлтгэхийн тулд [[Польш]] улс наадмын аюулгүй байдлыг хангахад чиглэсэн олон улсын хүчин чармайлтыг дэмжихийн тулд аюулгүй байдлын цэргүүд, тэр дундаа үнэрч нохойг оролцуулахаа амлав.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Аюулгүй байдлын асуудлын улмаас Польш улс Парисын олимпод цэргээ илгээнэ |url=https://www.reuters.com/sports/poland-send-troops-paris-olympics-amid-security-challenge-2024-03-28/ |date=2024-03-28 |access-date=2024-03-29 |work=Reuters |archive-date=2024-03-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240329210000/https://www.reuters.com/sports/poland-send-troops-paris-olympics-amid-security-challenge-2024-03-28/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.france24.com/en/live-news/20240328-france-asks-for-foreign-help-for-olympics-security-officials |work=France 24 |title=Франц Парисын олимпын үеэр аюулгүй байдлыг бэхжүүлэхийн тулд холбоотнуудаасаа тусламж хүсч байна |date=2024-03-28 |access-date=2024-03-29 |archive-date=2024-03-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240329172438/https://www.france24.com/en/live-news/20240328-france-asks-for-foreign-help-for-olympics-security-officials |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Катарын Дотоод хэргийн сайд, Лехвиягийн командлагч (Катарын Аюулгүй байдлын хүчин) 2024 оны 4 сарын 3-ны өдөр хуралдаж, Олимпын өмнөх аюулгүй байдлын ажиллагааны талаар хэлэлцсэн бөгөөд үүнд [[Нассер Аль-Хелайфи]], Шейх Жассим бин Мансур Аль Тани зэрэг албаны хүмүүс болон аюулгүй байдлын удирдагчид оролцов.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Катарын Дотоод хэргийн сайд Парисын олимпын өмнө албаны хүмүүстэй уулзалт хийж байна |url=https://dohanews.co/qatars-interior-minister-chairs-meeting-with-officials-ahead-of-paris-olympics/ |last=Сулейман |first=Факрия М. |website=[[Doha News]] |date=2024-04-04 |access-date=2024-04-04 |archive-date=2024-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240404133122/https://dohanews.co/qatars-interior-minister-chairs-meeting-with-officials-ahead-of-paris-olympics/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Нээлтийн ёслол болохоос долоо хоногийн өмнө 2024 оны 7 сарын 16-нд Лехвия Парист ирсэн гэж мэдээлсэн.&lt;ref&gt;{{cite news|date=2024-07-16|title=Хуягт машин, шөнийн харааны дуран: Катар Францын цагдаа нарт олимпод зориулж тоног төхөөрөмж зээлж байна|url=https://www.lemonde.fr/en/france/article/2024/07/16/armored-vehicles-night-vision-binoculars-qatar-lends-its-equipment-to-the-gendarmerie-for-the-olympics_6685379_7.html|last1=Альбертини|first1=Антуан|last2=Карпентье|first2=Артур|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20240716040923/https://www.lemonde.fr/en/france/article/2024/07/16/armored-vehicles-night-vision-binoculars-qatar-lends-its-equipment-to-the-gendarmerie-for-the-olympics_6685379_7.html|access-date=2024-07-22|archive-date=2024-07-16|website=Le Monde|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Парисын олимпын нээлтийн өмнөх долоо хоногт АНУ ([[Лос Анжелесийн цагдаагийн газар|ЛАЦГ]]&lt;ref name=&quot;LAT&quot;&gt;{{cite news |date=2024-07-23 |title=Франц зөвшөөрсний дараа ЛАЦГ-ын ажилтнууд Парисын олимпод буу авч явахыг зөвшөөрөв |last=Жейни |first=Либор |url=https://www.latimes.com/california/story/2024-07-23/lapd-officers-paris-olympics |archive-url=https://web.archive.org/web/20240723104540/https://www.latimes.com/california/story/2024-07-23/lapd-officers-paris-olympics |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-07-23 |website=The Los Angeles Times |url-status=live}}&lt;/ref&gt;/[[Лос-Анжелес тойргийн Шерифийн хэлтэс|ЛАШХ]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://signalscv.com/2024/07/scv-sheriffs-deputy-part-of-cohort-at-paris-olympics/|title=Парисын олимпод оролцох багийн SCV шерифийн орлогч хэсэг|first=Тайлер|last=Вайнфилд|work=[[The Santa Clarita Valley Signal]]|date=2024-07-26|access-date=2024-07-27|archive-date=2024-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240727121353/https://signalscv.com/2024/07/scv-sheriffs-deputy-part-of-cohort-at-paris-olympics/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;/[[Нью-Йорк хотын цагдаагийн газар|НЙЦГ]]&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.cbsnews.com/newyork/news/nypd-k9-paris-olympics/ |title=НЙЦГ-ын K-9 багууд Парисын олимпийг аюулгүй байлгахад хэрхэн тусалж байна |website=[[CBS News]] |date=2024-07-26 |last=Карлин |first=Дэйв |access-date=2024-07-27 |archive-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727051529/https://www.cbsnews.com/newyork/news/nypd-k9-paris-olympics/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;/[[Фэйрфакс тойргийн цагдаагийн хэлтэс|ФТЦХ-ээр]]&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://wjla.com/news/local/fairfax-county-police-department-fcpd-virginia-law-enforcement-2024-paris-olympics-public-safety-k9-officer-international-security-paris-france-dmv/ |title=ҮЗ: Фэйрфакс дүүргийн цагдаа нар 2024 оны Парисын олимпод туслахаар K9 офицеруудыг илгээжээ. |last=Локман |first=Жанна Тайлер М. |website=[[wjla.com]] |date=2024-07-23 |access-date=2024-07-27 |archive-date=2024-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240724011520/https://wjla.com/news/local/fairfax-county-police-department-fcpd-virginia-law-enforcement-2024-paris-olympics-public-safety-k9-officer-international-security-paris-france-dmv |url-status=live}}&lt;/ref&gt; дамжуулан), АНЭУ,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-11 |title=АНЭУ-ын цагдаа нар Парис 2024 Олимпод оролцоно; сургалтад франц хэл орно |url=https://www.khaleejtimes.com/uae/uae-police-to-serve-at-paris-2024-olympics-training-includes-french-lessons |access-date=2024-07-23 |work=[[Khaleej Times]] |archive-date=2024-07-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240711122238/https://www.khaleejtimes.com/uae/uae-police-to-serve-at-paris-2024-olympics-training-includes-french-lessons |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Бельги,&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.vrt.be/vrtnws/en/2024/07/23/belgian-federal-police-service-dispatches-offices-to-paris-to-he/ |title=Бельгийн Холбооны цагдаагийн алба Олимпын наадмын үеэр Францчуудад аюулгүй байдлыг хангахад туслах офицеруудыг Парис руу илгээнэ |website=[[vrt.be]] |date=2024-07-23 |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240731074428/https://www.vrt.be/vrtnws/en/2024/07/23/belgian-federal-police-service-dispatches-offices-to-paris-to-he/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Бразил,&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.rfi.fr/br/podcasts/reportagem/20240717-pf-do-brasil-refor%C3%A7a-seguran%C3%A7a-das-olimp%C3%ADadas-de-paris-a-convite-da-fran%C3%A7a |language=pt |title=Polícia Federal do Brasil reforça segurança das Olimpíadas de Paris a convite da França |website=[[Radio France Internationale|RFI]] |trans-title=Бразилийн Холбооны цагдаа Францын урилгаар Парисын олимпын хамгаалалтыг бэхжүүлж байна |date=2024-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718035914/https://www.rfi.fr/br/podcasts/reportagem/20240717-pf-do-brasil-refor%C3%A7a-seguran%C3%A7a-das-olimp%C3%ADadas-de-paris-a-convite-da-fran%C3%A7a |archive-date=2024-07-18 |access-date=2024-07-25 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Герман (Холбооны цагдаа&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bild.de/sport/olympia/olympia-2024-deutsche-spezial-polizisten-beschuetzen-die-olympischen-spiele-669a2b1d4b9ee64d3870b628|title=Olympia 2024: Deutsche Spezial-Polizisten beschützen die Olympischen Spiele |trans-title=Германы тусгай цагдаа нар олимпыг хамгаална |last=Штратен |first=Вальтер М. |language=de |date=2024-07-26 |work=[[Bild]] |access-date=2024-07-27|archive-date=2024-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240727093958/https://www.bild.de/sport/olympia/olympia-2024-deutsche-spezial-polizisten-beschuetzen-die-olympischen-spiele-669a2b1d4b9ee64d3870b628|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.fr.de/sport/sport-mix/befugnisse-olympische-spiele-sicherheit-olympia-polizei-deutsch-daniel-nivel-zr-93209129.html|title=Sicherheit bei Olympia: Sogar deutsche Spezial-Polizisten im Einsatz – sie haben besondere Befugnisse |trans-title=Олимпын аюулгүй байдал: Германы тусгай цагдаа нар хүртэл тусгай эрх мэдэлтэй |last=Ринген |first=Яннек |language=de |date=2024-07-28|work=[[Frankfurter Rundschau]]|access-date=2024-07-29|archive-date=2024-07-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20240729183458/https://www.fr.de/sport/sport-mix/befugnisse-olympische-spiele-sicherheit-olympia-polizei-deutsch-daniel-nivel-zr-93209129.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;/ХРВ-ийн цагдаагаар&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www1.wdr.de/nachrichten/landespolitik/nrw-polizisten-bei-olympia-frankreich-100.html |title=NRW-Polizisten helfen bei Olympia in Frankreich |language=German |trans-title=ХРВ-ийн цагдаа нар Парисын олимпод тусална |date=2024-07-22 |last=Сартори |first=Бенжамин |website=[[wdr.de]] |access-date=2024-07-27 |archive-date=2024-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240724091440/https://www1.wdr.de/nachrichten/landespolitik/nrw-polizisten-bei-olympia-frankreich-100.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt;),&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-16 |title=Герман улс Евро 2024 хилийн хяналтыг сунгах талаар хэлэлцэж байна |url=https://www.dw.com/en/germany-debates-extending-euro-2024-border-controls/a-69680404 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240716131055/https://www.dw.com/en/germany-debates-extending-euro-2024-border-controls/a-69680404 |access-date=2024-07-22 |archive-date=2024-07-16 |last=Найт |first=Бен |work=[[DW News]] |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Дани,&lt;ref&gt;{{cite web |last=Кальверт |first=Никлас |date=2024-04-09 |title=Dansk politi skal til OL i Paris |trans-title=Данийн цагдаа нар Парист болох олимпод оролцох гэж байна |url=https://ekstrabladet.dk/sport/ol/dansk-politi-skal-til-ol-i-paris/10191316 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728032538/https://ekstrabladet.dk/sport/ol/dansk-politi-skal-til-ol-i-paris/10191316 |archive-date=2024-07-28 |access-date=2024-07-27 |work=[[Ekstra Bladet]] |language=da}}&lt;/ref&gt; Ирланд,&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.anglocelt.ie/2024/06/17/gardai-to-be-sent-to-france-to-help-security-operations-at-paris-olympics/ |work=[[The Anglo-Celt]] |title=Парисын олимпын аюулгүй байдлын ажиллагаанд туслахаар Гардайг Франц руу илгээнэ |date=2024-06-17 |last=Слатер |first=Сара |access-date=2024-07-24 |archive-date=2024-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240724054206/https://www.anglocelt.ie/2024/06/17/gardai-to-be-sent-to-france-to-help-security-operations-at-paris-olympics/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Испани ([[Үндэсний цагдаагийн корпус (Испани)|ҮЦК]]/[[Иргэний харуул (Испани)|ИХ-аар]] дамжуулан),&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://euractiv.it/section/mondo/news/le-forze-di-polizia-europee-si-incontrano-a-parigi-per-garantire-la-sicurezza-dei-giochi-olimpici/|title=Le forze di polizia europee si incontrano a Parigi per garantire la sicurezza dei Giochi Olimpici|language=it |trans-title=European police forces meet in Paris to ensure Olympic Games security|first=Sarah|last=N'tsia|date=26 July 2024|website=[[Euractiv]]|access-date=27 July 2024|archive-date=31 July 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240731074346/https://euractiv.it/section/mondo/news/le-forze-di-polizia-europee-si-incontrano-a-parigi-per-garantire-la-sicurezza-dei-giochi-olimpici/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Итали,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://questure.poliziadistato.it/it/Imperia/articolo/87066a4c50989d72511471814|title=Il Dipartimento della Pubblica Sicurezza e la Questura di Imperia collaborano al pattugliamento a Parigi in occasione dei Giochi Olimpici|date=27 July 2024|language=it|trans-title=The Department of Public Security and the Imperia Police Headquarters collaborate on patrolling in Paris during the Olympic Games|website=questure.poliziadistato.it|access-date=27 July 2024|archive-date=31 July 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240731074314/https://questure.poliziadistato.it/it/Imperia/articolo/87066a4c50989d72511471814|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Их Британи,&lt;ref name=&quot;F24&quot;/&gt; Канад (КХМЦ/ОМЦ/КХЦА-аар дамжуулан),&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-04-04 |url=https://www.thestar.com/news/canada/rcmp-will-provide-intelligence-help-police-to-help-secure-paris-olympics-this-summer/article_615c0403-c622-5734-b373-0f666cc7fdb6.html |title=КХМЦ энэ зун Парисын олимпыг аюулгүй болгохын тулд тагнуулын тусламж үзүүлж, цагдаа нар туслах болно |work=[[Toronto Star]] |agency=The Canadian Press |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240407160833/https://www.thestar.com/news/canada/rcmp-will-provide-intelligence-help-police-to-help-secure-paris-olympics-this-summer/article_615c0403-c622-5734-b373-0f666cc7fdb6.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OC&quot;&gt;{{cite news |url=https://ottawacitizen.com/news/local-news/ottawa-police-officer-dog-paris-olympic-security |title=Оттавагийн цагдаа, нохой Парисын олимпын аюулгүй байдлын цэвэрлэгээнд тусалж байна |last=Моррисон |first=Кэтрин |work=[[Ottawa Citizen]] |date=2024-07-25 |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240731074312/https://ottawacitizen.com/news/local-news/ottawa-police-officer-dog-paris-olympic-security |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.ledevoir.com/sports/817208/douze-policiers-quebecois-rues-paris&lt;/ref&gt; Кипр,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-06-07 |url=https://knews.kathimerini.com.cy/en/news/cyprus-sends-trained-detection-dogs-to-paris-olympics |title=Кипр улс Парисын олимпод сургагдсан илрүүлэгч нохойгоо илгээнэ |website=[[Kathimerini|KNews Cyprus]] |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-06-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240611164343/https://knews.kathimerini.com.cy/en/news/cyprus-sends-trained-detection-dogs-to-paris-olympics |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Люксембург,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-17 |title=Парисын олимпод дэлхийн 40 өөр орны 1750 цагдаа оролцоно |url=https://today.rtl.lu/news/world/a/2214674.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20240717125130/https://today.rtl.lu/news/world/a/2214674.html |access-date=2024-07-22 |archive-date=2024-07-17 |website=[[rtl.lu]] |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Марокко,&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://northafricapost.com/78880-moroccan-police-contribute-to-paris-olympics-security-effort.html |title=Мароккогийн цагдаа нар Парисын олимпын аюулгүй байдлын ажилд хувь нэмрээ оруулна |work=[[The North Africa Post]] |date=2024-07-19 |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727032659/https://northafricapost.com/78880-moroccan-police-contribute-to-paris-olympics-security-effort.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Нидерланд,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-22 |url=https://www.trouw.nl/buitenland/nederlandse-politie-houdt-parijs-veilig-tijdens-olympische-spelen~bd5f34a2/ |title=Nederlandse politie houdt Parijs veilig tijdens Olympische Spelen |trans-title=Нидерландын цагдаа нар Олимпын наадмын үеэр Парис хотыг аюулгүй байлгана |last=Раммелоо |first=Эва |work=[[Trouw]] |language=nl |access-date=2024-07-25 |url-status=live |archive-date=2024-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240726195643/https://www.trouw.nl/buitenland/nederlandse-politie-houdt-parijs-veilig-tijdens-olympische-spelen~bd5f34a2/}}&lt;/ref&gt; Норвеги,&lt;ref name=&quot;OC&quot;/&gt; Өмнөд Солонгос,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-19 |title=Солонгосын цагдаа нар олимпыг дэмжих зорилгоор Парисын гудамжинд эргүүл хийж байна |url=https://koreajoongangdaily.joins.com/news/2024-07-19/national/socialAffairs/Korean-police-patrol-Paris-streets-to-support-Olympics/2094259 |access-date=2024-07-22 |last=Боллей |first=Жим |work=[[Korea JoongAng Daily]] |archive-date=2024-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240719100523/https://koreajoongangdaily.joins.com/news/2024-07-19/national/socialAffairs/Korean-police-patrol-Paris-streets-to-support-Olympics/2094259 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://m.yna.co.kr/view/AKR20240719001000007 |title=[올림픽] 몽마르트르 언덕에 나타난 한국 경찰...&quot;우리 국민 도와야죠&quot; &amp;#124; 연합뉴스 |language=ko |trans-title=[Олимп] Солонгосын цагдаа нар Монмартрийн толгод дээр гарч ирэв ... &quot;Бид ард түмэндээ туслах ёстой&quot; |work=[[Yonhap News Agency]] |date=2024-07-19 |access-date=2024-07-27 |archive-date=2024-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240720175604/https://m.yna.co.kr/view/AKR20240719001000007 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Польш,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/9553934,polskie-wojsko-i-policja-prowadza-dzialania-w-paryzu-na-igrzyskach-oli.html|title=Polskie wojsko i policja na Igrzyskach Olimpijskich. Jakie mają zadania w Paryżu? |trans-title=Олимпын наадамд Польшийн цэрэг, цагдаа нар Парист ажиллагаа явуулж байна |last=Целей |first=Петер |language=pl |date=2024-07-26|work=Dziennik Gazeta Prawna|access-date=2024-07-27|archive-date=2024-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240727122848/https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/9553934,polskie-wojsko-i-policja-prowadza-dzialania-w-paryzu-na-igrzyskach-oli.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Португал,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-24 |url=https://pontopt.fr/jo-paris-2024-portugal-envia-uma-centena-de-policias/ |title=JO Paris 2024: Portugal envia uma centena de polícia |trans-title=Парис 2024 олимп: Португалиас зуун цагдаа илгээв |website=PontoPT.fr |language=pt |access-date=2024-07-25 |url-status=live |archive-date=2024-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240730165205/https://pontopt.fr/jo-paris-2024-portugal-envia-uma-centena-de-policias/}}&lt;/ref&gt; Словак,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ereport.sk/olympiada-2024-na-bezpecnost-v-parizi/|title=Olympiáda 2024: Na bezpečnosť v Paríži dohliadajú aj slovenskí policajti |language=sk |trans-title=Олимп 2024: Словакийн цагдаа нар Парис хотын аюулгүй байдлыг мөн хянаж байна |first=Эма|last=Червена|date=2024-07-26|website=eReport.sk|access-date=2024-07-27|archive-date=2024-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240727113237/https://ereport.sk/olympiada-2024-na-bezpecnost-v-parizi/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Финланд,&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://yle.fi/a/74-20101064 |title=Финляндын &quot;баатар нохой&quot; Парисын олимпын хамгаалалтын ажилд тусалж байна |date=2024-07-28 |orig-date=2024-07-23 |website=[[yle.fi]] |access-date=2024-07-27 |archive-date=2024-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240725143006/https://yle.fi/a/74-20101064 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Чех,&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://english.radio.cz/six-czech-police-officers-oversee-security-paris-olympic-games-8823723 |title=Чехийн зургаан цагдаа Парисын олимпын наадмын аюулгүй байдалд хяналт тавина |date=2024-07-24 |last=Франкова |first=Рутх |website=[[radio.cz]] |access-date=2024-07-27 |archive-date=2024-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240725055421/https://english.radio.cz/six-czech-police-officers-oversee-security-paris-olympic-games-8823723 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Швед,&lt;ref&gt;{{cite news |date=25 July 2024 |url=https://polisen.se/aktuellt/nyheter/nationell/2024/juli/svenska-bombhundar-bistar-vid-os-i-paris/ |title=Svenska bombhundar bistår vid OS i Paris |trans-title=Парисын олимпод Шведийн бөмбөгдөгч ноход тусалж байна |work=[[Шведийн цагдаагийн газар]] |access-date=2024-07-25 |language=sv |url-status=live |archive-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727050347/https://polisen.se/aktuellt/nyheter/nationell/2024/juli/svenska-bombhundar-bistar-vid-os-i-paris/}}&lt;/ref&gt; Энэтхэг,&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-07-17 |title=Энэтхэгийн CAPF, Франц дахь тусгай хүчний нохойн баг Олимпын наадам болох газрын аюулгүй байдлыг хангана |url=https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/indian-capf-special-forces-canine-squad-in-france-for-olympics-venue-security/articleshow/111803465.cms |access-date=2024-07-25 |website=The Economic Times |archive-url=https://web.archive.org/web/20240717080917/https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/indian-capf-special-forces-canine-squad-in-france-for-olympics-venue-security/articleshow/111803465.cms |archive-date=2024-07-17 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.hindustantimes.com/world-news/mission-impawsible-indian-envoy-meets-k-9-unit-deployed-for-2024-paris-olympics-101721052204301.html |work=Hindustan Times |title=2024 оны Парисын олимпод зориулан байрлуулсан К-9 ангитай Энэтхэгийн элч уулзав. |date=2024-07-15 |archive-date=2024-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240717022252/https://www.hindustantimes.com/world-news/mission-impawsible-indian-envoy-meets-k-9-unit-deployed-for-2024-paris-olympics-101721052204301.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Эстони,&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-05-28 |url=https://news.err.ee/1609353885/estonia-sends-security-team-to-paris-olympics |title=Эстони улс Парисын олимпод хамгаалалтын багаа илгээв |work=[[Eesti Rahvusringhääling|ERR News]] |access-date=2024-07-25 |archive-date=2024-05-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240530080009/https://news.err.ee/1609353885/estonia-sends-security-team-to-paris-olympics |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-07-09 |url=https://www.rescue.ee/et/uudised/pariisi-suveoluempiamaenge-laehevad-turvama-paeaestjad-politseinikud-ja-sojavaeepolitsei-2464 |title=Pariisi suveolümpiamänge lähevad turvama päästjad, politseinikud ja sõjaväepolitsei |work=[[Эстонийн Аврах зөвлөл|ЭАЗ]] |trans-title=Парист болох зуны олимпын наадмыг аврагч, цагдаа, цэргийн цагдаа нар хамгаалах гэж байна |access-date=2024-07-25 |language=et |url-status=live |archive-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727051857/https://www.rescue.ee/et/uudised/pariisi-suveoluempiamaenge-laehevad-turvama-paeaestjad-politseinikud-ja-sojavaeepolitsei-2464}}&lt;/ref&gt; зэрэг 40 гаруй улс Францын хамтрагчиддаа цагдаагийн тусламж үзүүлнэ.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.france24.com/en/video/20240714-foreign-police-to-help-patrol-paris-streets-during-olympics |work=France 24 |title=Парисын олимпын аюулгүй байдлыг хангахад гадаадын 2000 орчим цэрэг оролцоно |date=2024-04-13 |access-date=2024-07-22 |archive-date=2024-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240413084959/https://www.france24.com/en/europe/20240413-about-2-000-foreign-troops-to-bolster-security-during-paris-olympics |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-03-29 |title=Франц улс Парисын олимпын аюулгүй байдлын томоохон сорилтод гадаадын цагдаа, цэргийн тусламж хүсч байна |url=https://apnews.com/article/paris-olympics-security-france-police-21b14b6eaf01fb2bf63c2b17fdd8da71 |access-date=2024-07-23 |last=Лестер |first=Жон |website=AP News |language=en-US |archive-url=https://web.archive.org/web/20240329123025/https://apnews.com/article/paris-olympics-security-france-police-21b14b6eaf01fb2bf63c2b17fdd8da71 |archive-date=2024-03-29 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Аюулгүй байдлын асуудал нь [[Сена мөрөн|Сена мөрний]] дагуу олон нийтийн арга хэмжээ болох нээлтийн ёслолын талаар зарласан төлөвлөгөөнд нөлөөлсөн; хүлээгдэж буй ирц 600,000-аас 300,000 болж хоёр дахин буурч, зөвхөн урилгаар үнэ төлбөргүй үзэх боломжийг мөн төлөвлөв. 2024 оны 4 сард [[Исламын улс бүлэглэл]] [[Крокус Сити Холлын халдлага|Крокус Сити Холлын халдлагын]] хариуцлагыг өөртөө хүлээж, [[2023-2024 оны УЕФА-гийн Аваргуудын лигийн хасагдах шат#Шөвгийн найм|УЕФА-гийн Аваргуудын лигийн шөвгийн наймд]] хэд хэдэн удаа заналхийлсний дараа Францын Ерөнхийлөгч [[Эмманюэл Макрон]] шаардлагатай бол нээлтийн ёслолыг хойшлуулж, дахин зохион байгуулж болно гэж мэдэгдсэн.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite news |date=2024-04-15 |title=Макрон Парисын олимпын нээлтийн ёслолыг нүүлгэж магадгүй гэж мэдэгдэв |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68815081 |access-date=2024-04-15 |work=BBC News |archive-date=2024-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240415120257/https://www.bbc.com/news/world-europe-68815081 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite web |date=2024-04-15 |title=Сена мөрөн дээр Парисын олимпын нээлтийн ёслол аюулгүй байдлын үүднээс нүүж магадгүй гэж Макрон хэлэв |url=https://www.france24.com/en/france/20240415-paris-olympics-opening-ceremony-on-the-seine-could-move-for-security-reasons-says-macron |access-date=2024-04-15 |website=France 24 |language=en |archive-date=2024-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240415122612/https://www.france24.com/en/france/20240415-paris-olympics-opening-ceremony-on-the-seine-could-move-for-security-reasons-says-macron |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-04-03 |title=Франц улс Парис 2024 оны нээлтийн ёслолын &quot;Б төлөвлөгөө&quot;-тэй |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1144519/plan-b-paris-2024-opening-ceremony |archive-url=https://web.archive.org/web/20240403115411/https://www.insidethegames.biz/articles/1144519/plan-b-paris-2024-opening-ceremony |archive-date=2024-04-03 |access-date=2024-04-03 |website=Inside the Games |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Францын эрх баригчид Наадмын өмнөхөн Парисын гудамжинд ойролцоогоор 75,000 цагдаа, цэргийн албан хаагчдыг байрлуулжээ.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Хардинг |first=Эндрю |date=2024-07-24 |title=Олимп дөхөж байхад Парис 75 мянган цэргээ гудамжинд гаргаж байна |url=https://www.bbc.com/news/articles/cq5j8gk20r1o |access-date=2024-07-24 |work=BBC News |archive-url=https://web.archive.org/web/20240723235224/https://www.bbc.com/news/articles/cq5j8gk20r1o |archive-date=2024-07-23 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Наадам дууссаны дараа терроризмын эсрэг үндэсний прокурор Оливье Кристен Францын эрх баригчид Олимп, Паралимпын наадамд халдлага үйлдэх гэсэн гурван террорист төлөвлөгөөг таслан зогсоож, таван сэжигтнийг баривчилсан гэж мэдэгдэв.&lt;ref&gt;{{cite web |date=2024-09-11 |title=Францын албаныхан: Олимпын терроризмын төлөвлөгөөг таслан зогсоолоо |url=https://www.aljazeera.com/news/2024/9/11/france-says-it-foiled-three-plots-to-attack-paris-olympics |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240911202051/https://www.aljazeera.com/news/2024/9/11/france-says-it-foiled-three-plots-to-attack-paris-olympics |archive-date=2024-09-11 |work=Al Jazeera}}&lt;/ref&gt;

=== Хоол хүнс ===
2024 оны наадмын байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл, уур амьсгалын ул мөрийг багасгахын тулд,&lt;ref name=&quot;:9&quot; /&gt; олимпын байгууламжууд [[2012 оны Зуны Олимп|2012 онд Лондон]], [[2016 оны Зуны Олимп|2016 онд Риод]] байснаас хоёр дахин илүү ургамлын гаралтай хоолоор үйлчилсэн.&lt;ref&gt;{{Cite web |last1=Варли |first1=Киаран |last2=Локвүүд |first2=Дэйв |date=2024-07-23 |title=Дахин боловсруулсан лонхны орой болон шаттлокоор хийсэн ширээ - Хамгийн ногоон олимп уу? |url=https://www.bbc.co.uk/sport/articles/cm52drr0lp1o |access-date=2024-07-23 |website=BBC Sport |archive-url=https://web.archive.org/web/20240723183323/https://www.bbc.co.uk/sport/articles/cm52drr0lp1o |archive-date=2024-07-23 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Цэсний 30 хувийг ургамлын гаралтай болгохын тулд махаар хийсэн биш харин [[Тахианы наггетс#Цагаан хоолтны тахианы наггетс|цагаан хоолтны тахианы наггетс]], [[цагаан хоолтны хот-дог]] өгөх болно.&lt;ref name=&quot;chicken nuggets&quot;&gt;{{Cite news |last=Ингл |first=Син |date=2024-07-22 |title=Илүү хурдан, илүү өндөр, илүү хүчтэй ..., илүү эрүүл: Парис 2024 тахианы наггетсгүй цэс |url=https://www.theguardian.com/sport/article/2024/jul/22/chicken-nuggets-paris-2024-olympic-games-food-health |access-date=2024-07-23 |work=The Guardian |issn=0261-3077 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240722214012/https://www.theguardian.com/sport/article/2024/jul/22/chicken-nuggets-paris-2024-olympic-games-food-health |archive-date=2024-07-22 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Үзэгчдэд зориулсан газруудад дунджаар гуравны хоёр нь ургамлын гаралтай хоолоор үйлчилсэн. Скейтборд, брейк бүжгийн болон BMX тэмцээнийг зохион байгуулсан газар болох [[Эв нэгдлийн талбай (Парис)|Эв нэгдлийн талбайд]] зөвхөн ургамлын гаралтай хоолоор үйлчлэв. Хөлбөмбөгийн цэнгэлдэх хүрээлэнгийн 40% нь ургамлын гаралтай хоолоор үйлчлэв. Олимпын тосгонд тамирчдад өгдөг хоолны 30 орчим хувь нь ургамлын гаралтай байсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Ургамлын гаралтай хүнсний уралдаан: Парисын олимп хэрхэн хамгийн веган болсон бэ?|url=https://www.bbc.com/future/article/20240808-vive-la-vegan-the-paris-olympics-race-to-meat-free|access-date=2024-08-12|website=www.bbc.com|language=en-GB|archive-date=2024-08-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240812063842/https://www.bbc.com/future/article/20240808-vive-la-vegan-the-paris-olympics-race-to-meat-free|url-status=live }}&lt;/ref&gt;

Наадамд ойролцоогоор 13 сая хоол;&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite web |title=Парис 2024 Хүнсний алсын хараа |url=https://olympics.com/en/paris-2024/our-commitments/the-environment/food-vision |website=Парис 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240423064502/https://olympics.com/en/paris-2024/our-commitments/the-environment/food-vision |archive-date=2024-04-23 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; өдөр бүр 40,000 орчим хоол өгөх бол тэд нараас 1200 нь [[Мишелин хөтөч#Од|Мишелин од]]той байв.&lt;ref name=&quot;chicken nuggets&quot;/&gt; Өдөр бүр [[нарийн боовны газар]] шинэ [[багет]] болон бусад талхыг жигнэж бэлдсэн.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Корбет |first=Сильви |date=2024-05-01 |orig-date=2024-04-30 |title=Парисын олимпын тамирчид шинэхэн шатаасан талх, сонгосон бяслаг, олон ногоогоор хооллоно. |url=https://apnews.com/article/olympics-paris-french-food-vegetarian-f863445f5b44d868b6949f34f5f70403 |access-date=2024-07-23 |website=AP News |language=en-US |archive-url=https://web.archive.org/web/20240514203952/https://apnews.com/article/olympics-paris-french-food-vegetarian-f863445f5b44d868b6949f34f5f70403 |archive-date=2024-05-14 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Наадамд зориулан дэлхийн хоолыг онцлох зорилготой 3,500 хүний ​​суудалтай зоогийн газар байгуулсан. Их Британийн баг цэсэнд каша нэмэхийг хүссэн бол Өмнөд Солонгосын баг [[кимчи]] хүссэн байна.&lt;ref name=&quot;chicken nuggets&quot; /&gt;

Наадмын турш Олимпын тосгон дахь тамирчид болон өрсөлдөгчид [[Өндөг (хоолны бүтээгдэхүүн)|өндөг]], [[Шарах|шарсан мах]] зэрэг зарим хоол хүнс дутагдаж байгаа талаар гомдоллосон.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Кларк Биллингс |first=Люси |date=2024-07-25 |title=Өндөг биш: Тамирчид Олимпын тосгонд өндөгний хомсдол үүссэн гэж мэдэгджээ |url=https://www.bbc.co.uk/news/articles/c0xj26w651qo |access-date=2024-07-25 |website=BBC Sport |url-status=live |archive-date=2024-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240726231547/https://www.bbc.co.uk/news/articles/c0xj26w651qo}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=МУШИ|first=КРИСТИН|date=2024-07-27|title=&quot;Түүхий мах&quot;: Британийн баг Олимпын тосгоны хоолонд дургүйцлээ илэрхийлэв|url=https://www.lemonde.fr/en/sports/article/2024/07/26/raw-meat-british-team-hit-out-at-olympic-village-food_6699939_9.html|website=lemonde|language=en-gb}}&lt;/ref&gt; Британийн тамирчид түүхий махаар үйлчилж байна гэж гомдоллож, хоол хүнсний асуудлаас болж тэдний олонх нь Олимпын тосгоны хоолны газруудаас зайлсхийж, өөр газар хооллоход хүргэсэн; Британийн Олимпын холбоо Олимпын тосгоны гадна байрлах газарт Британийн тамирчдын хоол тэжээлийг хариуцахаар тогооч нараа нисгэжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=МУШИ|first=КРИСТИН|date=2024-07-27|title=&quot;Түүхий мах&quot;: Британийн баг Олимпын тосгоны хоолонд дургүйцлээ илэрхийлэв|url=https://www.lemonde.fr/en/sports/article/2024/07/26/raw-meat-british-team-hit-out-at-olympic-village-food_6699939_9.html|website=lemonde|language=en-gb}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Пасифика|first=Моана|date=2024-07-27|title=Их Британи түүхий махтай холбоотой гомдол гарсны дараа Парисын Олимпын тосгоны хоолноос татгалзжээ|url=https://www.nzherald.co.nz/sport/olympics/olympics-2024-great-britain-snub-paris-olympic-village-food-after-complaints-of-raw-meat/3CZQYPN7UNG3VLRTCBJZ2LM2SE/|website=nzherald}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2024-07-27|title=Их Британи тосгонд хоол ундны гомдол гарсны улмаас Олимпод туслах тогооч дууджээ|url=https://www.sportsnet.ca/olympics/article/great-britain-calls-in-emergency-chef-at-olympics-because-of-food-complaints-at-village/|website=sportsnet}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/food-news/paris-olympics-2024-athletes-raise-concerns-about-food-shortages-and-raw-meat-at-games-village/articleshow/112105201.cms|title=2024 оны Парисын Олимп: Тамирчид түүхий махаар үйлчлүүлэх талаар санаа зовж байна, Олимп хоол хүнсний хомсдолтой тэмцэж байна|date=2024-07-30|newspaper=The Times of India|access-date=2024-07-30|archive-date=2024-07-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20240731074313/https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/food-news/paris-olympics-2024-athletes-raise-concerns-about-food-shortages-and-raw-meat-at-games-village/articleshow/112105201.cms|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Агааржуулалт ===
Наадмын өмнөхөн Олимпын тосгон [[агаржуулалт|агааржуулагчгүй]] байхыг зарласан; байгаль орчныг хамгаалах хэмжүүрийн хувьд барилга байгууламжууд доторх температурыг гаднаасаа 6 °C илүү сэрүүн байлгахын тулд [[Газрын гүний дулааны халаалт|газрын гүний дулааны]] [[байгалийн хөргөлт]]ийн системийг ашиглах болно.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.latimes.com/opinion/story/2024-07-27/editorial-no-air-conditioning-paris-olympics-unfair-to-athletes |title=Редакц: Парист олимпын тамирчдад агааржуулагч байхгүй юу? Сайн санаа, гэхдээ муу санаа |website=[[Los Angeles Times]] |date=2024-07-27 |url-status=live |archive-date=2024-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728010832/https://www.latimes.com/opinion/story/2024-07-27/editorial-no-air-conditioning-paris-olympics-unfair-to-athletes}}&lt;/ref&gt; Үүнийг дараа Герман, Грек, Дани, Их Британи, Итали, Канад, Япон зэрэг олон багууд Наадамд өөрсдийн агааржуулагч төхөөрөмжөө нийлүүлэхээр шийджээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.eonline.com/news/1405347/the-truth-about-olympic-villages-air-conditioning-ban |title=Олимпын тосгоны агааржуулагчийг хориглосон тухай үнэн |date=2024-07-25 |last=Сантафлорентина |first=Хэйли |website=[[eonline.com]] |url-status=live |archive-date=2024-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240726020122/https://www.eonline.com/news/1405347/the-truth-about-olympic-villages-air-conditioning-ban}}&lt;/ref&gt; Уганда зэрэг ядуу буурай орны олимпын төлөөлөгчид тамирчдаа агааржуулагчаар хангаж чадахгүй байна гэж гомдолложээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.npr.org/2024/06/24/nx-s1-5017544/paris-olympics-air-conditioning-usa |title=Парис агааржуулагчгүй Олимпын тосгонтой болохыг хүсч байна. АНУ болон бусад баг үүнд тийм ч таатай хандсангүй |date=2024-06-24 |last=Трейсман |first=Рэйчел |website=[[NPR]] |url-status=live |archive-date=28 July 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728033128/https://www.npr.org/2024/06/24/nx-s1-5017544/paris-olympics-air-conditioning-usa}}&lt;/ref&gt;

=== Тээвэрлэлт ===
{{main|2024 оны Зуны Олимп, Паралимпын үеийн тээвэрлэлт}}
500 сая еврогийн хөрөнгө оруулалтыг&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{Cite web |date=2024-04-17 |title=Наадам хүртэл 100 хоног: Тээврийн төлөвлөгөө бэлэн боллоо |url=https://www.prnewswire.com/news-releases/one-hundred-days-to-the-games-transport-plan-ready-302118445.html |access-date=2024-07-25 |website=PR Newswire |publisher=Île-de-France Mobilités |language=en |archive-date=2024-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240507040908/https://www.prnewswire.com/news-releases/one-hundred-days-to-the-games-transport-plan-ready-302118445.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[Парисын метро]]ны өргөтгөл, 60 км дугуйн шинэ зам зэрэгт зориулж тээврийг сайжруулахад зориулжээ.&lt;ref name=&quot;24 June 20242&quot;&gt;{{Cite web |last1=Компаньон |first1=Себастиан |last2=Силлион |first2=Марион |date=2024-06-24 |title=Ligne 14 de Saint-Denis – Pleyel à l'aéroport d'Orly : &quot; Ces nouvelles stations, c'est vraiment waouh ! &quot; |trans-title=Сент-Денис - Плейелээс Орли нисэх онгоцны буудал хүртэлх 14-р шугам: &quot;Эдгээр шинэ станцууд үнэхээр гайхалтай!&quot; |url=https://www.leparisien.fr/info-paris-ile-de-france-oise/transports/ligne-14-de-saint-denis-pleyel-a-laeroport-dorly-ces-nouvelles-stations-cest-vraiment-waouh-24-06-2024-XCDH4PAG2RFYTLS4Z4VIVJT66Y.php |access-date=2024-06-24 |work=[[Le Parisien]] |language=fr-FR |archive-date=2024-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240624130514/https://www.leparisien.fr/info-paris-ile-de-france-oise/transports/ligne-14-de-saint-denis-pleyel-a-laeroport-dorly-ces-nouvelles-stations-cest-vraiment-waouh-24-06-2024-XCDH4PAG2RFYTLS4Z4VIVJT66Y.php |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Олимп, Паралимпын бүх байруудыг холбох 60 км дугуйн зам |url=https://www.paris.fr/en/pages/all-olympic-venues-to-be-accessible-by-bike-27091 |access-date=2024-07-25 |website=Paris.fr |language=en |archive-date=2024-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240613074527/https://www.paris.fr/en/pages/all-olympic-venues-to-be-accessible-by-bike-27091 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Парист ирсэн жуулчид наадмын үеэр нийтийн тээврээр энгийн 2,15 еврогийн оронд 4 еврогийн илүү өндөр үнэ төлнө. Энэ нь наадмын үеэр нийтийн тээврийн үйлчилгээний давтамж, цагийн нэмэгдлийн төлбөрийг төлөх бөгөөд үйлчилгээний үнэ дунджаар 15%-иар нэмэгдэнэ.&lt;ref name=&quot;:12&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Cite news |last=Виллшер |first=Ким |date=2024-05-06 |title=Парисын эрх баригчид Олимпын үеэр метроны явган аялал, автобусны зардлыг нэмжэ |url=https://www.theguardian.com/world/article/2024/may/06/paris-authority-slated-for-doubling-cost-of-metro-and-bus-trips-during-olympics |access-date=2024-07-25 |work=The Guardian |issn=0261-3077 |url-status=live |archive-date=2024-06-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240601114701/https://www.theguardian.com/world/article/2024/may/06/paris-authority-slated-for-doubling-cost-of-metro-and-bus-trips-during-olympics}}&lt;/ref&gt; Өмнөх наадмын нэгэн адил тамирчид, албаны хүмүүс болон хэвлэл мэдээллийнхэнд найдвартай аялах хугацааг баталгаажуулахын тулд 185 километр замын хөдөлгөөний зурвасыг ашиглана.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Voies olympiques et paralympiques réservées : quels sont les axes concernés dans Paris ? |url=https://www.paris.fr/pages/voies-olympiques-et-paralympiques-reservees-quels-sont-les-axes-concernes-dans-paris-27862 |trans-title=Олимп, Паралимпын замууд: Парист ямар маршрутууд өртөж байна вэ? |date=2024-07-11 |access-date=2024-07-25 |website=Paris.fr |language=fr |url-status=live |archive-date=2024-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240723152512/https://www.paris.fr/pages/voies-olympiques-et-paralympiques-reservees-quels-sont-les-axes-concernes-dans-paris-27862}}&lt;/ref&gt;

=== Сайн дурынхан ===
Парис-2024 Олимп, Паралимпын наадамд зориулсан сайн дурынхны платформ 2023 оны 3 сард олон нийтэд нээлттэй болсон. Энэхүү наадамд дэлхий даяар 45,000 сайн дурын ажилтан элсүүлэх төлөвтэй байсан.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://olympics.com/en/news/paris-2024-volunteer-programme-application-timeline |work=Олимп |title=Парис 2024 сайн дурын ажилтны хөтөлбөр: Хугацаа болон өргөдөл гаргах үйл явцыг дэлгэв |date=2022-10-18 |access-date=2024-02-10 |archive-date=2022-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221104120318/https://olympics.com/en/news/paris-2024-volunteer-programme-application-timeline |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Бүртгэл 2023 оны 5 сарын 3-нд дууссаны дараа Парисын Зохион байгуулах хороонд 300,000 гаруй өргөдөл ирүүлсэн нь өмнөх хоёр олимпод оролцох хүсэлт гаргагчдын тооноос давсан байна.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{cite news |last=Беркли |first=Жоф |date=2023-05-05 |title=Парис 2024-д 45,000 сайн дурын ажил хийхээр 300,000 гаруй өргөдөл ирэв |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1136665/paris-2024-volunteering-applications |access-date=2024-02-10 |work=Inside The Games |archive-date=2023-10-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231003044349/https://www.insidethegames.biz/articles/1136665/paris-2024-volunteering-applications |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Өргөдөл гаргагчдад 2023 оны 9 сараас 12 сарын хооронд өргөдлийн үр дүнгийн талаар мэдэгдэв.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Мэттьюс |first=Линдси |date=2023-04-14 |title=Та Парисын олимпод хэрхэн үнэ төлбөргүй оролцох боломжтойг эндээс үзнэ үү |url=https://www.afar.com/magazine/how-to-apply-to-volunteer-at-the-paris-2024-olympics |access-date=2024-02-10 |work=AFAR |archive-date=2023-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230608181027/https://www.afar.com/magazine/how-to-apply-to-volunteer-at-the-paris-2024-olympics? |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Аюулгүй байдлын үүднээс 800 гаруй өргөдөл гаргагчийг хассан бөгөөд тэдгээрийн 15 нь Fiche S гэсэн тэмдэгтэй байв.&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-04-01 |title=Аюулгүй байдлын үүднээс 800 хүнийг Парисын олимпоос хасав: Дотоод хэргийн яам |url=https://www.rfi.fr/en/france/20240401-800-excluded-from-paris-olympics-over-security-fears-interior-ministry |access-date=2024-04-01 |work=[[Radio France Internationale|RFI]] |archive-date=2024-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402015717/https://www.rfi.fr/en/france/20240401-800-excluded-from-paris-olympics-over-security-fears-interior-ministry}}&lt;/ref&gt;

=== Бамбарын буухиа ===
{{main|2024 оны Зуны Олимпын бамбарын буухиа}}
[[File:Carcassonne, Relais de la flamme olympique Paris 2024 (112).jpg|thumb|[[Каркасон]] дахь хоёр бамбар зөөгч]]
Олимпын бамбарыг 4-р сарын 16-нд Грекийн [[Олимп, Грек|Олимпод]] наадам эхлэхээс 100 хоногийн өмнө [[Олимпын гал]]ыг асааснаар эхэлсэн юм. Грекийн сэлүүрт завины тамирчин [[Стефанос Дускос]] анхны бамбар зөөгч байсан бөгөөд усанд сэлэгч [[Лор Маноду]] Францын анхны бамбар зөөгч байсан.&lt;ref name=&quot;100d&quot;&gt;{{Cite press release |url=https://press.paris2024.org/news/100-days-before-the-games-france-prepares-to-welcome-the-olympic-flame-of-paris-2024-85e8-7578a.html |title=Наадмаас 100 хоногийн өмнө: Франц 2024 оны Парисын олимпын бамбарыг угтан авахад бэлдэж байна |date=2024-04-16 |website=paris2024.com |access-date=2024-05-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240425061055/https://press.paris2024.org/news/100-days-before-the-games-france-prepares-to-welcome-the-olympic-flame-of-paris-2024-85e8-7578a.html |archive-date=2024-04-25 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-04-15 |author=Пиказо, Раул Даффунчио |title=Олимпын галыг энэ мягмар гарагт Эртний Олимпиад асаана |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1144691/olympic-flame-ancient-olympia-tuesday |archive-url=https://web.archive.org/web/20240415173347/https://www.insidethegames.biz/articles/1144691/olympic-flame-ancient-olympia-tuesday |archive-date=2024-04-15 |access-date=2024-04-15 |website=Inside the Games |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Тэрээр мөн усанд сэлэгч [[Флоран Маноду]] (түүний дүү), паратриатлонч Мона Францис, пара тамирчин [[Димитри Паваде]] нартай хамт бамбарыг буухиалах дөрвөн ахмадын нэгээр сонгогджээ.&lt;ref&gt;{{Cite press release |url=https://press.paris2024.org/news/laure-manaudou-first-french-torchbearer-at-olympia-a449-7578a.html |title=Лор Маноду, Олимпиа дахь анхны Францын бамбар зөөгч |website=paris2024.com |date=2024-04-15 |access-date=2024-05-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240425061057/https://press.paris2024.org/news/laure-manaudou-first-french-torchbearer-at-olympia-a449-7578a.html |archive-date=2024-04-25 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |date=2024-04-16 |author=Салгуэро, Дэвид Рубио |title=Лор Маноду, Олимпиа дахь анхны Францын бамбар зөөгч |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1144696/laure-manaudou-first-french-torchbearer |archive-url=https://web.archive.org/web/20240416090215/https://www.insidethegames.biz/articles/1144696/laure-manaudou-first-french-torchbearer |archive-date=2024-04-16 |access-date=2024-04-16 |website=Inside the Games |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Бамбарын буухиа 10,000 бамбар зөөгчтэй байх бөгөөд Францын 65 нутаг дэвсгэрийн 400 гаруй суурингаар зочлох төлөвтэй байна.&lt;ref name=&quot;100d&quot; /&gt; 5 сарын 18-нд [[Шинэ Каледони]] дахь буухианы хэсэг [[2024 оны Шинэ Каледонийн эмх замбараагүй байдал|нийгэмлэгт эмх замбараагүй байдал]] үүссэний улмаас цуцлагдсан гэж мэдээлсэн.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.lemonde.fr/en/france/article/2024/05/18/new-caledonia-removed-from-olympic-torch-s-route-following-unrest_6671869_7.html |title=Шинэ Каледони  эмх замбараагүй байдлын улмаас Олимпын бамбарын замаас хасагдав |date=2024-05-18 |work=[[Le Monde]] |access-date=2024-05-20 |archive-date=2024-05-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240519034649/https://www.lemonde.fr/en/france/article/2024/05/18/new-caledonia-removed-from-olympic-torch-s-route-following-unrest_6671869_7.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Тасалбар ===
Тоглолтын 10 сая тасалбараас 9.5 сая нь зарагдсан. Хэд хэдэн спортын төрөлд дээд амжилт тогтоосон байна.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sportspromedia.com/insights/analysis/paris-2024-olympics-stats-ticket-sales-viewership-tiktok-social-media-merch-sales/|title=Парис 2024: Цэнгэлдэх хүрээлэнгүүд дүүрэн, үзэгчдийн тоо, Олимпын вируст маффинууд|date=2024-08-15|work=SportsPro|access-date=2024-08-19|archive-date=2024-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240815234222/https://www.sportspromedia.com/insights/analysis/paris-2024-olympics-stats-ticket-sales-viewership-tiktok-social-media-merch-sales/#:~:text=More%20than%209.5%20million%20out,1%2C068%2C032%20set%20at%20Atalanta%201996.|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;

== Наадам ==
=== Нээлтийн ажиллагаа ===
{{Main|2024 оны Зуны Олимпын нээлтийн ёслол}}
[[File:Vasque Olympique Jardin Tuileries - Paris I (FR75) - 2024-08-07 - 18.jpg|thumb|Тоглоомын үеэр [[Тюйлри цэцэрлэгт хүрээлэн|Тюйлри цэцэрлэгт хүрээлэнгийн]] дээгүүр нисэж буй [[2024 оны Зуны Олимпын наадмын тогоо|тогоо]]. [[LED гэрэл|LED]] болон [[Аэрозоль шүршигч|аэрозоль]] нь галын хуурмаг байдлыг бий болгосон бол [[Олимпын дөл]] өөрөө ойролцоох жижиг [[дэнлүү]]нд хадгалагдаж байв.]]

Нээлтийн ёслол 2024 оны 7 сарын 26-ны [[Төв Европын Зуны Цаг]]аар 19:30 (Монголын цагаар 01:30) цагт эхэлсэн.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Даффунчио Пиказо |first=Рауль |date=2024-03-09 |title=Парис 2024: Нээлтийн ажиллагаа 19:30 цагт эхэлнэ |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1144138/paris-2024-opening-ceremony-start-1930 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240309161535/https://www.insidethegames.biz/articles/1144138/paris-2024-opening-ceremony-start-1930 |archive-date=2024-03-09 |access-date=2024-03-09 |website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt; [[Тома Жолли|Тома Жоллигийн]] найруулсан&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-01-26 |title=Tears and fears for the man planning Paris Olympics show |url=https://www.france24.com/en/live-news/20240126-tears-and-fears-for-the-man-planning-paris-olympics-show |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240126064523/https://www.france24.com/en/live-news/20240126-tears-and-fears-for-the-man-planning-paris-olympics-show |archive-date=2024-01-26 |access-date=2024-01-27 |website=France 24 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Павитт |first=Майкл |date=2022-09-21 |title=2024 оны Олимпын Сена гол дээрх нээлтийн ёслолын уран сайхны удирдагчийг томилов |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1128301/jolly-ceremony |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220921203109/https://www.insidethegames.biz/articles/1128301/jolly-ceremony |archive-date=2022-09-21 |access-date=2022-09-21 |website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ceremonies&quot;&gt;{{cite web |date=2022-09-21 |title=Францын тайзны найруулагч Тома Жолли, кино найруулагч Мишель Хазанависью нар 2024 оны Парисын олимпын нээлт, хаалтын ёслолыг найруулна. |url=https://www.espn.com/olympics/story/_/id/34636158/paris-appoints-french-stage-director-thomas-jolly-opening-closing-ceremonies-2024-olympics |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230125224002/https://www.espn.com/olympics/story/_/id/34636158/paris-appoints-french-stage-director-thomas-jolly-opening-closing-ceremonies-2024-olympics |archive-date=2023-01-25 |access-date=2023-01-25 |language=en |website=[[ESPN.com]] |agency=Associated Press}}&lt;/ref&gt; энэ удаагийн нээлт нь уламжлалт цэнгэлдэх хүрээлэнгийн гадна зохион байгуулагдсан анхны зуны Олимпын нээлт байсан; [[2024 оны Зуны Олимпын үндэстнүүдийн жагсаал|тамирчдын жагсаал]] [[Аустерлицийн гүүр|Аустерлицийн гүүрээс]] [[Йенийн гүүр]] хүртэл [[Сена мөрөн|Сена мөрний]] дагуу завины жагсаал хэлбэрээр явагдсан бөгөөд маршрутын дагуух янз бүрийн дурсгалт газруудад соёлын хэсгүүд явагдсан.&lt;ref name=&quot;:82&quot; /&gt; Ёслол нь [[Францын түүх]]эн дэх онцгой мөчүүдийг онцолж, хайр ба &quot;хүн төрөлхтөн&quot;-ийн ерөнхий сэдвээр онцлон тэмдэглэнэ гэж Жолли мэдэгдэв.&lt;ref name=&quot;:82&quot;&gt;{{Cite news |last=Портер |first=Кэтрин |date=2024-07-24 |title=Парисын олимп эхлэхэд Сена мөрөн тайз болно |url=https://www.nytimes.com/2024/07/24/world/olympics/thomas-jolly-olympics-opening-ceremony.html |url-access=limited |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240725232006/https://www.nytimes.com/2024/07/24/world/olympics/thomas-jolly-olympics-opening-ceremony.html |archive-date=2024-07-25 |access-date=2024-07-25 |work=[[The New York Times]] |issn=1553-8095}}&lt;/ref&gt; Дараа нь тамирчид [[Эйфелийн цамхаг|Эйфелийн цамхгийн]] өмнөх [[Трокадерогийн цэцэрлэгт хүрээлэн]]д болсон албан ёсны протоколд оролцсон.&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;{{Cite news |last=Претот |first=Жулиен |date=2023-12-21 |title=Парис 2024 нээлтийн ёслолын төлөвлөгөөтэй байна |url=https://www.reuters.com/sports/paris-2024-has-contingency-plans-opening-ceremony-2023-12-21/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231221231956/https://www.reuters.com/sports/paris-2024-has-contingency-plans-opening-ceremony-2023-12-21/ |archive-date=2023-12-21 |access-date=2023-12-21 |work=[[Ройтерс агентлаг|Ройтерс]]}}&lt;/ref&gt; Ойролцоогоор 326,000 тасалбар Сена мөрний дагуух газруудаар үзэх зорилгоор зарагдсанаас 222,000 тасалбарыг наадмын сайн дурынхан, залуучууд, орлого багатай гэр бүлүүдэд тараасан байна.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-03-05 |title=Парисын олимпын нээлтийн ёслолын 326 мянган тасалбар зарагдана гэж сайд мэдэгдэв |url=https://www.france24.com/en/live-news/20240305-326-000-tickets-for-paris-olympics-opening-ceremony-minister-says |access-date=2024-07-22 |website=France 24 |agency=AFP |language=en |archive-date=2024-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728154244/https://www.france24.com/en/live-news/20240305-326-000-tickets-for-paris-olympics-opening-ceremony-minister-says |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

Ёслолын арга хэмжээнд Америкийн дуучин [[Лэди Гага]],&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Кесласси |first=Эльза |date=2024-07-28 |title=Олимпын бүжиг дэглээч Лэди Гагатай хамтран нээлтийн тоглолтоо бэлдэж байгаа бөгөөд борооны улмаас яагаад тоглолтыг хойшлуулах дөхөв |url=https://variety.com/2024/music/global/lady-gaga-zizi-jeanmaire-performance-rain-olympics-choreographer-1236087753/ |archive-url=https://archive.ph/uiVKi |archive-date=2024-07-28 |website=[[Variety Magazine]]}}&lt;/ref&gt; Франц-Малийн дуучин [[Ая Накамура]], хүнд металлын хамтлаг [[Гожира]], сопрано Марина Виотти,&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{cite news |last=Толентино |first=Дайсиа |date=2024-07-26 |title=Селин Дион, Лэди Гага нар Олимпын нээлтийн ёслолын үеэр дуулна |url=https://www.nbcnews.com/news/olympic-opening-ceremony-celine-dion-lady-gaga-paris-rcna163793 |access-date=2024-07-28 |work=[[NBC News]] |url-status=live |archive-date=2024-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728111052/https://www.nbcnews.com/news/olympic-opening-ceremony-celine-dion-lady-gaga-paris-rcna163793}}&lt;/ref&gt; [[Аксел Сен-Сирел]] ([[Их Ордон (Франц)|Их Ордны]] дээр Францын төрийн дуулал &quot;[[La Marseillaise|Ла Марсельезыг]]&quot; дуулсан),&lt;ref name=&quot;RMC1&quot;&gt;{{cite web |title=JO 2024: qui est Axelle Saint-Cirel, qui a interprété &quot;La Marseillaise&quot; durant la cérémonie d'ouverture? |url=https://rmcsport.bfmtv.com/jeux-olympiques/people/jo-2024-qui-est-axelle-saint-cirel-qui-a-interprete-la-marseillaise-durant-la-ceremonie-d-ouverture_AN-202407260623.html |trans-title=2024 оны Олимп: Нээлтийн ёслолын үеэр &quot;Ла Марсельеза&quot; дуулсан Аксел Сен-Сирел гэж хэн бэ? |last=Пьер |first=Бенжамин |date=2024-07-26 |access-date=2024-07-26 |website=RMC Sport Jeux Olympiques |language=fr |url-status=live |archive-date=27 July 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727050845/https://rmcsport.bfmtv.com/jeux-olympiques/people/jo-2024-qui-est-axelle-saint-cirel-qui-a-interprete-la-marseillaise-durant-la-ceremonie-d-ouverture_AN-202407260623.html}}&lt;!-- auto-translated from French by Module:CS1 translator --&gt;&lt;/ref&gt; реппер [[Rim'K]],&lt;ref&gt;{{Cite web |last1=Блейк |first1=Мередит |last2=МакНамара |first2=Мэри |date=2024-07-26 |title=Олимп 2024: Селин Дион Эйфелийн цамхгийн орой дээрх гайхалтай нээлтийн ёслолыг хааж байна |url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/tv/story/2024-07-26/paris-olympics-opening-ceremony-live-updates |access-date=2024-07-29 |website=Los Angeles Times |language=en-US |url-status=live |archive-date=2024-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240730193917/https://www.latimes.com/entertainment-arts/tv/story/2024-07-26/paris-olympics-opening-ceremony-live-updates}}&lt;/ref&gt; [[Филипп Катерин]] (Грекийн бурхан [[Дионис]]ын дүрийг бүтээсэн), [[Жульетт Арманет]], [[Софиан Памарт]] болон [[Селин Дион]] нар хөгжмийн үзүүлбэр үзүүлсэн.&lt;ref name=&quot;:6&quot; /&gt; Наадмыг ерөнхийлөгч Эмманюэл Макрон албан ёсоор нээсэн.&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2024-07-27 |title=Макрон Францыг &quot;маш их бахархалтай&quot; болгосон Олимпын нээлтийн ёслолыг магтлаа |url=https://www.lemonde.fr/en/sports/article/2024/07/27/macron-praises-olympics-opening-ceremony-that-made-france-extremely-proud_6701571_9.html |access-date=2024-07-29 |work=Le Monde |language=en |archive-date=2024-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240729042831/https://www.lemonde.fr/en/sports/article/2024/07/27/macron-praises-olympics-opening-ceremony-that-made-france-extremely-proud_6701571_9.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; [[Гваделуп]]ын жүдоч [[Тедди Ринер]], гүйлтийн тамирчин [[Мари-Жозе Перек]] нарын асаасан Олимпын тогоо нь 30 метр өндөр гели бөмбөрцөг бүхий халуун [[агаарын бөмбөлөг]] загвартай; шөнийн цагаар [[Тюйлри цэцэрлэгт хүрээлэн|Тюйлри цэцэрлэгт хүрээлэнгийн]] дээгүүр агаарт хөвөх боломжтой. Анхны удаа тогоог шаталтаар гэрэлтүүлээгүй; дөлийг [[LED гэрэл|LED гэрэлтүүлгийн]] систем болон аэрозолийн усны тийрэлтэт онгоцоор дуурайлган хийв.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Васавда |first=Михир |date=2024-07-28 |title=40 LED гэрэл, гэрэлтүүлэх зориулалттай усны уурын үүл, 200 өндөр даралтын манантай цорго: Парисын олимпын нисдэг тогоо хэрхэн ассан вэ |url=https://indianexpress.com/article/sports/sport-others/paris-2024-olympics-cauldron-opening-ceremony-9479655/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240728015312/https://indianexpress.com/article/sports/sport-others/paris-2024-olympics-cauldron-opening-ceremony-9479655/ |archive-date=2024-07-28 |access-date=2024-07-28 |work=[[The Indian Express]]}}&lt;/ref&gt;

Нээлтийн ёслол дээр нэг хэсэг [[сүүлчийн оройн зоог]]ийг дуурайлгасан гэж маргаан дэгдээв. Зохион байгуулагчид маргаан гаргасандаа уучлалт гуйсан.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/article/2024/jul/28/paris-olympics-organisers-apologise-to-christians-for-last-supper-parody |work=The Guardian |date=2024-07-28 |last=Giuffrida |first=Angela |title= Парисын олимпыг зохион байгуулагчид &quot;Сүүлчийн оройн зоог&quot;-ийг санамсаргүй элэглэсэндээ Христийн шашинтнуудаас уучлалт гуйв |access-date= 2024-07-31 |url-status=live |archive-date=2024-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240729120659/https://www.theguardian.com/sport/article/2024/jul/28/paris-olympics-organisers-apologise-to-christians-for-last-supper-parody}}&lt;/ref&gt; Олимпын Дэлхийн Номын Сан болон баримт шалгагчид энэ хэсэг нь Сүүлчийн зоогийн элэглэл байсан гэсэн тайлбарыг хожим үгүйсгэх болно. Мөн [[Олимпын далбаа]]г буруу харуулж мандуулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-07-27 |title=Олимпын онцлох үйл явдлууд: Парист далбааг буруу харуулж өргөв |url=https://www.bbc.com/sport/olympics/videos/c3gdyy00733o |access-date=2024-08-05 |website=BBC Sport |language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2024-07-26|title=Бороонд норсон нээлтийн ёслолын төгсгөлд Олимпын далбааг дээш доош өргөв|url=https://www.independent.co.uk/sport/olympics/olympic-flag-upside-down-paris-2024-b2586729.html|access-date=2024-08-05|website=The Independent|language=en-GB|url-status=live|archive-date=2024-07-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20240726221523/https://www.independent.co.uk/sport/olympics/olympic-flag-upside-down-paris-2024-b2586729.html}}&lt;/ref&gt;

Нээлтийн ёслолын өдөр Парист гэрэл тасарсан гэх мэдээлэл байсан ч мөн үгүйсгэсэн.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Кулунда |first=Мэри |date=2024-08-06 |title=Олимпын нээлтийн ёслолын дараа Парисын цахилгаан тасарсан тухай бичлэгүүд хэтрүүлэгтэй байна |url=https://factcheck.afp.com/doc.afp.com.368R2GT |access-date=2024-08-06 |website=AFP |archive-url=https://web.archive.org/web/20240823134827/https://factcheck.afp.com/doc.afp.com.368R2GT |archive-date=2024-08-23 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Спорт ===
[[File:2017-07 Natural Games extreme racing 09.jpg|thumb|[[Каноэ слалом#Каяк кросс|Каяк кросс]] ''(зураг дээр)'' болон [[кайтбординг]] нь олимпын үндсэн хөтөлбөрт анх удаагаа орсон.]]
[[File:Dancesport at the 2018 Summer Youth Olympics – Mixed Team – Quarterfinal 4 62.jpg|thumb|[[брейк бүжиг|Брейкинг]] (зураг дээр) нь [[скейтбординг]], [[спорт авиралт]], [[серфинг]] зэрэг дөрвөн нэмэлт спортын төрлийн нэгээр сонгогдсон.]]

2024 оны Зуны Олимпын хөтөлбөрт нийт 48 төрлийг багтаасан 32 спортын 329 тэмцээн багтсан.&lt;ref&gt;{{cite news|date=2024-02-07|title=Олимпыг зохион байгуулагчид Парисын наадамд зориулж хэдэн арван мянган шинэ тасалбар гаргахаар болжээ|url=https://www.usatoday.com/story/sports/olympics/2024/02/07/olympic-organizers-to-release-tens-of-thousands-of-new-tickets-for-the-paris-games/72505000007/|access-date=2024-08-02|work=[[USA Today]]|agency=[[Associated Press]]|url-status=live|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209043331/https://www.usatoday.com/story/sports/olympics/2024/02/07/olympic-organizers-to-release-tens-of-thousands-of-new-tickets-for-the-paris-games/72505000007/}}&lt;/ref&gt; Үүнд 2016, 2020 онд зохиогдсон Олимпын 28 &quot;үндсэн&quot; спорт,&lt;ref&gt;{{cite web|date=2017-09-15|title=Парис 2024 оны Олимпын үндсэн спортод өөрчлөлт ороогүй|url=http://aroundtherings.com/site/A__61566/Title__No-Changes-in-Core-Olympic-Sports-for-Paris-2024/292/Articles|archive-url=https://web.archive.org/web/20210419090951/http://aroundtherings.com/site/A__61566/Title__No-Changes-in-Core-Olympic-Sports-for-Paris-2024/292/Articles|archive-date=2021-04-19|access-date=2023-01-16|website=Around the Rings}}&lt;/ref&gt; Парисын Зохион байгуулах хорооноос санал болгосон нэмэлт спортын 4 төрөл багтсан: [[Брейк бүжиг 2024 оны Зуны Олимпод|брейк бүжиг]], [[Скейтбординг 2024 оны Зуны Олимпод|скейтбординг]], [[Спорт авиралт 2024 оны Зуны Олимпод|спорт авиралт]] болон [[Серфинг 2024 оны Зуны Олимпод|серфинг]].&lt;ref name=&quot;auto&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;itg20180719&quot;&gt;{{cite web|last=Даймонд|first=Жеймс|date=2018-07-19|title=Парисын 2024 оны шинэ спортод хоёр үе шаттай сонгон шалгаруулах үйл явц батлагдсан боловч эспортыг авч үзэхгүй|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1067685/two-phase-selection-process-confirmed-for-new-paris-2024-sports-as-esports-told-it-cannot-be-considered|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220413045225/https://www.insidethegames.biz/articles/1067685/two-phase-selection-process-confirmed-for-new-paris-2024-sports-as-esports-told-it-cannot-be-considered|archive-date=2022-04-13|access-date=2018-07-19|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IOCConfirm2&quot;&gt;{{cite web|date=2020-12-07|title=Парис 2024 оны Олимпын спортын хөтөлбөрийн гол цөм нь жендэрийн тэгш байдал ба залуучууд|url=https://olympics.com/ioc/news/gender-equality-and-youth-at-the-heart-of-the-paris-2024-olympic-sports-programme|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210512070259/https://olympics.com/ioc/news/gender-equality-and-youth-at-the-heart-of-the-paris-2024-olympic-sports-programme|archive-date=2021-05-12|access-date=2023-04-17|publisher=Олон Улсын Олимпын Хороо}}&lt;/ref&gt; Хүндийн өргөлтөөс дөрвөн төрөл хасагдсан. Сэлүүрт завины төрөлд хоёр спринт төрөл хоёр слалом төрлөөр солигдож, нийт төрөл 16 болсон. Спорт авиралтын хувьд өмнөх &quot;хосолсон&quot; төрөл нь [[хурдан авиралт]], [[Боулдеринг#Өрсөлдөөнт боулдеринг|боулдер]]-ба-[[өндөрт авиралт]] гэсэн хоёр тусдаа төрөлд хуваагдсан.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Парис 2024 Олимпын наадмын албан ёсны хөтөлбөр (Англи хувилбар)|url=https://stillmed.olympics.com/media/Documents/Olympic-Games/Paris-2024/Paris-2024-Event-Programme.pdf|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240523055122/https://stillmed.olympics.com/media/Documents/Olympic-Games/Paris-2024/Paris-2024-Event-Programme.pdf|archive-date=2024-05-23|access-date=2024-06-12|website=stillmed.olympics.com}}&lt;/ref&gt;

Парис 2017 оны 8 сард зохион байгуулах саналаа тавьж байх үед Парисын Зохион байгуулах хороо 2024 онд өрсөлдөөнт [[цахим спорт]]ын арга хэмжээг зохион байгуулах боломжийн талаар ОУОХ болон мэргэжлийн цахим спортын байгууллагуудтай яриа хэлэлцээ хийх хүсэлтэй байгаагаа зарласан.&lt;ref&gt;{{cite web|date=2017-08-08|title=Парисын олимпын эрх олгох хороо 2024 оны Олимпын хөтөлбөрт эспортод нээлттэй байна.|url=http://www.espn.co.uk/olympics/story/_/id/20286757/paris-open-esports-competition-2024-summer-olympics|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20171124080424/http://www.espn.co.uk/olympics/story/_/id/20286757/paris-open-esports-competition-2024-summer-olympics|archive-date=2017-11-24|access-date=2017-08-09|work=ESPN|agency=[[Associated Press]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Моррис|first=Крис|date=2017-08-09|title=Видео тоглоомууд 2024 оны Олимпын нэг хэсэг болж магадгүй|url=http://fortune.com/2017/08/09/video-games-2024-olympics/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220412102136/https://fortune.com/2017/08/09/video-games-2024-olympics/|archive-date=2022-04-12|access-date=2023-01-16|work=Fortune|language=en}}&lt;/ref&gt; 2018 оны 7 сард ОУОХ 2024 оны Олимпод цахим спортыг харж үзэхгүй гэдгийг баталсан.&lt;ref name=&quot;itg20180719&quot;/&gt; 2019 оны 6 сард болсон [[ОУОХ-ны 134-р чуулга]]наар Парисын Зохион байгуулах хорооноос санал болгож буй [[Скейтбордингийн төрөл Зуны Олимпод|скейтбординг]], [[Спорт авиралтийн төрөл Зуны Олимпод|спорт авиралт]], [[Серфингийн төрөл Зуны Олимпод|серфинг]] зэрэг 2020 онд анх орсон гурван спортын төрөл болох [[Брейк бүжиг 2024 оны Зуны Олимпод|брейк бүжиг]] гэсэн нэмэлт спортыг баталсан.&lt;ref&gt;{{cite web|date=2019-02-21|title=Олимпын наадам: Парисын зохион байгуулагчид ОУОХ-нд 2024 онд брейк бүжигийг шинэ спорт болгохыг санал болгож байна|url=https://www.bbc.com/sport/olympics/47317052|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220222092846/https://www.bbc.com/sport/olympics/47317052|archive-date=2022-02-22|access-date=2019-02-24|work=BBC Sport}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{cite web|date=2019-06-25|title=Олимпын наадам: Брейк бүжгийн тэмцээн Парис 2024-д нэг алхам ойртож байна|url=https://www.bbc.com/sport/olympics/48762089|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220422161848/https://www.bbc.com/sport/olympics/48762089|archive-date=2022-04-22|access-date=2019-06-26|work=BBC Sport}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;itg20180719&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;IOCConfirm2&quot; /&gt;

2024 оны Парисын олимпод хэд хэдэн шинэ арга хэмжээ, хэлбэрийг нэвтрүүлсэн. &quot;Олимпын Формула-1&quot; гэгдсэн [[Formula Kite]] анхны удаагаа эрэгтэй, эмэгтэй төрөлтэй зохион байгуулагдсан.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Смит |first=Александр |date=2024-08-04 |title=Olympics-Sailing-Kiteboarding comes of age as the Formula One of the Games |work=Ройтерс |url=https://www.reuters.com/sports/olympics/olympics-sailing-kiteboarding-comes-age-formula-one-games-2024-08-04/ |url-status=live |access-date=2024-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240807120000/https://www.reuters.com/sports/olympics/olympics-sailing-kiteboarding-comes-age-formula-one-games-2024-08-04/ |archive-date=2024-08-07}}&lt;/ref&gt; Каяк кросс мөн дебютээ хийсэн бөгөөд дөрвөн тамирчин олон хаалгатай зам дээр өөр хоорондоо уралдсан нь Олимпын каноэ слаломын түүхэн дэх анхны уралдаан болсон юм. Спорт авиралт нь хурдны төрлөөс гадна боулдеринг болон өндөр авиралтын хосолсон төрөлд хуваагдан шинэ хэлбэрээр эргэн ирсэн. Токиод нээлтээ хийсэн 3х3 сагсан бөмбөгийн төрөл 8 сарын 5-нд [[Эв нэгдлийн талбай (Парис)|Эв нэгдлийн талбайд]] болохоор товлогдсон шигшээ тоглолттой эргэн ирсэн. Спортын бусад төрлүүдэд орсон өөрчлөлтүүд гэвэл уран сайхны сэлэлтэд эрэгтэйчүүдийн төрөл, боксын төрөлд эмэгтэйчүүдийн шинэ жингийн ангилал болон хөнгөн атлетикийн хөнгөн атлетикийн марафон алхалтын холимог буухиа гүйлт нэмэгдсэн юм.&lt;ref&gt;{{cite web|date=2023-08-07|title=2024 оны Олимпын шинэ спорт, арга хэмжээ|url=https://www.nbcphiladelphia.com/paris-2024-summer-olympics/new-sports-events-2024-olympics-paris/3906086/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240807120000/https://www.nbcphiladelphia.com/paris-2024-summer-olympics/new-sports-events-2024-olympics-paris/3906086/|archive-date=2024-08-07|access-date=2024-08-08|work=NBC Philadelphia}}&lt;/ref&gt;

{{Div col|colwidth=20em}}
* {{GamesSport|Бадминтон|Events=5|Format=d}}
* {{GamesSport|Байт харваа|Events=5|Format=d}}
* {{GamesSport|Бокс|Events=13|Format=d}}
* {{GamesSport|Бөх|Format=d}}
** Сонгомол &lt;small&gt;(6)&lt;/small&gt;
** Чөлөөт &lt;small&gt;(12)&lt;/small&gt;
* {{GamesSport|Брейк бүжиг|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Буудлага|Events=15|Format=d}}
* {{GamesSport|Волейбол|Format=d}}
** Волейбол &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** Элсний волейбол &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
* {{GamesSport|Гандбол|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Гимнастик|Format=d}}
** Спорт &lt;small&gt;(14)&lt;/small&gt;
** Трамполин &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** Уран сайхны &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
* {{GamesSport|Гольф|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Далбаат завь|Events=10|Format=d}}
* {{GamesSport|Жүдо|Events=15|Format=d}}
* {{GamesSport|Зүлэгний хоккей|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Каноэ|Format=d}}
** Слалом &lt;small&gt;(6)&lt;/small&gt;
** Спринт &lt;small&gt;(10)&lt;/small&gt;
* {{GamesSport|Морин спорт|Format=d}}
** Гурван төрөлт &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** Уран явдал &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** Харайлт &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
* {{GamesSport|Орчин үеийн таван төрөлт|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Регби-7|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Сагсан бөмбөг|Format=d}}
** Сагсан бөмбөг &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** 3×3 сагсан бөмбөг &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
* {{GamesSport|Серфинг|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Скейтбординг|Events=4|Format=d}}
* {{GamesSport|Спорт авиралт|Events=4|Format=d}}
* {{GamesSport|Сэлүүрт завь|Events=14|Format=d}}
* {{GamesSport|Теннис|Events=5|Format=d}}
* {{GamesSport|Триатлон|Events=3|Format=d}}
* {{GamesSport|Туялзуур сэлэм|Events=12|Format=d}}
* {{GamesSport|Тэквондо|Events=8|Format=d}}
* {{GamesSport|Унадаг дугуйн спорт|Format=d}}
** Засмал замын уралдаан &lt;small&gt;(4)&lt;/small&gt;
** BMX чөлөөт үзүүлбэр &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** BMX уралдаан &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
** Налуу замын уралдаан &lt;small&gt;(12)&lt;/small&gt;
** Уулын дугуй &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
* Усан спорт
** {{GamesSport|Марафон сэлэлт|Events=2|Format=d}}
** {{GamesSport|Уран сайхны сэлэлт|Events=2|Format=d}}
** {{GamesSport|Усанд үсрэлт|Events=8|Format=d}}
** {{GamesSport|Усанд сэлэлт|Events=35|Format=d}}
** {{GamesSport|Усны поло|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Хөлбөмбөг|Events=2|Format=d}}
* {{GamesSport|Хөнгөн атлетик|Events=48|Format=d}}
* {{GamesSport|Хүндийн өргөлт|Events=10|Format=d}}
* {{GamesSport|Ширээний теннис|Events=5|Format=d}}
{{Div col end}}

=== Өмнөх Олимпын медалийн дахин хуваарилалт ===
Баярын арга хэмжээнээс гадна Аваргуудын цэцэрлэгт хүрээлэнд [[2000 оны Зуны Олимп|2000 он]] хүртэлх Олимпын медалийг дахин хуваарилах ёслолыг хийхээр төлөвлөсөн. ОУОХ-ны шинэ дүрэм, протоколын дагуу Бээжингийн [[2022 оны Өвлийн Олимп]]ын [[Уран гулгалт 2022 оны Өвлийн Олимпод – Багийн төрөл|уран гулгалтын багийн төрлийн]] нэг медалийг дахин хуваарилах ёслол 8 сарын 7-нд болсон. Энэ нь анхны алтан медальт ОХУ-ын [[Камила Валиева|Камила Валиевагаас]] 2021 онд [[триметазидин]] илэрсэн нь тогтоогдсоны дараа хойшилсон анхны Олимпын медаль гардуулах ёслол байсан. 2024 оны 1 сард [[Спортын Арбитрын Шүүх]] допингийн эсрэг дүрэм зөрчсөн гэж үзэн Валиеваг 2021 оны 12 сарын 25-ны өдрөөс дөрвөн жилийн хугацаагаар хасч, улмаар [[Олон Улсын Тэшүүрийн Холбоо]] Валиевагийн оноог хасч, АНУ-ыг алт, Японыг мөнгөн медаль болгон ахиулсан.

ОУОХ-ны Медалийг дахин хуваарилах шинэ дүрмийн дагуу 2024 оны Зуны Олимпын наадмын үеэр алт, мөнгөн медалийг дахин хуваарилах ёслолын үеэр ОУОХ, ОУТХ болон АНУ, Японы Үндэсний Олимпын Хорооноос медаль гардуулах ёслолыг зохицуулсан. 2022 оны Олимпын дууг медаль гардуулах ёслолд ашигласан ч хоёр баг 2024 оны Олимпын үндэсний хувцастай байсан бөгөөд 2022 онд [[COVID-19 цар тахал|COVID-19 цар тахлын]] улмаас үзэгчдийн тоо цөөрсөн 2022 оны Өвлийн Олимпын наадмаас хойш анхны дүүрэн үзэгчтэй медаль гардуулах ёслол байсан юм.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Манн|first=Брайн|date=2024-07-25|title=АНУ-ын уран гулгагчид Валиевагийн допингийн улмаас саатсаны дараа багийн алтан медаль хүртэх гэж байна|url=https://www.npr.org/2024/07/25/nx-s1-5051796/u-s-team-figure-skaters-beijing-gold-kamila-valieva-doping|access-date=2024-07-29|website=[[NPR]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240807202208/https://www.npr.org/2024/07/25/nx-s1-5051796/u-s-team-figure-skaters-beijing-gold-kamila-valieva-doping|archive-date=2024-08-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite tweet|author=International Olympic Committee Media|number=1817853447032418723|user=iocmedia|title=Medal allocation announcement Olympic medal allocation ceremonies for the @ISU_Figure Figure Skating Team Event from Beijing 2022 will be held at the Champions Park at 5 pm on 7 August. Other Olympic medal reallocation ceremonies will be held on 9 of August, with a 13:45 start. #Paris2024|date=2024-07-29|access-date=2024-07-29|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240729092330/https://x.com/iocmedia/status/1817853447032418723|archive-date=29 July 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Йаннакони|first1=Эмили|title=Хоёр жил гаруйн дараа АНУ-ын уран гулгалтын баг олимпын алтан медаль хүртэв (NBC Olympics)|url=https://www.nbcolympics.com/news/more-two-years-later-us-figure-skating-team-receives-olympic-gold-medals|access-date=2024-08-07|work=NBC Olympics|publisher=NBCUniversal|date=2024-08-07|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240807173352/https://www.nbcolympics.com/news/more-two-years-later-us-figure-skating-team-receives-olympic-gold-medals|archive-date=2024-08-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=“Бээжин 2022” допингийн түүх Парист өндөрлөлөө|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1147602/2022-beijing-doping-saga-finally-ends|website=Inside the Games|access-date=2024-08-08|date=2024-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240808171552/https://www.insidethegames.biz/articles/1147602/2022-beijing-doping-saga-finally-ends|archive-date=2024-08-08|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=АНУ-ын уран гулгагчид эцэст нь 2022 онд авсан медалиа хүртлээ|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1147619/usa-skaters-awarded-belated-medals|website=Inside the Games|access-date=2024-08-08|date=2024-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240808223457/https://www.insidethegames.biz/articles/1147619/usa-skaters-awarded-belated-medals|archive-date=2024-08-08|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Уран гулгалтын багийн төрөлд &quot;Бээжин-2022&quot; өвлийн олимпын наадмын медальтнууд Парист боллоо - Олон Улсын Тэшүүрийн Холбоо|url=https://www.isu.org/isu-news/news/145-news/15036-figure-skating-team-event-medalists-from-beijing-2022-olympic-winter-games-honored-in-paris?templateParam=15|publisher=[[Олон Улсын Тэшүүрийн Холбоо]]|access-date=2024-08-08|date=2024-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240808165039/https://www.isu.org/isu-news/news/145-news/15036-figure-skating-team-event-medalists-from-beijing-2022-olympic-winter-games-honored-in-paris|archive-date=2024-08-08|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Хаалтын ёслол ===
{{Main|2024 оны Зуны Олимпын хаалтын ёслол}}
Хаалтын ёслол 2024 оны 8 сарын 11-нд [[Стад де Франс]] цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон бөгөөд [[1984 оны Өвлийн Олимп|1984 оны Олимпоос]] хойш анх удаа Олимпын нээлт, хаалтын ёслолыг өөр өөр газар зохион байгуулсан ([[2026 оны Өвлийн Олимп|2026 оны Олимпод]] ч мөн адил болно).&lt;ref name=&quot;ceremonies&quot; /&gt; &quot;Рекорд&quot; нэртэй уг ёслол нь Олимпын наадам алга болсон, харь гарагийнхан үүнийг дахин зохион бүтээсэн [[дистопи]] ирээдүйн тухай сэдэвтэй байв. Хаалтын ёслолд акробат, бүжигчин, циркийн уран бүтээлчид зэрэг зуу гаруй жүжигчид оролцсон.&lt;ref&gt;{{cite web|last=Мэй|first=Сэм|date=2024-07-05|title=Парис 2024: Олимпын хаалтын ёслол тодорлоо|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1146450/paris-2024-closing-ceremony-images|website=Inside the Games|archive-url=https://web.archive.org/web/20240705160937/https://www.insidethegames.biz/articles/1146450/paris-2024-closing-ceremony-images|archive-date=2024-07-05|access-date=2024-07-05}}&lt;/ref&gt; Ёслолын ''LA28 хүлээлгэн өгөх ёслолын'' үеэр Америкийн жүжигчин [[Том Круз]] мөн Америкийн дуучид [[Red Hot Chili Peppers]], [[Билли Айлиш]], [[Snoop Dogg]], [[H.E.R.]] нар тоглосон.&lt;ref&gt;{{cite news|date=2024-08-10|title=2024 ОНЫ ПАРИСЫН ОЛИМПЫН НААДМЫН ХААЛТЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮЕД LA28-Д ХҮЛЭЭЛГЭН ӨГӨХ ЁСЛОЛЫН ҮЕД БИЛЛИ АЙЛИШ, H.E.R., RED HOT CHILI PEPPERS, SNOOP DOGG нар оролцохоор болжээ.|url=https://la28.org/en/newsroom/la28-handover-celebration.html|access-date=2024-08-11|work=la28.org|publisher=|archive-date=2024-08-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240811154545/https://la28.org/en/newsroom/la28-handover-celebration.html|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Мунана|first=Густаво|date=2024-08-07|title=Том Круз &quot;дистопи&quot; Олимпын хаалтын ёслолд тоглохоор болжээ|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1147576/tom-cruise-olympics-closing-ceremony|website=Inside the Games|archive-url=https://web.archive.org/web/20240807195429/https://www.insidethegames.biz/articles/1147576/tom-cruise-olympics-closing-ceremony|archive-date=2024-08-07|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2028 оны Зуны Олимпын наадмыг зохион байгуулагч [[Лос-Анжелес]] хотод Олимпын тугийг гардуулах Антверпений ёслолын ажиллагааг Бен Уинстон болон түүний Фулвелл 73 студи бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=О'Коннелл|first=Майки|date=2024-06-15|title=Продюсер Бен Уинстон Грэмми, &quot;Кардашиан нарын ирээдүй&quot; болон Эллен ДеЖенересийн тусгай тоглолтын талаар ярилцлаа.|url=https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-features/ben-winston-interview-grammys-kardashians-ellen-degeneres-special-1235922168/|access-date=2024-07-11|website=The Hollywood Reporter|archive-url=https://web.archive.org/web/20240615143124/https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-features/ben-winston-interview-grammys-kardashians-ellen-degeneres-special-1235922168/|archive-date=2024-06-15|url-status=live|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== Оролцогч Үндэсний Олимпын Хороод ==
2024 оны Зуны Наадамд 206 [[Үндэсний Олимпын Хороо]]ноос [[Африкийн Үндэсний Олимпын Хороодын Холбоо|Африкаас]] 54, [[Европын Олимпын Хороод|Европоос]] 48, [[Азийн Олимпын Зөвлөл|Азиас]] 44, [[Панамерикийн спортын байгууллага|Америкаас]] 41, [[Далайн орнуудын Үндэсний Олимпын Хороод|Далайн орнуудаас]] 17 нийт 204 үндэсний хороо оролцсон байна. [[Хойд Солонгос 2024 оны Зуны Олимпод|Хойд Солонгос]] 2020 оны наадамд оролцоогүйн дараа 2024 онд эргэн ирсэн. [[Оросын Украин руу хийсэн довтолгоо (2022)|Оросын Украин руу довтолсны дараа]] ОУОХ [[Олимпын эвлэрэл|Олимпын эвлэрлийг]] зөрчсөний улмаас [[Орос улс Олимпод|Орос]], [[Беларусь улс Олимпод|Беларусийн]] Олимпын Хороог түдгэлзүүлсэн. Орос, Беларусийн тамирчид дайныг &quot;идэвхтэй&quot; дэмжээгүй л бол&lt;ref&gt;{{cite web|title=Украинтай эв санааны нэгдлийн тухай мэдэгдэл, Орос, Беларусийн эсрэг авсан хориг арга хэмжээ, эдгээр орны тамирчдын статус|website=Olympics.com|date=25 January 2023|url=https://olympics.com/ioc/news/statement-on-solidarity-with-ukraine-sanctions-against-russia-and-belarus-and-the-status-of-athletes|access-date=2024-01-01|archive-date=2023-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20230310215540/https://olympics.com/ioc/news/statement-on-solidarity-with-ukraine-sanctions-against-russia-and-belarus-and-the-status-of-athletes|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-12-06|title=Спортын байгууллагууд 2024 оны Олимпод оросуудыг төвийг сахисан байдалтай оролцохыг зөвшөөрөхийг ОУОХ-ноос шаардаж байна|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1142851/sports-bodies-ioc-russians-neutrals|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20231207044114/https://www.insidethegames.biz/articles/1142851/sports-bodies-ioc-russians-neutrals|archive-date=2023-12-07|access-date=2024-04-02|website=insidethegames.biz}}&lt;/ref&gt; үндэсний үнэмлэхгүй &quot;[[Бие даасан төвийг сахисан тамирчид 2024 оны Зуны Олимпод|Бие даасан төвийг сахисан тамирчид]]&quot; (AIN) нэрээр өрсөлдөв.&lt;ref&gt;{{cite web|title=ОУОХ-ны ГЗ 2024 оны Парисын Олимпын наадамд оролцох бие даасан төвийг сахисан тамирчдыг (AIN-ууд) баталснаар шалгуур хангасан байх хатуу нөхцөл бий.|website=Olympics.com|date=2023-12-08|url=https://olympics.com/ioc/news/strict-eligibility-conditions-in-place-as-ioc-eb-approves-individual-neutral-athletes-ains-for-the-olympic-games-paris-2024|access-date=2024-01-01|archive-date=2023-12-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20231208142546/https://olympics.com/ioc/news/strict-eligibility-conditions-in-place-as-ioc-eb-approves-individual-neutral-athletes-ains-for-the-olympic-games-paris-2024|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=La commission exécutive du CIO admet les athlètes individuels neutres aux Jeux Olympiques de Paris 2024 et impose des conditions d'admission strictes|trans-title=ОУОХ-ны Гүйцэтгэх зөвлөл 2024 оны Парисын Олимпын наадамд төвийг сахисан тамирчдыг оролцуулж, тэмцээнд оролцох хатуу шаардлага тавьжээ.|website=Olympics.com|date=2023-12-08|url=https://olympics.com/cio/news/la-commission-executive-du-cio-admet-les-athletes-individuels-neutres-aux-jeux-olympiques-de-paris-2024-et-impose-des-conditions-d-admission-strictes|language=fr|access-date=2024-01-01|archive-date=2023-12-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20231218103002/https://olympics.com/cio/news/la-commission-executive-du-cio-admet-les-athletes-individuels-neutres-aux-jeux-olympiques-de-paris-2024-et-impose-des-conditions-d-admission-strictes|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Төвийг сахисан тамирчдыг спортын төрөл бүрийн [[Олон улсын спортын холбоодын жагсаалт|олон улсын холбоо]], дараа нь ОУОХ-ны зөвлөл батлах ёстой байв.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1143057/russia-banned-things-change-says-coe|title=Орос улсад хориг тавьсан хэвээр байгаа ч &quot;зүйл өөрчлөгдсөн&quot; гэж Себастьян Кое хэлэв|date=2023-12-20|website=insidethegames.biz|access-date=2024-04-02|archive-date=2023-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20231225063653/https://www.insidethegames.biz/articles/1143057/russia-banned-things-change-says-coe|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Бие даасан тамирчдын хувьд AIN-ийг нээлтийн ёслолын үеэр болон медалийн хүснэгтэд баг гэж үзээгүй.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2024-03-19|title=Орос, Беларусийн тамирчид Парисын Олимпын нээлтэд оролцохгүй|url=https://www.france24.com/en/europe/20240319-russian-belarusian-athletes-will-not-take-part-in-paris-olympics-opening-ceremony|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240319180952/https://www.france24.com/en/europe/20240319-russian-belarusian-athletes-will-not-take-part-in-paris-olympics-opening-ceremony|archive-date=2024-03-19|access-date=2024-03-19|work=France 24}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2024-03-19|title=Парисын 2024 оны Олимп: Орос, Беларусийн тамирчид нээлтийн ёслолд оролцохгүй.|url=https://www.bbc.com/sport/athletics/68606455|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240319133023/https://www.bbc.com/sport/athletics/68606455|archive-date=2024-03-19|access-date=2024-03-19|work=BBC Sport}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Даффунчио Пиказо|first=Раул|date=2024-03-05|title=Парис 2024: Төвийг сахисан тамирчдын далбаа, сүлд дуу, дүрмийг батлав|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1144297/flag-anthem-rules-neutral-paris-2024|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240319183600/https://www.insidethegames.biz/articles/1144297/flag-anthem-rules-neutral-paris-2024|archive-date=2024-03-19|access-date=2024-03-20|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt; Мөн [[Дүрвэгчдийн Олимпын Баг 2024 оны Зуны Олимпод|Дүрвэгчдийн Олимпын Баг]] өрсөлдсөн.

[[File:2024 Summer Olympic games countries.svg|thumb|center|upright=2.5|Оролцогч улсууд]]
[[File:2024 Summer Olympics team numbers.svg|thumb|center|upright=2.5|Улс багийн хэмжээгээр]]

{|class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot; style=&quot;width:100%;&quot;
|-
! [[:Ангилал:Улс, орнууд 2024 оны Зуны Олимпод|Оролцогч Үндэсний Олимпын Хороод]]
|-
|{{div col|colwidth=18em}}
* {{flagIOC|AUS|2024 оны Зуны|461}}
* {{flagIOC|AUT|2024 оны Зуны|78}}
* {{flagIOC|AZE|2024 оны Зуны|48}}
* {{flagIOC|ALB|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|ALG|2024 оны Зуны|45}}
* {{flagIOC|USA|2024 оны Зуны|592}}
* {{flagIOC|ASA|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|ANG|2024 оны Зуны|24}}
* {{flagIOC|AND|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|ANT|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|UAE|2024 оны Зуны|13}}
* {{flagIOC|ARG|2024 оны Зуны|136}}
* {{flagIOC|ARM|2024 оны Зуны|15}}
* {{flagIOC|ARU|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|AFG|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|NEP|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|BAN|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|BAR|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|BAH|2024 оны Зуны|18}}
* {{flagIOC|BRN|2024 оны Зуны|13}}
* {{flagIOC|BIZ|2024 оны Зуны|1}}
* {{flagIOC|BEL|2024 оны Зуны|165}}
* {{flagIOC|BEN|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|BER|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|AIN|2024 оны Зуны|32}}
* {{flagIOC|BUL|2024 оны Зуны|46}}
* {{flagIOC|BOL|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|BIH|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|BOT|2024 оны Зуны|11}}
* {{flagIOC|BRA|2024 оны Зуны|277}}
* {{flagIOC|IVB|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|BRU|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|BUR|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|BDI|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|BHU|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|COD|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|CGO|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|VAN|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|VEN|2024 оны Зуны|33}}
* {{flagIOC|ISV|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|VIE|2024 оны Зуны|16}}
* {{flagIOC|GAB|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|GUY|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|GAM|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|GHA|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|GUA|2024 оны Зуны|16}}
* {{flagIOC|GUI|2024 оны Зуны|24}}
* {{flagIOC|GBS|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|GER|2024 оны Зуны|428}}
* {{flagIOC|GRE|2024 оны Зуны|100}}
* {{flagIOC|GRN|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|GUM|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|GEO|2024 оны Зуны|28}}
* {{flagIOC|DEN|2024 оны Зуны|124}}
* {{flagIOC|DMA|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|DOM|2024 оны Зуны|58}}
* {{flagIOC|EOR|2024 оны Зуны|37}}
* {{flagIOC|EGY|2024 оны Зуны|148}}
* {{flagIOC|DJI|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|ZAM|2024 оны Зуны|27}}
* {{flagIOC|ZIM|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|TLS|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|ISR|2024 оны Зуны|88}}
* {{flagIOC|INA|2024 оны Зуны|29}}
* {{flagIOC|IRQ|2024 оны Зуны|22}}
* {{flagIOC|IRI|2024 оны Зуны|41}}
* {{flagIOC|IRL|2024 оны Зуны|134}}
* {{flagIOC|ISL|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|ESP|2024 оны Зуны|383}}
* {{flagIOC|ITA|2024 оны Зуны|402}}
* {{flagIOC|GBR|2024 оны Зуны|327}}
* {{flagIOC|YEM|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|JOR|2024 оны Зуны|12}}
* {{flagIOC|CPV|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|KAZ|2024 оны Зуны|79}}
* {{flagIOC|CAY|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|CAM|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|CMR|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|CAN|2024 оны Зуны|315}}
* {{flagIOC|QAT|2024 оны Зуны|14}}
* {{flagIOC|KEN|2024 оны Зуны|72}}
* {{flagIOC|CYP|2024 оны Зуны|16}}
* {{flagIOC|KGZ|2024 оны Зуны|16}}
* {{flagIOC|KIR|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|COL|2024 оны Зуны|87}}
* {{flagIOC|COM|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|KOS|2024 оны Зуны|9}}
* {{flagIOC|CRC|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|CIV|2024 оны Зуны|11}}
* {{flagIOC|CUB|2024 оны Зуны|61}}
* {{flagIOC|KUW|2024 оны Зуны|9}}
* {{flagIOC|COK|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|LAO|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|LAT|2024 оны Зуны|29}}
* {{flagIOC|LES|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|LBR|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|LBN|2024 оны Зуны|10}}
* {{flagIOC|LBA|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|LTU|2024 оны Зуны|51}}
* {{flagIOC|LIE|2024 оны Зуны|1}}
* {{flagIOC|LUX|2024 оны Зуны|14}}
* {{flagIOC|MRI|2024 оны Зуны|13}}
* {{flagIOC|MTN|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|MAD|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|MAW|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|MAS|2024 оны Зуны|26}}
* {{flagIOC|MLI|2024 оны Зуны|23}}
* {{flagIOC|MDV|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|MLT|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|MAR|2024 оны Зуны|59}}
* {{flagIOC|MHL|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|MEX|2024 оны Зуны|107}}
* {{flagIOC|FSM|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|MOZ|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|MDA|2024 оны Зуны|26}}
* {{flagIOC|MON|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|MGL|2024 оны Зуны|32}}
* {{flagIOC|MNE|2024 оны Зуны|19}}
* {{flagIOC|MYA|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|NAM|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|NRU|2024 оны Зуны|1}}
* {{flagIOC|NGR|2024 оны Зуны|88}}
* {{flagIOC|NED|2024 оны Зуны|273}}
* {{flagIOC|NIG|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|NCA|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|NOR|2024 оны Зуны|107}}
* {{flagIOC|OMA|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|RSA|2024 оны Зуны|149}}
* {{flagIOC|KOR|2024 оны Зуны|141}}
* {{flagIOC|SSD|2024 оны Зуны|14}}
* {{flagIOC|PAK|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|PLW|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|PLE|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|PAN|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|PNG|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|PAR|2024 оны Зуны|28}}
* {{flagIOC|PER|2024 оны Зуны|26}}
* {{flagIOC|POL|2024 оны Зуны|210}}
* {{flagIOC|POR|2024 оны Зуны|73}}
* {{flagIOC|PUR|2024 оны Зуны|51}}
* {{flagIOC|RWA|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|ROU|2024 оны Зуны|106}}
* {{flagIOC|ESA|2024 оны Зуны|8}}
* {{flagIOC|SAM|2024 оны Зуны|24}}
* {{flagIOC|SMR|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|STP|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|KSA|2024 оны Зуны|9}}
* {{flagIOC|SEY|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|SEN|2024 оны Зуны|11}}
* {{flagIOC|VIN|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|SKN|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|LCA|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|SRB|2024 оны Зуны|113}}
* {{flagIOC|SGP|2024 оны Зуны|23}}
* {{flagIOC|SYR|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|SVK|2024 оны Зуны|28}}
* {{flagIOC|SLO|2024 оны Зуны|90}}
* {{flagIOC|SOL|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|SOM|2024 оны Зуны|1}}
* {{flagIOC|SUD|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|SUR|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|SLE|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|TJK|2024 оны Зуны|14}}
* {{flagIOC|THA|2024 оны Зуны|51}}
* {{flagIOC|TAN|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|TOG|2024 оны Зуны|5}}
* {{flagIOC|TGA|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|CAF|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|TTO|2024 оны Зуны|18}}
* {{flagIOC|TUV|2024 оны Зуны|2}}
* {{flagIOC|TUN|2024 оны Зуны|27}}
* {{flagIOC|TUR|2024 оны Зуны|101}}
* {{flagIOC|TKM|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|UGA|2024 оны Зуны|24}}
* {{flagIOC|UZB|2024 оны Зуны|86}}
* {{flagIOC|UKR|2024 оны Зуны|140}}
* {{flagIOC|MKD|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|HUN|2024 оны Зуны|170}}
* {{flagIOC|URU|2024 оны Зуны|25}}
* {{flagIOC|FIJ|2024 оны Зуны|33}}
* {{flagIOC|PHI|2024 оны Зуны|22}}
* {{flagIOC|FIN|2024 оны Зуны|56}}
* {{flagIOC|FRA|2024 оны Зуны|573}} '''(зохион байгуулагч)'''
* {{flagIOC|HAI|2024 оны Зуны|7}}
* {{flagIOC|PRK|2024 оны Зуны|16}}
* {{flagIOC|HON|2024 оны Зуны|4}}
* {{flagIOC|HKG|2024 оны Зуны|36}}
* {{flagIOC|CRO|2024 оны Зуны|73}}
* {{flagIOC|CHN|2024 оны Зуны|388}}
* {{flagIOC|TPE|2024 оны Зуны|60}}
* {{flagIOC|CHA|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|CZE|2024 оны Зуны|110}}
* {{flagIOC|CHI|2024 оны Зуны|48}}
* {{flagIOC|SWE|2024 оны Зуны|118}}
* {{flagIOC|SUI|2024 оны Зуны|127}}
* {{flagIOC|NZL|2024 оны Зуны|195}}
* {{flagIOC|SRI|2024 оны Зуны|6}}
* {{flagIOC|ECU|2024 оны Зуны|40}}
* {{flagIOC|GEQ|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|IND|2024 оны Зуны|117}}
* {{flagIOC|ERI|2024 оны Зуны|12}}
* {{flagIOC|SWZ|2024 оны Зуны|3}}
* {{flagIOC|EST|2024 оны Зуны|24}}
* {{flagIOC|ETH|2024 оны Зуны|34}}
* {{flagIOC|JAM|2024 оны Зуны|58}}
* {{flagIOC|JPN|2024 оны Зуны|403}}
{{div col end}}
|}

'''Тамирчдын тоо Үндэсний Олимпын Хороогоор'''
{|class=&quot;wikitable collapsible collapsed sortable&quot; style=&quot;border:0;&quot;
|-
! width=50|Эрэмбэ
! width=250|[[ОУОХ-ны улсын кодын жагсаалт|ҮОХ]]
! width=25|Тамирчид
|-
|align=center|1||{{flagIOC|USA|2024 оны Зуны}}||align=center|592
|-style=&quot;background:#9acdff;&quot;
|align=center|2||{{flagIOC|FRA|2024 оны Зуны}}||align=center|573
|-
|align=center|3||{{flagIOC|AUS|2024 оны Зуны}}||align=center|460
|-
|align=center|4||{{flagIOC|GER|2024 оны Зуны}}||align=center|428
|-
|align=&quot;center&quot;|5||{{flagIOC|CHN|2024 оны Зуны}}||align=&quot;center&quot;|405
|-
|align=center|6||{{flagIOC|JPN|2024 оны Зуны}}||align=center|403
|-
|align=center|7||{{flagIOC|ESP|2024 оны Зуны}}||align=center|383
|-
|align=center|8||{{flagIOC|ITA|2024 оны Зуны}}||align=center|371
|-
|align=center|9||{{flagIOC|GBR|2024 оны Зуны}}||align=center|327
|-
|align=center|10||{{flagIOC|CAN|2024 оны Зуны}}||align=center|315
|-
|align=center|11||{{flagIOC|BRA|2024 оны Зуны}}||align=center|277
|-
|align=center|12||{{flagIOC|NED|2024 оны Зуны}}||align=center|258
|-
|align=center|13||{{flagIOC|POL|2024 оны Зуны}}||align=center|210
|-
|align=center|14||{{flagIOC|NZL|2024 оны Зуны}}||align=center|195
|-
|align=center|15||{{flagIOC|HUN|2024 оны Зуны}}||align=center|170
|-
|align=center|16||{{flagIOC|BEL|2024 оны Зуны}}||align=center|165
|-
|align=center|17||{{flagIOC|RSA|2024 оны Зуны}}||align=center|149
|-
|align=center|18||{{flagIOC|EGY|2024 оны Зуны}}||align=center|148
|-
|align=center|19||{{flagIOC|KOR|2024 оны Зуны}}||align=center|141
|-
|align=center|20||{{flagIOC|UKR|2024 оны Зуны}}||align=center|140
|-
|align=center|21||{{flagIOC|ARG|2024 оны Зуны}}||align=center|136
|-
|align=center|22||{{flagIOC|IRL|2024 оны Зуны}}||align=center|134
|-
|align=center|23||{{flagIOC|SUI|2024 оны Зуны}}||align=center|127
|-
|align=center|24||{{flagIOC|DEN|2024 оны Зуны}}||align=center|124
|-
|align=&quot;center&quot;|25||{{flagIOC|IND|2024 оны Зуны}}||align=&quot;center&quot;|117
|-
|align=center|25||{{flagIOC|SWE|2024 оны Зуны}}||align=center|117
|-
|align=center|27||{{flagIOC|SRB|2024 оны Зуны}}||align=center|113
|-
|align=center|28||{{flagIOC|CZE|2024 оны Зуны}}||align=center|110
|-
|align=center|29||{{flagIOC|MEX|2024 оны Зуны}}||align=center|107
|-
|align=center|30||{{flagIOC|NOR|2024 оны Зуны}}||align=center|107
|-
|align=center|31||{{flagIOC|ROU|2024 оны Зуны}}||align=center|106
|-
|align=center|32||{{flagIOC|TUR|2024 оны Зуны}}||align=center|102
|-
|align=center|33||{{flagIOC|GRE|2024 оны Зуны}}||align=center|100
|-
|align=center|34||{{flagIOC|SLO|2024 оны Зуны}}||align=center|90
|-
|align=center|35||{{flagIOC|ISR|2024 оны Зуны}}||align=center|88
|-
|align=center|35||{{flagIOC|NGR|2024 оны Зуны}}||align=center|88
|-
|align=center|37||{{flagIOC|COL|2024 оны Зуны}}||align=center|87
|-
|align=center|38||{{flagIOC|UZB|2024 оны Зуны}}||align=center|86
|-
|align=center|39||{{flagIOC|KAZ|2024 оны Зуны}}||align=center|79
|-
|align=center|40||{{flagIOC|AUT|2024 оны Зуны}}||align=center|78
|-
|align=center|41||{{flagIOC|CRO|2024 оны Зуны}}||align=center|73
|-
|align=center|41||{{flagIOC|POR|2024 оны Зуны}}||align=center|73
|-
|align=center|43||{{flagIOC|KEN|2024 оны Зуны}}||align=center|72
|-
|align=center|44||{{flagIOC|CUB|2024 оны Зуны}}||align=center|61
|-
|align=center|45||{{flagIOC|TPE|2024 оны Зуны}}||align=center|60
|-
|align=center|45||{{flagIOC|MAR|2024 оны Зуны}}||align=center|60
|-
|align=center|47||{{flagIOC|DOM|2024 оны Зуны}}||align=center|58
|-
|align=center|47||{{flagIOC|JAM|2024 оны Зуны}}||align=center|58
|-
|align=center|49||{{flagIOC|FIN|2024 оны Зуны}}||align=center|56
|-
|align=center|50||{{flagIOC|PUR|2024 оны Зуны}}||align=center|51
|-
|align=center|50||{{flagIOC|THA|2024 оны Зуны}}||align=center|51
|-
|align=center|50||{{flagIOC|LTU|2024 оны Зуны}}||align=center|51
|-
|align=center|53||{{flagIOC|CHI|2024 оны Зуны}}||align=center|48
|-
|align=center|53||{{flagIOC|AZE|2024 оны Зуны}}||align=center|48
|-
|align=center|55||{{flagIOC|BUL|2024 оны Зуны}}||align=center|46
|-
|align=center|56||{{flagIOC|ALG|2024 оны Зуны}}||align=center|45
|-
|align=center|57||{{flagIOC|IRI|2024 оны Зуны}}||align=center|41
|-
|align=center|58||{{flagIOC|ECU|2024 оны Зуны}}||align=center|40
|-
|align=center|59||{{flagIOC|EOR|2024 оны Зуны}}||align=center|37
|-
|align=center|60||{{flagIOC|HKG|2024 оны Зуны}}||align=center|36
|-
|align=center|61||{{flagIOC|ETH|2024 оны Зуны}}||align=center|34
|-
|align=center|62||{{flagIOC|FIJ|2024 оны Зуны}}||align=center|33
|-
|align=center|62||{{flagIOC|VEN|2024 оны Зуны}}||align=center|33
|-
|align=center|64||{{flagicon image|Flag of the Individual Neutral Athletes at the 2024 Summer Olympics.svg}} [[Бие даасан төвийг сахисан тамирчид 2024 оны Зуны Олимпод|Бие даасан төвийг сахисан тамирчид]]||align=center|32
|-
|align=center|64||{{flagIOC|MGL|2024 оны Зуны}}||align=center|32
|-
|align=center|66||{{flagIOC|INA|2024 оны Зуны}}||align=center|29
|-
|align=center|66||{{flagIOC|LAT|2024 оны Зуны}}||align=center|29
|-
|align=center|68||{{flagIOC|GEO|2024 оны Зуны}}||align=center|28
|-
|align=center|68||{{flagIOC|PAR|2024 оны Зуны}}||align=center|28
|-
|align=center|68||{{flagIOC|SVK|2024 оны Зуны}}||align=center|28
|-
|align=center|71||{{flagIOC|TUN|2024 оны Зуны}}||align=center|27
|-
|align=center|71||{{flagIOC|ZAM|2024 оны Зуны}}||align=center|27
|-
|align=center|73||{{flagIOC|MAS|2024 оны Зуны}}||align=center|26
|-
|align=center|73||{{flagIOC|MDA|2024 оны Зуны}}||align=center|26
|-
|align=center|73||{{flagIOC|PER|2024 оны Зуны}}||align=center|26
|-
|align=center|76||{{flagIOC|URU|2024 оны Зуны}}||align=center|25
|-
|align=center|77||{{flagIOC|ANG|2024 оны Зуны}}||align=center|24
|-
|align=center|77||{{flagIOC|EST|2024 оны Зуны}}||align=center|24
|-
|align=center|77||{{flagIOC|GUI|2024 оны Зуны}}||align=center|24
|-
|align=center|77||{{flagIOC|SAM|2024 оны Зуны}}||align=center|24
|-
|align=center|77||{{flagIOC|UGA|2024 оны Зуны}}||align=center|24
|-
|align=center|82||{{flagIOC|MLI|2024 оны Зуны}}||align=center|23
|-
|align=center|82||{{flagIOC|SGP|2024 оны Зуны}}||align=center|23
|-
|align=center|84||{{flagIOC|IRQ|2024 оны Зуны}}||align=center|22
|-
|align=center|84||{{flagIOC|PHI|2024 оны Зуны}}||align=center|22
|-
|align=center|86||{{flagIOC|MNE|2024 оны Зуны}}||align=center|19
|-
|align=center|87||{{flagIOC|BAH|2024 оны Зуны}}||align=center|18
|-
|align=center|87||{{flagIOC|TTO|2024 оны Зуны}}||align=center|18
|-
|align=center|89||{{flagIOC|CYP|2024 оны Зуны}}||align=center|16
|-
|align=center|89||{{flagIOC|GUA|2024 оны Зуны}}||align=center|16
|-
|align=center|89||{{flagIOC|KGZ|2024 оны Зуны}}||align=center|16
|-
|align=center|89||{{flagIOC|PRK|2024 оны Зуны}}||align=center|16
|-
|align=center|89||{{flagIOC|VIE|2024 оны Зуны}}||align=center|16
|-
|align=center|94||{{flagIOC|ARM|2024 оны Зуны}}||align=center|15
|-
|align=center|95||{{flagIOC|LUX|2024 оны Зуны}}||align=center|14
|-
|align=center|95||{{flagIOC|QAT|2024 оны Зуны}}||align=center|14
|-
|align=center|95||{{flagIOC|SSD|2024 оны Зуны}}||align=center|14
|-
|align=center|95||{{flagIOC|TJK|2024 оны Зуны}}||align=center|14
|-
|align=center|99||{{flagIOC|BRN|2024 оны Зуны}}||align=center|13
|-
|align=center|99||{{flagIOC|MRI|2024 оны Зуны}}||align=center|13
|-
|align=center|99||{{flagIOC|UAE|2024 оны Зуны}}||align=center|13
|-
|align=center|102||{{flagIOC|ERI|2024 оны Зуны}}||align=center|12
|-
|align=center|102||{{flagIOC|JOR|2024 оны Зуны}}||align=center|12
|-
|align=center|104||{{flagIOC|BOT|2024 оны Зуны}}||align=center|11
|-
|align=center|104||{{flagIOC|CIV|2024 оны Зуны}}||align=center|11
|-
|align=center|104||{{flagIOC|SEN|2024 оны Зуны}}||align=center|11
|-
|align=center|107||{{flagIOC|LBN|2024 оны Зуны}}||align=center|10
|-
|align=center|108||{{flagIOC|KOS|2024 оны Зуны}}||align=center|9
|-
|align=center|108||{{flagIOC|KUW|2024 оны Зуны}}||align=center|9
|-
|align=center|108||{{flagIOC|KSA|2024 оны Зуны}}||align=center|9
|-
|align=center|111||{{flagIOC|ALB|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|BER|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|BUR|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|ESA|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|GHA|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|GUM|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|LBR|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|PLE|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|PAN|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|111||{{flagIOC|RWA|2024 оны Зуны}}||align=center|8
|-
|align=center|121||{{flagIOC|BDI|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|CPV|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|DJI|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|GAM|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|HAI|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|MAD|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|MOZ|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|NEP|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|NCA|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|NIG|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|MKD|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|PAK|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|PNG|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|TAN|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|121||{{flagIOC|ZIM|2024 оны Зуны}}||align=center|7
|-
|align=center|136||{{flagIOC|AFG|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|ARU|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|CMR|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|CRC|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|COD|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|GRN|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|GBS|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|LBA|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|MON|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|SRI|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|SYR|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|TKM|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|136||{{flagIOC|VAN|2024 оны Зуны}}||align=center|6
|-
|align=center|149||{{flagIOC|ANT|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|BAN|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|BEN|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|BIH|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|GAB|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|GUY|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|ISL|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|MDV|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|MLT|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|SMR|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|SUR|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|TOG|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|149||{{flagIOC|ISV|2024 оны Зуны}}||align=center|5
|-
|align=center|162||{{flagIOC|BAR|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|IVB|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|BOL|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|CAY|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|CAF|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|COM|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|DMA|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|TLS|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|HON|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|LAO|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|MHL|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|NAM|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|OMA|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|CGO|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|VIN|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|LCA|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|SLE|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|SUD|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|TGA|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|162||{{flagIOC|YEM|2024 оны Зуны}}||align=center|4
|-
|align=center|182||{{flagIOC|BHU|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|BRU|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|CAM|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|CHA|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|GEQ|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|SWZ|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|FSM|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|KIR|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|LES|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|MAW|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|PLW|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|SKN|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|STP|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|182||{{flagIOC|SEY|2024 оны Зуны}}||align=center|3
|-
|align=center|196||{{flagIOC|ASA|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|196||{{flagIOC|AND|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|196||{{flagIOC|COK|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|196||{{flagIOC|MTN|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|196||{{flagIOC|MYA|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|196||{{flagIOC|SOL|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|196||{{flagIOC|TUV|2024 оны Зуны}}||align=center|2
|-
|align=center|203||{{flagIOC|BIZ|2024 оны Зуны}}||align=center|1
|-
|align=center|203||{{flagIOC|LIE|2024 оны Зуны}}||align=center|1
|-
|align=center|203||{{flagIOC|NRU|2024 оны Зуны}}||align=center|1
|-
|align=center|203||{{flagIOC|SOM|2024 оны Зуны}}||align=center|1
|}

== Хуваарь ==
{{Main|2024 оны Зуны Олимпын он цагийн хураангүй}}
2024 оны Зуны Олимпын наадмын дараах хуваарьд цэнхэр хайрцаг тухайн өдрийн шигшээ тэмцээн гэх мэт тэмцээнийг төлөөлнө. Шар хайрцагнууд спортын төрөлд медаль гардуулах тэмцээн зохиогдсон өдрүүдийг илэрхийлнэ. Зүүн талд, хуваарь дээр спортын төрөл тус бүрийг наадмын үеэр зохион байгуулсан арга хэмжээ, баруун талд тухайн спортоос хэдэн алтан медаль хүртсэнийг жагсаав.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Олимпын Хуваарь|url=https://olympics.com/en/paris-2024/schedule|access-date=2024-03-12|archive-date=2024-03-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240312145204/https://olympics.com/en/paris-2024/schedule|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
&lt;section begin=&quot;Calendar&quot;/&gt;
:''[[Төв Европын Зуны Цаг]]ийг ашигласан ([[UTC+2]])''
&lt;div align=center&gt;
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:75%;&quot;
|-
|style=&quot;width:2.5em; background-color:#00cc33; text-align:center;&quot;|'''НЁ'''||Нээлтийн ёслол
|style=&quot;width:2.5em; background-color:#3399ff; text-align:center;&quot;|●||Тэмцээний тоглолт
|style=&quot;width:2.5em; background-color:#ffcc00; text-align:center;&quot;|'''1'''||Алтан медалийн тоглолт
|style=&quot;width:2.5em; background-color:#FF8888; text-align:center;&quot;|'''ХЁ'''||Хаалтын ёслол
|}
{{sticky header}}
{|class=&quot;wikitable sortable sticky-header-multi&quot; style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; line-height:1.25em; width:75%; text-align:center;&quot;
|-
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:18%;&quot; colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot;|2024 оны 7/8 сар
!class=&quot;unsortable&quot; colspan=&quot;8&quot;|7 сар
!class=&quot;unsortable&quot; colspan=&quot;11&quot;|8 сар
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:6%;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|Тоглолт
|-
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|24&lt;br /&gt;Лха
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|25&lt;br /&gt;Пүр
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|26&lt;br /&gt;Баа
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|27&lt;br /&gt;Бям
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|28&lt;br /&gt;Ням
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|29&lt;br /&gt;Дав
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|30&lt;br /&gt;Мяг
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|31&lt;br /&gt;Лха
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|1&lt;br /&gt;Пүр
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|2&lt;br /&gt;Баа
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|3&lt;br /&gt;Бям
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|4&lt;br /&gt;Ням
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|5&lt;br /&gt;Дав
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|6&lt;br /&gt;Мяг
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|7&lt;br /&gt;Лха
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|8&lt;br /&gt;Пүр
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|9&lt;br /&gt;Баа
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|10&lt;br /&gt;Бям
!class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot;|11&lt;br /&gt;Ням
|-
|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=&quot;2&quot;|[[File:Olympic Rings Icon.svg|20px|class=skin-invert]] Ёслолууд||||||style=&quot;background-color:#00cc33;&quot;|'''[[2024 оны Зуны Олимпын нээлтийн ёслол|НЁ]]'''||||||||||||||||||||||||||||||||style=&quot;background-color:#FF8888;&quot;|'''[[2024 оны Зуны Олимпын хаалтын ёслол|ХЁ]]'''||{{N/A}}
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Badminton pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Бадминтон 2024 оны Зуны Олимпод|Бадминтон]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''5'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Archery pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Байт харваа 2024 оны Зуны Олимпод|Байт харваа]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''5'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Boxing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Бокс 2024 оны Зуны Олимпод|Бокс]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''13'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Wrestling pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Бөх 2024 оны Зуны Олимпод|Бөх]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
||'''18'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Breakdancing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Брейк бүжиг 2024 оны Зуны Олимпод|Брейкинг]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Shooting pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Буудлага 2024 оны Зуны Олимпод|Буудлага]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''15'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=2|[[Волейбол 2024 оны Зуны Олимпод|Волейбол]]
|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Volleyball (indoor) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Волейбол
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{no wrap|[[File:Volleyball (beach) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Элсний волейбол}}
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Handball pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Гандбол 2024 оны Зуны Олимпод|Гандбол]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=3|[[Гимнастик 2024 оны Зуны Олимпод|Гимнастик]]
|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Gymnastics (rhythmic) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Спорт
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Gymnastics (trampoline) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Трамполин
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Gymnastics (artistic) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Уран сайхны
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''14'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Golf pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Гольф 2024 оны Зуны Олимпод|Гольф]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Sailing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Далбаат завь 2024 оны Зуны Олимпод|Далбаат завь]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''10'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Judo pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Жүдо 2024 оны Зуны Олимпод|Жүдо]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''15'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Field hockey pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Зүлэгний хоккей 2024 оны Зуны Олимпод|Зүлэгний хоккей]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--12 --&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=2|[[Каноэ 2024 оны Зуны Олимпод|Каноэ]]
|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Canoeing (slalom) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Слалом
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''6'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Canoeing (flatwater) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Спринт
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''10'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=4|[[Морин спорт 2024 оны Зуны Олимпод|Морин спорт]]
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Equestrian Eventing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Гурван төрөлт
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Equestrian Dressage pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Уран явдал
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Equestrian Jumping pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Харайлт
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Modern pentathlon pictogram (pre-2025).svg|20px|class=skin-invert]] [[Орчин үеийн таван төрөлт 2024 оны Зуны Олимпод|Орчин үеийн таван төрөлт]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Rugby Sevens pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Регби-7 2024 оны Зуны Олимпод|Регби-7]]
&lt;!--24--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--25--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=2|[[Сагсан бөмбөг 2024 оны Зуны Олимпод|Сагсан бөмбөг]]
|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Basketball pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Сагсан бөмбөг
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:3-on-3 basketball pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] 3×3 сагсан бөмбөг
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Surfing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Серфинг 2024 оны Зуны Олимпод|Серфинг]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|&lt;!--style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●--&gt;
&lt;!--31--&gt;|&lt;!--style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●--&gt;
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|&lt;!--style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''--&gt;
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Skateboarding pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Скейтбординг 2024 оны Зуны Олимпод|Скейтбординг]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''4'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Sport climbing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Спорт авиралт 2024 оны Зуны Олимпод|Спорт авиралт]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''4'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Rowing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Сэлүүрт завь 2024 оны Зуны Олимпод|Сэлүүрт завь]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''14'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Tennis pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Теннис 2024 оны Зуны Олимпод|Теннис]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''5'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Triathlon pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Триатлон 2024 оны Зуны Олимпод|Триатлон]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''3'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Fencing pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Туялзуур сэлэм 2024 оны Зуны Олимпод|Туялзуур сэлэм]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''12'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Taekwondo pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Тэквондо 2024 оны Зуны Олимпод|Тэквондо]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''8'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=4|[[Унадаг дугуйн спорт 2024 оны Зуны Олимпод|Унадаг дугуйн спорт]]
|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Cycling (road) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Засмал замын
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''4'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Cycling (BMX) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] BMX
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''4'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Cycling (track) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Налуу замын
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
||'''12'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Cycling (mountain biking) pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] Уулын дугуй
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; rowspan=5|Усан спорт
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{Nowrap|[[File:Open water swimming pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Усанд сэлэлт 2024 оны Зуны Олимпод|Марафон сэлэлт]]}}
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{nowrap|[[File:Synchronized swimming pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Уран сайхны сэлэлт 2024 оны Зуны Олимпод|Уран сайхны]]}}
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Diving pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Усанд үсрэлт 2024 оны Зуны Олимпод|Усанд үсрэлт]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|'''●'''
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|'''●'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''8'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Swimming pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Усанд сэлэлт 2024 оны Зуны Олимпод|Усанд сэлэлт]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''5'''
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''5'''
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|
&lt;!--9--&gt;|
&lt;!--10--&gt;|
&lt;!--11--&gt;!
||'''35'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot;|[[File:Water polo pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Усны поло 2024 оны Зуны Олимпод|Усны поло]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Football pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Хөлбөмбөг 2024 оны Зуны Олимпод|Хөлбөмбөг]]
&lt;!--24--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--25--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''2'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Athletics pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Хөнгөн атлетик 2024 оны Зуны Олимпод|Хөнгөн атлетик]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''5'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''4'''
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''5'''
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''5'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''5'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''8'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''9'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''48'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Weightlifting pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Хүндийн өргөлт 2024 оны Зуны Олимпод|Хүндийн өргөлт]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|
&lt;!--28--&gt;|
&lt;!--29--&gt;|
&lt;!--30--&gt;|
&lt;!--31--&gt;|
&lt;!--1--&gt;|
&lt;!--2--&gt;|
&lt;!--3--&gt;|
&lt;!--4--&gt;|
&lt;!--5--&gt;|
&lt;!--6--&gt;|
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''2'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''3'''
&lt;!--11--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
||'''10'''
|-

|style=&quot;text-align:left;&quot; colspan=2|[[File:Table tennis pictogram.svg|20px|class=skin-invert]] [[Ширээний теннис 2024 оны Зуны Олимпод|Ширээний теннис]]
&lt;!--24--&gt;|
&lt;!--25--&gt;|
&lt;!--26--&gt;!
&lt;!--27--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--28--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--29--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--30--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--31--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--1--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--2--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--3--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--4--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--5--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--6--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--7--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--8--&gt;|style=&quot;background-color:#3399ff;&quot;|●
&lt;!--9--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--10--&gt;|style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot;|'''1'''
&lt;!--11--&gt;!
||'''5'''
|-
!colspan=2|Медалийн арга хэмжээ !! colspan=&quot;3&quot;| 0!! 13 !! 13 !! 19 !! 11 !! 18 !! 16 !! 23 !! 29 !! 20 !! 20 !! 13 !! 21 !! 26 !! 35 !! 39 !! 13 !! rowspan=2|329
|-
!colspan=2|Хуримтлагдсан нийт !! colspan=&quot;3&quot;| 0!! 13 !! 26 !! 45 !! 56 !! 74 !! 90 !! 113 !! 142 !! 162 !! 182 !! 195 !! 216 !! 242 !! 277 !! 316 !! 329
|-
!colspan=2 rowspan=3|2024 оны 7/8 сар
|-
!style=&quot;width:4%;&quot;|24&lt;br /&gt;Лха
!style=&quot;width:4%;&quot;|25&lt;br /&gt;Пүр
!style=&quot;width:4%;&quot;|26&lt;br /&gt;Баа
!style=&quot;width:4%;&quot;|27&lt;br /&gt;Бям
!style=&quot;width:4%;&quot;|28&lt;br /&gt;Ням
!style=&quot;width:4%;&quot;|29&lt;br /&gt;Дав
!style=&quot;width:4%;&quot;|30&lt;br /&gt;Мяг
!style=&quot;width:4%;&quot;|31&lt;br /&gt;Лха
!style=&quot;width:4%;&quot;|1&lt;br /&gt;Пүр
!style=&quot;width:4%;&quot;|2&lt;br /&gt;Баа
!style=&quot;width:4%;&quot;|3&lt;br /&gt;Бям
!style=&quot;width:4%;&quot;|4&lt;br /&gt;Ням
!style=&quot;width:4%;&quot;|5&lt;br /&gt;Дав
!style=&quot;width:4%;&quot;|6&lt;br /&gt;Мяг
!style=&quot;width:4%;&quot;|7&lt;br /&gt;Лха
!style=&quot;width:4%;&quot;|8&lt;br /&gt;Пүр
!style=&quot;width:4%;&quot;|9&lt;br /&gt;Баа
!style=&quot;width:4%;&quot;|10&lt;br /&gt;Бям
!style=&quot;width:4%;&quot;|11&lt;br /&gt;Ням
!rowspan=2|Нийт тоглолт
|-
!colspan=8|7 сар
!colspan=11|8 сар
|}
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;Calendar&quot;/&gt;

== Медалийн хүснэгт ==
{{Main|2024 оны Зуны Олимпын медалийн хүснэгт}}
{{See also|2024 оны Зуны Олимпын медальтнуудын жагсаалт}}
{{:2024 оны Зуны Олимпын медалийн хүснэгт}}

=== Тавцан шүүрдэлт ===
Наадмын үеэр нэг тавцан шүүрдэлт болсон:
{|class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+
!Огноо
!Спорт
!Тоглолт
!Баг
!Алт
!Мөнгө
!Хүрэл
!Эх сур
|-
|8 сарын 2
|[[Унадаг дугуйн спорт 2024 оны Зуны Олимпод|Унадаг дугуйн спорт]]
|[[Унадаг дугуйн спорт 2024 оны Зуны Олимпод – Эрэгтэйчүүдийн BMX уралдаан|Эрэгтэй BMX уралдаан]]
|{{flagIOC|FRA|2024 оны Зуны}}
|[[Жори Дауде]]
|[[Сильвен Андре]]
|[[Ромен Махи]]
|&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2024-08-03|title=Францчууд BMX-ийн эрэгтэйчүүдийн Олимпын тавцаныг шүүрдэв|url=https://www.france24.com/en/sport/20240803-france-sweep-olympics-podium-men-bmx-joris-daudet-gold|access-date=2024-08-10|website=France 24|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20240803110432/https://www.france24.com/en/sport/20240803-france-sweep-olympics-podium-men-bmx-joris-daudet-gold|archive-date=2024-08-03|url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|}

== Маркетинг ==

=== Бэлгэ тэмдэг ===
2024 оны Зуны Олимп, Паралимпын бэлгэ тэмдгийг 2019 оны 10 сарын 21-нд [[Гран Рекс]]т нээлтээ хийсэн. Арт Декогоос санаа авсан&lt;ref name=&quot;auto1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.latimes.com/sports/story/2019-10-24/paris-olympics-2024-logo|title=Олимпын лого юу? Эсвэл илэн далангүй хуйвалдаан уу?|date=2019-10-24|website=Los Angeles Times|language=en-US|access-date=2019-10-25|archive-date=2023-02-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20230218131636/https://www.latimes.com/sports/story/2019-10-24/paris-olympics-2024-logo|url-status=live|author=Вартон, Дэвид}}&lt;/ref&gt; энэ нь Францын [[үндэсний дүр]] болох [[Марианна]]гийн дүрс бөгөөд түүний үсээр [[сөрөг орон зай]]д дөл үүсгэсэн байна. Сүлд нь мөн алтан медальтай төстэй. Тони Эстанге бэлгэ тэмдэг нь &quot;Наадмын хүч ба ид шидийг&quot; бөгөөд наадам нь &quot;хүмүүст зориулагдсан&quot; гэдгийг бэлгэдэж байгааг тайлбарлав. Мөн эмэгтэй хүний ​​дүрийг ашигласан нь Парист болсон [[1900 оны Зуны Олимп]]ын наадамд [[Олимп дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоо|эмэгтэйчүүдийг оролцохыг зөвшөөрсөн]] анхны наадамд хүндэтгэл үзүүлж байгаа юм.&lt;ref name=&quot;BBC20191022&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-50135652|title=Олимпын дөл үү эсвэл болзох зар уу? Парис 2024 лого нь үзэл бодлыг хуваав|date=2019-10-22|work=BBC News|access-date=2019-10-25|archive-date=2023-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230514070728/https://www.bbc.com/news/world-europe-50135652|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Энэхүү тэмдгийг Францын дизайнер Сильвен Бойер&lt;ref name=&quot;auto1&quot;&gt;{{Cite web|last=Виллиамс|first=Элиза|date=2019-12-03|title=2019 оны чиг хандлага: Брэнд болон лого|url=https://www.creativereview.co.uk/trends-of-2019-branding-and-logos/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20201023111125/https://www.creativereview.co.uk/trends-of-2019-branding-and-logos/|archive-date=2020-10-23|access-date=2020-12-07|website=Creative Review}}&lt;/ref&gt; Францын [[Royalties (агентлаг)|Royalties &amp; Ecobranding]] загварын агентлагуудтай хамтран зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{cite web|date=2019-10-21|title=Парис 2024 шинэ логогоо хэрхэн дэлгэсэн бэ?|url=https://www.en24.news/2019/10/how-paris-2024-unveiled-its-new-logo.html|access-date=2019-10-22|website=en24.news|archive-date=2019-10-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20191022144147/https://www.en24.news/2019/10/how-paris-2024-unveiled-its-new-logo.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Лепелтье|first=Николас|date=2019-10-21|title=Paris 2024: le logo des Jeux Olympique's dévoilé|trans-title=Парис 2024: Олимпын наадмын логог танилцууллаа|url=https://www.lemonde.fr/sport/article/2019/10/21/paris-2024-le-nouveau-logo-des-jeux-olympiques-se-devoile_6016373_3242.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230218131633/https://www.lemonde.fr/sport/article/2019/10/21/paris-2024-le-nouveau-logo-des-jeux-olympiques-se-devoile_6016373_3242.html|archive-date=2023-02-18|access-date=2019-10-22|newspaper=Le Monde.fr|language=fr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto1&quot; /&gt;

2024 оны Парисын Олимпын бэлгэ тэмдгийг олон загварын сэтгүүл 2019 оны хамгийн том шинэ лого гэж үзжээ.&lt;ref name=&quot;auto1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Вон|first=Хенри|date=2019-12-06|title=2019 оны хамгийн том 10 брэнд, логоны загвар|url=https://www.designweek.co.uk/issues/2-8-december-2019/the-10-biggest-rebrands-and-logo-designs-of-2019/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230218131659/https://www.designweek.co.uk/issues/2-8-december-2019/the-10-biggest-rebrands-and-logo-designs-of-2019/|archive-date=2023-02-18|access-date=2020-12-07|website=Design Week|language=en-US}}&lt;/ref&gt; &quot;Opinion Way&quot;-ийн судалгаагаар Францчуудын 83 хувь нь &quot;Парис 2024&quot; наадмын шинэ бэлгэ тэмдэг таалагдсан гэж хариулжээ. Үнэлгээ өндөр байсан бөгөөд судалгаанд хамрагдагсдын 82 хувь нь гоо зүйн хувьд сэтгэл татам, 78 хувь нь бүтээлч гэж үзсэн байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.paris2024.org/en/content/83-of-french-people-approve-of-new-paris-2024-games-emblem/|title=Францын ард түмний 83% нь Парис 2024 наадмын шинэ бэлгэ тэмдгийг зөвшөөрчээ|date=2019-10-24|website=Paris 2024|language=en-US|access-date=2021-08-19|archive-date=2020-09-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20200919024929/https://www.paris2024.org/en/content/83-of-french-people-approve-of-new-paris-2024-games-emblem/}}&lt;/ref&gt; Тэмдэг олон нийтийн сүлжээгээр шүүмжлэлд мөн өртсөн, нэг хэрэглэгч лого &quot;болзох сайт эсвэл үсчинд илүү тохиромжтой&quot; гэж тайлбарлав.&lt;ref name=&quot;BBC20191022&quot; /&gt;

Паралимпын наадам анх удаагаа Олимптой ижил сүлдтэй байсан бөгөөд удирдах байгууллагуудын лого ямар ч ялгаагүй байсан нь хоёр тэмцээний дунд нийтлэг &quot;амбиц&quot;-ыг илэрхийлж байв.&lt;ref&gt;{{cite news|last=Роуботтом|first=Майк|date=2019-10-21|title=Парис 2024 Олимп, Паралимпын хамтын шинэ бэлгэ тэмдгийг танилцууллаа|url=http://www.insidethegames.biz/articles/1086210/paris-2024-new-emblem-launch|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191022034112/https://www.insidethegames.biz/articles/1086210/paris-2024-new-emblem-launch|archive-date=2019-10-22|access-date=2019-10-22|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;

=== Маскот ===
{{main|Фриж}}
2022 оны 11 сарын 14-нд Фрижийг 2024 оны Зуны Олимп, Паралимпын маскот болгон нээсэн; эдгээр нь Францын эрх чөлөө, эрх чөлөөний түүхэн бэлэг тэмдэг болсон хүн дүрст хос [[Фрижийн малгай]] юм.&lt;ref&gt;{{cite web|date=2021-10-29|title=Avec ses produits dérivés, Paris 2024 veut faire sauter la banque|trans-title=With its derivatives, Paris 2024 wants to break the bank|url=https://www.francsjeux.com/2021/10/29/avec-ses-produits-derives-paris-2024-veut-faire-sauter-la-banque/79501|website=francsjeux.com|language=fr|access-date=2024-02-19|archive-date=2023-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20230925054605/https://www.francsjeux.com/2021/10/29/avec-ses-produits-derives-paris-2024-veut-faire-sauter-la-banque/79501|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Парис 2024 – Маскот|url=https://www.paris2024.org/en/mascots/|access-date=2023-07-28|website=Paris 2024|language=en|archive-date=2023-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20230728022331/https://www.paris2024.org/en/mascots/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[Марианна]]г ихэвчлэн Фрижийн малгай өмссөн байдлаар дүрсэлсэн байдаг, тэр дундаа [[Эжен Делакруа]]гийн &quot;[[Ард түмнийг манлайлж буй эрх чөлөө]]&quot; зурагт дүрсэлсэн байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|last=|date=2022-11-14|title=2024 оны Парисын Олимпын маскотоор Францын бүгд найрамдах улсыг бэлгэдсэн Фрижийн малгай сонгогджээ|url=https://www.france24.com/en/sport/20221114-phrygian-cap-symbolising-french-republic-chosen-as-2024-paris-olympic-mascot|access-date=2023-07-28|website=France 24|language=en|archive-date=2023-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20230209170108/https://www.france24.com/en/sport/20221114-phrygian-cap-symbolising-french-republic-chosen-as-2024-paris-olympic-mascot|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Роуботтом|first=Майк|date=2022-11-14|title=Парисын 2024 оны маскотоор Фрижийн малгайг дүрсэлсэн нь спортын хувьсгалыг хүчирхэгжүүлэх эрх чөлөөний өхөөрдөм үзэл санаа|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1130359/paris-2024-mascots-phrygian-caps-reveal|archive-url=https://web.archive.org/web/20221114151847/https://www.insidethegames.biz/articles/1130359/paris-2024-mascots-phrygian-caps-reveal|archive-date=2022-11-14|access-date=2022-11-14|website=Inside the Games|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Хоёр маскот &quot;Ганцаараа бид илүү хурдан явдаг, гэхдээ хамтдаа бид илүү урагшилдаг&quot; гэсэн хамтын уриатай.&lt;ref&gt;{{cite news|last=Белам|first=Мартин|date=2022-11-14|title=Фрижтэй танилц: Парис 2024 оны Олимп, Паралимпын маскотыг танилцууллаа.|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/sport/2022/nov/14/paris-2024-olympic-mascot-paralympic-mascot-phryges-france|access-date=2023-07-28|issn=0261-3077|archive-date=2022-11-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20221125160348/https://www.theguardian.com/sport/2022/nov/14/paris-2024-olympic-mascot-paralympic-mascot-phryges-france|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Бараа ===
2024 оны 4-р сард Olympics Go! Paris 2024 нэртэй албан ёсны [[Олимпын видео тоглоом]]ыг [[Animoca Brands]] [[Андройд (үйлдлийн систем)|Андройд]], [[iOS]] болон [[Microsoft Windows]] төхөөрөмжүүд дээр 6-р сард гаргахаа зарласан.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2024-04-16|title='Olympics Go! Paris 2024' Олимпын наадмын албан ёсны шинэ видео тоглоом 6-р сард нээлтээ хийнэ|url=https://www.animocabrands.com/olympics-go-paris-2024-new-official-video-game-for-olympic-games-paris-2024-to-launch-in-june|work=Animoca Brands|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20240421115931/https://www.animocabrands.com/olympics-go-paris-2024-new-official-video-game-for-olympic-games-paris-2024-to-launch-in-june|access-date=2024-07-25|archive-date=2024-04-21|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2024-07-24|url-access=limited|title=Эдгээр Олимпын (видео) тоглоомоор өөрийгөө тамирчин шиг мэдэр|url=https://www.nytimes.com/2024/07/24/arts/video-games-olympics.html|access-date=2024-07-24|work=The New York Times|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20240724164721/https://www.nytimes.com/2024/07/24/arts/video-games-olympics.html|archive-date=2024-07-24|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2024 оны Зуны Олимпын наадам нь сүүлийн 30 гаруй жилийн хугацаанд албан ёсны [[Видео тоглоомын консол|консол]] видео тоглоомгүй анхны зуны олимп болсон юм.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Бенуа-Гонин |first=Корентин |date=2024-07-28 |title=Парис 2024: Энэ олимпод зориулсан консол видео тоглоом байхгүй |url=https://www.lemonde.fr/en/pixels/article/2024/07/28/paris-2024-no-console-video-game-for-this-olympics_6702778_13.html |url-access=subscription |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240730104027/https://www.lemonde.fr/en/pixels/article/2024/07/28/paris-2024-no-console-video-game-for-this-olympics_6702778_13.html |archive-date=2024-07-30 |access-date=2024-07-30 |work=[[Le Monde]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Робинсон |first=Энди |date=2024-07-29 |title=Парис 2024 бол сүүлийн 30 жилийн дараа консол видео тоглоомгүй анхны зуны олимп. |url=https://www.videogameschronicle.com/news/paris-2024-is-the-first-summer-olympics-in-30-years-to-have-no-console-video-game/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240729212137/https://www.videogameschronicle.com/news/paris-2024-is-the-first-summer-olympics-in-30-years-to-have-no-console-video-game/ |archive-date=2024-07-29 |website=[[Video Games Chronicle]]}}&lt;/ref&gt;

=== Зурагт хуудас ===
Наадмын [[Олимпын зурагт хуудас|Олимпын зурагт хуудсыг]] 2024 оны 3 сарын 4-нд гаргасан. Уго Гаттонигийн зохион бүтээсэн уг зурагт хуудасны нэг тал нь Олимп, нөгөө тал нь Паралимпыг төлөөлсөн хоёр талт загвар ашигласан. Зуны наадмын түүхэнд анх удаа Олимпын зурагт хуудас болон Паралимпын зурагт хуудсыг хамтад нь зохион бүтээсэн, учир нь тус бүр нь бие даан хагас болж ажиллах эсвэл нэг зурагт хуудас болгон нэгтгэх боломжтой. Зурагт хуудсыг бүтээхэд зургаан сарын турш 2000 цаг зарцуулсан.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Парис 2024 онцлох зурагт хуудас|url=https://www.paris2024.org/en/iconic-posters/|access-date=2024-03-06|website=Paris 2024|language=en|archive-date=2024-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20240306080855/https://www.paris2024.org/en/iconic-posters/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Мунана|first=Густаво|date=2024-03-05|title=Парис 2024 Олимпод зориулсан &quot;сюрреалист&quot; диптич зурагт хуудас|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1144080/surrealist-diptych-poster-for-paris|archive-url=https://web.archive.org/web/20240305111056/https://www.insidethegames.biz/articles/1144080/surrealist-diptych-poster-for-paris|archive-date=2024-03-05|access-date=2024-03-07|website=Inside the Games|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Ивээн тэтгэгчид ===
TGM Research судалгаагаар [[Кока-Кола]] нь 2024 оны Олимптой дэлхийн хэмжээнд хамгийн их холбоотой брэнд бөгөөд хүмүүсийн 23% нь энэ тухай дурдсан байна. Олимпын наадмын албан ёсны ивээн тэтгэгч биш ч гэсэн [[Найки]] 16%-иар хоёрдугаарт бичигдэж байна.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=TGM Research |title=TGM 2024 оны дэлхийн Олимпын наадмын судалгаа {{!}} Тайлан |url=https://tgmresearch.com/tgm-global-olympics-survey-2024.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718091555/https://tgmresearch.com/tgm-global-olympics-survey-2024.html |archive-date=2024-07-18 |access-date=2024-07-22 |website=TGM Research}}&lt;/ref&gt; Бельгийн ундаа үйлдвэрлэгч [[AB InBev]] нь наадмын үеэр дэлхийн анхны Олимпын түнш болсон,&lt;ref&gt;{{cite web |last=Ремзи |first=Жорж |date=2024-01-31 |title=AB InBev шар айрагны компанитай хийсэн Олимпын ивээн тэтгэгчийн гэрээг &quot;учирхай&quot;, &quot;сонин хосолсон&quot; гэж шүүмжлэлд өртөв. |url=https://www.cnn.com/2024/01/31/sport/olympics-ab-inbev-beer-spt-intl/index.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208083225/https://www.cnn.com/2024/01/31/sport/olympics-ab-inbev-beer-spt-intl/index.html |archive-date=2024-02-08 |access-date=2024-02-11 |website=CNN |language=en}}&lt;/ref&gt; бол Японы хоёр компани 2024 оноос хойш ивээн тэтгэлэгээ сунгахгүй; автомашины үйлдвэрлэгч [[Тоёота]] ОУОХ ивээн тэтгэгчийн мөнгөө хэрхэн зарцуулж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагүй&lt;ref&gt;{{cite web |last=Батлер |first=Элеанор |date=2024-05-27 |title=Автомашин үйлдвэрлэгч Тоёота Парисын наадмын дараа Олимпын ивээн тэтгэх гэрээгээ зогсоохоор болжээ |url=https://www.euronews.com/business/2024/05/27/carmaker-toyota-set-to-call-a-halt-to-olympic-sponsorship-deal-after-paris-2024-event |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240527095419/https://www.euronews.com/business/2024/05/27/carmaker-toyota-set-to-call-a-halt-to-olympic-sponsorship-deal-after-paris-2024-event |archive-date=2024-05-27 |website=[[Euronews]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Пикасо |first=Раул Дафунчио |date=2024-05-27 |title=Тоёота Парис 2024 дараа баяртай гэж хэлнэ |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1145610/toyota-to-say-goodbye-after-paris-2024 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240527114620/https://www.insidethegames.biz/articles/1145610/toyota-to-say-goodbye-after-paris-2024 |archive-date=2024-05-27 |website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt; ба [[Panasonic]] ивээн тэтгэгчийн асуудлаар тасралтгүй удирдлагын анхаарал хандуулж байгаа бөгөөд тус компани хэрэглээний цахилгаан бараанаас гадуур бизнесээ өргөжүүлэхээр зорьж байна.&lt;ref&gt;{{cite web |date=2024-09-10 |title=Японы Panasonic Олимпыг ивээн тэтгэх ажлыг дуусгана |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1148514/japan-olympic-sponsorship-ends-37-years |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240910135308/https://www.insidethegames.biz/articles/1148514/japan-olympic-sponsorship-ends-37-years |archive-date=2024-09-10 |website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=2024-09-10 |title=Олимпын шилдэг ивээн тэтгэгч Panasonic ОУОХ-той байгуулсан гэрээгээ цуцаллаа |url=https://japantoday.com/category/sports/Top-Olympic-sponsor-Panasonic-is-ending-its-contract-with-IOC |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240910122853/https://japantoday.com/category/sports/Top-Olympic-sponsor-Panasonic-is-ending-its-contract-with-IOC |archive-date=2024-09-10 |website=Japan Today}}&lt;/ref&gt;

&quot;Дээд зэрэглэлийн&quot; ивээн тэтгэгчээр 150{{nbsp}}сая еврогоор (163{{nbsp}}сая доллар) үнэлэгдсэн гэрээний дагуу Францын тансаг зэрэглэлийн барааны конгломерат [[LVMH]] нь Олимпын бамбар, медалийг хадгалахад ашигладаг ачаа тээшийг болон медаль гардуулах хүмүүсийн хувцас, тавиурыг [[Louis Vuitton]] брэндээр хангаж, наадмын үйл ажиллагаанд оролцсон байна. ОУОХ-ны маркетингийн дарга асан [[Майкл Пэйн]] LVMH-ийн барааг Олимпын наадмын нэг хэсэг болгон ашиглах нь бусад албан ёсны ивээн тэтгэгчидтэй зөрчилдөж болзошгүй гэсэн болгоомжлолыг илэрхийлж, &quot;загварлаг ивээн тэтгэгч бүтээгдэхүүнийг байршуулах нь буруу биш байж болох ч онцгой болгоомжтой менежмент шаардлагатай. Өнгөрсөн шөнө дэлхийн хэмжээний үнэгүй зар сурталчилгаа болон бусад хамтрагчид бүгдээрээ энэ яаж ажиллав гэж асуух болно?&quot; гэж тэмдэглэв.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Роман |first=Иустина |date=2024-07-26 |title=LVMH Парис 2024 Олимпын наадамд хэрхэн тэмдэгээ тавьсан бэ? |url=https://elitetraveler.com/shopping-lifestyle/lvmh-paris-2024-olympic-games |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240726175149/https://elitetraveler.com/shopping-lifestyle/lvmh-paris-2024-olympic-games |archive-date=2024-07-26 |access-date=2024-07-28 |website=Elite Traveler |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2024-07-26 |title=LVMH-ийн тансаг эдлэлүүд Олимпын нээлтийн үеэр хамгийн их орлого олов |work=[[Reuters]] |agency=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/business/retail-consumer/lvmhs-luxury-wares-earn-top-billing-olympics-opening-2024-07-26/ |url-status=live |access-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727185650/https://www.reuters.com/business/retail-consumer/lvmhs-luxury-wares-earn-top-billing-olympics-opening-2024-07-26/ |archive-date=2024-07-27}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable collapsible &quot; style=&quot;float:center; margin:10px;&quot;
!2024 оны Зуны Олимпын ивээн тэтгэгчид&lt;ref&gt;{{cite web |title=Парис 2024 ивээн тэтгэгчид |url=https://www.paris2024.org/en/partners/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231018221319/https://www.paris2024.org/en/partners/ |archive-date=2023-10-18 |access-date=2024-01-23 |website=Paris 2024 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Partenaires de Paris 2024 |url=https://www.paris2024.org/fr/partenaires/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240220092053/https://www.paris2024.org/fr/partenaires/ |archive-date=2024-02-20 |access-date=2024-02-20 |website=Paris 2024 |language=fr}}&lt;/ref&gt;
|-
|Дэлхийн Олимпын Түнш{{col-begin}}
{{col-5}}
* [[AB InBev]] ([[Corona (шар айраг)|Corona Cero]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://olympics.com/ioc/news/international-olympic-committee-and-ab-inbev-announce-worldwide-olympic-partnership|title=Олон Улсын Олимпын Хороо болон AB InBev нь Дэлхийн Олимпын Түншлэлээ зарлалаа|date=12 January 2023|work=Олон Улсын Олимпын Хороо|access-date=2024-02-19|archive-date=2024-01-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240113165453/https://olympics.com/ioc/news/international-olympic-committee-and-ab-inbev-announce-worldwide-olympic-partnership|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* [[Airbnb]]
* [[Alibaba Group]]
* [[Allianz]]
* [[Atos]]
{{col-5}}
* [[Бриджстоун]]
* [[Кока-Кола компани|Кока-Кола]]-[[Mengniu Dairy]]
* [[Deloitte]]
* [[Intel]]
* [[Omega SA]]
{{col-5}}
* [[Panasonic]]
* [[Procter &amp; Gamble]]
* [[Самсунг Электроникс]]
* [[Тоёота]]
* [[Visa Inc.]]
{{col-end}}
|-
|Дээд зэрэглэлийн түнш{{col-begin}}
{{col-5}}
* [[Accor]]
* [[Carrefour]]
{{col-5}}
* [[Électricité de France|EDF]]&lt;ref&gt;{{cite web|last=Овен|first=Дэвид|date=2019-11-19|title=Хотын дарга ОУОХ-ны Airbnb-ийн шинэ гэрээг шүүмжилсний улмаас EDF Парис 2024 оны Олимпын ивээн тэтгэгчээр тодорлоо.|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1087201/edf-unveiled-premium-partner-paris-2024|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210815001718/https://www.insidethegames.biz/articles/1087201/edf-unveiled-premium-partner-paris-2024|archive-date=2021-08-15|access-date=2020-12-07|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;
* [[Groupe BPCE]]
{{col-5}}
* [[LVMH]]
* [[Orange S.A.]]&lt;ref&gt;{{cite web|last=Морган|first=Лиам|date=2020-10-01|title=Orange Парис 2024 оны Олимпын гурав дахь дээд зэрэглэлийн түншээр элсэв|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1099072/paris-2024-orange-premium-partner-games|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210828055932/https://www.insidethegames.biz/articles/1099072/paris-2024-orange-premium-partner-games|archive-date=2021-08-28|access-date=2020-12-07|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;
{{col-5}}
* [[Sanofi]]&lt;ref&gt;{{cite web|last=Морган|first=Лиам|date=2021-07-14|title=Sanofi Олимп, Паралимпын шилдэг ивээн тэтгэгчээр гэрээ байгууллаа|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1110140/sanofi-paris-2024-sponsorship-deal|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220215115812/https://www.insidethegames.biz/articles/1110140/sanofi-paris-2024-sponsorship-deal|archive-date=2022-02-15|access-date=2021-07-14|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;
{{col-end}}
|-
|Албан ёсны түнш{{col-begin}}
{{col-5}}
* [[Air France–KLM]] ([[Air France]])
* [[ArcelorMittal]]
* [[Caisse des dépôts et consignations|CDC]]
* [[Cisco]]&lt;ref&gt;{{cite web|last=Морган|first=Лиам|date=2021-04-15|title=Парис 2024 нь Cisco-г Олимп, Паралимпын гурав дахь албан ёсны түншээ болголоо|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1106629/paris-2024-sign-cisco-official-partner|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220215102712/https://www.insidethegames.biz/articles/1106629/paris-2024-sign-cisco-official-partner|archive-date=2022-02-15|access-date=2021-04-16|website=inside the Games}}&lt;/ref&gt;
* [[CMA CGM]]
{{col-5}}
* [[Danone]]
* [[Decathlon]]&lt;ref&gt;{{cite web|last=Палмер|first=Дан|date=2021-07-17|title=Decathlon компани Парис 2024 оны Олимпын албан ёсны түншээр элсэв|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1110302/paris-2024-decathlon-sponsorship|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220215115814/https://www.insidethegames.biz/articles/1110302/paris-2024-decathlon-sponsorship|archive-date=2022-02-15|access-date=2021-07-17|website=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;
* [[Française des Jeux|FDJ]]
* [[GL events]]
* [[Groupe ADP]]
{{col-5}}
* [[Île-de-France Mobilités]]
* [[Le Coq Sportif]]
* [[PwC|PwC International]]
{{col-end}}
|-
|Албан ёсны ханган нийлүүлэгчид болон дэмжигчид{{col-begin}}
{{col-5}}
* Abatable
* {{ill|Abéo|fr}}
* [[Air Liquide]]
* Airweave
* Aquatique Show
* [[Arena (бренд)|Arena Group]]
* [[Carlsberg Group]] ([[Kronenbourg|Tourtel Twist]])
* CRYSTAL
* Doublet Wasserman
* [[DXC Technology]]
* [[Egis Group]]
* [[Enedis]]
{{col-5}}
* ES Global
* {{ill|Eviden|fr}}
* {{ill|Fitness Park|fr}}
* [[Fnac Darty]]
* {{ill|Gerflor|fr}}
* Highfield Boats
* Hype Taxi
* Indigo Group
* [[La Poste (Франц)|La Poste]]
* {{ill|Loxam|fr}}
* [[Lyreco]]
* [[Mondo (Италийн компани)|Mondo]]
* MTD
{{col-5}}
* Myrtha Pools
* [[Nestlé]] (Garden Gourmet)
* OnePlan
* {{ill|Optic 2000|fr}}
* [[Randstad NV]]
* [[Rapiscan Systems]]
* [[RATP Group]]
* Re-uz
* RGS Events
* [[Rigby Group|Rigby SCC]]
* [[Saint-Gobain]]
* [[Salesforce]]
{{col-5}}
* [[Schneider Electric]]
* {{ill|SEDIF|fr|Syndicat des eaux d'Île-de-France}}
* SLX
* [[SNCF]]
* [[Sodexo]]
* [[Technogym]]
* [[Terraillon]]
* [[Thermo Fisher Scientific]]
* [[Unilever]] ([[Heartbrand|Miko]])
* [[Unibail-Rodamco-Westfield|URW]] ([[Westfield Group|Westfield]])
* [[Vinci SA]]
* {{ill|Viparis|fr}}
{{col-end}}
|}

== Шууд дамжуулах эрх ==
{{main|2024 оны Зуны Олимпын нэвтрүүлэгчдийн жагсаалт}}
Францад 2024 оны Зуны Олимпын наадмын дотоодын эрхийг [[Eurosport]]-оор дамжуулан [[Warner Bros. Discovery]] (хуучин нэрээр [[Discovery Inc.]]) эзэмшсэн бөгөөд тус улсын олон нийтийн [[France Télévisions]] телевизээр дамжуулан үнэ төлбөргүй нэвтрүүлсэн.&lt;ref&gt;{{cite news|last=Кэсласси|first=Эльза|date=2019-04-23|title=France Televisions Discovery-ээс Бээжин 2022, Парис 2024 Олимпын наадмын дэд лицензийг авах болно|url=https://variety.com/2019/tv/global/france-televisions-to-sub-license-olympic-games-for-beijing-2022-and-paris-2024-from-discovery-1203195167/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20211009035624/https://variety.com/2019/tv/global/france-televisions-to-sub-license-olympic-games-for-beijing-2022-and-paris-2024-from-discovery-1203195167/|archive-date=2021-10-09|access-date=2019-04-23|work=Variety}}&lt;/ref&gt; Монгол Улсад Олимпын наадмыг албан ёсны эрхтэйгээр Premier Sports Network болон Central TV дамжуулсан.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Хүн төрөлхтний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг болсон 33 дахь удаагийн Зуны Олимпын наадам буюу Парис 2024, 17 дахь удаагийн Паралимпын наадам, буурал тивийн хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах Евро 2024 тэмцээн гэх энэ зуны хамгийн том гурван үйл ажиллагааг Централ телевиз албан ёсны онцгой эрхтэйгээр шууд дамжуулан хүргэх гэж байгааг дуулгахад таатай байна|url=https://www.instagram.com/centraltv.mn/p/C5QiIbXMB7v/|access-date=2024-06-11|publisher=Central TV|date=2024-04-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Парис 2024&quot; Олимпын наадмыг албан ёсны онцгой эрхтэйгээр &quot;Централ&quot; телевиз шууд дамжуулан хүргэхээр болжээ|url=https://isee.mn/n/66470|access-date=2024-07-19|date=2024-06-29}}&lt;/ref&gt;

Олимпын албан ёсны вэбсайт нь сонгогдсон зах зээл, ялангуяа Бразил, Орос (Оросын өргөн нэвтрүүлгийн компаниуд гарсны улмаас) болон Энэтхэгийн хойг дахь тэмцээнүүдийн шууд дамжуулалт болон сүүлийн үеийн бичлэгийг санал болгосон.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Лаки Зальцман|first=Фернанда|date=2024-07-23|title=ONDE ASSISTIR AOS JOGOS OLÍMPICOS PARIS 2024 NO BRASIL|trans-title=WHERE WATCH THE 2024 GAMES IN BRAZIL|url=https://olympics.com/pt/noticias/onde-assistir-jogos-olimpicos-paris-2024|website=Olympics.com|quote=Os Jogos Olímpicos Paris 2024 têm transmissão ao vivo pelo Olympics.com. Serão horas de conteúdos transmitidos em tempo real para que os fãs não percam nenhuma emoção.|trans-quote=Парисын 2024 оны Олимпын наадмыг Olympics.com сайтаар шууд дамжуулж, хөгжөөн дэмжигчид ямар ч баяр хөөрийг алдахгүйн тулд олон цагийн контентыг бодит цаг хугацаанд нь дамжуулах болно.|access-date=2024-08-08|archive-date=2024-08-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20240814044326/https://olympics.com/pt/noticias/onde-assistir-jogos-olimpicos-paris-2024|url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Допинг Олимпод#2024 оны Олимп|Парис 2024 дахь допингийн хориг]]
* [[2024 оны Зуны Паралимп]]
* [[2028 оны Зуны Олимп]]
* [[2032 оны Зуны Олимп]]
* Францад болсон бусад Олимпын Наадам
** [[1900 оны Зуны Олимп]] болон [[1924 оны Зуны Олимп]] мөн Парист болсон
** [[1924 оны Өвлийн Олимп]]
** [[1968 оны Өвлийн Олимп]]
** [[1992 оны Өвлийн Олимп]]
** [[2030 оны Өвлийн Олимп]]
* [[ОУОХ-ны улсын кодын жагсаалт]]

== Тэмдэглэл ==
{{notelist}}

== Эх сурвалж ==
{{Reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* {{ОУОХ наадам|games=2024 оны Зуны Олимп}}
* [https://oca.asia/noc/countries/ Азийн Олимпын Хороод]

{{Олимп}}

[[Ангилал:2024 оны Зуны Олимп|2024 оны Зуны Олимп]]</text>
      <sha1>ka0oycyvffgmnabbal70bs6x7eo4g1g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зүүнгарын Хаант Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15849</id>
    <revision>
      <id>797831</id>
      <parentid>797757</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:05:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797831</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52533" sha1="gx4804ly7y10gprrg1b7qv5gtck2s1w" xml:space="preserve">'''Зүүнгарын хаант улс''' ( [[Халимаг хэл|халим]]. ''Зүнһар хаант улс''; ''Дөрвөн өөрд улс'' ) -ойрад буюу монгол угсааны улс бөгөөд түүхчид Зүүнгарыг нүүдэлчдийн сүүлчийн эзэнт гүрэн гэж бичдэг. Ойрадууд Монгол улсаас салан тусгаарлах урт тэмцэл явуулсанаараа алдартай бөгөөд 1635 оноос өөрсдийн Зүүнгар улсыг байгуулжээ. Зүүнгар нь [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] баруун үзүүрээс одоогийн [[Казахстан]]ы зүүн хэсэг, [[Киргиз]]ийн хойд хэсгээс өмнөд [[Сибирь]] хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. 

1610 оноос Зүүнгарын хаант улсын суурь тавигдах үеээс [[Ойрад]]ын удирдагчид [[хунтайж]] хэмээх цолтой байв&lt;ref&gt;C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.622&lt;/ref&gt;. 1678 онд [[Галдан бошигт хаан|Галдан]] [[Далай лам]]аас '''Бошигт хаан''' цол хүртсэн ч, Галдан бошигт хааныг нас барсны дараа [[Цэвээнравдан]], [[Галданцэрэн хаан|Галданцэрэн]], [[Цэвээндоржнамжил]], [[Лхамдаржаа]], [[Даваач]] нар [[Хунтайж|'''хунтайж''']] цолтойгоор засаглаж байсан. [[Ойрад]]ын [[Цорос]], [[Өөлд]] аймгууд Ойрадын цэргийн зүүн талын жигүүр болдог байсан уламжилалаар хожим Цоросууд 17-р зуунд хүчирхэгжин урьд нь Ойрадыг тэргүүлж байсан [[Хошууд]] аймгийн оронд Ойрадыг толгойлон хүчирхэг улс байгуулсан нь [[Зүүнгар]]ын улс болсон юм.

== Түүх == 
===Зүүнгарын улс байгуулагдсан нь ===
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улсууд 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]

[[Зураг:Halh, Uvur Mongol, Zuungar 1720-iod on - Gerelbadrakh.jpeg|thumb|Монгол 1720-иод он]]
[[Их Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Чингис хаан]] хүү [[Зүчи|Зүчиэр]] удирдуулсан цэрэг илгээж ойн иргэдийг дагуулахаар очиход Ойрадын ноён [[Худуга Бэхи]] Ойрадуудаа дагуулан угтан ирж Их Монгол улсад нэгдсэн юм. Ийм учраас Чингис хаан Хутуг Бэхийн хүү Иналчид өөрийн охин Цэцэйхэнг, түүний дүү Төрөлчид Зүчийнхээ охин Холуйханыг хатан болгон өгч худ худгуй болж, Ойрадуудыг Их Монгол улсын Боорчийн харьяанд 4 түмэн болгожээ. Энэ цагаас [[Дөрвөн Ойрад]] гэдэг нэр гарчээ. Үүний дараа ойрадууд баруун зүг нүүж [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] эх Дэлгэр мөрний саваар очиж нутаглаж байгаад XIII зууны II хагаст Завхан, Хүнүй гол Алтайн уулын зүүн бэл хүрч нутагласан бөгөөд тэд Аригбух, Хайду нарын харъяатууд болжээ. XIV зууны сүүлч үеэс Ойрадууд [[Боржигин|Чингисийн угсаа]]ны Монгол хаадын мэдлээс гарч салан тусгаарлахын төлөө тэмцэх болсноор [[Элбэг хаан]]ы үед уугуул Монгол орон баруун, зүүн Монгол, Урианхайн 3 хязгаар болж хуваагдан хоорондоо тэмцэлдэх үе эхэлжээ. Тэд Дөрвөн Ойрадын чуулган гэдэг эрх барих зөвлөлдөх дээд байгууллага байгуулж Бүүвэй Мирз, дараа нь Байбагас удирдаж байв.

Эсэн тайшийн Монгол төрийг эсрэг бослогыг Ойрад нар гаргаж, алтан ургийг хоморголон хядаж давуу байдал олсон ч удалгүй унажээ. Үүнээс хойш Ойрад баруунш алслан суух болсон ба тэднийг Монголд буцааж нэгтгэхийг хаад ноёд олонтоо оролдож, харьяатад буцааж байжээ. Гэвч тэд үе үе босож зугатан оддог байжээ. 

17-р зуунд (16-р зууны сүүл?) [[Торгууд]], [[Дөрвөд]]ийн зарим нь баруун хойш нүүж [[Ижил мөрөн]]д, [[Хошууд]] нар 1630-аад онд [[Төвд]], [[Хөх нуур]]т очиж нутаглажээ. Ижил мөрөнд очигсдыг [[Халимаг]] гэгдэх болжээ. Гадагш нүүж одолгүй үлдэгсдийн нилээд нь [[Цорос]] овогтнууд байлаа. Тэдний нөлөө Ойрадуудын дунд өсөж эрх барих овог болсон үе байдаг. Цорос овогтны тэргүүн [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] 1640 онд Тарвагатайн нурууны “Улаан бураа” одоогийн Тачван хот гэдэг газар Монгол ноёдын чуулган хийхийг санаачилжээ. Энэ чуулганд [[Халх]] болон Ойрадаас 28 ноён оролцсоны дотор Эрдэнэ бишрэлт засагт хаан Субадай, Очирай түшээт хаан Гомбодорж, Сэцэн хан ноёдын төлөөлөл, Ойрадын Эрдэнэбаатар Хунтайж, [[Хөндлөн Убаши|Хөндлөн Уваш]], [[Гүш хаан|Гүш хаан Төрбайх]], Хөх нуур, Ижил мөрний Торгуудын Шүхэр Дайчин тэргүүтэй ноёд, Халх Ойрадын шашны зүтгэлтнүүд оролцсон юм. Энэ чуулганаар “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз” гэдэг 120 зүйл бүхий хууль батлав. Энэхүү Их цаазын гол үзэл санаа нь: - Манж гүрний зүгээс эзлэн түрэмгийлэх аюул занал нүүрлэж байгаа нөхцөлд:
#Цогт тайжийн суусан нутаг, иргэдийг хуваах, Төвд, Алтайд Ойрадыг суулгах
#Харийн түрэмгийллийн эсрэг хамтран тэмцэх явдлыг хүн амын нийт давхарааны үүрэг хариуцлага болгох
#Шарын шашныг улсын шашин болгон хуульчилж шашны нөлөөн дор Монгол овогтны эв нэгдлийг бэхжүүлэх
#Том ноёдын хоорондын зөрчил сөргөлдөөнийг зогсоож хүчээ төвлөрүүлэх зэрэг гол асуудлуудыг хуульчилж өгсөн юм.

Монгол овогтны улс төрийн нэгдлийг сэргээх энэ чуулганы шийдвэр Эрдэнэбаатар хун тайж Ойрадын шарын шашны тэргүүн Зая Бандид Намхайжамц нарын хүчин чармайлтаар Ойрад нутагт зохих үр дүнд хүрч Ойрадын дотоод зөрчил зогсож аж ахуйн байдал нь сайжирч Орос, Казахтай холбоо харилцаа тогтоожээ. Гэтэл 1671 онд Эрдэнэбаатар хун тайжийг түүний Торгууд хатан Юм Агасаас төрсөн Сэнгэ залгамжилах байсныг хун тайжийн Хиргис хатан Дара Балжаас төрсөн хүү Цэцэн, Зодов хоёр эвсэж хороосон байна. Энэ тухай мэдээг [[Юм Агас]] хатан Төвдийн Далай ламын дэргэд шавилан сууж байсан хүү Галдандаа хүргэж яаралтай ир хэмээн дуудсан байна. [[Галдан бошигт хаан|Галдан]] (1644-1697) улааны шашны сахил санваараа Далай багшдаа буцааж өгөөд нутагтаа ирж, Алдар хошууч, Данзан нарын туслалцааг авч хуйвалдагчийн эсрэг тэмцэхдээ Ойрадын чуулган дарга [[Очирт сэцэн хан|Очирт Сэцэн ханы]] дэмжлэгийг авсан байна. Очирт сэцэн хааны охин [[Ану хатан|Ану]]г Галдан хатан болгон авчээ. Галдан, Цэцэнг устгаад Зодовыг Хөх нуурын зүг зугтаалган өөрийн холбоотон агсан Алдар хошуучийг 1671 онд, Данзанг 1673 онд өөртөө нэгтгэн (газар нутаг харъяат ардын нь хамт) авмагц Хадам аав Очирт Сэцэн, авга ах Цөхүр нь Галдангаас болгоомжлохдоо түүнийг айлган сүрдүүлэх зорилгоор Галдангийн захиргаанд орсон зарим аймгийг довтлон булаан авчээ. 1675 онд хадам аав түүний хүү Лувсангомборавдан нар шинээр хуйвалдаан зохион байгуулж байгааг Галдан мэдэж өрсөн цохилт өгсөнд Очирт Сэцэн, Жултаст (Казахт) зугтахад хөөн барьж аваад Бортал гэдэг газар гөрөөчний хоёр отгийг захируулан суулгажээ. (Очирт Сэцэн 1680 онд нас барсан) Нөгөө авга ах нь Цөхүрийг 1676 онд бут цохисноор Ойрадын газар нутаг олон аймаг Галдангийн мэдэлд орж тэрээр 1676 онд Ойрадын хаан ширээнд суужээ. 1679 онд Галдан хаанд Далай лам Бошигт цол хайрласан.

XVI зууны эхэнд Ойрадын 40 хошуу нь 2 гар болж хуваагджээ. Чорос, Шарас, Махас гэсэн 3 аймгийн 20 хошууд Зүүнгар Ойрад болдог байв. Баруун гарын олонхи нь Галдангийн довтолгооноос гадагш дүрвэн нүүгээд (ихэнх нь Манжид орсон) Зүүнгарынхан нь нутагтаа үлдсэн учраас Галдан улсаа Зүүнгарын хаант улс гэж нэрлэв. (Социализмийн үеийн түүх бичлэгт Зүүнгарыг Эрдэнэбаатар хунтайж байгуулсан гэж бичсэн байдаг). Галдан Зүүнгарын засаг захиргааны хуучин зохион байгуулалт болох хошуудыг эвдэж, хааны харьяатыг гал голомт гэсэн утгаар &quot;отог&quot;, ноёдын харьяатыг &quot;анги&quot; гэдэг боллоо. Энэ нь ноёдын эрх мэдэл, эдийн засгийн хүчийг хязгаарласан арга хэмжээ байв. Галдан “захиа зарлиг” гаргаж засаг захиргаа хот айл, арван, хорин, дөчин отог гэж хувааж харьяат ардууд нэг отгоос нөгөөд дураараа шилжихийг зогсоов. Отгийн захирагчийг “Зайсан”, Дөчиний захирагчийг “Дэмч” гэдэг байв. Зарга шүүх, маргаан таслах явдлыг чангатгажээ. Зарга буруу хагалбал, зарчийг огцруулдаг болгов. 1654 оноос өмнөх буюу эцгийн үеийн өр төлбөрийг хүчингүй болгов. Галдан Зүүнгарт анх удаа зоос цутгуулсан юм. Бурхны шашны сүм хийдүүдийн жас байгуулсан юм. Оргодол босгуул этгээдийг барьж өгсөн хүнд түүний мал хөрөнгөөс урамшуулал болгон өгөх журам тогтоосон байна. Галдан тод, дөрвөлжин, түвд үсэгтэй алтан тамга гуравтай байжээ. Хаанаас дооших албаны хүмүүст мөнгө, зэс, төмөр, цагаан тугалган тамга өгч зиндаалдаг болсон байна. Ногоон буюу алаг өнгөтэй туг хэрэглэж байв. Галдан Манж гүрэнтэй хөрш улсын хувьд худалдаа хийж эрх тэгш харилцаж байх хүсэлт тавьж байсан боловч [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] [[Өөлд|Өөлд аймаг]] (Ойрадыг хэлж байна)-т Очирт хан, Аблай ноён, Галдан тайж гэж л байсан, ер Бошигт хаан гэж явсан газаргүй хэмээн Галданг ихэд дорд үзсэн хариу өгч байжээ. Гэвч Галдан Бээжинд ирж жил бүр элч илгээж олон мянган хасгаар өргөн хэрэглээний зүйлээ тээвэрлэж авдаг байв. Гэтэл 1683 онд Манж нар Ойрадын 200-гаас илүү хүнтэй элчийг цагаан хэрмийн хаалгаар оруулахыг хориглов. 1678-1680 онд Галдан [[Зүүн Туркестан|Дорнод Туркестан]], [[Самарканд]], [[Бухар]] зэрэг баруун зүгт газар нутгаа тэлж худалдааны замд ноёрхох, цэрэг зэвсгийн чадавхаа нэмэгдүүлэхийн тулд Зүүнгарт амьдарч агсан Орос, Швед гаралтай уран дархануудаар галт зэвсэг, хуяг, дуулга, жад, илд хийлгэж Буучин отгийг 1000 өрхтэйгээр байгуулжээ.

===Аян дайнууд ===
{{Гол|Халх-Зүүнгарын дайнууд|Зүүнгар-Казахын дайнууд}}
[[Зураг:Zuungar 18-r zuun.jpg|thumb|left|200px|Зүүнгарын хил хүчирхэг үедээ [[Ордос]] хүрч байв]]
[[Зураг:Zuungar 18.jpg|thumb|left|200px|Зүүнгар, Оросын хил өмнө зүг рүү багасаж байна]]
[[Яркендын хант улс]] ялагдсаны дараа. Галдан Бошигт хаан Төв ба Дундад Ази руу олон удаагийн аян дайн явуулж бүр Энэтхэгийн Кашмир хүрсэн байдаг. [[Хивын хант улс|Хиви]], [[Бухарын Эмират Улс|Бухар]], [[Самарканд]], [[Моголистан]], [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Турфан]], [[Коканд]] зэрэг ханлигууд, [[Хамил тойрог|Хами]], [[Ферган]] зэрэг эзэмшил газрууд түүнд бууж өгч алба татвар төлж байсан ажээ. Түүний мэдэлд Дундад Ази бараг бүхлээрээ орж Манж, Орос улсуудыг жийрхэн болгоомжлоход хүргэжээ. Галдан хаан уйгар цэргүүддээ орос цэргийн хувцас өмсгөөд &quot;энэ манай орос цэргүүд&quot; хэмээн манж нарыг сүрдүүлж байв.&lt;ref&gt;Ш.Адьшаа &quot;Галдан Бошигт&quot; 2006&lt;/ref&gt;

XVIII зууны эхэнд Зүүнгарын [[Цэвээнравдан]] хаан [[Енисей]]д байсан Зүүнгарын харъяат [[Енисейн киргиз]]үүдийг Оросын захиргаанд орохоос болгоомжлон өмнө зүг нүүлгэсэн байна.&lt;ref  name=&quot;Гусейнов&quot;&gt;[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов &quot;Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее&quot;]&lt;/ref&gt; 1703 оны 7 сард 3000 хүнтэй зүүнгарын цэрэг Хонгорайн нутагт очин нутгийн киргиз ноёдын тусламжтай 15-20,000 хүн буюу Хонгорайн хүн амын ихэнхийг цуглуулан 3 замаар зүүнгарын цэргийн хамгаалалтан дор Зүүнгарын хаант улсын гүн рүү нүүлгэн шилжүүлжээ.&lt;ref name=&quot;Гусейнов&quot;/&gt; Нүүн ирсэн киргизүүд Зүүнгарын цэргийн болон хилийн албанд хүчин зүтгэж байсан&lt;ref name=&quot;Гусейнов&quot;/&gt; Хонгорайчуудын ихэнхийг нүүснийг оросууд ашиглан 1704-1706 онд Минусын хотгорт үлдсэн киргизүүд рүү хэд хэдэн довтолгоон хийж мөн Зүүнгараас буцан ирсэн цөөн тооны киргизүүдыг довтолжээ.&lt;ref name=&quot;Гусейнов&quot;/&gt; Хонгорайн нутгийг оросууд эзлээд Абаканскийн цэргийн шивээг яаран байгуулж цаашдын довтолгоондоо ашиглах болжээ. 

Ойрад Монгол улс тухайн үедээ Хятад, Дундад азийн гүүр болсон эртний түүхт торгоны замыг хяналтандаа байлгаж Узбек, Тажикийн зарим хэсэг, Киргиз, Казахстаны ихэнхи хэсгийг захирч байв.  

Аныракайн тулаан нь Зүүнгарын хилийн хамгаалалтын бүлэг цэрэг рүү казахууд давуу хүчээр гэнэдүүлэн довтолсон жижиг тулаан болохыг Оросын түүхчид бичиж байна.

Европын колоничлогч их гүрнүүд ч тал засч асан манжтай зүүнгарчууд 1717-оос 1733 онд томоохон байлдааны ажиллагаа явуулжээ. Манжууд Зүүнгарыг унагахаар ойр ойрхон цэрэг татаж, дайны нүсэр зардал гаргасны эцэст өөрсдөө туйлджээ. Ази тивд хамгийн нөлөөтэйгээр оршиж байсан Манж чин гүрэн талын нүүдэлчин Монголчуудтай хийсэн дайны зардлаа дийлэхээ байж, эзэмшил нутаг даяар нь үгүйрсэн олны бослого оволзсон байна. Ийн аргадгүйдсэн Манж гүрэн ойрадуудтай гэрээ хийж Алтайн нуруугаар хил тогтоожээ.

1740-өөд оны эхэнд Казахын бага болон дунд жуз Галданцэрэнгийн захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ.&lt;ref name=&quot;Кушнерик&quot;&gt;[http://www.dissercat.com/content/russko-dzhungarskie-diplomaticheskie-otnosheniya-nachalo-xvii-50-e-gg-xviii-vv#ixzz3WymP4oPh Русско-Джунгарские дипломатические отношения:Начало XVII-50-е гг.-XVIII вв.  07.00.02, кандидат исторических наук Кушнерик, Римма Арнольдовна]&lt;/ref&gt; 

[[Захчин]] нар [[Чингэл]], [[Өрөнгө]] гол, [[Эрээн хавирга]] хавьд байв. Тэд Зүүнгарын зүүн, өмнөд хилийг хамгаалах үүрэгтэй байсан бөгөөд захчин нар манжийн удаа дараагийн цохилтыг өөрсдийн хүчээр няцааж байв. Манжийн хаан Зүүнгарыг эзлэх замд саад болж байгаа [[алтайн урианхай|урианхайчуудыг]] эхэлж цохих хэрэгтэй гэж хэлж байв.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/363373.html |title=Ичинхорлоогийн Лхагвасурэн. Алтайские урянхайцы |access-date=2016-03-04 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415181449/http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/363373.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Документы о политике Джунгаров 1991:9&lt;/ref&gt;

[[Файл:Зүүнгар.jpg|thumb|18-р зууны эхийн Зүүнгарын хаант улс]]
Ардын аман зохиолоос үзвэл тус хаант улс 2 гарын буюу Зүүн 8 хошуу, Баруун 6 хошуунд хуваагдсан засаг захиргааны хуваарьтай байсан. Зүүнгар хаант улсын нийгмийн жижиг энгийн нэгж нь хот айл байв. Зарим судлаачдын үзсэнээр, хот айлд 5-6 өрх багтах бөгөөд гол шинж төрхөөрөө хөдөөгийн хүйн байдалтай байжээ. Тэд бэлчээр нутгийг хамтран ашиглаж, нүүх, худаг ус гаргах, хороо барих, малын ноос үс авах зэрэг ажлыг хамжин хийдэг байв. Хоёроос гурван хот айл нэгдэж нэг арван болно. Түүний ахлагчийг аравны ах гэнэ. Хоёр гурван арван нийлж байж хорин болно. Хоринг мэдэгчийг шүүлэнгэ гэнэ. Хоёроос дээш хорин нэгдэж байж дөчин болно. Дөчнийг эрхлэн мэдэгчийг дэмч гэнэ. Дэмч бол зайсангийн туслах юм. Зарим дөчинд зуу хүртэл айл багтдаг бөгөөд нэг отцийн дотор хүн амын тооноос хамаараад дөчний тоо янз бүр байна. Арван, хорин, дөчин нь засаг захиргааны жижиг нэгжүүд бөгөөд Зүүнгар улсын цэрэг захиргааны үндсэн том нэгж нь отог буюу анги юм.

===Уналт===
{{Гол|Зүүнгар-Чин улсын дайн}}
[[Файл:Receiving the surrender of the Yili.jpg|right|thumb|230px|Даваач хааныг буулган авсан нь]]
[[Файл:Battle of Oroi-Jalatu.jpg|right|thumb|230px|Зүүнгарчуудыг хядан устгаж байгаа нь, Орой-Залаат уулын орчим. 1755 он.]]
[[Файл:Chengde, China - 022.jpg|right|thumb|230px|Зүүнгарыг мөхөөсөнд зориулан бариулсан Пунинг-цогчин дуган буюу түмэн амгалант тэнгэрийн сүм нэрээр алдаршсан Юнхэгүн сүм, Хэбэй муж]]

Орос, Манж нар Төв Ази, Сибирийг эзлэхэд нь саад болж байсан Зүүнгарын эсрэг хуйвалдан нь ил болон далд олон баримтаар батлагддаг. 

Эрчис мөрөн хавиар байсан [[дөрвөд]], [[баяд]] нар дайнаас өмнө Зүүнгарын хаантай зөрчилдөн зүүн тийш Алтайг давж уулынхаа нөгөө талд гарсан боловч  1753 онд манжууд баригдаж аргагүй нь эрхэнд захиргаанд нь оржээ. Манж нар тэдийн эхлээд одоогийн [[Баянхонгор аймаг]] дараад нь [[Увс нуур]] орчим суулгажээ. Зүүнгарын хаан Галданцэрэнг нас барсны дараагаар түүний бага хүү хаан ширээнд залрах ёстой байсан ч хэтэрхий түргэн ширүүн ааштайгаасаа болж [[Зүүнгар улс]]-ын ноёдын итгэлийг хүлээж үл чадав. Үүнээс үүдэн Зүүнгарт улс төрийн хуйвалдаан болж Галданцэрэн хааны том хүү болох [[Дамбадаржаа]] хаан ширээнд залах болов. Гэвч [[Амарсанаа]] болон [[Даваач]] нар ахин хуйвалдаж баригдан нутгаасаа хөөгдсөн ба  өөрсдийн 1500 хүнээс бүрдсэн армиа [[Дамбадаржаа]] хааны хүрээ рүү хөдөлгөв. Энэхүү довтолгоон нь амжилттай болж Даваач хаан ширээнд залрав. Даваач 1752-1755 хүртэл Зүүнгар улсын хаан ширээг 3 жил барихдаа Хаант Оростой холбоо тогтоож чадсан хэдий ч таранхай бутархай [[Зүүнгар]] улсыг нэгдэн нийлүүлж чадаагүй юм. Амарсанаа болон Даваач нар анх хамтран төр барихаар зэхэж байсан ч Даваач ганцаар хаан ширээнд суусан нь Амарсанаад таалагдсангүй. Удалгүй Амарсанаагаар удирдуулсан Ойрадууд дотроо иргэний дайн хийхэд хүрэв. Энэхүү иргэний дайн Зүүнгар хаант улсыг мөхөхөд хүргэсэн юм. Амарсанаа болон түүний цэргүүд ялагдан улмаар Манжийн дарлалд байсан Халхын нутаг руу дүрвэхээс өөр замгүй болсон. Энэхүү ялагдлын дараа Амарсанаа Манж-Чин улстай хамтарсан их цэргийн манлайд явав. 1755 онд Манжууд гол хүчийг нь ар, өвөр Монголоос татсан морьтон эрсээс бүрдүүлсэн 50 мянга орчим цэргийг Зүүнгар улс руу гурван замаар оруулсан байна. Манж цэргийн ерөнхийлөн захирагчаар Банди хэмээх өвөрлөгч жанжин явсан бол туслах жанжинаар Саарал гэх ойрдын ноён томилогдсон байлаа. Их цэргийн манлай ангийг Зүүнгарын хойд аймгийн цэрэг бүрдүүлж, ойрадын нөлөө бүхий ноён хойдын Амарсанаа тэргүүлсэн юм. Амарсанаа манлайлж явсан учраас ойрадын ард түмэн энэ удаад манжийг тэгтэлээ улайран эсэргүүцээгүй билээ...Шийдвэрлэх тулалдаан Гэдэн уулнаа болж Даваач хааны 8000 орчим цэрэг үлэмж давуу хүчний эсрэг хэдийгээр баатарлан тулсан боловч тэсч чадсангүй. Даваач хаан [[Кашгар]]ын нутгаас баригдаж, Бээжин хотноо хүргэгдсэн байна. 

1755 онд буюу манжууд ойрадыг эзлэнгүүт цэрэглэн боссон юм. Энэ бослого зөвхөн ойрад түмний тэмцэл байсангүй. Амарсанаа хэдий Манж-Чин улстай нийлж Зүүнгар хаант улсыг мөхөөсөн ч удалгүй тэднээс урван Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарган тулалдаж эхлэв. Үүнтэй зэрэгцэн Хотгойдын Чингүнжаваар толгойлуулсан бослого халх Монголд ч эхлэв. Манжийн эзэн хаан энэ тухай сонсоод “Жарны донсолгоо эхэллээ...” гэж айдас дүүрэн дуу алдсан гэдэг.  Ойрадын босогчид эхний тулаануудад манжийн 36 мянган цэргийг устгасны дараа манжууд яаралтай цэрэг татаж, бялтат буу, үхэр буугаар зэвсэглэсэн үлэмж хүчийг мөн л гурван замаар Зүүнгарын нутаг руу цөмрүүлсэн байна. Амарсанаа, Дондогманж, Ням, Занагарав нарын баатруудаар толгойлуулсан ойрадын дайчид тэрхүү их цэргийг нь дахин хиар цохив. Харамсалтай нь энэхүү ялалтын дараа ойрадууд хаан ширээний төлөө маргаан үүсгэж, хоорондоо зэвсэг зөрүүлсэн байдаг. Голлох хоёр удирдагч Дондогманж, Амарсанаа нар зөрчилдөж, Дондогманж нь Амарсанаагаа довтлон Казах руу дутаалгажээ. Энэхүү үйл явдал манжуудад ашигтай байв. Гуравдахь довтолгоо цэрэг, технологийн хувьд тухайн үедээ л сонгомол, бас хүчний хувьд дэндүү хол зөрүүтэй байлаа. Энэ удаад Манжийн эзэн хаан ойрадуудыг даран дагуулах бус үгүйртэл хядахыг шууд зарлиглаж, алсан ойрад хүний тоогоор мөнгөн шагнал амалсан байна. Зүүнгарын өргөн уудам нутаг даяар эмх замбараагүй цуст хядлага ийнхүү эхэлжээ. Эмэгтэйчүүд, хүүхэдгүй хутга ханцуйлан “дэр авч үхнэ” хэмээн эцсийн тэмцэлд босон манжийн цэрэгт нилээд хохирол учруулжээ. Үүний дараа манжийн жанжид хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг ч хайрлахгүй алахыг тушаасан байна. 2 жилийн хугацаанд Зүүнгарын хүн амаас дөнгөж 100 мянга орчим хүн л дүрвэж нуугдаж, дагаар орж амь гарчээ. Амь үрэгдэгсдийн үлэмж хэсэг нь эмэгтэйчүүд, балчир хүүхдүүд байсан юм. Тэд уултай газрыг гар гараасаа барьж байгаад самнасан байна. Жанжнуудын айлтгалд “500 махчинг алав, 1000-ыг барьж сөнөөв, 2000 хулгайг хийсгэв” “махчин, босуул, хулгай, дээрэмчнийг алав” гэх мэтээр бичсэн байдаг. Эхэндээ дандаа эр хүнийг нь алах бодлого барьж байв. Гэтэл ойрад эмэгтэйчүүд бүгд ханцуйдаа хутга бариад боссон. Тиймээс бослого дарах үйл явцад эр, эм, хүүхэд гэж ялгалгүй алах болжээ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://uvsnutag.mn/index.php?view=content&amp;type=content&amp;id=979#sthash.1etkDJmf.dpuf |title=Archive copy |access-date=2016-02-29 |archive-date=2013-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130910070931/http://www.uvsnutag.mn/index.php?view=content&amp;type=content&amp;id=979#sthash.1etkDJmf.dpuf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;.

Чин гүрний эрдэмтэн Вэй Юаний бичсэнээр Баруун Монголчуудын нийт хүн ам 1,500,000 гаруй байсны 30% буюу 480,000 гаруй нь Чин улсын цэрэгт алагдаж, 40% буюу 600,000 нь цэцэг өвчнөөр нас барж (Чин гүрний цэргүүд албаар тараасан гэх), 20% нь буюу 300,000 орчим нь Орос, Халимаг болон казах аймгууд руу дүрвэж, 10% буюу 150,000 орчим хүн уул хад, ус гол руу нуугдан амьд үлджээ. Энэ тухай Майкл Эдмунд Кларк &quot;зөвхөн Зүүнгар улсыг эзэлсэн төдийгүй Зүүнгар улсын ард иргэдийг ч бүрэн устгасан&quot; гэж тодорхойлсон. Харвардын их сургуулийн доктор, профессор, түүхч Питер Пердюэ &quot;Зүүнгарын хаант улсын ард түмнийг устгасан нь Тэнгэр тэтгэгч эзэн хааны явуулсан харгис хядлага устгал бүхий бодлогын үр дүн&quot; гэж үзжээ.

Халхын цэрэг эхэн үеийн тулаанд оролцсон ч Халх, Өвөр Монголд манжийн эсрэг бослого үймээн эхэлсэн тул манжийн хааны тушаалаар нутаг буцсаныг Америкийн судлаач Бенжамин Леви судалгаандаа дурьджээ.&lt;ref&gt;[http://songolia.blogspot.com/2012/03/blog-post.html#!/2012/03/blog-post.html МУИС-н &quot;Түүх&quot; сэтгүүл 2011 оны дугаар. Б.Леви. Зүүнгар дахь Чингийн аян дайн ба сарнисан ойрадуудыг Илид нутаглуулсан нь, Benjamin Levi &quot;Qing campaign in Zungharia and resettlement of dispersed Oirats in Ili region&quot;, &quot;History&quot; journal, NUM (National University of Mongolia), 2011]&lt;/ref&gt;.

Амьд үлдсэн цөөн ойрадуудын зарим нь Ижил мөрөн дэх халимагууд руу зугтан очиж, бусад нь манжийн захиргаанд оржээ. Л.Гумилев Зүүнгарчуудыг өмнө нь Хүннү, Түрэг, Уйгар улсуудын гүйцэтгэж байсан хятадын түрэлтийг зогсоох үүргийг гүйцэтгэж байсан гэсэн байдаг.&lt;ref&gt;[http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article16.htm ЛЮДИ И ПРИРОДА ВЕЛИКОЙ СТЕПИ]  Именно ойраты приняли на себя функцию, которую ранее отчасти несли хунны, тюрки и уйгуры, став барьером против агрессии Китая на север, и осуществляли эту роль до 1758 г., пока маньчжуро-китайские войска династии Цинь не истребили этот мужественный этнос&lt;/ref&gt;. Баруун монголын ард түмэн ойрад-зүүнгаруудыг хядан устгаж төр улсын голомтыг нь самарсны дараа Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан &quot;Гурван үеийн хаадын сүнсийг амраалаа&quot; хэмээн дуу алдсан гэдэг билээ. 

[[Файл:Davaach.jpg|left|thumb|200px|Зүүнгарын сүүлийн хаан Даваач]]
[[Файл:Amursana.jpg|left|thumb|200px|Амарсанаа Чин улсын эсрэг бослого гаргажээ]]
Хядлагад манжийн эсрэг шаргуу байлдсан [[хойт]], [[өөлд]], [[захчин]], [[урианхай]], [[цорос]], [[Дөрвөд]], [[Баяд]] зэрэг аймгууд ихээхэн өртсөн байна. Бослогыг Дөрвөдийн гурван Цэрэнгээс бусад ойрдын бүх удирдагч дэмжин оролцжээ. Манж нар захчины ноён Мамуудыг баривчлан Тэнгэр уулын араар байсан захчингуудыг хойш Алтай давтал нүүлгэн захиргаанд оруулсан ч Амарсанаагийн бослогын үед ихэнх нь түүний талд орон тулалдсан ба Амарсанаа Мамуудыг цаазалсан байна. Манж нар захчингуудын нилээд хэсгийг хядаж, мөн зүүнгарын зарим эмэгтэй, хүүхдүүдийг нь Манжийн урд муж, Хятадын гүн хүртэл цөлөн манж цэргийн боол болгожээ. Мөн зарим захчингуудыг Өвөр Монголын [[Хөлөнбуйр]] зэрэг зүүн нутгаар цөлсөн байна. [[Торгууд]], [[хошууд]] нарын гадагш нүүлгүй Зүүнгарын захиргаанд үлдсэн хэсэг нь мөн л хядлагад өртсөн бололтой. Зүүнгарын хүчирхэг улсын гол цөмийг бүрдүүлж байсан хойд, өөлд, цоросын томоохон аймгууд үндсэндээ тэр  чигтээ сүйрчээ. Одоо цөөн тооны өөлд ястан Монгол, Хятадад байгаа бөгөөд ястан, [[аймаг|аймгийн]] хэмжээтэй угсаатны бүлэг байсан хойд, цорос нар ихэнх нь хядагдаж одоо энд тарсан цөөн тооны овог төдий болсон байна. Мөн Чингүнжавыг дэмжсэн [[хотгойд]]уудыг 5, 10 айл болгон хэсэгчлэн хувааж Халх, Өвөр Монгол даяар тархаан цөлж хүчийг нь сарниулжээ. Одоо хотгойдууд [[Завхан]], [[Хөвсгөл аймаг]]д төвлөрөн суурьшиж байна. Манж улс Зүүнгарыг эзэлсний дараа Зүүнгарын нутаг дээр [[Шинжаан]] (&quot;Шинэ муж&quot;) мужийг байгуулан  уйгар, казах, хуй (дунган) нарыг суурьшуулжээ.

Ойрадуудын нутаглаж байсан Казахстаны зүүн хэсэг, Киргизстанд монгол нэртэй газар усны нэр нилээдгүй үлдсэн бөгөөд эрдэмтэд тэндээс монгол газар усны нэр нэмж олсоор байна.&lt;ref&gt;[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2495-istoricheskaia-toponimika-dzhungarskogo-khanstva/]&lt;/ref&gt; Киргизстаний зүүн хэсэгт Джиргалан буюу &quot;жаргалан&quot;, Дьюрбельджин буюу &quot;дөрвөлжин&quot;, Алтайн БНУ-н өмнөд хэсгээр Чиндагатуй буюу &quot;чандагатай&quot;, Усть-Улаган буюу &quot;улаан&quot;, Онгудай гэсэн хотууд бий. Мөн халимагуудын байсан Казахстаны баруун хойд хэсэгт [[Чаган нуур]] гэх мэт монгол нэртэй газрууд бий. 1718 онд оросууд Зүүнгарын Цоржийн хийдээс холгүй орших буддын 7 сүмтэй газрыг эзэлж Семипалатинск (&quot;семь&quot; - долоо, &quot;палат&quot; -майхан) гэсэн бэхлэлт байгуулсан нь хожим нь хот болон өргөжжээ. Оросууд ойрдын эдгээр сүмийн талаар бүр 1616 онд мэдэж байв. 1660—1670 онд энд зүүнгар-казахын томоохон тулалдаан болсон учир 1734 онд Герхард Фридрих Миллерийг ирэхэд сүмүүд нилээдгүй сүйрсэн байдалтай байв.

XVIII зууны сүүлд нэрт судлаач Петер Паллас сүмүүдийн зургийг зурсан байна. 

Семипалатинскийг 2007 онд [[Семей]] нэртэй болгон өөрчилсөн бөгөөд энэ нь ойрадын түүхийг бүдэгрүүлэх зорилготой хийгдсэн гэдэг. Хотын иргэдийн дунд шинэ нэр тийм ч оновчтой нэр биш гэж үзэх хандлага байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.megapolis.kz/art/13_zapreshchyonnih_bukv|title=13 запрещённых букв|accessdate=2015-02-23}}&lt;/ref&gt; Мөн Алма-Ата хотыг [[Алматы]] болгон өөрчилсөн ба Семей, Алматы нь казах хэлэнд ч ямар ч утга илэрхийлдэггүй зохиомол үг юм.

О.Т. Молчанова [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]]ын 5400 газар зүйн нэрийг судлааад 423 нь монгол гаралтайг тогтоожээ.&lt;ref  name=&quot;Бердибек&quot;&gt;Бердибек Нуралдинович Бияров &quot;ОСОБЕННОСТИ МОНГОЛОЯЗЫЧНЫХ ТОПОНИМОВ КАЗАХСКОГО АЛТАЯ&quot;&lt;/ref&gt; Мөн Алтайн нурууны Казахстанд хамаарах хэсгийн 2000 нэрний 7 хувь буюу 140 нь монгол үг байна.&lt;ref name=&quot;Гусейнов&quot;/&gt; [[Эрчис]] мөрөнд цутгадаг [[:en:Bukhtarma River|Бүхдэрмэ]] голын зүүн эргээс урагшлах тусам монгол нэр олширч байгаa бол баруун эргээс нь хойшлох тусам орос нэр олширч байна. Зүүнгарын хядлагаас хойш олон зуун жил өнгөрсөн тул уул усных нь монгол нэр мартагдан орхигдох явдал гарч байна.

600 мянга орчим хүн амын 480 мянга нь үрэгдсэн Зүүнгарын хядлага нь дэлхийд томоохон орох 10 хядлагын нэг юм. Тэнд харуулын асуудлаар очсон манж түшмэл &quot;20 хоног явахад нэг ч хүн таараагүй&quot; гэж тэмдэглэн бичсэн байдаг. Мөн «ямар ч хvний мөргүй мянга мянган бээр эль хуль тал нутаг» хэмээн бичиж байв.

Түүхч На.Сүхбаатар: &quot;Гэтэл манай зарим түүхчид ойрадын түүхийг тэднийг дарангуйлж байсан Манжийн эх сурвалжаас авч бичдэг. Тэр сурвалжид “Ойрадууд хоорондоо дайтаад байхаар нь Манжийн их цэрэг очиж төвшитгэсэн” гэсэн байдаг. Тэгж алж хядаж, юу ч үгүй болгож төвшитгэдэг юм уу. Үүнийг ойрадын өөрийнх нь түүхийн эх сурвалж буюу худам, тод бичгийн сурвалжаас үзэх хэрэгтэй. Бид түүхийг олон талаас нь олон баримт сэлтээс үндэслэж, болгоомжтой бичих ёстой юм&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://id.news.mn/content/152585.shtml |title=Archive copy |access-date=2016-03-04 |archive-date=2013-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130805024143/http://id.news.mn/content/152585.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.uvsnutag.mn/index.php?view=content&amp;type=content&amp;id=979#sthash.0jRM0GNd.dpuf |title=Archive copy |access-date=2016-01-14 |archive-date=2013-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130910070931/http://www.uvsnutag.mn/index.php?view=content&amp;type=content&amp;id=979#sthash.0jRM0GNd.dpuf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

Аливаа бусдыг эзлэн түрэмгийлж, хүн ардыг хядан устгагч улс үндэстэн өөрийнхөө тэрхүү түүхээ цайруулан бичдэг түүхийг жишээ татан авбал: европчууд 1600 оноос Америк тивийг эзлэн түрэмгийлж эхэлснээс хойш 1900 он хүртэлх хугацаанд уугуул иргэдийн 75-80 хувь нь амь үрэгджээ. Тэдний дийлэнх нь цагаан арьстнуудын тээж ирсэн элдэв өвчнөөр үхжээ. Америкийн зарим нэгэн түүхч энэ бол санаатай хядлага байгаагүй, халдварт өвчнөөр үхсэн гэдэг ч зарим тохиолдолд англи, францчууд уугуул иргэдийн дунд халдварт өвчин зориуд тарааж байжээ. Иймээс манжийн түүхийн сурвалжид зүүнгарчуудын нилээд нь халдварт өвчөөр үрэгдсэн гэж тэмдэглэсэн байдагийг дахин тодруулах хэрэгтэй юм. 

Зүүнгараас үлдсэн иргэдийн бослого хөдөлгөөнөөс сэрэмжилж бүх галт буу, зэр зэвсэг, нум сумыг хурааж устган, зөвхөн урианхайчуудыг ангийн арьс бэлтгэх үүрэгтэйгээр нум сум хэрэглэх эрхтэй үлдээжээ.

== Зүүнгарын хаан, хунтайжийн ургийн хэлхээ ==
{{Familytree/start}}
{{Familytree| | | | | | | | | | | | | | |ERD|ERD='''[[Эрдэнэбаатар хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1634-1653)}}
{{Familytree| | | | | | | | | | | | |,|-|-|+|-|-|-|-|-|-|.|}}
{{Familytree| | | | | | | | | | |SNG| |GLD| | | | |BM| | | |SNG='''[[Сэнгэ хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1653-1671)|GLD='''[[Галдан бошигт хаан]]'''&lt;br&gt;(1671-1697)|BM=Бум тайж}}
{{Familytree| | | | | | | | | | | | |!| | | | | | | | | |!| | |}}
{{Familytree| | | | | | |LZ| | | |CWN| | | | | | |ICD| | |CWN='''[[Цэвээнравдан|Цэвээнравдан зоригт хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1694-1727)|ICD=[[Их Цэрэндондов]]|LZ=[[Хошууд|Хошуудын]] [[Лхазан хан]]&lt;br&gt;(1698-1717)}}
{{Familytree| | | | | | | |!| | | | |,|^|-|-|.| | | | | |!| |}}
{{Familytree| | | | | |GDZ|~|y|~|BT| |GDC| | | |BTR| | | |GDC='''[[Галданцэрэн хаан|Галданцэрэн хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1727-1745)|BTR=Баатар тайж|BT=Ботлог хатан|GDZ=Галданданзан тайж}}
{{Familytree| | | | | | | | | |!| | | |,|-|^|-|.| | | | |!|}}
{{Familytree| | | | | | | | |AM| |LH| | |CWD| |NM| | | | | |LH='''[[Лхамдаржаа|Ламдаржаа хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1750-1753)|CWD='''[[Цэвээндоржнамжил|Цэвээндоржнамжил хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1745-1750)|AM='''[[Амарсанаа|Амарсанаа хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1755-1757)|NM=Намжилдаш тайж}}
{{Familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |!| | | |}}
{{Familytree| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |DWC| | | |DWC='''[[Даваач|Даваач хунтайж]]'''&lt;br&gt;(1753-1755)}}
{{Familytree/end}}                           
==Мөн үзэх==
*[[Зүүнгар нутаг]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Renat map.jpg|1716-1733 онд Зүүнгарт байсан швед офицер Ж.Ренатын зураг
Файл:Kalmykia 1720.jpg|Швед цэргийн 1725 онд хийсэн Оросын газрын зургийн хэсэгт Зүүнгарын улсыг зуржээ.
Файл:Pays des calmoucs.gif|Гьюлам де Л'Исле-гийн (1675-1726) 1706 онд хийсэн &quot;[[Тартар]]ийн газрын зураг&quot; дээр Зүүнгарын хилийг зуржээ. Энэ зураг АНУ-н Конгрессийн номын санд хадгалагдаж байна.
Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны 1-р хагас
Файл:Телеутууд.jpg|Зүүнгарын захиргаанд орсон [[Телеут]]ын улсын бүрэлдэхүүнд [[Омь]] гол хүртэлх [[Новосибирск муж]]ийн өмнөд хэсэг, [[Алтайн хязгаар]], [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Томь]] голын дагуух [[Кемерово муж]]ийн өмнөд хэсэг орж байв.
Файл:17-р зууны төгсгөл, 18-р зууны эх.jpg|17-р зууны төгсгөл, 18-р зууны эх
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 он. Зүүнгарын улсын хил болон Амарсанаа, Чингүнжав нарын бослогийн хамарсан хүрээ 
Файл:Map-Qing Dynasty 1757-en.jpg|[[Дотор Ази]] 18-р зуун
Файл:Монгол 12.jpg|Монгол
Файл:Казахстан.jpg|Казахстан
Файл:Киргизстан 12.jpg|Киргизстан
File:Семиреченская область 1900.svg|Оросын хаант улсын бүрэлдэхүүн дэхь Семиречье буюу Долоон ус муж. 1900 он
File:Lakebalkhashbasinmap.png|Или мөрний сав
File:Irtysh river basin map.png|Эрчис мөрөн
File:Irtysh basin.png|Эрчис мөрний сав
File:Ob watershed.png|Обь мөрний сав
Файл:Томь гол.png|Томь гол
Файл:Баруун Монгол, Алтайн голууд.jpg|Монголын баруун аймгууд, Зүүн Казахстан, Алтайн голууд
Файл:Баруун, Зүүн [[Саян]], [[Тагнын нуруу]] (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул
Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас
&lt;/gallery&gt;

== Зүүлт ==
{{лавлах холбоос}}

==Гадаад холбоос==
*[https://web.archive.org/web/20130608082328/http://new.hist.asu.ru/biblio/borod2/76-370.html Об историческом обосновании Китайских претензий на Джунгарское территориальное наследсво]
*[http://biznetwork.mn/network/topic/show/30223/2 Урт Цагаан мангасыг Жангар доройтуулсан бүлэг]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt;[[Дөрвөн Ойрадын холбоо]]&lt;br/&gt;[[Яркендын хант улс]]
|дараа=[[Манж Чин улс]]&lt;br/&gt;[[Оросын Хаант Улс]]
|он= 1671-1757
|албан_тушаал=Зүүнгарын хант улс
}}
{{end}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс| ]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Ойрадын түүх]]
[[Ангилал:Хаант Улс]]</text>
      <sha1>gx4804ly7y10gprrg1b7qv5gtck2s1w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лас Пальмас</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26094</id>
    <revision>
      <id>797846</id>
      <parentid>670135</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:02:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>797846</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9542" sha1="exwhxpbximoi4y64bi64l3y6iz586hp" xml:space="preserve">{{Инфобокс суурин
| name                     = Лас Пальмас де Гран Канариа
| native_name              = Las Palmas de Gran Canaria
| settlement_type          = [[Испанийн хотын захиргаа|Хотын захиргаа]]
|image_skyline    = {{Multiple image
  | perrow = 1/2/2/2
  | border = infobox
  | total_width = 280 
  | caption_align = center
  | image1 =  Las Palmas panorama.jpg
  | caption1 = Панорам үзэмж
  | image2 = Canteras EM1B2907 (40642755393).jpg
  | caption2 = [[Лас Кантерас далайн эрэг]]
  | image3 = Catedral Santa Ana.jpg
  | caption3 = [[Лас Палмасын цогчин дуган|Цогчин дуган]]
  | image4 = Portal Casa de Colon 01.jpg
  | caption4 = Колумбын байшин
  | image5 = Bandama Caldera, Gran Canaria, May 2018.jpg
  | caption5 = [[Калдера Бандама]]
  | image6 = Castillo de la Luz D81 5334 (25816759218).jpg
  | caption6 = Гэрлийн цайз
  | image7 = Arucas 2016 05.jpg
  | caption7 = [[Баптист Иоханы сүм (Арукас)|Арукасын сүм]]
}}
| image_flag               = Flag of Las Palmas de Gran Canaria.svg
| image_shield             = Escudo de Las Palmas de Gran Canaria.svg
| nickname                 = 
| motto                    = 
| image_map          = {{Maplink|frame=yes|plain=y|frame-width=285|frame-height=180|frame-align=center|frame-coordinates={{Coord|32|N|9|W}}|zoom=4|type=point|title=Las Palmas|marker=city|type2=shape|stroke-width2=2|stroke-color2=#808080|text=Interactive map of Las Palmas.}}
|map_caption              = Лас Пальмасын байршил
| subdivision_type         = Улс
| subdivision_name         = {{flag|Испани}}
| subdivision_type1        = [[Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг|Өөртөө засах нийгэмлэг]]
| subdivision_name1        = {{flag|Канарын арлууд}}
| subdivision_type2        = [[Испанийн мужууд|Муж]]
| subdivision_name2        = [[Лас Пальмас (муж)|Лас Пальмас]]
| subdivision_type3        = Арал
| subdivision_name3        = [[Гран Канариа]]
| seat_type                = &lt;!-- (political) --&gt;
| seat                     = 
| coordinates              = {{coord|28|07|33|N|15|26|07|W|region:ES_type:city|display=inline,title}}
| coordinates_footnotes    = 
| elevation_m              = 8
| elevation_min_m          = 8
| elevation_max_m          = 300
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 100.55
| established_title        = Байгуулагдсан
| established_date         = 6 сарын 24, 1478
| population_as_of         = {{Spain metadata Wikidata|population_as_of}}
| population_footnotes     = {{Spain metadata Wikidata|population_footnotes}}
| population_total         = {{Spain metadata Wikidata|population_total}}
| population_urban         = 635,000&lt;ref&gt;[http://www.demographia.com/db-worldua.pdf Demographia: World Urban Areas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180503021711/http://www.demographia.com/db-worldua.pdf |date=2018-05-03 }}, 2022&lt;/ref&gt;
| population_demonym       = 
| population_note          = 
| population_density_km2   = auto
| blank_name_sec1          = [[Испанийн хэлнүүд|Хэл(нүүд)]]
| blank_info_sec1          = [[Испани хэл]]
| demographics_type2       = ДНБ
| demographics2_footnotes  = &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/met_10r_3gdp/default/table?lang=en|title=Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ) зах зээлийн өнөөгийн үнээр хот суурин газруудаар|last=|first=|date=|website=ec.europa.eu|access-date=}}&lt;/ref&gt;
| demographics2_title1     = Хотын бөөгнөрөл
| demographics2_info1      = €14.822 тэрбум (2020)
| timezone                 = [[Баруун Европын Цаг|БЕЦ]]
| utc_offset               = +0
| timezone_DST             = [[Баруун Европын Зуны Цаг|БЕЗЦ]]
| utc_offset_DST           = +1
| postal_code_type         = [[Испани дахь шуудангийн кодын жагсаалт|Шуудангийн код]]
| postal_code              = 35001-35020
| area_code_type           = [[Испани дахь утасны дугаар|Залгах код]]
| area_code                = 
| leader_title             = [[Хотын дарга]]
| leader_name              = [[Каролина Дариас]]
| leader_party             = [[Канарын Социалист Нам|PSC-PSOE]]
| website                  = {{Official website|http://www.laspalmasgc.es/|www.lpavisit.com}}
| module                   =
| footnotes                =
}}

'''Лас Пальмас де Гран Канариа''' ({{lang-es|Las Palmas de Gran Canaria}}) буюу '''Лас Пальмас''' нь [[Канарын арлууд]]ын [[Испанийн өөртөө засах орнууд|өөртөө засах орны]] нийслэл ([[Санта Круз де Тенерифе|Санта Крузтай]] хамтдаа), хамгийн том хот бөгөөд 2010 оны байдлаар 383,308 оршин суугч бүхий, Испанийн 9 дэх том хот юм. Арлын оршин суугчдын 45.9%, Канарын арлуудын оршин суугчдын 18.35% нь тус хотод оршин сууна. Лас Пальмас нь Европын Холбооны, Европоос гадна орших хамгийн том хот юм. Тус хот нь Африкийн баруун хойд эргээс 150 орчим километр зайд Атлантын далайд орших, Испанийн [[Гран Канариа]] арлын зүүн хойд хэсгийг эзлэн оршдог.

Лас Пальмас нь [[субтропик]]ийн уур амьсгалтай, бүтэн жилийн турш дулаахан таатай байдаг.

Хот 1478 онд байгуулагдаж, 17-р зууныг хүртэл Канарын арлуудын цор ганц де факто нийслэл гэгдэж байв&lt;ref name=junta&gt;La Junta Suprema de Canarias. Volumen I. Buenaventura Bonnet y Riveron. Real Sociedad Económica de Amigos del País de Tenerife, Editorial: Editorial Interinsular Canaria SA, publicado en Santa Cruz de Tenerife en 1980 (reedición de 1948) Páginas 104-106&lt;/ref&gt;. Өнөөдөр тус хот Санта Крузтай хамтдаа Канарын арлуудын нийслэлийн үүргийг гүйцэтгэж байна.

== Цаг уур ==

{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = 
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/186/c01234.htm World Meteorological Organisation] Die klimatologischen Daten basieren auf den monatlichen Durchschnittswerten von 1971 bis 2000
| Überschrift = 
| Ort = Лас Пальмас де Гран Канариа
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 20.6
| hmfeb = 21.0
| hmmär = 21.8
| hmapr = 22.1
| hmmai = 23.1
| hmjun = 24.7
| hmjul = 26.5
| hmaug = 27.1
| hmsep = 27.1
| hmokt = 25.8
| hmnov = 23.8
| hmdez = 21.8
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 14.7
| lmfeb = 14.9
| lmmär = 15.4
| lmapr = 15.7
| lmmai = 17.0
| lmjun = 18.7
| lmjul = 20.4
| lmaug = 21.2
| lmsep = 21.2
| lmokt = 19.7
| lmnov = 17.9
| lmdez = 15.7
&lt;!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| avjan = 
| avfeb = 
| avmär = 
| avapr = 
| avmai = 
| avjun = 
| avjul = 
| avaug = 
| avsep = 
| avokt = 
| avnov = 
| avdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan =    18
| nbfeb =    24
| nbmär =  14
| nbapr =  7
| nbmai =  2
| nbjun =  0
| nbjul =  0
| nbaug =  0
| nbsep =  10
| nbokt =  13
| nbnov =  18
| nbdez =  27
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 
| shfeb = 
| shmär = 
| shapr = 
| shmai = 
| shjun = 
| shjul = 
| shaug = 
| shsep = 
| shokt = 
| shnov = 
| shdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 5
| rdfeb = 4
| rdmär = 4
| rdapr = 3
| rdmai = 1
| rdjun = 0
| rdjul =    0
| rdaug = 0
| rdsep = 2
| rdokt = 3
| rdnov = 5
| rddez = 6
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 
| lffeb = 
| lfmär = 
| lfapr = 
| lfmai = 
| lfjun = 
| lfjul = 
| lfaug = 
| lfsep = 
| lfokt = 
| lfnov = 
| lfdez =
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Las Palmas de Gran Canaria}}

==Эшлэл==
{{Reflist}}
[[Ангилал:Африкийн суурин]]
[[Ангилал:Испанийн аймгийн төв]]
[[Ангилал:Испанийн хот]]
[[Ангилал:Испанийн мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Гран Канариагийн суурин]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Канарын арлуудын суурин]]
[[Ангилал:Лас Пальмас де Гран Канариа| ]]</text>
      <sha1>exwhxpbximoi4y64bi64l3y6iz586hp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Морони</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26462</id>
    <revision>
      <id>797851</id>
      <parentid>743301</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:14:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>797851</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7660" sha1="2wwzvuw81fka0mzf556tl855zsnxd4g" xml:space="preserve">{{Short description|Capital of Comoros}}
{{Инфобокс суурин
| official_name          = Морони
| native_name            = {{lang|ar|موروني}}&lt;br&gt;{{small|''Муруни''}}
| settlement_type = [[Нийслэл]]
| image_skyline          = {{Photomontage
| photo1a = Moroni-Harbour.jpg
| photo2a = Mosque in Moroni, Comoros (3923026238).jpg
| photo2b = Catholic church in comoros.jpg
| photo3a = Moroni beach.jpg
| size = 250
| spacing = 2
| color = in transparent
| border = 0
}}
| image_caption          = 
| pushpin_map            = Коморос
| pushpin_mapsize        = 250
| pushpin_map_caption    = Морони хотын Их Комор арал дээрх байршил
| coordinates            = {{coord|-11.699|43.256|region:KM|display=inline,title}}
| subdivision_type       = [[Дэлхийн улс орны жагсаалт|Улс]]
| subdivision_name       = {{flag|Коморос}}
| subdivision_type1      = Арал
| subdivision_name1      = [[Их Комор]]
| leader_title           =
| leader_name            =
| area_total_km2         = 30
| elevation_m            = 29
| population_total       = 111,326
| population_as_of       = 2016
| population_density_km2 = auto
| population_note        =
| timezone               = [[Зүүн Африкийн Цаг]]
| utc_offset             = +03:00
| timezone_DST           = (Байхгүй)
| postal_code_type       = &lt;!-- enter ZIP code, Postcode, Post code, Postal code... --&gt;
| postal_code            =
| area_code              = 269
| website                =
| footnotes              =
}}

'''Морони''' ([[Араб хэл|Ар.]] موروني ''Mūrūnī'') нь [[Комор]]ын арлуудын хамгийн том хот бөгөөд 1962 оноос [[нийслэл]]ийн үүргийг гүйцэтгэж буй хот юм. Комор хэлээр Морони гэдэг нь &quot;Галын зүрхэнд&quot; гэсэн утгатай бөгөөд [[Картала уул]]тай ойр оршдгоос ийн нэрлэгдсэн байж магадгүй.&lt;ref name=&quot;Lonelyplanet.com&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.lonelyplanet.com/comoros/grande-comore/moroni |title=Lonelyplanet.com |publisher=Lonelyplanet.com |date= |accessdate=2010-07-03}}&lt;/ref&gt; 2003 оны байдлаар ойролцоогоор 60,200 оршин суугчтай байв.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.usatoday.travel-guides.com/newlook/Country.jsp?Country=com |title=USA Today Travel Guides. |access-date=2012-05-27 |archive-date=2007-09-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927120215/http://www.usatoday.travel-guides.com/newlook/Country.jsp?Country=com |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/392714/Moroni |title=Encyclopædia Britannica |publisher=Britannica.com |date=2008-04-24 |accessdate=2010-07-03}}&lt;/ref&gt;
[[File:Moroni Capital of the Comores Photo by Sascha Grabow.jpg|thumb|307px|Далайн эргийн булан, хотын төв мечет]]

==Түүх==
Морониг Арабын шилжин суурьшигчид 10-р зууны үед байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;Lonelyplanet.com&quot;/&gt;

==Газарзүй==
Тус хот {{Coord|11|45|S|43|12|E|type:city(23400)_region:KM|display=inline,title}} солбицолд, [[Гранде Коморе]] (Нгазиджа) арлын баруун эрэгт оршино. Морони хотод ''[[Хунтайж Саид Ибрахим олон улсын нисэх буудал]]'' ([[ОУАТХ-ны нисэх буудлын код]]: '''HAH'''). Түүнчлэн [[Африк]]ийн эх газар болон Комор [[олтриг]]ийн бусад арлууд, мөн [[Мадагаскар]] зэрэг [[Энэтхэгийн далай]]н арлуудтай холбох тогтмол усан тээврийн боомт бий.

==Худалдаа==
Морони хот [[ванилин]], [[какао]], [[кофе]] экспортолдог.

==Аялал жуулчлал==
Морони хотод үзэсгэлэнтэй наран шарлагын газрууд олон бий. Мөн ''Ancienne Mosquée du Vendredi'' (Хуучин Баасан гарагийн мечет) нь жуулчдын очих дуртай газар юм.

&lt;gallery&gt;
Зураг:Moroni, Comoros.jpg|Морони дахь наран шарлагын газар
Зураг:Moroni_Mosque_Photo_by_Sascha_Grabow.jpg|Комор эрэгтэй өмнө нь зогсч буй мечет, Морони хотын төв.
&lt;/gallery&gt;

==Уур амьсгал==
Морони хот [[халуун орны чийглэг уур амьсгал]]тай бөгөөд жилийн турш их хур тунадас буудаг - олон жилийн дунджаас үзвэл зөвхөн аравдугаар сард л 100&amp;nbsp;мм-ээс бага хур ордог.
Уг бүст орших бусад хотуудын адилаар, Моронийн жилийн дундаж температур харьцангуй тогтмол байдаг. Халуун боловч бороо хур элбэгтэй тул тийм ч тэсвэрлэхүйеэ бэрх биш байна.

{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = http://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=311
| title = 
| Überschrift = 
| Ort = Морони
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 34
| hmfeb = 34
| hmmär = 35
| hmapr = 34
| hmmai = 33
| hmjun = 32
| hmjul = 31
| hmaug = 31
| hmsep = 31
| hmokt = 33
| hmnov = 34
| hmdez = 36
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 20
| lmfeb = 20
| lmmär = 20
| lmapr = 20
| lmmai = 17
| lmjun = 14
| lmjul = 14
| lmaug = 14
| lmsep = 15
| lmokt = 16
| lmnov = 18
| lmdez = 19
&lt;!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| avjan = 
| avfeb = 
| avmär = 
| avapr = 
| avmai = 
| avjun = 
| avjul = 
| avaug = 
| avsep = 
| avokt = 
| avnov = 
| avdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 364
| nbfeb = 293
| nbmär = 279
| nbapr = 316
| nbmai = 256
| nbjun = 266
| nbjul = 244
| nbaug = 150
| nbsep = 108
| nbokt = 97
| nbnov = 108
| nbdez = 219
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 187
| shfeb = 177
| shmär = 225
| shapr = 192
| shmai = 232
| shjun = 231
| shjul = 236
| shaug = 232
| shsep = 221
| shokt = 237
| shnov = 230
| shdez = 212
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 18
| rdfeb = 16
| rdmär = 18
| rdapr = 18
| rdmai = 12
| rdjun = 12
| rdjul = 12
| rdaug = 10
| rdsep = 11
| rdokt = 12
| rdnov = 12
| rddez = 16
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 79
| lffeb = 77
| lfmär = 76
| lfapr = 74
| lfmai = 69
| lfjun = 66
| lfjul = 65
| lfaug = 65
| lfsep = 70
| lfokt = 73
| lfnov = 69
| lfdez = 72
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Moroni|Морони}}
{{Wiktionary}}

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Коморосын суурин]]
[[Ангилал:Африкийн нийслэл]]
[[Ангилал:Африкийн суурин]]</text>
      <sha1>2wwzvuw81fka0mzf556tl855zsnxd4g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54848</id>
    <revision>
      <id>797832</id>
      <parentid>796368</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:14:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797832</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82986" sha1="jvavp5m0kss5yxvlnuz1rc03viuuh3p" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ&lt;br /&gt;ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br&gt;(1388-1635)&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Умард Юань'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ&lt;br /&gt;ᠶᠤᠸᠠᠨ}}&lt;/span&gt;&lt;br&gt;(1368-1388)
|- align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1368—1691 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Юань улс|←]] [[Юань улс|Дай Өнь Их Монгол Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]&lt;br /&gt;[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Шанду]] (1368–1369)&lt;br /&gt;[[Инчан]] (1369–1370)&lt;br /&gt;[[Хархорум]] (1371–1388)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1368–1370 он&lt;br /&gt;– 1370–1378 он&lt;br /&gt;– 1378–1388 он&lt;br /&gt;– 1388–1391 он&lt;br /&gt;– 1480–1517 он&lt;br /&gt;– 1603–1634 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])&lt;br /&gt; [[Тогоонтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюушридар хаан]]&lt;br /&gt; [[Төгстөмөр хаан]]&lt;br /&gt; Есүдэр [[Зоригт хаан]]&lt;br /&gt; [[Батмөнх Даян хаан]]&lt;br /&gt; [[Лигдэн Хутагт хаан]] &lt;small&gt;(''[[Монгол хаад#Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс (1370-1691)|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нутаг дэвсгэр'''&lt;br /&gt;– 1550 он&lt;ref&gt;Rein Taagepera (September 1997). &quot;Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia&quot;. International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;5.000.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Түүхэн он'''&lt;br /&gt;– 1368 он&lt;br /&gt;– 1388 он&lt;br /&gt;– 1483–1510 он&lt;br /&gt;– 1634 он&lt;br /&gt;– 1691 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв&lt;br /&gt;[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан&lt;br /&gt;[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв&lt;br /&gt;Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав&lt;br /&gt;[[Долоннуурын чуулган]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | {{MNG}}, {{CHN}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}, {{KAZ}}ы хэсэг
|}
'''Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс'''&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://old.econtent.edu.mn/book/10rangi |wayback=20220804040348 |text=Монголын түүх 10 |archiv-bot=2023-10-06 13:07:29 InternetArchiveBot }} Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, 2021&lt;/ref&gt; нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл &quot;'''Их Юань'''&quot; нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' ([[Зургаан түмэн|дөчин түмэн Монгол]], [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн түмэн Ойрад]] гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид &quot;'''Умард Юань'''&quot; гэж нэрлэдэг.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=3#v=onepage&amp;q&amp;f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]&lt;/ref&gt; Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад &quot;дөчин дөрвөн хоёр&quot; гэж бичсэн байдаг тул &quot;Дөчин дөрвөн хоёр&quot; гэж бас нэрлэдэг.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.academia.edu/12644461/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_3_%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8C |title=Монгол улсын түүх-3-р боть |access-date=2022-07-28 |archive-date=2022-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220728004656/https://www.academia.edu/12644461/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_3_%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8C |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. 

==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь ==
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 

1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв.

Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Жү Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1387 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ.

1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.&lt;ref&gt;Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992&lt;/ref&gt; 

1388 онд Есүдэрийг Зоригт хаан гэдэг болсон. Түүний дараа Монгол «Юань улс»-ын нэрийг хэрэглэхээ больж, «Их Монгол Улс»-ын нэрийг сэргээв. 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Ёлтөмөр таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ.&lt;ref&gt;Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History&lt;/ref&gt;

Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с&lt;ref&gt;Ч.Далайн &quot;Хятад дахь монголчууд&quot;&lt;/ref&gt; доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. Энэ хооронд (1388-1453 онд) Ойрадын [[тайш]]ууд Монголын хаадын эрх мэдлийг сольсон. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол нутаг|Монгол орныг]] туйлдуулсан. Дөчин түмэн Монгол&lt;ref&gt;[http://mori.ac.mn/xmlui/bitstream/handle/20.500.12989/1624/8%20Монголжин%20Алтан-Оргил%2044-56.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y ДӨЧИН ТҮМЭН МОНГОЛ УЛС ХЭМЭЭХ НЭРИЙН ТУХАЙ]{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ш. Нацагдорж. 1994&lt;/ref&gt; улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно.&lt;ref name=History&gt;{{Webarchiv|url=http://history.emory.edu/home/documents/endeavors/volume5/gunpowder-age-v-sinvany.pdf |wayback=20170414171040 |text=Wrath of the Khans: Ming Border Policy, 1368-1574 |archiv-bot=2023-09-26 15:10:52 InternetArchiveBot }} Ben Sinvany. Emory Endeavors in History 2013&lt;/ref&gt;

1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ.&lt;ref name=History/&gt;

==Ойрадуудын хүчирхэгжилт==

&lt;div style=&quot;position:relative; float:left; width:700px; height:450px; overflow:hidden; margin-left:15px;&quot;&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute; top:0px; left:0px;&quot;&gt;&lt;imagemap&gt;

desc bottom-left
&lt;/imagemap&gt;&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:60%;left:50%;&quot;&gt;{{MNG}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:15%;left:52%;&quot;&gt;{{RUS}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:90%;left:80%;&quot;&gt;{{CHN}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:35%;left:10%;&quot;&gt;{{KAZ}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:5%;left:5%;&quot;&gt;[[Сибирийн ханлиг]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:55%;left:13%;&quot;&gt;[[Казахын Хант Улс|Казах]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:70%;left:15%;&quot;&gt;[[Яркендын хант улс|Яркенд]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:75%;left:30%;&quot;&gt;Турфан&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:90%;left:30%;&quot;&gt;[[Дээд монголчууд]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:85%;left:80%;&quot;&gt;[[Мин улс]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:40%;left:91%;&quot;&gt;[[Зүрчид]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:50%;left:65%;&quot;&gt;'''[[Халх]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:50%;left:25%;&quot;&gt;'''[[Зүүнгар]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:60%;left:25%;&quot;&gt;'''[[Хошууд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:28%;left:10%;&quot;&gt;'''[[Дөрвөд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:40%;left:5%;&quot;&gt;'''[[Торгууд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:35%;left:40%;&quot;&gt;'''[[Урианхай]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:25%;left:35%;&quot;&gt;[[Енисейн киргиз]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:25%;left:70%;&quot;&gt;'''[[Буриад ястан|Буриад]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:38%;left:80%;&quot;&gt;'''[[Барга]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:30%;left:85%;&quot;&gt;'''[[Дагуур ястан|Дагуур]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:55%;left:88%;&quot;&gt;'''[[Хорчин]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:63%;left:85%;&quot;&gt;'''[[Цахар]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:68%;left:76%;&quot;&gt;'''[[Юншээбүү]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:73%;left:65%;&quot;&gt;'''[[Түмэд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:82%;left:66%;&quot;&gt;'''[[Ордос]]'''&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;

{{clear}}

Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. “[[Алтан товч]]”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн хүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг [[Өлзий гоо хатан|Өлзийтгуа]] гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч [[Хуухай Даюу]]гийн хүү Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Үгэчи хашиха|Мөнхтөмөр]]ийн гурван залгамжлагч [[Батула|Махмуд]], [[Эсэхү]], Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юнлө Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юнлө хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Дэлбэгийг хаан болгож, өөрөө тайш мэт улсыг захирч эхлэв. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Мин улс Зүүн Монголын [[Аругтай тайш|Аругтай]]д ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Ойрадай хаан нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Эсэхү байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 

1418 онд [[Тогоон тайш]] Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр [[Монгол нутаг|бүх Монгол]]ыг нэгтгэж Тогтобухыг Тайсун хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ.

==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь==
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]

Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. 

Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: &quot;[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад&quot; [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, &quot;Даяарыг эзлэх болтугай&quot; хэмээн даян хаан цол олгожээ. 
Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна.   

[[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: 
* Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах
* Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. 
Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. 

* Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх
* Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. 
Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. 

Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ.

XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ.  Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар Хархорин хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. 

XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь [[Цагаан дарь эх|Цагаан Дарь Эх]] болон [[Ногоон дарь эх|Ногоон Дарь Эхийн]] баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр [[лянхуа цэцэг]] байдаг бөгөөд  дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын [[Соёмбо үсэг|соёмбо үсгийг]] зохиожээ.

14-17-р зууны Монгол улс нь Хүннү, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 

15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ.

XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил өнөөгийн Оросын [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд [[Тува]], [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://sonin.mn/news/easy-page/48520 |wayback=20171204093607 |text=Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв |archiv-bot=2023-12-08 11:06:13 InternetArchiveBot }} (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж.   Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ.   Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ.   Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: &quot;Монголын үнэн&quot; сонин&lt;/ref&gt;

==Засаг захиргааны зохион байгуулалт==
Монгол энэ үед [[Алтайн нуруу|Алтайн нуруунаас]] баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв.
*Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай
*Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү

[[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зостын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т,  [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу Ордосын тохойд, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. 

[[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|муумянган]], дөрвөн хүүхэд ([[Дөрвөд (салаа утга)|зүүн дөрвөд]]), [[Авга (овог)|авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[Жалайд хошуу|жалайд]], [[горлос]], [[аохан]], [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна.

[[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]]
Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хамил тойрог|Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ.

==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл==
=== Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь ===
{{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл}}
16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив.

===Буриад Орост эзлэгдсэн нь===
{{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}}
Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна.

{|
|[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]]
|[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]]
|[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]]
|[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]]
|[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]]
|-
|[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]]
|[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]]
|[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]]
|[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]]
|[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]]
|}

1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Пётр Бекетовын казах цэргүүд [[Ангар мөрөн|Ангар мөрнийг]] өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ.

1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ &quot;Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу &quot;братские люди&quot; хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1636 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав&quot; гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж &quot;эмс, охид, хүүхдийг олзлон &quot; аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм.

1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос казах цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ.

1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм.

1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд [[Эрхүү]] хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ.

Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ.

Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан [[Фёдор Головин|Федор Головин]] энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв.

Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд &quot;Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй&quot; хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ.

1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ.

1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошигт]] Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм.
Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл &quot;Туршихи-ийн намтар&quot; билээ.

Тэнд өгүүлэхдээ, &quot;Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан...

1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар...&quot; гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм.

Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны [[Буурын гэрээ|Буурын гэрээгээр]] буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү &quot;буриад&quot; гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж.

Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд [[Хиагт]] хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш [[Нерчийн гэрээ (1689 он)|Нэрчийн гэрээгээр]] тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна.

=== Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь ===
{{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}}
Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 

1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж [[Өргөө|Өргөөг]] байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр &quot;Жанлавцогзол&quot; номоо бүтээжээ. 

Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ.

Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Сэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна.  

Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах  бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. 

Галдан өвөр монголчуудад хандан &quot;Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас (Манж-Хятадыг) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой&quot; гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ.

Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. 

Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр &quot;мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр&quot;, &quot;Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно&quot; гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ.

Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 24 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ.

==14-17-р зууны нийгэм==
===Соёл, шашин===
Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв.

[[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]]
[[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]]

14-17-р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.&lt;ref&gt;[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]&lt;/ref&gt;

Буддизм Монголд орж ирээд шууд [[бөө мөргөл]]ийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]д жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой.

===Эдийн засаг===
Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь [[монголын түүх|монголд]] 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн.

==Мөн үзэх ==
*[[Монголын түүх]]
*[[Их Монгол Улс]]
*[[Юань гүрэн]]
*[[Казахстаны түүх]]
*[[Оросын түүх]]
*[[Хятадын түүх]]

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр
Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази 
Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ, Ази физик газарзүйн атлас
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он
Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он
Файл:1500 on.jpg|1500 он
File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он
Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх
Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх
Файл:1500 он 3.png|1500 он
Файл:1530 он.png|1530 он
Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он
Файл:1648 он.jpg|1648 он
Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе
File:Mongol and Oirat.png|Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс. Япон зураг
Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он
Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

==Гадаад холбоос ==
*[https://web.archive.org/web/20160305173524/http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он]
*[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003]
* [https://web.archive.org/web/20170323080810/http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж]
*[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан]
*[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в]
*[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк]
*[http://it.wikipedia.hfut.cf/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Юань улс]]
|он=1368-1691
|албан_тушаал= Монгол Улс
|дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]&lt;br/&gt;[[Манж Чин улс]]
}}
{{s-end}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Умард Юань Улс| ]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]]</text>
      <sha1>jvavp5m0kss5yxvlnuz1rc03viuuh3p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797833</id>
      <parentid>797832</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:14:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82992" sha1="kelx27szn819qj8fh55a4k2kltwkci0" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ&lt;br /&gt;ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br&gt;(1388-1635)&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Умард Юань'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ&lt;br /&gt;ᠶᠤᠸᠠᠨ}}&lt;/span&gt;&lt;br&gt;(1368-1388)
|- align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1368—1691 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Юань улс|←]] [[Юань улс|Дай Өнь Их Монгол Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]&lt;br /&gt;[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Шанду]] (1368–1369)&lt;br /&gt;[[Инчан]] (1369–1370)&lt;br /&gt;[[Хархорум]] (1371–1388)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1368–1370 он&lt;br /&gt;– 1370–1378 он&lt;br /&gt;– 1378–1388 он&lt;br /&gt;– 1388–1391 он&lt;br /&gt;– 1480–1517 он&lt;br /&gt;– 1603–1634 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])&lt;br /&gt; [[Тогоонтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюушридар хаан]]&lt;br /&gt; [[Төгстөмөр хаан]]&lt;br /&gt; Есүдэр [[Зоригт хаан]]&lt;br /&gt; [[Батмөнх Даян хаан]]&lt;br /&gt; [[Лигдэн Хутагт хаан]] &lt;small&gt;(''[[Монгол хаад#Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс (1370-1691)|'''бүрэн жагсаалтыг үзэх''']]'')&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нутаг дэвсгэр'''&lt;br /&gt;– 1550 он&lt;ref&gt;Rein Taagepera (September 1997). &quot;Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia&quot;. International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;5.000.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Түүхэн он'''&lt;br /&gt;– 1368 он&lt;br /&gt;– 1388 он&lt;br /&gt;– 1483–1510 он&lt;br /&gt;– 1634 он&lt;br /&gt;– 1691 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв&lt;br /&gt;[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан&lt;br /&gt;[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв&lt;br /&gt;Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав&lt;br /&gt;[[Долоннуурын чуулган]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | {{MNG}}, {{CHN}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}, {{KAZ}}ы хэсэг
|}
'''Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс'''&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://old.econtent.edu.mn/book/10rangi |wayback=20220804040348 |text=Монголын түүх 10 |archiv-bot=2023-10-06 13:07:29 InternetArchiveBot }} Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, 2021&lt;/ref&gt; нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл &quot;'''Их Юань'''&quot; нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' ([[Зургаан түмэн|дөчин түмэн Монгол]], [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн түмэн Ойрад]] гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид &quot;'''Умард Юань'''&quot; гэж нэрлэдэг.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=3#v=onepage&amp;q&amp;f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]&lt;/ref&gt; Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад &quot;дөчин дөрвөн хоёр&quot; гэж бичсэн байдаг тул &quot;Дөчин дөрвөн хоёр&quot; гэж бас нэрлэдэг.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.academia.edu/12644461/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_3_%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8C |title=Монгол улсын түүх-3-р боть |access-date=2022-07-28 |archive-date=2022-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220728004656/https://www.academia.edu/12644461/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_3_%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8C |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. 

==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь ==
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 

1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв.

Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Жү Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1387 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ.

1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.&lt;ref&gt;Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992&lt;/ref&gt; 

1388 онд Есүдэрийг Зоригт хаан гэдэг болсон. Түүний дараа Монгол «Юань улс»-ын нэрийг хэрэглэхээ больж, «Их Монгол Улс»-ын нэрийг сэргээв. 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Ёлтөмөр таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ.&lt;ref&gt;Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History&lt;/ref&gt;

Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с&lt;ref&gt;Ч.Далайн &quot;Хятад дахь монголчууд&quot;&lt;/ref&gt; доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. Энэ хооронд (1388-1453 онд) Ойрадын [[тайш]]ууд Монголын хаадын эрх мэдлийг сольсон. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол нутаг|Монгол орныг]] туйлдуулсан. Дөчин түмэн Монгол&lt;ref&gt;[http://mori.ac.mn/xmlui/bitstream/handle/20.500.12989/1624/8%20Монголжин%20Алтан-Оргил%2044-56.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y ДӨЧИН ТҮМЭН МОНГОЛ УЛС ХЭМЭЭХ НЭРИЙН ТУХАЙ]{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ш. Нацагдорж. 1994&lt;/ref&gt; улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно.&lt;ref name=History&gt;{{Webarchiv|url=http://history.emory.edu/home/documents/endeavors/volume5/gunpowder-age-v-sinvany.pdf |wayback=20170414171040 |text=Wrath of the Khans: Ming Border Policy, 1368-1574 |archiv-bot=2023-09-26 15:10:52 InternetArchiveBot }} Ben Sinvany. Emory Endeavors in History 2013&lt;/ref&gt;

1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ.&lt;ref name=History/&gt;

==Ойрадуудын хүчирхэгжилт==

&lt;div style=&quot;position:relative; float:left; width:700px; height:450px; overflow:hidden; margin-left:15px;&quot;&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute; top:0px; left:0px;&quot;&gt;&lt;imagemap&gt;

desc bottom-left
&lt;/imagemap&gt;&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:60%;left:50%;&quot;&gt;{{MNG}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:15%;left:52%;&quot;&gt;{{RUS}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:90%;left:80%;&quot;&gt;{{CHN}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:35%;left:10%;&quot;&gt;{{KAZ}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:5%;left:5%;&quot;&gt;[[Сибирийн ханлиг]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:55%;left:13%;&quot;&gt;[[Казахын Хант Улс|Казах]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:70%;left:15%;&quot;&gt;[[Яркендын хант улс|Яркенд]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:75%;left:30%;&quot;&gt;Турфан&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:90%;left:30%;&quot;&gt;[[Дээд монголчууд]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:85%;left:80%;&quot;&gt;[[Мин улс]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:40%;left:91%;&quot;&gt;[[Зүрчид]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:50%;left:65%;&quot;&gt;'''[[Халх]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:50%;left:25%;&quot;&gt;'''[[Зүүнгар]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:60%;left:25%;&quot;&gt;'''[[Хошууд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:28%;left:10%;&quot;&gt;'''[[Дөрвөд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:40%;left:5%;&quot;&gt;'''[[Торгууд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:35%;left:40%;&quot;&gt;'''[[Урианхай]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:25%;left:35%;&quot;&gt;[[Енисейн киргиз]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:25%;left:70%;&quot;&gt;'''[[Буриад ястан|Буриад]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:38%;left:80%;&quot;&gt;'''[[Барга]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:30%;left:85%;&quot;&gt;'''[[Дагуур ястан|Дагуур]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:55%;left:88%;&quot;&gt;'''[[Хорчин]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:63%;left:85%;&quot;&gt;'''[[Цахар]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:68%;left:76%;&quot;&gt;'''[[Юншээбүү]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:73%;left:65%;&quot;&gt;'''[[Түмэд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:82%;left:66%;&quot;&gt;'''[[Ордос]]'''&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;

{{clear}}

Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. “[[Алтан товч]]”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн хүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг [[Өлзий гоо хатан|Өлзийтгуа]] гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч [[Хуухай Даюу]]гийн хүү Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Үгэчи хашиха|Мөнхтөмөр]]ийн гурван залгамжлагч [[Батула|Махмуд]], [[Эсэхү]], Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юнлө Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юнлө хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Дэлбэгийг хаан болгож, өөрөө тайш мэт улсыг захирч эхлэв. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Мин улс Зүүн Монголын [[Аругтай тайш|Аругтай]]д ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Ойрадай хаан нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Эсэхү байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 

1418 онд [[Тогоон тайш]] Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр [[Монгол нутаг|бүх Монгол]]ыг нэгтгэж Тогтобухыг Тайсун хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ.

==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь==
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]

Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. 

Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: &quot;[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад&quot; [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, &quot;Даяарыг эзлэх болтугай&quot; хэмээн даян хаан цол олгожээ. 
Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна.   

[[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: 
* Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах
* Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. 
Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. 

* Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх
* Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. 
Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. 

Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ.

XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ.  Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар Хархорин хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. 

XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь [[Цагаан дарь эх|Цагаан Дарь Эх]] болон [[Ногоон дарь эх|Ногоон Дарь Эхийн]] баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр [[лянхуа цэцэг]] байдаг бөгөөд  дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын [[Соёмбо үсэг|соёмбо үсгийг]] зохиожээ.

14-17-р зууны Монгол улс нь Хүннү, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 

15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ.

XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил өнөөгийн Оросын [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд [[Тува]], [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://sonin.mn/news/easy-page/48520 |wayback=20171204093607 |text=Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв |archiv-bot=2023-12-08 11:06:13 InternetArchiveBot }} (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж.   Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ.   Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ.   Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: &quot;Монголын үнэн&quot; сонин&lt;/ref&gt;

==Засаг захиргааны зохион байгуулалт==
Монгол энэ үед [[Алтайн нуруу|Алтайн нуруунаас]] баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв.
*Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай
*Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү

[[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зостын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т,  [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу Ордосын тохойд, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. 

[[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|муумянган]], дөрвөн хүүхэд ([[Дөрвөд (салаа утга)|зүүн дөрвөд]]), [[Авга (овог)|авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[Жалайд хошуу|жалайд]], [[горлос]], [[аохан]], [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна.

[[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]]
Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хамил тойрог|Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ.

==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл==
=== Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь ===
{{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл}}
16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив.

===Буриад Орост эзлэгдсэн нь===
{{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}}
Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна.

{|
|[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]]
|[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]]
|[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]]
|[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]]
|[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]]
|-
|[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]]
|[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]]
|[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]]
|[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]]
|[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]]
|}

1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Пётр Бекетовын казах цэргүүд [[Ангар мөрөн|Ангар мөрнийг]] өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ.

1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ &quot;Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу &quot;братские люди&quot; хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1636 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав&quot; гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж &quot;эмс, охид, хүүхдийг олзлон &quot; аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм.

1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос казах цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ.

1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм.

1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд [[Эрхүү]] хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ.

Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ.

Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан [[Фёдор Головин|Федор Головин]] энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв.

Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд &quot;Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй&quot; хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ.

1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ.

1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошигт]] Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм.
Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл &quot;Туршихи-ийн намтар&quot; билээ.

Тэнд өгүүлэхдээ, &quot;Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан...

1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар...&quot; гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм.

Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны [[Буурын гэрээ|Буурын гэрээгээр]] буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү &quot;буриад&quot; гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж.

Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд [[Хиагт]] хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш [[Нерчийн гэрээ (1689 он)|Нэрчийн гэрээгээр]] тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна.

=== Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь ===
{{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}}
Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 

1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж [[Өргөө|Өргөөг]] байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр &quot;Жанлавцогзол&quot; номоо бүтээжээ. 

Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ.

Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Сэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна.  

Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах  бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. 

Галдан өвөр монголчуудад хандан &quot;Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас (Манж-Хятадыг) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой&quot; гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ.

Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. 

Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр &quot;мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр&quot;, &quot;Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно&quot; гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ.

Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 24 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ.

==14-17-р зууны нийгэм==
===Соёл, шашин===
Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв.

[[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]]
[[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]]

14-17-р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.&lt;ref&gt;[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]&lt;/ref&gt;

Буддизм Монголд орж ирээд шууд [[бөө мөргөл]]ийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]д жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой.

===Эдийн засаг===
Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь [[монголын түүх|монголд]] 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн.

==Мөн үзэх ==
*[[Монголын түүх]]
*[[Их Монгол Улс]]
*[[Юань гүрэн]]
*[[Казахстаны түүх]]
*[[Оросын түүх]]
*[[Хятадын түүх]]

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр
Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази 
Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ, Ази физик газарзүйн атлас
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он
Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он
Файл:1500 on.jpg|1500 он
File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он
Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх
Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх
Файл:1500 он 3.png|1500 он
Файл:1530 он.png|1530 он
Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он
Файл:1648 он.jpg|1648 он
Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе
File:Mongol and Oirat.png|Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс. Япон зураг
Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он
Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

==Гадаад холбоос ==
*[https://web.archive.org/web/20160305173524/http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он]
*[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003]
* [https://web.archive.org/web/20170323080810/http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж]
*[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан]
*[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в]
*[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк]
*[http://it.wikipedia.hfut.cf/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Юань улс]]
|он=1368-1691
|албан_тушаал= Монгол Улс
|дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]&lt;br/&gt;[[Манж Чин улс]]
}}
{{s-end}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Умард Юань Улс| ]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]]</text>
      <sha1>kelx27szn819qj8fh55a4k2kltwkci0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797838</id>
      <parentid>797833</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:29:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83622" sha1="0vawyo833wlx9ej912keqsa22j2mp6n" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ&lt;br /&gt;ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br&gt;(1388-1635)&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Умард Юань'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ&lt;br /&gt;ᠶᠤᠸᠠᠨ}}&lt;/span&gt;&lt;br&gt;(1368-1388)
|- align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1368—1691 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Юань улс|←]] [[Юань улс|Дай Өнь Их Монгол Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]&lt;br /&gt;[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Шанду]] (1368–1369)&lt;br /&gt;[[Инчан]] (1369–1370)&lt;br /&gt;[[Хархорум]] (1371–1388)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1368–1370 он&lt;br /&gt;– 1370–1378 он&lt;br /&gt;– 1378–1388 он&lt;br /&gt;– 1388–1391 он&lt;br /&gt;– 1480–1517 он&lt;br /&gt;– 1603–1634 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])&lt;br /&gt; [[Тогоонтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюушридар хаан]]&lt;br /&gt; [[Төгстөмөр хаан]]&lt;br /&gt; Есүдэр [[Зоригт хаан]]&lt;br /&gt; [[Батмөнх Даян хаан]]&lt;br /&gt; [[Лигдэн Хутагт хаан]] &lt;small&gt;(''[[Монгол хаад#Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс (1370-1691)|'''бүрэн жагсаалтыг үзэх''']]'')&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нутаг дэвсгэр'''&lt;br /&gt;– 1550 он&lt;ref&gt;Rein Taagepera (September 1997). &quot;Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia&quot;. International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;5.000.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Түүхэн он'''&lt;br /&gt;– 1368 он&lt;br /&gt;– 1388 он&lt;br /&gt;– 1483–1510 он&lt;br /&gt;– 1634 он&lt;br /&gt;– 1691 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв&lt;br /&gt;[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан&lt;br /&gt;[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв&lt;br /&gt;Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав&lt;br /&gt;[[Долоннуурын чуулган]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | {{MNG}}, {{CHN}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}, {{KAZ}}ы хэсэг
|}
'''Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс'''&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://old.econtent.edu.mn/book/10rangi |wayback=20220804040348 |text=Монголын түүх 10 |archiv-bot=2023-10-06 13:07:29 InternetArchiveBot }} Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, 2021&lt;/ref&gt; нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл &quot;'''Их Юань'''&quot; нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' ([[Зургаан түмэн|дөчин түмэн Монгол]], [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн түмэн Ойрад]] гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид &quot;'''Умард Юань'''&quot; гэж нэрлэдэг.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=3#v=onepage&amp;q&amp;f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]&lt;/ref&gt; Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад &quot;дөчин дөрвөн хоёр&quot; гэж бичсэн байдаг тул &quot;Дөчин дөрвөн хоёр&quot; гэж бас нэрлэдэг.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.academia.edu/12644461/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_3_%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8C |title=Монгол улсын түүх-3-р боть |access-date=2022-07-28 |archive-date=2022-07-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220728004656/https://www.academia.edu/12644461/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_3_%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8C |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. 

==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь ==
{{Загвар:Монголын түүх}}
[[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 

1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв.

Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Жү Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1387 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ.

1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин [[Лань Юй]]-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.&lt;ref&gt;Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992&lt;/ref&gt; 

1388 онд Есүдэрийг Зоригт хаан гэдэг болсон. Түүний дараа Монгол «Юань улс»-ын нэрийг хэрэглэхээ больж, «Их Монгол Улс»-ын нэрийг сэргээв. 1388-1408 онд [[Есүдэр]], [[Энх хаан|Энх]] (Монголын түүхийн эх сурвалжид Энх, Зоригт хоёрыг [[Энхзоригт хаан|'''Энхзоригт хаан''']] гэж нэг хүнээр бичдэг, харин хятад болон дундад азийн эх сурвалжид хоёр өөр хүнээр тэмдэглэдэг), [[Элбэг нигүүлсэгч хаан|Элбэг]], [[Гүнтөмөр хаан|Гүнтөмөр]], [[Өрөгтөмөр хаан|Өрөгтөмөр]] зэрэг таван хаад суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ.&lt;ref&gt;Буяндэлгэр. The Lineage and Political Situation of the Northern Yuan Khans Before the Middle of the 15th Century, Volume 6, Research on Mongolian History&lt;/ref&gt;

Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Ар, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с&lt;ref&gt;Ч.Далайн &quot;Хятад дахь монголчууд&quot;&lt;/ref&gt; доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. Энэ хооронд (1388-1453 онд) Ойрадын [[тайш]]ууд Монголын хаадын эрх мэдлийг сольсон. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол нутаг|Монгол орныг]] туйлдуулсан. Дөчин түмэн Монгол&lt;ref&gt;[http://mori.ac.mn/xmlui/bitstream/handle/20.500.12989/1624/8%20Монголжин%20Алтан-Оргил%2044-56.pdf?sequence=1&amp;isAllowed=y ДӨЧИН ТҮМЭН МОНГОЛ УЛС ХЭМЭЭХ НЭРИЙН ТУХАЙ]{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ш. Нацагдорж. 1994&lt;/ref&gt; улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно.&lt;ref name=History&gt;{{Webarchiv|url=http://history.emory.edu/home/documents/endeavors/volume5/gunpowder-age-v-sinvany.pdf |wayback=20170414171040 |text=Wrath of the Khans: Ming Border Policy, 1368-1574 |archiv-bot=2023-09-26 15:10:52 InternetArchiveBot }} Ben Sinvany. Emory Endeavors in History 2013&lt;/ref&gt;

1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ.&lt;ref name=History/&gt;

==Ойрадуудын хүчирхэгжилт==

&lt;div style=&quot;position:relative; float:left; width:700px; height:450px; overflow:hidden; margin-left:15px;&quot;&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute; top:0px; left:0px;&quot;&gt;&lt;imagemap&gt;

desc bottom-left
&lt;/imagemap&gt;&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:60%;left:50%;&quot;&gt;{{MNG}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:15%;left:52%;&quot;&gt;{{RUS}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:90%;left:80%;&quot;&gt;{{CHN}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:35%;left:10%;&quot;&gt;{{KAZ}}&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:5%;left:5%;&quot;&gt;[[Сибирийн ханлиг]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:55%;left:13%;&quot;&gt;[[Казахын Хант Улс|Казах]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:70%;left:15%;&quot;&gt;[[Яркендын хант улс|Яркенд]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:75%;left:30%;&quot;&gt;Турфан&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:90%;left:30%;&quot;&gt;[[Дээд монголчууд]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:85%;left:80%;&quot;&gt;[[Мин улс]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:40%;left:91%;&quot;&gt;[[Зүрчид]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:50%;left:65%;&quot;&gt;'''[[Халх]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:50%;left:25%;&quot;&gt;'''[[Зүүнгар]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:60%;left:25%;&quot;&gt;'''[[Хошууд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:28%;left:10%;&quot;&gt;'''[[Дөрвөд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:40%;left:5%;&quot;&gt;'''[[Торгууд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:35%;left:40%;&quot;&gt;'''[[Урианхай]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:25%;left:35%;&quot;&gt;[[Енисейн киргиз]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:25%;left:70%;&quot;&gt;'''[[Буриад ястан|Буриад]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:38%;left:80%;&quot;&gt;'''[[Барга]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:30%;left:85%;&quot;&gt;'''[[Дагуур ястан|Дагуур]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:55%;left:88%;&quot;&gt;'''[[Хорчин]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:63%;left:85%;&quot;&gt;'''[[Цахар]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:68%;left:76%;&quot;&gt;'''[[Юншээбүү]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:73%;left:65%;&quot;&gt;'''[[Түмэд]]'''&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;position:absolute;top:82%;left:66%;&quot;&gt;'''[[Ордос]]'''&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;

{{clear}}

Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. “[[Алтан товч]]”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн хүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг [[Өлзий гоо хатан|Өлзийтгуа]] гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч [[Хуухай Даюу]]гийн хүү Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Үгэчи хашиха|Мөнхтөмөр]]ийн гурван залгамжлагч [[Батула|Махмуд]], [[Эсэхү]], Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юнлө Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юнлө хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Дэлбэгийг хаан болгож, өөрөө тайш мэт улсыг захирч эхлэв. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Мин улс Зүүн Монголын [[Аругтай тайш|Аругтай]]д ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Ойрадай хаан нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Эсэхү байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 

1418 онд [[Тогоон тайш]] Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр [[Монгол нутаг|бүх Монгол]]ыг нэгтгэж Тогтобухыг Тайсун хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ.

==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь==
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]

Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. 

Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: &quot;[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад&quot; [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, &quot;Даяарыг эзлэх болтугай&quot; хэмээн даян хаан цол олгожээ. 
Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна.   

[[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: 
* Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах
* Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. 
Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. 

* Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх
* Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. 
Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. 

Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ.

XVI зууны үед Монголын Халх, Цахар, Түмэд, Ордос, Харчин, Юншээбүү зэрэг аймаг, хошуудыг [[Мандухай]] хатны 7 хөвгүүдийн үр удмууд хуваан захирхах болжээ. Даян хааны ач нараас [[Барсболд жонон|Барсболд жононгийн]] хүү [[Алтан хан|Алтан]] (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ.  Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар Хархорин хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. 

XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь [[Цагаан дарь эх|Цагаан Дарь Эх]] болон [[Ногоон дарь эх|Ногоон Дарь Эхийн]] баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр [[лянхуа цэцэг]] байдаг бөгөөд  дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын [[Соёмбо үсэг|соёмбо үсгийг]] зохиожээ.

14-17-р зууны Монгол улс нь Хүннү, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 

15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ.

XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил өнөөгийн Оросын [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд [[Тува]], [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://sonin.mn/news/easy-page/48520 |wayback=20171204093607 |text=Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв |archiv-bot=2023-12-08 11:06:13 InternetArchiveBot }} (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж.   Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ.   Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ.   Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: &quot;Монголын үнэн&quot; сонин&lt;/ref&gt;

==Засаг захиргааны зохион байгуулалт==
Монгол энэ үед [[Алтайн нуруу|Алтайн нуруунаас]] баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв.
*Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай
*Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбүү

[[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зостын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т,  [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу Ордосын тохойд, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. 

[[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|муумянган]], дөрвөн хүүхэд ([[Дөрвөд (салаа утга)|зүүн дөрвөд]]), [[Авга (овог)|авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[Жалайд хошуу|жалайд]], [[горлос]], [[аохан]], [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна.

[[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]]
Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хамил тойрог|Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ.

==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл==
=== Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь ===
{{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл}}
16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив.

===Буриад Орост эзлэгдсэн нь===
{{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}}
Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна.

{|
|[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]]
|[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]]
|[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]]
|[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]]
|[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]]
|-
|[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]]
|[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]]
|[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]]
|[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]]
|[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]]
|}

1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Пётр Бекетовын казах цэргүүд [[Ангар мөрөн|Ангар мөрнийг]] өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ.

1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ &quot;Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу &quot;братские люди&quot; хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1636 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав&quot; гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж &quot;эмс, охид, хүүхдийг олзлон &quot; аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм.

1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос казах цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ.

1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм.

1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд [[Эрхүү]] хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ.

Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ.

Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан [[Фёдор Головин|Федор Головин]] энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв.

Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд &quot;Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй&quot; хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ.

1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ.

1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошигт]] Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм.
Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл &quot;Туршихи-ийн намтар&quot; билээ.

Тэнд өгүүлэхдээ, &quot;Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан...

1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар...&quot; гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм.

Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны [[Буурын гэрээ|Буурын гэрээгээр]] буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү &quot;буриад&quot; гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж.

Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд [[Хиагт]] хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш [[Нерчийн гэрээ (1689 он)|Нэрчийн гэрээгээр]] тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна.

=== Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь ===
{{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}}
Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 

1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж [[Өргөө|Өргөөг]] байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр &quot;Жанлавцогзол&quot; номоо бүтээжээ. 

Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Сэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ.

Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Сэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна.  

Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах  бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. 

Галдан өвөр монголчуудад хандан &quot;Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас (Манж-Хятадыг) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой&quot; гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ.

Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. 

Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр &quot;мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр&quot;, &quot;Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно&quot; гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ.

Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 24 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ.

==14-17-р зууны нийгэм==
===Соёл, шашин===
Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв.

[[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]]
[[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]]

14-17-р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.&lt;ref&gt;[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]&lt;/ref&gt;

Буддизм Монголд орж ирээд шууд [[бөө мөргөл]]ийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]д жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой.

===Эдийн засаг===
Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь [[монголын түүх|монголд]] 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн.

==Мөн үзэх ==
*[[Монголын түүх]]
*[[Их Монгол Улс]]
*[[Юань гүрэн]]
*[[Казахстаны түүх]]
*[[Оросын түүх]]
*[[Хятадын түүх]]

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр
Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази 
Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ, Ази физик газарзүйн атлас
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он
Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он
Файл:1500 on.jpg|1500 он
File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он
Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх
Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх
Файл:1500 он 3.png|1500 он
Файл:1530 он.png|1530 он
Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он
Файл:1648 он.jpg|1648 он
Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе
File:Mongol and Oirat.png|Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс. Япон зураг
Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он
Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

==Гадаад холбоос ==
*[https://web.archive.org/web/20160305173524/http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он]
*[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003]
* [https://web.archive.org/web/20170323080810/http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж]
*[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан]
*[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в]
*[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк]
*[http://it.wikipedia.hfut.cf/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Юань улс]]
|он=1368-1691
|албан_тушаал= Монгол Улс
|дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]&lt;br/&gt;[[Манж Чин улс]]
}}
{{s-end}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Умард Юань Улс| ]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]]</text>
      <sha1>0vawyo833wlx9ej912keqsa22j2mp6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дашзэгвийн Амарбаясгалан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71800</id>
    <revision>
      <id>797843</id>
      <parentid>780684</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T07:51:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>User14201</username>
        <id>94282</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Updated current position, uploaded photo</comment>
      <origin>797843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36316" sha1="iweab6ooig8jx168m5ab2xrsomwkbdo" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Амарбаясгалан}}
{{Төрийн зүтгэлтэн
| овогнэр        = Дашзэгвийн Амарбаясгалан
| зураг          =&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
[[File:Official portrait of Dashzegve Amarbaysgalan.jpg|thumb|center|Official portrait, 2024]]
&lt;/div&gt;|thumb|Д. Амарбаясгалан
| алба1          = {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улсын Их Хурал]]ын дарга
| ээлж1          =2024 оны 7 сарын 2-ноос хойш 
| өмнөх1         =[[Гомбожавын Занданшатар]]
| алба2          ={{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улсын Засгийн Газар]]ын гишүүн, Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
| ээлж2          =2022 оны 8 сар - 2024 оны 7 сар 
| өмнөх2         =[[Цэндийн Нямдорж]] 
| ээлж3          =2016 - 2022
| өмнөх3         =[[Жамъянгийн Мөнхбат]]
| ээлж4          = 
| төрсөногноо    = {{birth date|1981|11|27}}
| төрсөнгазар    = [[Тайшир сум|Тайшир сум]], [[Говь-Алтай]], [[Монгол]] 
| улсорон        = {{MGL3}}
| намэвсэл       = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Нам]]
| сургууль       = Говь Алтай аймгийн 1-р арван жил &lt;br&gt;[[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]], &lt;br&gt; [[Монгол Улсын Их Сургууль]]
| хувийн вэб     = [https://http://amarbayasgalan.com/ www.amarbayasgalan.com] &lt;/br&gt; [https://http://amarbayasgalan.org/ www.amarbayasgalan.org]  
| ажилүйл        = Улс төр судлаач,&lt;br&gt; Холбооны инженер, &lt;br&gt; Электроникийн инженер
|цахимталбар=Facebook [https://www.facebook.com/amarbayasgalanMN]
Twitter [https://twitter.com/amaraadshzvg]|алба3={{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Ардын Нам]]ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга|нэр=Дашзэгвийн Амарбаясгалан}}
'''Дашзэгвийн Амарбаясгалан''' нь 1981 оны 11 дүгээр сарын 27-ны өдөр [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]] аймагт төржээ. Д.Амарбаясгалан Монгол Улсын тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв санааны нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг дээдэлсэн зүүн төвийн  коммунист үзэл баримтлалтай улс төрч юм.  

Д.Амарбаясгалан [[Монгол Ардын Нам]]&lt;nowiki/&gt;ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын албан тушаалд дөрөв улиран сонгогдсон анхны улс төрч бөгөөд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд 2008 онд сонгогдсон хамгийн залуу (26 настай) төлөөлөгч, Монгол Ардын Намын Хэрэг эрхлэх газарт ажилласан хамгийн залуу (27 настай) хэлтсийн дарга байлаа.

== Бага нас ==
Эхээс дөрвүүлээ тэрээр Говь-Алтай аймгийн харьяат Дашзэгвийн отгон хүү болон мэндэлжээ. Эцэг Дүгэрийн Дашзэгвэ насаараа хөдөө аж ахуйн чиглэлээр ажилласан бөгөөд Говь-Алтай аймгийн “Жаран жил хоршоолол”-ын дарга, Намын үүрийн даргаар ажиллаж байжээ. Малын үүлдэр, угсааг сайжруулах, мах, сүүний чиглэлийн гарц сайтай үхрийн аж ахуй байгуулах чиглэлээр олон ажил ажилласан Дашзэгвэ нь амьд сэрүүн ахуйдаа Норвегийн өндөр ашиг шимт үрээр мах, сүүний чиглэлийн “Норвегийн улаан” үхрийн цөм сүрэг бүрдүүлэх ажлыг гардан хийсэн юм. Эх Ламжавын Норжин нь боловсролын салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласан сурган хүмүүжүүлэгч, олон мянган шавьтай багш хүн билээ. 

== Боловсрол ==
Тэрээр 1988-1998 онд Говь-Алтай аймгийн 1-р дунд сургууль, 1998-2002 онд [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль|Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их сургуул]]&lt;nowiki/&gt;ийг Цахилгаан холбооны инженер – Мэдээлэл хэмжлийн электроник – цахилгааны холбооны инженер, 2012 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуул]]&lt;nowiki/&gt;ийг Улс төр судлаач мэргэжлээр төгсчээ.

== Ажлын туршлага ==

* 2000-2007 он “Соёмбо принтинг” ХХК-д ерөнхий менежер, захирал
* 2007-2009 он “Монгол Шуудан” ТӨХК-д  Маркетинг төлөвлөлтийн газрын дарга
* 2009-2012 он Монгол Ардын Намын Хэрэг Эрхлэх Газрын Хэвлэл Мэдээлэл Олон Нийттэй Харилцах хэлтсийн дарга
* 2008-2020 он Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын төлөөлөгч, Тэргүүлэгч, НИТХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
* 2009-2014 он НАМЗХ-ны Дэд ерөнхийлөгч
* 2015-2016 он Монгол Ардын Намын Сонгууль хариуцсан Нарийн бичгийн дарга
* 2016 оноос хойш Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар 4 дэх удаагаа сонгогдон ажиллаж байна.
* 2022.08.30-нд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, сайд, ЗГХЭГ-ын даргаар томилогдон ажиллаж байна.

== Ажлын гараа ==
Тэрээр оюутан ахуйдаа том ахынхаа үүсгэн байгуулсан “Соёмбо Принтинг” ХХК-д суралцахын хажуугаар маркетингийн менежерээр ажлын гараагаа эхлүүлжээ.  Монгол Улсын Ерөнхий сайд [[Пунцагийн Жасрай|П.Жасрайн]] хүү Жанцан агсантай харилцаа холбооны салбарт мөр зэрэгцэн “Монгол Шуудан” компанид Маркетинг төлөвлөлтийн газрын даргаар 2007-2009 онд ажиллах хугацаандаа шуудан холбооны үйлчилгээний алдагдлыг тэглэж байв.

== Улс төрийн замнал ==
Д.Амарбаясгалан Монгол Ардын Намд 1999 онд 18 настайдаа элссэн бөгөөд 2007 онд Баянзүрх дүүргийн 37 дугаар үүрийн дарга болов. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн кампанит ажлын хүрээнд идэвх зүтгэлтэй ажиллаж, тухайн оны орон нутгийн сонгуульд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд Баянзүрх дүүргээс анх удаагаа  сонгогдож, 26 настай хамгийн залуу төлөөлөгч болж байжээ.  

Түүний улс төрийн шинэлэг арга барил, залуу боловсон хүчний хувиар МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|У.Хүрэлсүх]] МАН-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсийн даргаар томилж байлаа.

Тэрбээр 2012 оны орон нутгийн сонгуульд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд  төлөөлөгчөөр дахин сонгогджээ. Хэдий Монгол Ардын Нам бүх шатандаа ялагдаж, сөрөг хүчин болсон хэдий ч нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд сөрөг хүчний бүлгийн даргаар сонгогдож, эрс шийдэмгий зоригтой дуу хоолой, үзэл бодлоо илэрхийлдэг төлөөлөгч хэмээн намын гишүүдийнхээ дунд нэр хүндтэй болжээ.

== Нийтийн эрүүл мэндийн төлөөх санаачилга ==
[[File:D. Amarbayasgalan3.jpg|thumb]]
Тэрээр нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал дахь Монгол Ардын Намын Бүлгийн дарга байхдаа [[Хавдар Судлалын Үндэсний Төв]]&lt;nowiki/&gt;д элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслын тоног төхөөрөмж худалдан авч, суурилуулахад шаардлагатай 1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг эрх баригчдаар шийдвэрлүүлж чадсан нь элэгний хорт хавдрын өвчлөлөөр дэлхийд тэргүүлэх болсон Монгол Улсын хувьд түүхэн шийдвэр болсон юм. Гадны улс оронд өндөр өртөгтэй элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эх орондоо үнэ төлбөргүй хийлгэх бодит боломжийг бүрдүүлж, элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа 2018 оны эхний улирлаас үнэ төлбөргүй хийж эхэлжээ. Францын мэс засалчдын академийн хүндэт гишүүн, мэс засалч Ж.Чинбүрэн тэргүүтэй элэг шилжүүлэн суулгах 64 хүний бүрэлдэхүүнтэй мэс засалчдын баг гадны өндөр хөгжилтэй орнуудад мэргэжил дээшлүүлж, эх орондоо элэг шилжүүлэн суулгаж байна.

== Эв санааны нэгдлийн түүчээ ==
Монгол Ардын Нам нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан удаа дараа нэрээ сольж байсан билээ. Тухайлбал, 1921-1925 онд Монгол Ардын Нам, 1925-2010 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, 2010 оноос Монгол Ардын Нам хэмээн нэрээ өөрчлөн, бүтцээ шинэчилж байв. Түүнчлэн Монгол Ардын Нам 2010 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Нам хэмээх нэрээ өөрчлөхөд тэрхүү өөрчлөлтийг дэмжээгүй хүмүүс уг нэрээр шинэ нам байгуулж, 2021 онд Монгол Ардын Намтай нэгдэх тохиролцоонд хүртэл ажилласан болно. Энэхүү намын өөрчлөлтийг таниулан ойлгуулах, удаа дараагийн сонгуулийн явцад нэгдэх санаачилга өрнөж байсан бөгөөд олон жилийн турш үргэлжилсэн санал, санаачилгыг бодитой биелүүлсэн, эв санааны нэгдлээр түүчээлэх ажлыг гардан хийсэн хүн бол Д.Амарбаясгалан хэмээн МАН-ын гурван үеийн төлөөлөл хүлээн зөвшөөрдөг.  

== Шударга ёсны төлөөх тэмцэл ==
Монгол Ардын Намын удирдлагын зүгээс анх удаа 2011 онд МАН байгуулсан 90 жилийн ойн өдөр намын дарга [[Сүхбаатарын Батболд|С.Батболд]], мөн 2021 онд намын дарга [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Л.Оюун-Эрдэнэ]] нар Монгол Улсад өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөн амь насаа алдан, эд хөрөнгө, сэтгэл санаагаар хохирсон иргэд, албан хаагчид, цэргийн алба хаагч, лам хувраг, намын гишүүдийн ах, дүү, төрөл төрөгсөд, үр ач нарт гүн эмгэнэл илэрхийлж, уучлал хүсэж байв. Нийгэмд шударга ёсыг улам бүр батжуулан тогтоох, улс төрийн ба бусад төрлийн элдэв хэлмэгдүүлэлт дахин гаргуулахгүйн төлөө тэмцэж ажиллахаа тус бүр илэрхийлж байлаа. Үүний зэрэгцээ улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн адил хор хөнөөлтэй, нийгмийн тогтолцоог эвдэж, олон хүний амьдралд тохиох боломж, бололцоог боомилдог авлигатай тэмцэх, мөн хүний эрхийн соёлыг бэхжүүлэх үүднээс хууль тогтоомж, эрх зүйн орчныг өөрчлөн шинэчлэх, төрийн алба хаагчдыг сөрөг хандлагыг өөрчлөх, иргэдийн утга учиртай оролцоогч хөхиүлэн дэмжсэн ардчилал, парламентат ёсыг бэхжүүлэх санаачилгыг МАН-ын 30-р Их хурлаас дэмжин, хэрэгжүүлж байна.  

== Улиран сонгогдсон Ерөнхий нарийн бичгийн дарга ==
'''Эхний бүрэн эрх.''' Тэрээр 2015 оноос МАН-ын Сонгууль хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллахдаа сонгуулийн кампанит ажлыг оновчтой зохион байгуулах бүтцийг бий болгож, ялангуяа хэвлэл мэдээлэл, пиарын багийг өргөжүүлж, судалгаанд суурилан шийдвэр гаргаж хэвшжээ.

МАН УИХ-ын 2016 оны ээлжит сонгуулиар үнэмлэхүй ялж, Сонгууль хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан түүнийг Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр (2016.07.28) анх томилжээ. 

Д.Амарбаясгалан Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүн болох саналаас удаа дараа татгалзаж, МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын (ЕНБД) үүрэг гүйцэтгэгчээр сонгогдож, орон нутгийн сонгуульд цааш намаа удирдаж орохоор болсон нь түүний аавын захиас, зөвлөгөө байсан гэж хожмоо дурсан ярьсан байдаг. 

Тэрээр хэлэхдээ: “Улс төрийн намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын улс төрийн эрх мэдэл, боломжийг энэ нийгмийг сууриар нь өөрчлөх том шинэчлэлийн бодлогуудыг хийхэд зориулахаар шийдсэн” хэмээн сонинд ярилцлага өгч байжээ.

'''Удаах бүрэн эрх.''' Удалгүй МАН-ын Бага хурлын VII хуралдаанаас Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар (2016.12.12) сонгон томилов. Түүний дараагийн том сорилт бол орон нутгийн сонгууль хүлээж байлаа. Сонгуулийн кампанит ажлыг шинэлэг аргаар оновчтой зохион байгуулж, горилогчдыг нэр дэвшүүлснээр орон нутгийн сонгуульд 21 аймгаас 20 аймагт, нийслэлийн 9 дүүргээс 6 дүүрэгт ялалт байгуулж, өмнөх гаргасан амжилтаа бататгасан юм.

'''Гурав дахь бүрэн эрх.''' МАН-ын 2017 оны 28-р Их хурлаас У.Хүрэлсүх намын даргаар сонгогдож, улмаар Бага хурлын анхдугаар хуралдаанаас Ерөнхий Нарийн бичгийн даргаар (2017.11.23) Д.Амарбаясгаланг улираан томилов. Түүний ЕНБД-д нэр дэвшихдээ дэвшүүлсэн зорилт нь намын институтийг бэхжүүлэх, сонгуулиас сонгуулийн хооронд явуулдаг үйл ажиллагааг мэргэжлийн институт болгон сайжруулах, бодлогын судалгааны хүрээлэнгүүд байгуулах, Стратеги академийг бүсийн хэмжээнд нөлөөтэй тинк танк байгууллага болгох, гишүүн бүрдээ хүрч ажилладаг орчин үеийн мэдээлэл технологийн дэвшлийг ашигласан цахим нам болох зорилтуудыг тус тус дэвшүүлж, дүрмийн хэд хэдэн шинэчлэлийг хийжээ. 

Үүний үр дүнд намын анхан болон дунд шатны намын байгууллагын үйл ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч, бүх гишүүнээ цахим бүртгэлд хамруулж, намын үйл ажиллагаанд жирийн гишүүд, дэмжигчид идэвхтэй оролцдог болсноор МАН-ын гишүүний тоо 212,000 байсан бол 2022 оны байдлаар 310,000 гаруй гишүүн, дэмжигчтэй болжээ. 

Түүний улс төрийн замнал дардан байсангүй. Монгол Ардын Намын 2017 онд дотоод уур амьсгал хүндэрч, УИХ-ын 65 гишүүн 33 болон 32 гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдан, Засгийн газраа огцруулж, мөн 2019 онд УИХ-ын даргыг огцруулсан зэрэг хүндхэн цаг үеийг туулжээ. Ийнхүү өнгөрсөн цаг хугацаанд гарсан алдаа, оноог дэнслэн сургамж авч, эв санааны нэгдлийг хангах чухал гэдгийг сайтар анхаарах болжээ. Хожим МАН-ын УИХ дахь бүлэг, УИХ-ын дарга, намын дарга, Ерөнхий сайд, Удирдах зөвлөлийн гишүүд болон бага хурлын гишүүдийн саналыг тусгаж, нийт ард иргэдийн дунд явуулсан санал асуулгад тулгуурлан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Монгол Улсын Үндсэн хууль]]&lt;nowiki/&gt;д нэмэлт өөрчлөлт хийх улс төрийн шийдвэрийг намын лидерүүдтэй хамтран гаргажээ. Ялангуяа, Засгийн газрын тогтвортой байдал, Ерөнхий сайдын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн зүйл, заалтуудыг оруулсан нь Монголын улс төрийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн үйл явдал болсон юм.

'''Дөрөв дэх бүрэн эрх.''' Монгол Ардын Намын 2021 оны 30 дахь Их хурлаар Л.Оюун-Эрдэнэ намын даргаар сонгогдож, Бага хурлын анхдугаар хуралдаанаас Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар (2021.12.08) Д.Амарбаясгаланг 4 дэх удаагаа дэмжин сонгожээ. Түүний бодлогын томоохон дэвшүүлсэн зорилтуудаас дурдвал:

1.	Монгол Ардын Нам социал демократизм буюу нийгмийн ардчилал хэмээн монгол хэлнээ үгчлэн буулгасан үзэл баримтлалыг 2010 оноос тунхаглан мөрдөж байгаа бөгөөд 2021 онд эх хэлнээ хөрвүүлэн буулгалгүй, шинжлэх ухааны тогтсон нэр томьёогоор хэрэглэн хэвшүүлэхээр социал демократ үзэл баримтлалтай улс төрийн байгууллага болохоор хамтран шийдсэн болно. Монгол Ардын Нам “улс орныхоо хөгжлийн бодлогыг нийтийн сайн сайхны төлөө нийгмийн нөөц, баялгийг хуваарилахад төрийн зохистой, иргэний идэвхтэй оролцоог хангаж, иргэн бүрд эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээг хүртээмжтэй, чанартай хүргэх социал демократ үзэл баримтлалд тулгуурлан явуулах болно” гэдгээ зарлажээ. МАН-ын хөтөлбөр (хичээн эрмэлзэх зүйл)-ийг шинэчлэн найруулах ажлын хэсгийг Д.Амарбаясгалан тэргүүлэн ажиллажээ.

2.	Монголын улс төрийн орчинд сүүлийн 1990 оноос хойш байгаа авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй улс төрийн нам, ялангуяа эрх барьж буй нам өөрсдөө санаачлан тэмцэх тухай бодлогыг дэвшүүлсэн нь Монголын улс төрийн түүхэнд анх удаагаа гарсан үзэгдэл байв. Авлига, албан тушаал, хүнд сурталтай тэмцэх дэвшилтэд бодлогын хүрээнд намын дүрэмдээ ёс зүйн хийгээд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт шүүхээр ял авсан, холбогдсон улс төрчдийг намын гишүүнээс хасах, улс төрийн дэмжлэг үзүүлдэггүй байх тухай хэд хэдэн дүрмийн заалтыг 30 дахь Их хурлаараа батлуулж, намын бүх шатны гишүүддээ авлигаас ангид байх соён гэгээрүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Түүнчлэн хууль тогтоомж, эрх зүйн шинэчлэл, хуулийн хүлээх хариуцлагыг чангатгах зэрэг олон бодитой ажлуудыг санаачлан ажиллаж байна. 

3.	Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа 815 хуулиас өдөр тутмын харилцааг тогтмол зохицуулдаг 318 хуульд мэргэжлийн судлаачид, хуульчдийн баг бүрдүүлэн хүний эрхийн хэм хэмжээ, жишигт нийцсэн эсэх талаар судлуулж, 800 гаруй заалт нь өнөөгийн нийгмийн эрэлт хэрэгцээг хангахгүй, өөрчлөх шаардлагатай, хүний эрхийг зөрчигдөхүйц заалтууд байгааг тодруулжээ. Хүний эрх зөрчигдөж байгаа газар шударга ёс тогтох боломжгүй учраас дээрх хууль болон цаашид шинээр батлах хуульд хүний эрхийг зөрчсөн заалт орохоос урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хүний эрхийг хамгаалах дэвшилтэд бодлогыг танилцуулж, Хүний эрх дэвшилтэт бодлогын хүрээлэнг байгуулжээ. Үүний хүрээнд 30,000 намын гишүүнийг хүний эрхийн манлайлагч хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна. 

4.	Намын гишүүд төдийгүй иргэд, сонгогчдынхоо санал, гомдлыг сонсох, эргэх холбоотой байх зорилгоор тусгай дугаар, сошиал орчны чат бот системийг бий болгож, намын үйл ажиллагааны зардлыг олон нийтэд нээлттэй ил тод болгох зорилго дэвшүүлж, 2022 оны 1-р сарын 1-ний өдрөөс Монгол Ардын Намын санхүүгийн мэдээлэл олон нийтэд нээлттэй болгожээ.

5.	[[Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал]], [[үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал]] зэрэг суурь баримт бичгүүдэд нийцүүлж, Монгол Улсын төрийн гадаад бодлогын үндсэн зорилго, зарчим чиглэлүүдтэй уялдуулсан олон тулгуурт, энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан гадаад бодлогын хүрээнд дэлхийн 40 гаруй улс төрийн нам, СоцИнтерн, Прогрессив Альянс, Азийн социал демократ намуудын сүлжээ зэрэг 30 гаруй олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байгааг улам өргөжүүлэх, олон улсын социал демократ хамтын нийгэмлэгийн нэр хүндтэй гишүүн нам болох томоохон зорилтуудыг тус тус дэвшүүлж, түүнийгээ хурдтай хэрэгжүүлж байгааг улс төр судлаачид төдийгүй сөрөг хүчний улс төрчид өндрөөр үнэлдэг ажээ.  

== Монгол улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол улсын сайд, Хэрэг эрхлэх газрын дарга ==    

== Мэргэжлийн хяналтын газрыг татан буулгав&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B6%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%85%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8B%D0%B3-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0-dnn-mn/ |title=МХЕГ |access-date=2023-01-10 |archive-date=2023-01-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230110073207/https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B6%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%85%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8B%D0%B3-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0-dnn-mn/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ==
Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны аравдугаар сарын 19-ний өдрийн хуралдаанаар Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газрыг 2023 оны нэгдүгээр сарын 01-нээс татан буулгах шийдвэрийг гаргасан. МХЕГ 20 жилийн хугацаанд өөрийн зорилт, чиг үүргээ хэрэгжүүлсээр ирсэн ч цаашид өөрчлөн шинэчлэх шаардлагатай байгаа гэж үзэн холбогдох хуулийн төслүүдийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн. 83 хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, нэг хуулийн төслийг шинээр бичиж, 2023 оны төсвийг дагалдуулан өргөн барьсан байна.   

Мэргэжлийн хяналтын байгууллага нь 26 чиглэлийн хяналтыг хийдэг, 1,600 гаруй албан хаагчтайгаас гадна мэргэжлийн яамдад давхардсан тоогоор 1,400 байцаагч мэргэжлийн хяналтын үйл ажиллагааг явуулж байгаа нь бодитой болсон. Энэ нь хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдийн зүгээс төр давхардсан хяналт шалгалтаар бидний үйл ажиллагаанд хүндрэл учруулж байна гэх гомдлыг үндэслэл гэж үзсэн&quot; байна.  

== Төр бизнес эрхлэгчдээ дэмжиж, тулгамдсан асуудлуудаа шийдвэрлэхэд нь тусалж ажиллана&lt;ref&gt;[https://cabinet.gov.mn/7395.html 2]&lt;/ref&gt; ==
“Төр бизнес эрхлэгчдийнхээ хурдтай, бүтээмжтэй ажиллагааг удаашруулж, хязгаарлагч биш хөгжлийг нь дэмжигч, хамтран ажиллагч байна. Бизнес эрхлэгчдээ төр дэмжиж, үр дүнтэйгээр хамтран ажиллахдаа уриа лоозон хэлбэрээр биш тодорхой тулгамдсан асуудлуудаа шийдвэрлэхэд анхаарч ажиллана. Нэн түрүүнд Монгол Улс ойрын 10 жилийн бодлогоо маш тодорхой мөрдөж, төрийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх замаар бизнес эрхлэгчдэд ойлгомжтой нөхцөлд үйл ажиллагаагаа явуулах боломжоор хангана” гэж хэллээ.  

== Бусад туршлага ==
Мөн харилцан адилгүй байгууллагуудад төлөөлөх, удирдах алба хашиж байсан билээ. Үүнд:

•	2008-2018 онд Монголын Зүүний Хүчний Холбооны Удирдах Зөвлөлийн гишүүн;

•	2009 онд Монголын го даамын холбооны дэд тэргүүн;

•	2009-2014 онд [[Нийгмийн Ардчилал Залуучуудын Холбоо]]&lt;nowiki/&gt;ны дэд ерөнхийлөгч;

•	2013-2016 онд Нийслэлийн Зураг төслийн хүрээлэнд Төлөөлөн Удирдах Зөвлөлийн гишүүн;

•	2015-2016 онд “Азийн Хүлэг Улс” бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн Дэд тэргүүн;

•	2013-2018 онд Говь-Алтай аймгийн нутгийн зөвлөлийн гишүүн.

== Гэр бүл ==
Эхнэр 4 хүүхдийн хамт амьдардаг.

== Хувийн сонирхол ==
Гар бөмбөг, унадаг дугуй, ширээний теннис, сагсан бөмбөг, го даам, загасчлах спорт сонирхдог. 

== Онцлох эшлэл ==
Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалангийн МАН-ын 30-р Их хуралд илтгэсэн илтгэлээс түүвэрлэв. Үүнд:

•	Улс төрийн нам бол хэн нэгний ашиг хонжоо олох, албан тушаалд хүрэх шат биш юм.

•	Монгол Ардын Намын эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг шийдвэр гаргах түвшинд цөөн төлөөлөлтэй байгаа нийгмийн бүлгүүддээ адил тэгш боломж олгохыг зорин ажиллана.

•	Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал, технологийн ололт амжилтыг ашигласан, хөрөнгө санхүү хэмнэсэн, бүтээлч, инновацад суурилсан “Цахим шилжилт” бол манай намын шинэ зууны тэргүүлэх чиглэл болох ёстой.

•	Монголд 1990 оноос хойш нийт 17 Засгийн газар байгуулагдаж байсан бөгөөд Засгийн газруудын дундаж нас 1.8 жил байгаа нь төрийн бодлого тогтвортой хэрэгжихэд сөргөөр нөлөөлж байна.

•	Засгийн эрх авахын төлөөх сонгуулийн настай бус, улс орноороо хамтдаа урагшлах хөгжлийн бодлогыг тодорхойлогч-хэрэгжүүлэгч нам байх нь бидний эрхэм зорилго юм.

•	Аливаа гэмт хэрэгт холбогдсон, тэр дундаа авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон намын гишүүдэд улс төрийн дэмжлэг үзүүлэхгүй.

•	Улс төрийн намын тогтолцооны шинэчлэл нь зөвхөн Монгол Ардын Намын асуудал биш. [[Олон намын тогтолцоо]] бүхий парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх, намуудын нийгмийн өмнө хүлээх үүргийг өндөрсгөх, улс төрийн өрсөлдөөний тэгш боломжийг өргөжүүлэх замаар улс төрийн намуудыг улс төрийн бодлого боловсруулдаг институт болгон хөгжүүлэхийг бусад намууддаа уриалж байна.

•	Иргэдийн олонх нь эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх зэрэг эдийн засаг, нийгмийн эрхийг хамгийн чухлаар тавьж байна.

== Эх сурвалж ==
{{reflist|2}}
* [https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/ ''Монгол Ардын Намын Ерөнхий Нарйин Бичгийн Дарга'']
* [https://web.archive.org/web/20221205145657/https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D0%B0%D0%BD-%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0-%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%BE%D0%BE/ ''Д.АМАРБАЯСГАЛАН МАН-ЫН ЕРӨНХИЙ НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА БОЛЛОО'']

{{DEFAULTSORT:Амарбаясгалан, Дашзэгвийн}}
[[Ангилал:МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн хүндэт медаль шагналтан]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Тайширын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1981 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>iweab6ooig8jx168m5ab2xrsomwkbdo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797848</id>
      <parentid>797843</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:07:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>User14201</username>
        <id>94282</id>
      </contributor>
      <origin>797848</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41669" sha1="69tnhw63ewld0ykg2u1dcht3ams89in" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Амарбаясгалан}}
{{Төрийн зүтгэлтэн
| овогнэр        = Дашзэгвийн Амарбаясгалан
| зураг          =[[File:Official portrait of Dashzegve Amarbaysgalan.jpg|thumb|frameless=no|center|Official portrait, 2024]]|thumb|Д. Амарбаясгалан
| алба1          = {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улсын Их Хурал]]ын дарга
| ээлж1          =2024 оны 7 сарын 2-ноос хойш 
| өмнөх1         =[[Гомбожавын Занданшатар]]
| алба2          ={{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улсын Засгийн Газар]]ын гишүүн, Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
| ээлж2          =2022 оны 8 сар - 2024 оны 7 сар 
| өмнөх2         =[[Цэндийн Нямдорж]] 
| ээлж3          =2016 - 2022
| өмнөх3         =[[Жамъянгийн Мөнхбат]]
| ээлж4          = 
| төрсөногноо    = {{birth date|1981|11|27}}
| төрсөнгазар    = [[Тайшир сум|Тайшир сум]], [[Говь-Алтай]], [[Монгол]] 
| улсорон        = {{MGL3}}
| намэвсэл       = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Нам]]
| сургууль       = Говь Алтай аймгийн 1-р арван жил &lt;br&gt;[[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]], &lt;br&gt; [[Монгол Улсын Их Сургууль]]
| хувийн вэб     = [https://http://amarbayasgalan.com/ www.amarbayasgalan.com] &lt;/br&gt; [https://http://amarbayasgalan.org/ www.amarbayasgalan.org]  
| ажилүйл        = Улс төр судлаач,&lt;br&gt; Холбооны инженер, &lt;br&gt; Электроникийн инженер
|цахимталбар=Facebook [https://www.facebook.com/amarbayasgalanMN]
Twitter [https://twitter.com/amaraadshzvg]|алба3={{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Ардын Нам]]ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга|нэр=Дашзэгвийн Амарбаясгалан}}
'''Дашзэгвийн Амарбаясгалан''' (1981 оны 11 дүгээр сарын 27-нд төрсөн) нь Монгол Улсын төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, улс төрч бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын дарга, [[Монгол Ардын Нам]]&lt;nowiki/&gt;ын гишүүн юм. Тэрээр [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]] аймгийн Тайшир суманд төрж өссөн бөгөөд улс орныхоо тусгаар тогтнол, үндэсний язгуур эрх ашиг, шударга ёс, ардчиллын үнэт зүйлсийг эрхэмлэн ажиллаж буй төрийн манлайлагчдын нэг юм.  

Улс төрийн замналаа 2008 онд [[Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал|Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]]&lt;nowiki/&gt;д сонгогдсоноор эхлүүлж, хамгийн залуу төлөөлөгч болж байв. Цаашлаад 2016-2022 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллахдаа намын шинэчлэл, хөгжлийн бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлж, 2022-2024 онд Монгол Улсын сайд, [[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газр]]&lt;nowiki/&gt;ын даргын албыг хашсан бөгөөд одоогоор [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурл]]&lt;nowiki/&gt;ын даргаар ажиллаж байна.

Тэрээр инженер, улс төр судлаач мэргэжилтэй, эх орныхоо хөгжил, төрийн үр ашигт үйл ажиллагаанд тууштай зүтгэж ирсэн туршлагатай манлайлагч юм.

== Бага нас ==
Эхээс дөрвүүлээ тэрээр Говь-Алтай аймгийн харьяат, Дашзэгвийн отгон хүү болон мэндэлжээ. Эцэг Дүгэрийн Дашзэгвэ нь насан туршдаа хөдөө аж ахуйн салбарт хүчин зүтгэж, Говь-Алтай аймгийн “Жаран жил хоршоолол”-ын дарга, Намын үүрийн даргаар ажиллаж байсан туршлагатай удирдагч байв. Тэрээр малын үүлдэр угсааг сайжруулах, мах, сүүний чиглэлийн өндөр ашиг шимтэй үхрийн аж ахуй байгуулахад онцгой анхаарч, Норвегийн өндөр ашиг шимт үрээр мах, сүүний чиглэлийн “Норвегийн улаан” үхрийн цөм сүрэг бүрдүүлэх чухал ажлыг санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. 

Эх Ламжавын Норжин нь боловсролын салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж, мянга мянган шавьтай, нэр хүндтэй сурган хүмүүжүүлэгч багш байжээ. Тэрээр залуу хойч үедээ боловсролын үрийг түгээж, Монголын ирээдүй болсон хүүхэд, залуусын төлөө өөрийгөө бүрэн зориулсан аж.

== Боловсрол ==
Тэрээр 1988-1998 онд Говь-Алтай аймгийн 1-р дунд сургуульд суралцаж, бүрэн дунд боловсрол эзэмшжээ. Үүний дараа 1998-2002 онд [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль|Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургуульд]] Цахилгаан холбооны инженер – Мэдээлэл хэмжлийн электроник чиглэлээр суралцаж, мэргэжлээрээ төгсөж, 2010-2012 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д Улс төр судлаач мэргэжлээр магистрын зэрэг хамгаалжээ.

== Ажлын туршлага ==

* 2000-2007 он “Соёмбо принтинг” ХХК-д ерөнхий менежер, захирал
* 2007-2009 он “Монгол Шуудан” ТӨХК-д  Маркетинг төлөвлөлтийн газрын дарга
* 2009-2012 он Монгол Ардын Намын Хэрэг Эрхлэх Газрын Хэвлэл Мэдээлэл Олон Нийттэй Харилцах хэлтсийн дарга
* 2008-2020 он Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын төлөөлөгч, Тэргүүлэгч, НИТХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
* 2009-2014 он НАМЗХ-ны Дэд ерөнхийлөгч
* 2015-2016 он Монгол Ардын Намын Сонгууль хариуцсан Нарийн бичгийн дарга
* 2016 оноос хойш Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар 4 дэх удаагаа сонгогдон ажиллаж байна.
* 2022.08.30-нд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, сайд, ЗГХЭГ-ын даргаар томилогдон ажиллаж байна.

== Ажлын гараа ==
Тэрээр оюутан ахуйдаа том ахынхаа үүсгэн байгуулсан “Соёмбо Принтинг” ХХК-д суралцахын хажуугаар маркетингийн менежерээр ажлын гараагаа эхлүүлжээ.  Монгол Улсын Ерөнхий сайд [[Пунцагийн Жасрай|П.Жасрайн]] хүү Жанцан агсантай харилцаа холбооны салбарт мөр зэрэгцэн “Монгол Шуудан” компанид Маркетинг төлөвлөлтийн газрын даргаар 2007-2009 онд ажиллах хугацаандаа шуудан холбооны үйлчилгээний алдагдлыг тэглэж байв.

== '''Улс төрийн замнал''' ==
Д.Амарбаясгалан Монгол Ардын Намд 1999 онд 18 настайдаа элссэн бөгөөд 2007 онд Баянзүрх дүүргийн 37 дугаар үүрийн дарга болов. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн кампанит ажлын хүрээнд идэвх зүтгэлтэй ажиллаж, тухайн оны орон нутгийн сонгуульд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд Баянзүрх дүүргээс анх удаагаа  сонгогдож, 26 настай хамгийн залуу төлөөлөгч болж байжээ.  

Түүний улс төрийн шинэлэг арга барил, залуу боловсон хүчний хувиар МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|У.Хүрэлсүх]] МАН-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсийн даргаар томилж байлаа.

Тэрбээр 2012 оны орон нутгийн сонгуульд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд  төлөөлөгчөөр дахин сонгогджээ. Хэдий Монгол Ардын Нам бүх шатандаа ялагдаж, сөрөг хүчин болсон хэдий ч нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд сөрөг хүчний бүлгийн даргаар сонгогдож, эрс шийдэмгий зоригтой дуу хоолой, үзэл бодлоо илэрхийлдэг төлөөлөгч хэмээн намын гишүүдийнхээ дунд нэр хүндтэй болжээ.

=== Нийтийн эрүүл мэндийн төлөөх санаачилга ===
[[File:D. Amarbayasgalan3.jpg|thumb]]
Тэрээр нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал дахь Монгол Ардын Намын Бүлгийн дарга байхдаа [[Хавдар Судлалын Үндэсний Төв]]&lt;nowiki/&gt;д элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслын тоног төхөөрөмж худалдан авч, суурилуулахад шаардлагатай 1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг эрх баригчдаар шийдвэрлүүлж чадсан нь элэгний хорт хавдрын өвчлөлөөр дэлхийд тэргүүлэх болсон Монгол Улсын хувьд түүхэн шийдвэр болсон юм. Гадны улс оронд өндөр өртөгтэй элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эх орондоо үнэ төлбөргүй хийлгэх бодит боломжийг бүрдүүлж, элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа 2018 оны эхний улирлаас үнэ төлбөргүй хийж эхэлжээ. Францын мэс засалчдын академийн хүндэт гишүүн, мэс засалч Ж.Чинбүрэн тэргүүтэй элэг шилжүүлэн суулгах 64 хүний бүрэлдэхүүнтэй мэс засалчдын баг гадны өндөр хөгжилтэй орнуудад мэргэжил дээшлүүлж, эх орондоо элэг шилжүүлэн суулгаж байна.

=== Эв санааны нэгдлийн түүчээ ===
Монгол Ардын Нам нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан удаа дараа нэрээ сольж байсан билээ. Тухайлбал, 1921-1925 онд Монгол Ардын Нам, 1925-2010 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, 2010 оноос Монгол Ардын Нам хэмээн нэрээ өөрчлөн, бүтцээ шинэчилж байв. Түүнчлэн Монгол Ардын Нам 2010 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Нам хэмээх нэрээ өөрчлөхөд тэрхүү өөрчлөлтийг дэмжээгүй хүмүүс уг нэрээр шинэ нам байгуулж, 2021 онд Монгол Ардын Намтай нэгдэх тохиролцоонд хүртэл ажилласан болно. Энэхүү намын өөрчлөлтийг таниулан ойлгуулах, удаа дараагийн сонгуулийн явцад нэгдэх санаачилга өрнөж байсан бөгөөд олон жилийн турш үргэлжилсэн санал, санаачилгыг бодитой биелүүлсэн, эв санааны нэгдлээр түүчээлэх ажлыг гардан хийсэн хүн бол Д.Амарбаясгалан хэмээн МАН-ын гурван үеийн төлөөлөл хүлээн зөвшөөрдөг.  

=== Шударга ёсны төлөөх тэмцэл ===
Монгол Ардын Намын удирдлагын зүгээс анх удаа 2011 онд МАН байгуулсан 90 жилийн ойн өдөр намын дарга [[Сүхбаатарын Батболд|С.Батболд]], мөн 2021 онд намын дарга [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Л.Оюун-Эрдэнэ]] нар Монгол Улсад өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөн амь насаа алдан, эд хөрөнгө, сэтгэл санаагаар хохирсон иргэд, албан хаагчид, цэргийн алба хаагч, лам хувраг, намын гишүүдийн ах, дүү, төрөл төрөгсөд, үр ач нарт гүн эмгэнэл илэрхийлж, уучлал хүсэж байв. Нийгэмд шударга ёсыг улам бүр батжуулан тогтоох, улс төрийн ба бусад төрлийн элдэв хэлмэгдүүлэлт дахин гаргуулахгүйн төлөө тэмцэж ажиллахаа тус бүр илэрхийлж байлаа. Үүний зэрэгцээ улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн адил хор хөнөөлтэй, нийгмийн тогтолцоог эвдэж, олон хүний амьдралд тохиох боломж, бололцоог боомилдог авлигатай тэмцэх, мөн хүний эрхийн соёлыг бэхжүүлэх үүднээс хууль тогтоомж, эрх зүйн орчныг өөрчлөн шинэчлэх, төрийн алба хаагчдыг сөрөг хандлагыг өөрчлөх, иргэдийн утга учиртай оролцоогч хөхиүлэн дэмжсэн ардчилал, парламентат ёсыг бэхжүүлэх санаачилгыг МАН-ын 30-р Их хурлаас дэмжин, хэрэгжүүлж байна.  

== '''Улиран сонгогдсон Ерөнхий нарийн бичгийн дарга''' ==
'''Эхний бүрэн эрх.''' Тэрээр 2015 оноос МАН-ын Сонгууль хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллахдаа сонгуулийн кампанит ажлыг оновчтой зохион байгуулах бүтцийг бий болгож, ялангуяа хэвлэл мэдээлэл, пиарын багийг өргөжүүлж, судалгаанд суурилан шийдвэр гаргаж хэвшжээ.

МАН УИХ-ын 2016 оны ээлжит сонгуулиар үнэмлэхүй ялж, Сонгууль хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан түүнийг Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр (2016.07.28) анх томилжээ. 

Д.Амарбаясгалан Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүн болох саналаас удаа дараа татгалзаж, МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын (ЕНБД) үүрэг гүйцэтгэгчээр сонгогдож, орон нутгийн сонгуульд цааш намаа удирдаж орохоор болсон нь түүний аавын захиас, зөвлөгөө байсан гэж хожмоо дурсан ярьсан байдаг. 

Тэрээр хэлэхдээ: “Улс төрийн намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын улс төрийн эрх мэдэл, боломжийг энэ нийгмийг сууриар нь өөрчлөх том шинэчлэлийн бодлогуудыг хийхэд зориулахаар шийдсэн” хэмээн сонинд ярилцлага өгч байжээ.

'''Удаах бүрэн эрх.''' Удалгүй МАН-ын Бага хурлын VII хуралдаанаас Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар (2016.12.12) сонгон томилов. Түүний дараагийн том сорилт бол орон нутгийн сонгууль хүлээж байлаа. Сонгуулийн кампанит ажлыг шинэлэг аргаар оновчтой зохион байгуулж, горилогчдыг нэр дэвшүүлснээр орон нутгийн сонгуульд 21 аймгаас 20 аймагт, нийслэлийн 9 дүүргээс 6 дүүрэгт ялалт байгуулж, өмнөх гаргасан амжилтаа бататгасан юм.

'''Гурав дахь бүрэн эрх.''' МАН-ын 2017 оны 28-р Их хурлаас У.Хүрэлсүх намын даргаар сонгогдож, улмаар Бага хурлын анхдугаар хуралдаанаас Ерөнхий Нарийн бичгийн даргаар (2017.11.23) Д.Амарбаясгаланг улираан томилов. Түүний ЕНБД-д нэр дэвшихдээ дэвшүүлсэн зорилт нь намын институтийг бэхжүүлэх, сонгуулиас сонгуулийн хооронд явуулдаг үйл ажиллагааг мэргэжлийн институт болгон сайжруулах, бодлогын судалгааны хүрээлэнгүүд байгуулах, Стратеги академийг бүсийн хэмжээнд нөлөөтэй тинк танк байгууллага болгох, гишүүн бүрдээ хүрч ажилладаг орчин үеийн мэдээлэл технологийн дэвшлийг ашигласан цахим нам болох зорилтуудыг тус тус дэвшүүлж, дүрмийн хэд хэдэн шинэчлэлийг хийжээ. 

Үүний үр дүнд намын анхан болон дунд шатны намын байгууллагын үйл ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч, бүх гишүүнээ цахим бүртгэлд хамруулж, намын үйл ажиллагаанд жирийн гишүүд, дэмжигчид идэвхтэй оролцдог болсноор МАН-ын гишүүний тоо 212,000 байсан бол 2022 оны байдлаар 310,000 гаруй гишүүн, дэмжигчтэй болжээ. 

Түүний улс төрийн замнал дардан байсангүй. Монгол Ардын Намын 2017 онд дотоод уур амьсгал хүндэрч, УИХ-ын 65 гишүүн 33 болон 32 гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдан, Засгийн газраа огцруулж, мөн 2019 онд УИХ-ын даргыг огцруулсан зэрэг хүндхэн цаг үеийг туулжээ. Ийнхүү өнгөрсөн цаг хугацаанд гарсан алдаа, оноог дэнслэн сургамж авч, эв санааны нэгдлийг хангах чухал гэдгийг сайтар анхаарах болжээ. Хожим МАН-ын УИХ дахь бүлэг, УИХ-ын дарга, намын дарга, Ерөнхий сайд, Удирдах зөвлөлийн гишүүд болон бага хурлын гишүүдийн саналыг тусгаж, нийт ард иргэдийн дунд явуулсан санал асуулгад тулгуурлан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Монгол Улсын Үндсэн хууль]]&lt;nowiki/&gt;д нэмэлт өөрчлөлт хийх улс төрийн шийдвэрийг намын лидерүүдтэй хамтран гаргажээ. Ялангуяа, Засгийн газрын тогтвортой байдал, Ерөнхий сайдын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн зүйл, заалтуудыг оруулсан нь Монголын улс төрийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн үйл явдал болсон юм.

'''Дөрөв дэх бүрэн эрх.''' Монгол Ардын Намын 2021 оны 30 дахь Их хурлаар Л.Оюун-Эрдэнэ намын даргаар сонгогдож, Бага хурлын анхдугаар хуралдаанаас Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар (2021.12.08) Д.Амарбаясгаланг 4 дэх удаагаа дэмжин сонгожээ. Түүний бодлогын томоохон дэвшүүлсэн зорилтуудаас дурдвал:

# Монгол Ардын Нам социал демократизм буюу нийгмийн ардчилал хэмээн монгол хэлнээ үгчлэн буулгасан үзэл баримтлалыг 2010 оноос тунхаглан мөрдөж байгаа бөгөөд 2021 онд эх хэлнээ хөрвүүлэн буулгалгүй, шинжлэх ухааны тогтсон нэр томьёогоор хэрэглэн хэвшүүлэхээр социал демократ үзэл баримтлалтай улс төрийн байгууллага болохоор хамтран шийдсэн болно. Монгол Ардын Нам “улс орныхоо хөгжлийн бодлогыг нийтийн сайн сайхны төлөө нийгмийн нөөц, баялгийг хуваарилахад төрийн зохистой, иргэний идэвхтэй оролцоог хангаж, иргэн бүрд эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээг хүртээмжтэй, чанартай хүргэх социал демократ үзэл баримтлалд тулгуурлан явуулах болно” гэдгээ зарлажээ. МАН-ын хөтөлбөр (хичээн эрмэлзэх зүйл)-ийг шинэчлэн найруулах ажлын хэсгийг Д.Амарбаясгалан тэргүүлэн ажиллажээ.
# Монголын улс төрийн орчинд сүүлийн 1990 оноос хойш байгаа авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй улс төрийн нам, ялангуяа эрх барьж буй нам өөрсдөө санаачлан тэмцэх тухай бодлогыг дэвшүүлсэн нь Монголын улс төрийн түүхэнд анх удаагаа гарсан үзэгдэл байв. Авлига, албан тушаал, хүнд сурталтай тэмцэх дэвшилтэд бодлогын хүрээнд намын дүрэмдээ ёс зүйн хийгээд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт шүүхээр ял авсан, холбогдсон улс төрчдийг намын гишүүнээс хасах, улс төрийн дэмжлэг үзүүлдэггүй байх тухай хэд хэдэн дүрмийн заалтыг 30 дахь Их хурлаараа батлуулж, намын бүх шатны гишүүддээ авлигаас ангид байх соён гэгээрүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Түүнчлэн хууль тогтоомж, эрх зүйн шинэчлэл, хуулийн хүлээх хариуцлагыг чангатгах зэрэг олон бодитой ажлуудыг санаачлан ажиллаж байна.
# Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа 815 хуулиас өдөр тутмын харилцааг тогтмол зохицуулдаг 318 хуульд мэргэжлийн судлаачид, хуульчдийн баг бүрдүүлэн хүний эрхийн хэм хэмжээ, жишигт нийцсэн эсэх талаар судлуулж, 800 гаруй заалт нь өнөөгийн нийгмийн эрэлт хэрэгцээг хангахгүй, өөрчлөх шаардлагатай, хүний эрхийг зөрчигдөхүйц заалтууд байгааг тодруулжээ. Хүний эрх зөрчигдөж байгаа газар шударга ёс тогтох боломжгүй учраас дээрх хууль болон цаашид шинээр батлах хуульд хүний эрхийг зөрчсөн заалт орохоос урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хүний эрхийг хамгаалах дэвшилтэд бодлогыг танилцуулж, Хүний эрх дэвшилтэт бодлогын хүрээлэнг байгуулжээ. Үүний хүрээнд 30,000 намын гишүүнийг хүний эрхийн манлайлагч хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна.
# Намын гишүүд төдийгүй иргэд, сонгогчдынхоо санал, гомдлыг сонсох, эргэх холбоотой байх зорилгоор тусгай дугаар, сошиал орчны чат бот системийг бий болгож, намын үйл ажиллагааны зардлыг олон нийтэд нээлттэй ил тод болгох зорилго дэвшүүлж, 2022 оны 1-р сарын 1-ний өдрөөс Монгол Ардын Намын санхүүгийн мэдээлэл олон нийтэд нээлттэй болгожээ.
# [[Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал]], [[үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал]] зэрэг суурь баримт бичгүүдэд нийцүүлж, Монгол Улсын төрийн гадаад бодлогын үндсэн зорилго, зарчим чиглэлүүдтэй уялдуулсан олон тулгуурт, энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан гадаад бодлогын хүрээнд дэлхийн 40 гаруй улс төрийн нам, СоцИнтерн, Прогрессив Альянс, Азийн социал демократ намуудын сүлжээ зэрэг 30 гаруй олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байгааг улам өргөжүүлэх, олон улсын социал демократ хамтын нийгэмлэгийн нэр хүндтэй гишүүн нам болох томоохон зорилтуудыг тус тус дэвшүүлж, түүнийгээ хурдтай хэрэгжүүлж байгааг улс төр судлаачид төдийгүй сөрөг хүчний улс төрчид өндрөөр үнэлдэг ажээ.  

== '''Монгол улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол улсын сайд, Хэрэг эрхлэх газрын дарга''' ==

==== Мэргэжлийн хяналтын газрыг татан буулгав&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B6%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%85%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8B%D0%B3-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0-dnn-mn/ |title=МХЕГ |access-date=2023-01-10 |archive-date=2023-01-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230110073207/https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B6%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%85%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8B%D0%B3-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0-dnn-mn/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ====
Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны аравдугаар сарын 19-ний өдрийн хуралдаанаар Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газрыг 2023 оны нэгдүгээр сарын 01-нээс татан буулгах шийдвэрийг гаргасан. МХЕГ 20 жилийн хугацаанд өөрийн зорилт, чиг үүргээ хэрэгжүүлсээр ирсэн ч цаашид өөрчлөн шинэчлэх шаардлагатай байгаа гэж үзэн холбогдох хуулийн төслүүдийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн. 83 хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, нэг хуулийн төслийг шинээр бичиж, 2023 оны төсвийг дагалдуулан өргөн барьсан байна.   

Мэргэжлийн хяналтын байгууллага нь 26 чиглэлийн хяналтыг хийдэг, 1,600 гаруй албан хаагчтайгаас гадна мэргэжлийн яамдад давхардсан тоогоор 1,400 байцаагч мэргэжлийн хяналтын үйл ажиллагааг явуулж байгаа нь бодитой болсон. Энэ нь хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдийн зүгээс төр давхардсан хяналт шалгалтаар бидний үйл ажиллагаанд хүндрэл учруулж байна гэх гомдлыг үндэслэл гэж үзсэн&quot; байна.  

==== Төр бизнес эрхлэгчдээ дэмжиж, тулгамдсан асуудлуудаа шийдвэрлэхэд нь тусалж ажиллана&lt;ref&gt;[https://cabinet.gov.mn/7395.html 2]&lt;/ref&gt; ====
“Төр бизнес эрхлэгчдийнхээ хурдтай, бүтээмжтэй ажиллагааг удаашруулж, хязгаарлагч биш хөгжлийг нь дэмжигч, хамтран ажиллагч байна. Бизнес эрхлэгчдээ төр дэмжиж, үр дүнтэйгээр хамтран ажиллахдаа уриа лоозон хэлбэрээр биш тодорхой тулгамдсан асуудлуудаа шийдвэрлэхэд анхаарч ажиллана. Нэн түрүүнд Монгол Улс ойрын 10 жилийн бодлогоо маш тодорхой мөрдөж, төрийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх замаар бизнес эрхлэгчдэд ойлгомжтой нөхцөлд үйл ажиллагаагаа явуулах боломжоор хангана” гэж хэллээ.  

== '''Монгол Улсын Их Хурлын дарга''' ==
Д.Амарбаясгалан нь Монгол Улсын Их Хурлын 9 дэх удаагийн парламентын даргаар сонгогдсон бөгөөд энэ нь Монголын улс төрийн түүхэнд шинэчлэлийн томоохон үеийг эхлүүлсэн үйл явдал болсон юм. 2023 онд батлагдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үр дүнд анх удаа 126 гишүүнтэй парламент бүрдэж, таван нам, эвсэл УИХ-д төлөөлөлтэй болж чадсан нь олон ургалч үзэл, ардчиллын зарчмыг бэхжүүлэх чухал алхам болсныг тэрээр онцолж байв. Монголын улс төрийн шинэ нөхцөл байдал, ардчилсан төлөөллийн зарчмыг улам бүр бататгах хариуцлагатай үүргийг гүйцэтгэж байгаа Д.Амарбаясгалан нь УИХ-аас батлагдан гарч буй хууль тогтоомжийг хүний эрхийг дээдэлсэн, нийгмийн хурдацтай өөрчлөлтөд нийцүүлэн шинэчилж байх зарчмыг гол баримтлалаа болгож байна.

==== '''Парламент 2.0 – “Гурван төгөлдөршил”''' ====
Д.Амарбаясгалан нь парламентад “Парламент 2.0 – Гурван төгөлдөршил” бодлогыг санаачилж, хууль тогтоох үйл ажиллагааны чанар, хүртээмж, үр нөлөөг нэмэгдүүлэхийг зорьсон. Энэхүү бодлого нь дараах гурван үндсэн чиглэлийг баримтлан ажиллаж байна:

# '''Хүний эрхийг дээдэлсэн, хүн төвтэй эрх зүйн тогтолцоо''' – Хууль тогтоомжийг иргэн төвтэй болгох, хүний эрхийг хамгаалсан, олон улсын стандартад нийцсэн эрх зүйн тогтолцоог бүрдүүлэх. Тухайлбал, одоогоор хүчин төгөлдөр байгаа хуулиудыг хүний эрхэд нийцүүлэн шинэчилж, хүний эрх зөрчсөн 800 гаруй зүйл, заалтыг засварлахаар парламентын үйл ажиллагаанд тусгаад байна.
# '''Хууль тогтоомжийг тодорхой, ойлгомжтой болгох''' – Олон нийтэд ойлгомжтой, хэрэгжүүлэхэд хялбар, ижил тэгш үйлчлэх хуулийн зохицуулалтыг бий болгох. Төрөөс баталж буй журмуудыг бууруулж, хуулиар зохицуулах харилцааг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна.
# '''Эрх зүйн зохицуулалтыг цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэх''' – Нийгмийн хөгжлийн хурдтай өөрчлөлт, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшилд тохирсон эрх зүйн орчныг бий болгох. Үүнд криптовалют, цахим тамхи, хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах шинэ хууль тогтоомж боловсруулах зэрэг шинэлэг санаачилгууд багтаж байна.

Энэхүү санаачилга нь Монгол Улсын хууль тогтоох үйл ажиллагааг иргэн төвтэй, үр нөлөөтэй болгоход чиглэсэн томоохон алхам бөгөөд парламентын бодлого, шийдвэр гаргалт илүү тодорхой, нийгмийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн байх нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилготой юм.

== Бусад туршлага ==
Мөн харилцан адилгүй байгууллагуудад төлөөлөх, удирдах алба хашиж байсан билээ. Үүнд:

* 2008-2018 онд Монголын Зүүний Хүчний Холбооны Удирдах Зөвлөлийн гишүүн;
* 2009 онд Монголын го даамын холбооны дэд тэргүүн;
* 2009-2014 онд [[Нийгмийн Ардчилал Залуучуудын Холбоо]]&lt;nowiki/&gt;ны дэд ерөнхийлөгч;
* 2013-2016 онд Нийслэлийн Зураг төслийн хүрээлэнд Төлөөлөн Удирдах Зөвлөлийн гишүүн;
* 2015-2016 онд “Азийн Хүлэг Улс” бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн Дэд тэргүүн;
* 2013-2018 онд Говь-Алтай аймгийн нутгийн зөвлөлийн гишүүн.

== Гэр бүл ==
Эхнэр 4 хүүхдийн хамт амьдардаг.

== Хувийн сонирхол ==
Гар бөмбөг, унадаг дугуй, ширээний теннис, сагсан бөмбөг, го даам, загасчлах спорт сонирхдог. 

== Онцлох эшлэл ==
Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалангийн МАН-ын 30-р Их хуралд илтгэсэн илтгэлээс түүвэрлэв. Үүнд:&lt;blockquote&gt;&quot;Улс төрийн нам бол хэн нэгний ашиг хонжоо олох, албан тушаалд хүрэх шат биш юм.&quot;

&quot;Монгол Ардын Намын эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг шийдвэр гаргах түвшинд цөөн төлөөлөлтэй байгаа нийгмийн бүлгүүддээ адил тэгш боломж олгохыг зорин ажиллана.&quot;

'Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал, технологийн ололт амжилтыг ашигласан, хөрөнгө санхүү хэмнэсэн, бүтээлч, инновацад суурилсан “Цахим шилжилт” бол манай намын шинэ зууны тэргүүлэх чиглэл болох ёстой'

&quot;Монголд 1990 оноос хойш нийт 17 Засгийн газар байгуулагдаж байсан бөгөөд Засгийн газруудын дундаж нас 1.8 жил байгаа нь төрийн бодлого тогтвортой хэрэгжихэд сөргөөр нөлөөлж байна.&quot;

&quot;Засгийн эрх авахын төлөөх сонгуулийн настай бус, улс орноороо хамтдаа урагшлах хөгжлийн бодлогыг тодорхойлогч-хэрэгжүүлэгч нам байх нь бидний эрхэм зорилго юм.&quot;

&quot;Аливаа гэмт хэрэгт холбогдсон, тэр дундаа авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон намын гишүүдэд улс төрийн дэмжлэг үзүүлэхгүй.&quot;

&quot;Улс төрийн намын тогтолцооны шинэчлэл нь зөвхөн Монгол Ардын Намын асуудал биш. [[Олон намын тогтолцоо]] бүхий парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх, намуудын нийгмийн өмнө хүлээх үүргийг өндөрсгөх, улс төрийн өрсөлдөөний тэгш боломжийг өргөжүүлэх замаар улс төрийн намуудыг улс төрийн бодлого боловсруулдаг институт болгон хөгжүүлэхийг бусад намууддаа уриалж байна.&quot;

&quot;Иргэдийн олонх нь эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх зэрэг эдийн засаг, нийгмийн эрхийг хамгийн чухлаар тавьж байна.&quot;&lt;/blockquote&gt;

== Эх сурвалж ==
{{reflist|2}}
* [https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/ ''Монгол Ардын Намын Ерөнхий Нарйин Бичгийн Дарга'']
* [https://web.archive.org/web/20221205145657/https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D0%B0%D0%BD-%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0-%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%BE%D0%BE/ ''Д.АМАРБАЯСГАЛАН МАН-ЫН ЕРӨНХИЙ НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА БОЛЛОО'']

{{DEFAULTSORT:Амарбаясгалан, Дашзэгвийн}}
[[Ангилал:МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн хүндэт медаль шагналтан]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Тайширын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1981 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>69tnhw63ewld0ykg2u1dcht3ams89in</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797852</id>
      <parentid>797848</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:45:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>User14201</username>
        <id>94282</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>797852</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41671" sha1="1pvtyhncw2kz4vkhwiphmplqs0c4s0f" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Амарбаясгалан}}
{{Төрийн зүтгэлтэн
| овогнэр        = Дашзэгвийн Амарбаясгалан
| зураг          =[[File:Official portrait of Dashzegve Amarbaysgalan.jpg|thumb|frameless=no|center|Official portrait, 2024]]|thumb|Д. Амарбаясгалан
| алба1          = {{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улсын Их Хурал]]ын дарга
| ээлж1          =2024 оны 7 сарын 2-ноос хойш 
| өмнөх1         =[[Гомбожавын Занданшатар]]
| алба2          ={{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Улсын Засгийн Газар]]ын гишүүн, Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
| ээлж2          =2022 оны 8 сар - 2024 оны 7 сар 
| өмнөх2         =[[Цэндийн Нямдорж]] 
| ээлж3          =2016 - 2022
| өмнөх3         =[[Жамъянгийн Мөнхбат]]
| ээлж4          = 
| төрсөногноо    = {{birth date|1981|11|27}}
| төрсөнгазар    = [[Тайшир сум|Тайшир сум]], [[Говь-Алтай]], [[Монгол]] 
| улсорон        = {{MGL3}}
| намэвсэл       = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Нам]]
| сургууль       = Говь Алтай аймгийн 1-р арван жил &lt;br&gt;[[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]], &lt;br&gt; [[Монгол Улсын Их Сургууль]]
| хувийн вэб     = [https://http://amarbayasgalan.com/ www.amarbayasgalan.com] &lt;/br&gt; [https://http://amarbayasgalan.org/ www.amarbayasgalan.org]  
| ажилүйл        = Улс төр судлаач,&lt;br&gt; Холбооны инженер, &lt;br&gt; Электроникийн инженер
|цахимталбар=Facebook [https://www.facebook.com/amarbayasgalanMN]
Twitter [https://twitter.com/amaraadshzvg]|алба3={{flagicon|Mongolia}} [[Монгол Ардын Нам]]ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга|нэр=Дашзэгвийн Амарбаясгалан}}
'''Дашзэгвийн Амарбаясгалан''' (1981 оны 11 дүгээр сарын 27-нд төрсөн) нь Монгол Улсын төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, улс төрч бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын дарга, [[Монгол Ардын Нам]]&lt;nowiki/&gt;ын гишүүн юм. Тэрээр [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]] аймгийн Тайшир суманд төрж өссөн бөгөөд улс орныхоо тусгаар тогтнол, үндэсний язгуур эрх ашиг, шударга ёс, ардчиллын үнэт зүйлсийг эрхэмлэн ажиллаж буй төрийн манлайлагчдын нэг юм.

Улс төрийн замналаа 2008 онд [[Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал|Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]]&lt;nowiki/&gt;д сонгогдсоноор эхлүүлж, хамгийн залуу төлөөлөгч болж байв. Цаашлаад 2016-2022 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллахдаа намын шинэчлэл, хөгжлийн бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлж, 2022-2024 онд Монгол Улсын сайд, [[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газр]]&lt;nowiki/&gt;ын даргын албыг хашсан бөгөөд одоогоор [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурл]]&lt;nowiki/&gt;ын даргаар ажиллаж байна.

Тэрээр инженер, улс төр судлаач мэргэжилтэй, эх орныхоо хөгжил, төрийн үр ашигт үйл ажиллагаанд тууштай зүтгэж ирсэн туршлагатай манлайлагч юм.

== Бага нас ==
Эхээс дөрвүүлээ тэрээр Говь-Алтай аймгийн харьяат, Дашзэгвийн отгон хүү болон мэндэлжээ. Эцэг Дүгэрийн Дашзэгвэ нь насан туршдаа хөдөө аж ахуйн салбарт хүчин зүтгэж, Говь-Алтай аймгийн “Жаран жил хоршоолол”-ын дарга, Намын үүрийн даргаар ажиллаж байсан туршлагатай удирдагч байв. Тэрээр малын үүлдэр угсааг сайжруулах, мах, сүүний чиглэлийн өндөр ашиг шимтэй үхрийн аж ахуй байгуулахад онцгой анхаарч, Норвегийн өндөр ашиг шимт үрээр мах, сүүний чиглэлийн “Норвегийн улаан” үхрийн цөм сүрэг бүрдүүлэх чухал ажлыг санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. 

Эх Ламжавын Норжин нь боловсролын салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж, мянга мянган шавьтай, нэр хүндтэй сурган хүмүүжүүлэгч багш байжээ. Тэрээр залуу хойч үедээ боловсролын үрийг түгээж, Монголын ирээдүй болсон хүүхэд, залуусын төлөө өөрийгөө бүрэн зориулсан аж.

== Боловсрол ==
Тэрээр 1988-1998 онд Говь-Алтай аймгийн 1-р дунд сургуульд суралцаж, бүрэн дунд боловсрол эзэмшжээ. Үүний дараа 1998-2002 онд [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль|Шинжлэх Ухаан, Технологийн Их Сургуульд]] Цахилгаан холбооны инженер – Мэдээлэл хэмжлийн электроник чиглэлээр суралцаж, мэргэжлээрээ төгсөж, 2010-2012 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д Улс төр судлаач мэргэжлээр магистрын зэрэг хамгаалжээ.

== Ажлын туршлага ==

* 2000-2007 он “Соёмбо принтинг” ХХК-д ерөнхий менежер, захирал
* 2007-2009 он “Монгол Шуудан” ТӨХК-д  Маркетинг төлөвлөлтийн газрын дарга
* 2009-2012 он Монгол Ардын Намын Хэрэг Эрхлэх Газрын Хэвлэл Мэдээлэл Олон Нийттэй Харилцах хэлтсийн дарга
* 2008-2020 он Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын төлөөлөгч, Тэргүүлэгч, НИТХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
* 2009-2014 он НАМЗХ-ны Дэд ерөнхийлөгч
* 2015-2016 он Монгол Ардын Намын Сонгууль хариуцсан Нарийн бичгийн дарга
* 2016-2022 он Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2022.08.30-2024.07.02 Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, сайд, ЗГХЭГ-ын дарга
* 2024.07.02-ноос хойш Монгол Улсын Их Хурлын даргаар сонгогдон ажиллаж байна.

== Ажлын гараа ==
Тэрээр оюутан ахуйдаа том ахынхаа үүсгэн байгуулсан “Соёмбо Принтинг” ХХК-д суралцахын хажуугаар маркетингийн менежерээр ажлын гараагаа эхлүүлжээ.  Монгол Улсын Ерөнхий сайд [[Пунцагийн Жасрай|П.Жасрайн]] хүү Жанцан агсантай харилцаа холбооны салбарт мөр зэрэгцэн “Монгол Шуудан” компанид Маркетинг төлөвлөлтийн газрын даргаар 2007-2009 онд ажиллах хугацаандаа шуудан холбооны үйлчилгээний алдагдлыг тэглэж байв.

== '''Улс төрийн замнал''' ==
Д.Амарбаясгалан Монгол Ардын Намд 1999 онд 18 настайдаа элссэн бөгөөд 2007 онд Баянзүрх дүүргийн 37 дугаар үүрийн дарга болов. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн кампанит ажлын хүрээнд идэвх зүтгэлтэй ажиллаж, тухайн оны орон нутгийн сонгуульд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд Баянзүрх дүүргээс анх удаагаа  сонгогдож, 26 настай хамгийн залуу төлөөлөгч болж байжээ.  

Түүний улс төрийн шинэлэг арга барил, залуу боловсон хүчний хувиар МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|У.Хүрэлсүх]] МАН-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсийн даргаар томилж байлаа.

Тэрбээр 2012 оны орон нутгийн сонгуульд нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд  төлөөлөгчөөр дахин сонгогджээ. Хэдий Монгол Ардын Нам бүх шатандаа ялагдаж, сөрөг хүчин болсон хэдий ч нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд сөрөг хүчний бүлгийн даргаар сонгогдож, эрс шийдэмгий зоригтой дуу хоолой, үзэл бодлоо илэрхийлдэг төлөөлөгч хэмээн намын гишүүдийнхээ дунд нэр хүндтэй болжээ.

=== Нийтийн эрүүл мэндийн төлөөх санаачилга ===
[[File:D. Amarbayasgalan3.jpg|thumb]]
Тэрээр нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал дахь Монгол Ардын Намын Бүлгийн дарга байхдаа [[Хавдар Судлалын Үндэсний Төв]]&lt;nowiki/&gt;д элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслын тоног төхөөрөмж худалдан авч, суурилуулахад шаардлагатай 1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг эрх баригчдаар шийдвэрлүүлж чадсан нь элэгний хорт хавдрын өвчлөлөөр дэлхийд тэргүүлэх болсон Монгол Улсын хувьд түүхэн шийдвэр болсон юм. Гадны улс оронд өндөр өртөгтэй элэг шилжүүлэн суулгах мэс заслыг эх орондоо үнэ төлбөргүй хийлгэх бодит боломжийг бүрдүүлж, элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа 2018 оны эхний улирлаас үнэ төлбөргүй хийж эхэлжээ. Францын мэс засалчдын академийн хүндэт гишүүн, мэс засалч Ж.Чинбүрэн тэргүүтэй элэг шилжүүлэн суулгах 64 хүний бүрэлдэхүүнтэй мэс засалчдын баг гадны өндөр хөгжилтэй орнуудад мэргэжил дээшлүүлж, эх орондоо элэг шилжүүлэн суулгаж байна.

=== Эв санааны нэгдлийн түүчээ ===
Монгол Ардын Нам нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан удаа дараа нэрээ сольж байсан билээ. Тухайлбал, 1921-1925 онд Монгол Ардын Нам, 1925-2010 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, 2010 оноос Монгол Ардын Нам хэмээн нэрээ өөрчлөн, бүтцээ шинэчилж байв. Түүнчлэн Монгол Ардын Нам 2010 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Нам хэмээх нэрээ өөрчлөхөд тэрхүү өөрчлөлтийг дэмжээгүй хүмүүс уг нэрээр шинэ нам байгуулж, 2021 онд Монгол Ардын Намтай нэгдэх тохиролцоонд хүртэл ажилласан болно. Энэхүү намын өөрчлөлтийг таниулан ойлгуулах, удаа дараагийн сонгуулийн явцад нэгдэх санаачилга өрнөж байсан бөгөөд олон жилийн турш үргэлжилсэн санал, санаачилгыг бодитой биелүүлсэн, эв санааны нэгдлээр түүчээлэх ажлыг гардан хийсэн хүн бол Д.Амарбаясгалан хэмээн МАН-ын гурван үеийн төлөөлөл хүлээн зөвшөөрдөг.  

=== Шударга ёсны төлөөх тэмцэл ===
Монгол Ардын Намын удирдлагын зүгээс анх удаа 2011 онд МАН байгуулсан 90 жилийн ойн өдөр намын дарга [[Сүхбаатарын Батболд|С.Батболд]], мөн 2021 онд намын дарга [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Л.Оюун-Эрдэнэ]] нар Монгол Улсад өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөн амь насаа алдан, эд хөрөнгө, сэтгэл санаагаар хохирсон иргэд, албан хаагчид, цэргийн алба хаагч, лам хувраг, намын гишүүдийн ах, дүү, төрөл төрөгсөд, үр ач нарт гүн эмгэнэл илэрхийлж, уучлал хүсэж байв. Нийгэмд шударга ёсыг улам бүр батжуулан тогтоох, улс төрийн ба бусад төрлийн элдэв хэлмэгдүүлэлт дахин гаргуулахгүйн төлөө тэмцэж ажиллахаа тус бүр илэрхийлж байлаа. Үүний зэрэгцээ улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн адил хор хөнөөлтэй, нийгмийн тогтолцоог эвдэж, олон хүний амьдралд тохиох боломж, бололцоог боомилдог авлигатай тэмцэх, мөн хүний эрхийн соёлыг бэхжүүлэх үүднээс хууль тогтоомж, эрх зүйн орчныг өөрчлөн шинэчлэх, төрийн алба хаагчдыг сөрөг хандлагыг өөрчлөх, иргэдийн утга учиртай оролцоогч хөхиүлэн дэмжсэн ардчилал, парламентат ёсыг бэхжүүлэх санаачилгыг МАН-ын 30-р Их хурлаас дэмжин, хэрэгжүүлж байна.  

== '''Улиран сонгогдсон Ерөнхий нарийн бичгийн дарга''' ==
'''Эхний бүрэн эрх.''' Тэрээр 2015 оноос МАН-ын Сонгууль хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллахдаа сонгуулийн кампанит ажлыг оновчтой зохион байгуулах бүтцийг бий болгож, ялангуяа хэвлэл мэдээлэл, пиарын багийг өргөжүүлж, судалгаанд суурилан шийдвэр гаргаж хэвшжээ.

МАН УИХ-ын 2016 оны ээлжит сонгуулиар үнэмлэхүй ялж, Сонгууль хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан түүнийг Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр (2016.07.28) анх томилжээ. 

Д.Амарбаясгалан Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүн болох саналаас удаа дараа татгалзаж, МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын (ЕНБД) үүрэг гүйцэтгэгчээр сонгогдож, орон нутгийн сонгуульд цааш намаа удирдаж орохоор болсон нь түүний аавын захиас, зөвлөгөө байсан гэж хожмоо дурсан ярьсан байдаг. 

Тэрээр хэлэхдээ: “Улс төрийн намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын улс төрийн эрх мэдэл, боломжийг энэ нийгмийг сууриар нь өөрчлөх том шинэчлэлийн бодлогуудыг хийхэд зориулахаар шийдсэн” хэмээн сонинд ярилцлага өгч байжээ.

'''Удаах бүрэн эрх.''' Удалгүй МАН-ын Бага хурлын VII хуралдаанаас Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар (2016.12.12) сонгон томилов. Түүний дараагийн том сорилт бол орон нутгийн сонгууль хүлээж байлаа. Сонгуулийн кампанит ажлыг шинэлэг аргаар оновчтой зохион байгуулж, горилогчдыг нэр дэвшүүлснээр орон нутгийн сонгуульд 21 аймгаас 20 аймагт, нийслэлийн 9 дүүргээс 6 дүүрэгт ялалт байгуулж, өмнөх гаргасан амжилтаа бататгасан юм.

'''Гурав дахь бүрэн эрх.''' МАН-ын 2017 оны 28-р Их хурлаас У.Хүрэлсүх намын даргаар сонгогдож, улмаар Бага хурлын анхдугаар хуралдаанаас Ерөнхий Нарийн бичгийн даргаар (2017.11.23) Д.Амарбаясгаланг улираан томилов. Түүний ЕНБД-д нэр дэвшихдээ дэвшүүлсэн зорилт нь намын институтийг бэхжүүлэх, сонгуулиас сонгуулийн хооронд явуулдаг үйл ажиллагааг мэргэжлийн институт болгон сайжруулах, бодлогын судалгааны хүрээлэнгүүд байгуулах, Стратеги академийг бүсийн хэмжээнд нөлөөтэй тинк танк байгууллага болгох, гишүүн бүрдээ хүрч ажилладаг орчин үеийн мэдээлэл технологийн дэвшлийг ашигласан цахим нам болох зорилтуудыг тус тус дэвшүүлж, дүрмийн хэд хэдэн шинэчлэлийг хийжээ. 

Үүний үр дүнд намын анхан болон дунд шатны намын байгууллагын үйл ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч, бүх гишүүнээ цахим бүртгэлд хамруулж, намын үйл ажиллагаанд жирийн гишүүд, дэмжигчид идэвхтэй оролцдог болсноор МАН-ын гишүүний тоо 212,000 байсан бол 2022 оны байдлаар 310,000 гаруй гишүүн, дэмжигчтэй болжээ. 

Түүний улс төрийн замнал дардан байсангүй. Монгол Ардын Намын 2017 онд дотоод уур амьсгал хүндэрч, УИХ-ын 65 гишүүн 33 болон 32 гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдан, Засгийн газраа огцруулж, мөн 2019 онд УИХ-ын даргыг огцруулсан зэрэг хүндхэн цаг үеийг туулжээ. Ийнхүү өнгөрсөн цаг хугацаанд гарсан алдаа, оноог дэнслэн сургамж авч, эв санааны нэгдлийг хангах чухал гэдгийг сайтар анхаарах болжээ. Хожим МАН-ын УИХ дахь бүлэг, УИХ-ын дарга, намын дарга, Ерөнхий сайд, Удирдах зөвлөлийн гишүүд болон бага хурлын гишүүдийн саналыг тусгаж, нийт ард иргэдийн дунд явуулсан санал асуулгад тулгуурлан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Монгол Улсын Үндсэн хууль]]&lt;nowiki/&gt;д нэмэлт өөрчлөлт хийх улс төрийн шийдвэрийг намын лидерүүдтэй хамтран гаргажээ. Ялангуяа, Засгийн газрын тогтвортой байдал, Ерөнхий сайдын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн зүйл, заалтуудыг оруулсан нь Монголын улс төрийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн үйл явдал болсон юм.

'''Дөрөв дэх бүрэн эрх.''' Монгол Ардын Намын 2021 оны 30 дахь Их хурлаар Л.Оюун-Эрдэнэ намын даргаар сонгогдож, Бага хурлын анхдугаар хуралдаанаас Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар (2021.12.08) Д.Амарбаясгаланг 4 дэх удаагаа дэмжин сонгожээ. Түүний бодлогын томоохон дэвшүүлсэн зорилтуудаас дурдвал:

# Монгол Ардын Нам социал демократизм буюу нийгмийн ардчилал хэмээн монгол хэлнээ үгчлэн буулгасан үзэл баримтлалыг 2010 оноос тунхаглан мөрдөж байгаа бөгөөд 2021 онд эх хэлнээ хөрвүүлэн буулгалгүй, шинжлэх ухааны тогтсон нэр томьёогоор хэрэглэн хэвшүүлэхээр социал демократ үзэл баримтлалтай улс төрийн байгууллага болохоор хамтран шийдсэн болно. Монгол Ардын Нам “улс орныхоо хөгжлийн бодлогыг нийтийн сайн сайхны төлөө нийгмийн нөөц, баялгийг хуваарилахад төрийн зохистой, иргэний идэвхтэй оролцоог хангаж, иргэн бүрд эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээг хүртээмжтэй, чанартай хүргэх социал демократ үзэл баримтлалд тулгуурлан явуулах болно” гэдгээ зарлажээ. МАН-ын хөтөлбөр (хичээн эрмэлзэх зүйл)-ийг шинэчлэн найруулах ажлын хэсгийг Д.Амарбаясгалан тэргүүлэн ажиллажээ.
# Монголын улс төрийн орчинд сүүлийн 1990 оноос хойш байгаа авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй улс төрийн нам, ялангуяа эрх барьж буй нам өөрсдөө санаачлан тэмцэх тухай бодлогыг дэвшүүлсэн нь Монголын улс төрийн түүхэнд анх удаагаа гарсан үзэгдэл байв. Авлига, албан тушаал, хүнд сурталтай тэмцэх дэвшилтэд бодлогын хүрээнд намын дүрэмдээ ёс зүйн хийгээд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт шүүхээр ял авсан, холбогдсон улс төрчдийг намын гишүүнээс хасах, улс төрийн дэмжлэг үзүүлдэггүй байх тухай хэд хэдэн дүрмийн заалтыг 30 дахь Их хурлаараа батлуулж, намын бүх шатны гишүүддээ авлигаас ангид байх соён гэгээрүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Түүнчлэн хууль тогтоомж, эрх зүйн шинэчлэл, хуулийн хүлээх хариуцлагыг чангатгах зэрэг олон бодитой ажлуудыг санаачлан ажиллаж байна.
# Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөж байгаа 815 хуулиас өдөр тутмын харилцааг тогтмол зохицуулдаг 318 хуульд мэргэжлийн судлаачид, хуульчдийн баг бүрдүүлэн хүний эрхийн хэм хэмжээ, жишигт нийцсэн эсэх талаар судлуулж, 800 гаруй заалт нь өнөөгийн нийгмийн эрэлт хэрэгцээг хангахгүй, өөрчлөх шаардлагатай, хүний эрхийг зөрчигдөхүйц заалтууд байгааг тодруулжээ. Хүний эрх зөрчигдөж байгаа газар шударга ёс тогтох боломжгүй учраас дээрх хууль болон цаашид шинээр батлах хуульд хүний эрхийг зөрчсөн заалт орохоос урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хүний эрхийг хамгаалах дэвшилтэд бодлогыг танилцуулж, Хүний эрх дэвшилтэт бодлогын хүрээлэнг байгуулжээ. Үүний хүрээнд 30,000 намын гишүүнийг хүний эрхийн манлайлагч хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна.
# Намын гишүүд төдийгүй иргэд, сонгогчдынхоо санал, гомдлыг сонсох, эргэх холбоотой байх зорилгоор тусгай дугаар, сошиал орчны чат бот системийг бий болгож, намын үйл ажиллагааны зардлыг олон нийтэд нээлттэй ил тод болгох зорилго дэвшүүлж, 2022 оны 1-р сарын 1-ний өдрөөс Монгол Ардын Намын санхүүгийн мэдээлэл олон нийтэд нээлттэй болгожээ.
# [[Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал]], [[үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал]] зэрэг суурь баримт бичгүүдэд нийцүүлж, Монгол Улсын төрийн гадаад бодлогын үндсэн зорилго, зарчим чиглэлүүдтэй уялдуулсан олон тулгуурт, энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан гадаад бодлогын хүрээнд дэлхийн 40 гаруй улс төрийн нам, СоцИнтерн, Прогрессив Альянс, Азийн социал демократ намуудын сүлжээ зэрэг 30 гаруй олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байгааг улам өргөжүүлэх, олон улсын социал демократ хамтын нийгэмлэгийн нэр хүндтэй гишүүн нам болох томоохон зорилтуудыг тус тус дэвшүүлж, түүнийгээ хурдтай хэрэгжүүлж байгааг улс төр судлаачид төдийгүй сөрөг хүчний улс төрчид өндрөөр үнэлдэг ажээ.  

== '''Монгол улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол улсын сайд, Хэрэг эрхлэх газрын дарга''' ==

==== Мэргэжлийн хяналтын газрыг татан буулгав&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B6%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%85%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8B%D0%B3-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0-dnn-mn/ |title=МХЕГ |access-date=2023-01-10 |archive-date=2023-01-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230110073207/https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B6%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%85%D1%8F%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D1%80%D1%8B%D0%B3-%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%B1%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0-dnn-mn/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ====
Монгол Улсын Засгийн газрын 2022 оны аравдугаар сарын 19-ний өдрийн хуралдаанаар Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газрыг 2023 оны нэгдүгээр сарын 01-нээс татан буулгах шийдвэрийг гаргасан. МХЕГ 20 жилийн хугацаанд өөрийн зорилт, чиг үүргээ хэрэгжүүлсээр ирсэн ч цаашид өөрчлөн шинэчлэх шаардлагатай байгаа гэж үзэн холбогдох хуулийн төслүүдийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн. 83 хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, нэг хуулийн төслийг шинээр бичиж, 2023 оны төсвийг дагалдуулан өргөн барьсан байна.   

Мэргэжлийн хяналтын байгууллага нь 26 чиглэлийн хяналтыг хийдэг, 1,600 гаруй албан хаагчтайгаас гадна мэргэжлийн яамдад давхардсан тоогоор 1,400 байцаагч мэргэжлийн хяналтын үйл ажиллагааг явуулж байгаа нь бодитой болсон. Энэ нь хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдийн зүгээс төр давхардсан хяналт шалгалтаар бидний үйл ажиллагаанд хүндрэл учруулж байна гэх гомдлыг үндэслэл гэж үзсэн&quot; байна.  

==== Төр бизнес эрхлэгчдээ дэмжиж, тулгамдсан асуудлуудаа шийдвэрлэхэд нь тусалж ажиллана&lt;ref&gt;[https://cabinet.gov.mn/7395.html 2]&lt;/ref&gt; ====
“Төр бизнес эрхлэгчдийнхээ хурдтай, бүтээмжтэй ажиллагааг удаашруулж, хязгаарлагч биш хөгжлийг нь дэмжигч, хамтран ажиллагч байна. Бизнес эрхлэгчдээ төр дэмжиж, үр дүнтэйгээр хамтран ажиллахдаа уриа лоозон хэлбэрээр биш тодорхой тулгамдсан асуудлуудаа шийдвэрлэхэд анхаарч ажиллана. Нэн түрүүнд Монгол Улс ойрын 10 жилийн бодлогоо маш тодорхой мөрдөж, төрийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх замаар бизнес эрхлэгчдэд ойлгомжтой нөхцөлд үйл ажиллагаагаа явуулах боломжоор хангана” гэж хэллээ.  

== '''Монгол Улсын Их Хурлын дарга''' ==
Д.Амарбаясгалан нь Монгол Улсын Их Хурлын 9 дэх удаагийн парламентын даргаар сонгогдсон бөгөөд энэ нь Монголын улс төрийн түүхэнд шинэчлэлийн томоохон үеийг эхлүүлсэн үйл явдал болсон юм. 2023 онд батлагдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үр дүнд анх удаа 126 гишүүнтэй парламент бүрдэж, таван нам, эвсэл УИХ-д төлөөлөлтэй болж чадсан нь олон ургалч үзэл, ардчиллын зарчмыг бэхжүүлэх чухал алхам болсныг тэрээр онцолж байв. Монголын улс төрийн шинэ нөхцөл байдал, ардчилсан төлөөллийн зарчмыг улам бүр бататгах хариуцлагатай үүргийг гүйцэтгэж байгаа Д.Амарбаясгалан нь УИХ-аас батлагдан гарч буй хууль тогтоомжийг хүний эрхийг дээдэлсэн, нийгмийн хурдацтай өөрчлөлтөд нийцүүлэн шинэчилж байх зарчмыг гол баримтлалаа болгож байна.

==== '''Парламент 2.0 – “Гурван төгөлдөршил”''' ====
Д.Амарбаясгалан нь парламентад “Парламент 2.0 – Гурван төгөлдөршил” бодлогыг санаачилж, хууль тогтоох үйл ажиллагааны чанар, хүртээмж, үр нөлөөг нэмэгдүүлэхийг зорьсон. Энэхүү бодлого нь дараах гурван үндсэн чиглэлийг баримтлан ажиллаж байна:

# '''Хүний эрхийг дээдэлсэн, хүн төвтэй эрх зүйн тогтолцоо''' – Хууль тогтоомжийг иргэн төвтэй болгох, хүний эрхийг хамгаалсан, олон улсын стандартад нийцсэн эрх зүйн тогтолцоог бүрдүүлэх. Тухайлбал, одоогоор хүчин төгөлдөр байгаа хуулиудыг хүний эрхэд нийцүүлэн шинэчилж, хүний эрх зөрчсөн 800 гаруй зүйл, заалтыг засварлахаар парламентын үйл ажиллагаанд тусгаад байна.
# '''Хууль тогтоомжийг тодорхой, ойлгомжтой болгох''' – Олон нийтэд ойлгомжтой, хэрэгжүүлэхэд хялбар, ижил тэгш үйлчлэх хуулийн зохицуулалтыг бий болгох. Төрөөс баталж буй журмуудыг бууруулж, хуулиар зохицуулах харилцааг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна.
# '''Эрх зүйн зохицуулалтыг цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэх''' – Нийгмийн хөгжлийн хурдтай өөрчлөлт, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшилд тохирсон эрх зүйн орчныг бий болгох. Үүнд криптовалют, цахим тамхи, хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах шинэ хууль тогтоомж боловсруулах зэрэг шинэлэг санаачилгууд багтаж байна.

Энэхүү санаачилга нь Монгол Улсын хууль тогтоох үйл ажиллагааг иргэн төвтэй, үр нөлөөтэй болгоход чиглэсэн томоохон алхам бөгөөд парламентын бодлого, шийдвэр гаргалт илүү тодорхой, нийгмийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн байх нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилготой юм.

== Бусад туршлага ==
Мөн харилцан адилгүй байгууллагуудад төлөөлөх, удирдах алба хашиж байсан билээ. Үүнд:

* 2008-2018 онд Монголын Зүүний Хүчний Холбооны Удирдах Зөвлөлийн гишүүн;
* 2009 онд Монголын го даамын холбооны дэд тэргүүн;
* 2009-2014 онд [[Нийгмийн Ардчилал Залуучуудын Холбоо]]&lt;nowiki/&gt;ны дэд ерөнхийлөгч;
* 2013-2016 онд Нийслэлийн Зураг төслийн хүрээлэнд Төлөөлөн Удирдах Зөвлөлийн гишүүн;
* 2015-2016 онд “Азийн Хүлэг Улс” бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн Дэд тэргүүн;
* 2013-2018 онд Говь-Алтай аймгийн нутгийн зөвлөлийн гишүүн.

== Гэр бүл ==
Эхнэр 4 хүүхдийн хамт амьдардаг.

== Хувийн сонирхол ==
Гар бөмбөг, унадаг дугуй, ширээний теннис, сагсан бөмбөг, го даам, загасчлах спорт сонирхдог. 

== Онцлох эшлэл ==
Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалангийн МАН-ын 30-р Их хуралд илтгэсэн илтгэлээс түүвэрлэв. Үүнд:&lt;blockquote&gt;&quot;Улс төрийн нам бол хэн нэгний ашиг хонжоо олох, албан тушаалд хүрэх шат биш юм.&quot;

&quot;Монгол Ардын Намын эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг шийдвэр гаргах түвшинд цөөн төлөөлөлтэй байгаа нийгмийн бүлгүүддээ адил тэгш боломж олгохыг зорин ажиллана.&quot;

'Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал, технологийн ололт амжилтыг ашигласан, хөрөнгө санхүү хэмнэсэн, бүтээлч, инновацад суурилсан “Цахим шилжилт” бол манай намын шинэ зууны тэргүүлэх чиглэл болох ёстой'

&quot;Монголд 1990 оноос хойш нийт 17 Засгийн газар байгуулагдаж байсан бөгөөд Засгийн газруудын дундаж нас 1.8 жил байгаа нь төрийн бодлого тогтвортой хэрэгжихэд сөргөөр нөлөөлж байна.&quot;

&quot;Засгийн эрх авахын төлөөх сонгуулийн настай бус, улс орноороо хамтдаа урагшлах хөгжлийн бодлогыг тодорхойлогч-хэрэгжүүлэгч нам байх нь бидний эрхэм зорилго юм.&quot;

&quot;Аливаа гэмт хэрэгт холбогдсон, тэр дундаа авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон намын гишүүдэд улс төрийн дэмжлэг үзүүлэхгүй.&quot;

&quot;Улс төрийн намын тогтолцооны шинэчлэл нь зөвхөн Монгол Ардын Намын асуудал биш. [[Олон намын тогтолцоо]] бүхий парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх, намуудын нийгмийн өмнө хүлээх үүргийг өндөрсгөх, улс төрийн өрсөлдөөний тэгш боломжийг өргөжүүлэх замаар улс төрийн намуудыг улс төрийн бодлого боловсруулдаг институт болгон хөгжүүлэхийг бусад намууддаа уриалж байна.&quot;

&quot;Иргэдийн олонх нь эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх зэрэг эдийн засаг, нийгмийн эрхийг хамгийн чухлаар тавьж байна.&quot;&lt;/blockquote&gt;

== Эх сурвалж ==
{{reflist|2}}
* [https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/ ''Монгол Ардын Намын Ерөнхий Нарйин Бичгийн Дарга'']
* [https://web.archive.org/web/20221205145657/https://dnn.mn/%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D0%B0%D0%BD-%D1%8B%D0%BD-%D0%B5%D1%80%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0-%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%BE%D0%BE/ ''Д.АМАРБАЯСГАЛАН МАН-ЫН ЕРӨНХИЙ НАРИЙН БИЧГИЙН ДАРГА БОЛЛОО'']

{{DEFAULTSORT:Амарбаясгалан, Дашзэгвийн}}
[[Ангилал:МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн хүндэт медаль шагналтан]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Тайширын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1981 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>1pvtyhncw2kz4vkhwiphmplqs0c4s0f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Төрийн зүтгэлтэн/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>80051</id>
    <revision>
      <id>797840</id>
      <parentid>557032</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T06:50:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>User14201</username>
        <id>94282</id>
      </contributor>
      <origin>797840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="499" sha1="6ymhtvh6sgtrqjnyflpdfqc4tu2qmed" xml:space="preserve">[[Файл:File|thumb]]
&lt;templatedata&gt;
{{Sidebar
| NAME  = ENKHBAIGALI Byambasuren
| picture = Энхбайгаль.Б.jpg
| Title          = Ph.D and professor 
| Birth Date = {{birth date and age2|1974|01|01}}
| Birth place = [[Mongolia]], [[Ulaanbaatar]] 
| Country        = {{MGL3}}
| Political Party       = [[DP|Democrat Party]]
| Education = Academy of Management &lt;br&gt; Anadolu Universitesi
| Profession        = Эдийн засагч, судлаач, эрдэмтэн
| Family         = 
}}</text>
      <sha1>6ymhtvh6sgtrqjnyflpdfqc4tu2qmed</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gremix</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83719</id>
    <revision>
      <id>797796</id>
      <parentid>796596</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T13:46:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2601:14D:4A02:3210:AD9E:2939:84E6:7448</ip>
      </contributor>
      <comment>unknown parameters</comment>
      <origin>797796</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7507" sha1="o4ea4kvnjb4mi988xg5v339jqtqc3wv" xml:space="preserve">{{Инфобокс Youtube -рүүд
| name                 =Gremix 
| logo                 = 
| logo_caption         = 
| image                =gremix.jpg 
| birth_name           =Маамбаяр овогтой Ганбаяр
| birth_date           =1996 оны 05 сарын 16 нд төрсөн 
| birth_place          =[[Улаанбаатар]] 
| nationality          =[[Монгол]] 
| occupation           =IT Инженер 
| website              =http://gremix.me 
| pseudonym            =Gremix 
| channel_display_name =GREMIX 
| years_active         =2016 оноос хойш 
| genre             =* Видео тоглоом
* Влог
* Хөгжилтэй видео
* Дуу
| subscribers          =1 сая 118 мянга 
| subscriber_date      = 
| views                =3 89,736,279
| view_date            = 
| network              = 
| associated_acts      = 
| silver_button  = yes   
| silver_year    = 2018 онд 
| stats_update   = Jun 4
, 2023 
|channel_url=Gremix33|gold_button=yes|gold_year=2023 онд}}
'''Маамбаяр  Ганбаяр''', [[1996 он|1996]] оны [[5 сарын 16|5-р сарын 16]]-нд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн. Түүнийг хүмүүс ихэвчлэн '''[https://www.youtube.com/channel/UCQXxhQHalYjwMictp1lUbtg &quot;Gremix&quot;]'''&lt;ref&gt;[https://news.mn/r/2156261/ Гремиксийн өнгөрсөн ба одоо]&lt;/ref&gt; нэрээр нь буюу [[YouTube]] дээрх хөгжилтэй видеонуудаар мэддэг.Тэрээр сангимсал гэдэг хоолонд дуртай бөгөөд &quot;Sangimsaal&quot; хэмээн дуу хүртэл гаргаад амжжээ. 2023 оны 10-р сарын байдлаар тэрээр 421 сая гаруй хандалт, 1 сая  гаруй дагагчидтай болсноор [[Монгол хэл]] дээр бичлэг хийдэг хамгийн их дагагчтай юүтүбэр болсон.

Gremix нь 2024,05,16 ны өдөр анх удаа төрсөн өдрөө тэмдэглэв. 
   &lt;ref&gt;[https://socialblade.com/youtube/top/country/mn/mostsubscribed Top 250 YouTubers in Mongolia sorted by Subscribers] &lt;/ref&gt; Мөн тэрээр [[Монгол улс|Монгол]] үзэгчдэд зориулж контент бүтээн Youtube-н Golden Play Button&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.n24.mn/a/1265 |title=Gremix: Youtube дээр 1 сая захиалагчтай болж, дэлхийд танигдахыг зорьж байна |access-date=2020-02-15 |archive-date=2020-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200215023355/https://www.n24.mn/a/1265 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/intl/en-GB/creators/awards/ Creators | Awards | YouTube]&lt;/ref&gt;-г авсан анхны Монгол Youtuber юм.

== Ажлын замнал ==

=== Youtube ===
Ганбаяр нь их сургуульд суралцаж байх хугацаандаа Youtube дээр Gameplay төрлийн видео бичлэгүүд хийж эхэлсэн.&lt;ref&gt;[http://ub.life/p/8862 GREMIX: ЗОГСОХ Л ЮМ БОЛ ХАМАГ ХӨДӨЛМӨР ТАЛААР ӨНГӨРНӨ]&lt;/ref&gt; Хүмүүст түүний дүрс бичлэг болон видео тоглоом тоглож байхдаа гаргадаг хариу үйлдлүүд нь таалагдаж эхэлсэн тул түүний видеонууд Монгол улсад алдартай болж эхэлсэн. &lt;ref&gt;[http://ub.life/p/2018-onii-yalagchid-gremix 2018 оны ялагчид: Gremix]&lt;/ref&gt; Эхэн үед хийгдсэн бичлэгүүд нь төдийлөн олонд хүрээгүй ч тодорхой хэмжээний дагагч, үзэгчидтэй болсон.&lt;ref&gt;[http://ub.life/p/9157 Заавал дагах ёстой 7 монгол Vlog-чин]&lt;/ref&gt;

=== '''2016 - 2018: Олонд танигдсан үе''' ===
Gremix нь Gameplay болон бусад хөгжилтэй төрлийн видео бичлэгээрээ олон хүнд танигдаж эхэлсэн бөгөөд энэ үед тэрбээр их сургуулиа төгсөн Youtube -н кареертаа анхаарал хандуулах боломжтой болсон. Эдгээр он жилүүдэд Монгол улсад Youtube -н контент бүтээгчдийн тоо бага байсан ч Gremix видео бичлэгээ хийсээр байсан юм. 2018 оны 7 -р сарын 24 -нд тэрбээр Youtube -д зориулан Монгол хэлээр контент бүтээж Silver Play Button шагналыг авсан анхны хүн болсон юм.

=== '''2019 оноос хойш''' ===
Тэрбээр зөвхөн Gameplay дүрс бичлэг бүтээхээс гадна олон төрлийн дүрс бичлэгийг сэдэвт баригдалгүй бүтээж эхэлсэн. Ийнхүү олон хүмүүсийн үзэх дуртай контент бүтээгчдийн нэг болсон. Цаашлаад видео хийхийн хажуугаар хэд хэдэн кинонд тоглож байсан жүжигчний туршлагатай. 2018 онд оролцсон анхны уран бүтээлүүд болох &quot;ОРК&quot;,  &quot;Сүүлчийн Монита&quot;, мөн 2019 онд &quot;Би эмээ болохгүй&quot; Мөн &quot;Ангаахын алдартнууд&quot;кинонуудад тус тус дүр бүтээж байсан. 2020 оны 1-р сард тэрбээр &quot;Хүйтэн байна&quot; &lt;ref&gt;[https://news.mn/r/2252372/ Gremix: “Huiten baina” бол дуу биш | News.MN]&lt;/ref&gt; нэртэй дуу гаргасан ба энэхүү дуу нь ёжилсон хэв маягтай хөгжилтэй зүйл байсан хэдий ч сонсогчдод таалагдаж маш олон хүнд хүрсэн. Уг дуу нь Монголын iTunes -н Chart Top 100 дуу руу хүртэл орсон.Мөн &quot;Chi baina&quot;,&quot;sangiimsal&quot;гэх нэртэй жижиг жижиг дуунууд гаргаж дуулах чадвараа харуулж байгаа нэгэн юм. &lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://eguur.mn/63440/ |title=ВИДЕО: Gremix-ийн “халтуур”- “HUITEN BN” |access-date=2020-02-14 |archive-date=2020-02-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200214235754/https://eguur.mn/63440/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;

=== '''Том амжилт''' ===

* 2023 оны сүүлчээр тэрээр Golden play button-г нэг сая дагагчидтай болсоны хүчинд авч чадсан билээ.

=== Gremmy's Chest - Тоглоомын дэлгүүр ===

* 2024 оны [[2 сарын 2|2-р сарын 2]]-нд Gremmy's Chest тоглоомын дэлгүүрээ нээсэн&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Б |first=Хонгорзул |date=2024-02-04 |title=&quot;Gremix&quot;-ийн дэлгүүрийн бараа хоёр өдөрт дуусаж, түр хаалаа |url=https://www.dobu.mn/?p=45158 |access-date=2024-07-02 |website=DOBU |language=mn}}&lt;/ref&gt;. 

== Эх Сурвалж ==
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

==Бусад холбоос==
*{{Facebook|OfficialGremix|name=Gremix}}
*{{Instagram|gremixbn|id=}}

{{DEFAULTSORT:Ганбаяр, Маамбаярын}}
[[Ангилал:YouTube суваг]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]]
[[Ангилал:1996 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>o4ea4kvnjb4mi988xg5v339jqtqc3wv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лоуренси</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90012</id>
    <revision>
      <id>797797</id>
      <parentid>587786</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T13:58:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2601:14D:4A02:3210:AD9E:2939:84E6:7448</ip>
      </contributor>
      <origin>797797</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4512" sha1="5vm7qp2ujniwtag3yb239p4jf935h0z" xml:space="preserve">{{Инфобокс химийн элемент
&lt;!--- Periodensystem ---&gt;
| Name         = Лоуренси
| Symbol       = Lr
| Ordnungszahl = 103
| Serie        = Ac
| Gruppe       = Ac
| Periode      = 7
| Block        = f
&lt;!--- Allgemein ---&gt;
| Hauptquelle  = &lt;ref&gt;Die Werte der atomaren und physikalischen Eigenschaften (Infobox) sind, wenn nicht anders angegeben, entnommen aus: Robert J. Silva: [http://radchem.nevada.edu/classes/rdch710/files/Fm%20to%20Lr.pdf ''Fermium, Mendelevium, Nobelium, and Lawrencium''], in: Lester R. Morss, Norman M. Edelstein, Jean Fuger (Hrsg.): ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer, Dordrecht 2006; ISBN 1-4020-3555-1, S.&amp;nbsp;1621–1651.&lt;/ref&gt;
| Aussehen     =
| CAS          = 22537-19-5
&lt;!--- Atomar ---&gt;
| Atommasse = 266
| Atomradius =
| AtomradiusBerechnet =
| KovalenterRadius =
| VanDerWaalsRadius =
| Elektronenkonfiguration = &amp;#91;[[Радон|Rn]]&amp;#93; 5[[Атомын орбиталь|f]]&lt;sup&gt;14&lt;/sup&gt; 6[[Атомын орбиталь|d]]&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; 7[[Атомын орбиталь|s]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; (?) &lt;br/&gt;&amp;#91;Rn&amp;#93; 5f&lt;sup&gt;14&lt;/sup&gt; 7s&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; 7p&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; (?)
| Austrittsarbeit =
| Ionisierungsenergie_1 =
&lt;!--- Physikalisch ---&gt;
| Aggregatzustand = хатуу
| Modifikationen =
| Kristallstruktur =
| Dichte =
| RefTempDichte_K =
| Mohshärte =
| Magnetismus =
| Schmelzpunkt_K =
| Schmelzpunkt_C =
| Siedepunkt_K =
| Siedepunkt_C =
| MolaresVolumen =
| Verdampfungswärme =
| Schmelzwärme =
| Dampfdruck =
| RefTempDampfdruck_K =
| Schallgeschwindigkeit =
| RefTempSchallgeschwindigkeit_K =
| SpezifischeWärmekapazität =
| RefTempSpezifischeWärmekapazität_K =
| ElektrischeLeitfähigkeit =
| RefTempElektrischeLeitfähigkeit_K =
| Wärmeleitfähigkeit =
| RefTempWärmeleitfähigkeit_K =
&lt;!--- Chemisch ---&gt;
| Oxidationszustände = +3
| Oxide = 
| Basizität = сул суурилаг
| Normalpotential = 
| Elektronegativität = 
| Quelle GHS-Kz   = NV
| GHS-Piktogramme = {{GHS-Piktogramme|/}}
| GHS-Signalwort  = 
| H               = {{H-Sätze|/}}
| EUH             = {{EUH-Sätze|/}}
| P               = {{P-Sätze|/}}
| Quelle P        = 
| Radioaktiv      = Ja
&lt;!--- Isotope ---&gt;
| Isotope = 
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| AnzahlZerfallstypen = 3
| Symbol = Lr
| Massenzahl = 260
| NH = 0
| Halbwertszeit = 180 [[Секунд|сек.]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Альфа задрал|α]]
| Zerfallstyp1ZE = 8,310
| Zerfallstyp1ZP = [[Менделееви|&lt;sup&gt;256&lt;/sup&gt;Md]]
| Zerfallstyp2ZM = [[Электрон булаалт|ε]]
| Zerfallstyp2ZE = 2,740
| Zerfallstyp2ZP = [[Нобели|&lt;sup&gt;260&lt;/sup&gt;No]]
| Zerfallstyp3ZM = [[Цөмийн өөрөө задрах урвал|өз]]
| Zerfallstyp3ZE =
| Zerfallstyp3ZP = 
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Lr
| Massenzahl = 261
| NH = 0
| Halbwertszeit = 39 [[Минут|мин.]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Цөмийн өөрөө задрах урвал|өз]]
| Zerfallstyp1ZE =
| Zerfallstyp1ZP = 
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| AnzahlZerfallstypen = 2
| Symbol = Lr
| Massenzahl = 262
| NH = 0
| Halbwertszeit = 3,6 [[цаг]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Электрон булаалт|ε]]
| Zerfallstyp1ZE = 2,100
| Zerfallstyp1ZP = [[Нобели|&lt;sup&gt;262&lt;/sup&gt;No]]
| Zerfallstyp2ZM = [[Цөмийн өөрөө задрах урвал|өз]]
| Zerfallstyp2ZE =
| Zerfallstyp2ZP = 
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Symbol = Lr
| Massenzahl = 266
| NH = 0
| Halbwertszeit = 11 [[цаг]]
| Zerfallstyp1ZM = [[Цөмийн өөрөө задрах урвал|өз]]
| Zerfallstyp1ZE =
| Zerfallstyp1ZP = 
}}
| NMREigenschaften =
&lt;!----
{{Инфобокс химийн элемент/NMR
| Symbol = Lr
| Massenzahl_1 =
| Kernspin_1 =
| Gamma_1 =
| Empfindlichkeit_1 =
| Larmorfrequenz_1 =
}}
----&gt;
}}

'''Лоуренси''' нь зөвхөн зохиомлоор аргаар гаргаж авдаг химийн элемент, атомын дугаар нь 103, химийн тэмдэглэгээ нь Lr. Актиноидын бүлгийн цацраг идэвхт [[трансураны элемент]]эд багтдаг элемент юм.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Lawrencium}}
{{Wiktionary}}

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{Зай авах}}
{{Үелэх систем (navbox)}}

[[Ангилал:7-р үеийн элемент]]</text>
      <sha1>5vm7qp2ujniwtag3yb239p4jf935h0z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талархал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112984</id>
    <revision>
      <id>797801</id>
      <parentid>782322</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:27:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.161</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Гг */ шинэ хэсэг</comment>
      <origin>797801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4264" sha1="ndc5d6dbhjlz7pduvwc1asmbj4dhgcz" xml:space="preserve">'''Талархал''' гэдэг нь ач тус хүргэсэнд баярлах сэтгэл юм. '''Талархал илэрхийлэх''' гэдэг нь гүнээ хүндэтгэж буйгаа илэрхийлж буй хэлбэр юм. 

Талархлын шинж чанар нь амьдралд талархах гүн гүнзгий мэдрэмжийг мэдрэх болоод илэрхийлэхэд оршдог. Одоо байгаа бүх зүйл, орчин, хүрээлэл, найз нөхөд, гэр бүл зэрэг бүхий л зүйлээ хүлээн зөвшөөрч, тэднийг эергээр харж хайрлан баярлах сэтгэл болоод илэрхийлэх сэтгэлийг талархал гэж хэлж болох юм.

== Талархал ба Эрүүл мэнд ==
Талархал илэрхийлэх шалтгаан хүн бүрт үргэлж олдоно. Талархал дэвшүүлдэг, талархал хэлдэг, талархдаг хүн өөрийнхөө амьдралд үргэлж талархаж байх сайн сайхан зүйлүүдийг илүү ихээр  үүсгэж байдаг. Талархаж эхэлснээр амьдралаас авах сэтгэл ханамж нэмэгдэж, биеийн тамираар хичээллэх нь нэмэгдэж мөн архи тамхи хэрэглэх нь хүртэл багасдаг гэсэн тооцоо бий. 

=== Талархал ба Аз жаргал ===
Бусдад баярласан талархсанаа илэрхийлэх нь таныг аз жаргалтай болгож оюун санааны хувьд эрүүл, эерэг хандлагатай нэгэн болоход тусалдгийг олон судалгаагаар тогтоосон байдаг

=== Талархал ба Буян ===
Талархалын тухай шашинуудад буян гэж өгүүлсэн байдаг. Шашны хэлээр буян гэдэг нь сайн үйлийг хэлдэг. Бусдад талархал илэрхийлэх, буян үйлдэх хоёр нь хоорондоо түн ижил төстэй. Талархалын тухай уншиж байгаа уншигч танд талархаж байна. 

== Талархал илэрхийлэх аргууд ==
Талархал илэрхийлэх олон арга бий. Үүнээс: 

* Талархлын [[захидал]] бичих
* Дотроо талархан бодох
* Талархлын тэмдэглэл хөтлөх
* Толинд харж өөртөө талархах
* Талархлыг шууд үг яриагаар илэрхийлэх (утсаар, цахимаар зэргээр үгээр илэрхийлэх)

== Мөн үзэх ==

* [[Талархлын баяр]]
* [[Хайр]]
* [[Сайн сайхан байдал]]

== Гадаад холбоос ==

* [https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=83947&amp;opt=1&amp;word=%D0%A2%D0%90%D0%9B%D0%90%D0%A0%D0%A5%D0%90%D0%9B# Талархал]
* [https://www.buro247.mn/individual/relationship/sudalgaa-talarkhal-ilerkhiylekh-n-il-az-zhargaltay-bolgodog.html Судалгаа: Талархал илэрхийлэх нь илүү аз жаргалтай болгодог]
* [https://web.archive.org/web/20210418115255/http://www.goolingoo.mn/index.php?c=2393 Талархал ямар ч үнэгүй]
* [https://www.ukatumur.com/%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BB/ Талархал-яаж талархалаа илэрхийлэх вэ?]
* [https://web.archive.org/web/20210418115246/https://lead.style/n/yIXZ7UGFeqGEpg5Gcfvb Талархал яагаад таныг илүү аз жаргалтай болгодог гээч?]

[[Ангилал:Сэтгэл хөдлөл]]
[[Ангилал:Ёс суртахууны үйлдэл]]
[[Ангилал:Ариун журам]]
[[Ангилал:Сэтгэл судлал]]
[[Ангилал:Сэтгэл судлалын үнэлгээ]]
__FORCETOC__
__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__

== Гг ==

Гүнээ талархах [[Тусгай:Contributions/66.181.161.161|66.181.161.161]] 16:27, 19 Арваннэгдүгээр сар 2024 (UTC)</text>
      <sha1>ndc5d6dbhjlz7pduvwc1asmbj4dhgcz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797802</id>
      <parentid>797801</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/66.181.161.161|66.181.161.161]] ([[User talk:66.181.161.161|Яриа]]) хэрэглэгчийн [[Special:Diff/797801|797801]] засварыг цуцлах</comment>
      <origin>797802</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4105" sha1="jvclxybcqo4y6z9bpkegpvtpfo4oygv" xml:space="preserve">'''Талархал''' гэдэг нь ач тус хүргэсэнд баярлах сэтгэл юм. '''Талархал илэрхийлэх''' гэдэг нь гүнээ хүндэтгэж буйгаа илэрхийлж буй хэлбэр юм. 

Талархлын шинж чанар нь амьдралд талархах гүн гүнзгий мэдрэмжийг мэдрэх болоод илэрхийлэхэд оршдог. Одоо байгаа бүх зүйл, орчин, хүрээлэл, найз нөхөд, гэр бүл зэрэг бүхий л зүйлээ хүлээн зөвшөөрч, тэднийг эергээр харж хайрлан баярлах сэтгэл болоод илэрхийлэх сэтгэлийг талархал гэж хэлж болох юм.

== Талархал ба Эрүүл мэнд ==
Талархал илэрхийлэх шалтгаан хүн бүрт үргэлж олдоно. Талархал дэвшүүлдэг, талархал хэлдэг, талархдаг хүн өөрийнхөө амьдралд үргэлж талархаж байх сайн сайхан зүйлүүдийг илүү ихээр  үүсгэж байдаг. Талархаж эхэлснээр амьдралаас авах сэтгэл ханамж нэмэгдэж, биеийн тамираар хичээллэх нь нэмэгдэж мөн архи тамхи хэрэглэх нь хүртэл багасдаг гэсэн тооцоо бий. 

=== Талархал ба Аз жаргал ===
Бусдад баярласан талархсанаа илэрхийлэх нь таныг аз жаргалтай болгож оюун санааны хувьд эрүүл, эерэг хандлагатай нэгэн болоход тусалдгийг олон судалгаагаар тогтоосон байдаг

=== Талархал ба Буян ===
Талархалын тухай шашинуудад буян гэж өгүүлсэн байдаг. Шашны хэлээр буян гэдэг нь сайн үйлийг хэлдэг. Бусдад талархал илэрхийлэх, буян үйлдэх хоёр нь хоорондоо түн ижил төстэй. Талархалын тухай уншиж байгаа уншигч танд талархаж байна. 

== Талархал илэрхийлэх аргууд ==
Талархал илэрхийлэх олон арга бий. Үүнээс: 

* Талархлын [[захидал]] бичих
* Дотроо талархан бодох
* Талархлын тэмдэглэл хөтлөх
* Толинд харж өөртөө талархах
* Талархлыг шууд үг яриагаар илэрхийлэх (утсаар, цахимаар зэргээр үгээр илэрхийлэх)

== Мөн үзэх ==

* [[Талархлын баяр]]
* [[Хайр]]
* [[Сайн сайхан байдал]]

== Гадаад холбоос ==

* [https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=83947&amp;opt=1&amp;word=%D0%A2%D0%90%D0%9B%D0%90%D0%A0%D0%A5%D0%90%D0%9B# Талархал]
* [https://www.buro247.mn/individual/relationship/sudalgaa-talarkhal-ilerkhiylekh-n-il-az-zhargaltay-bolgodog.html Судалгаа: Талархал илэрхийлэх нь илүү аз жаргалтай болгодог]
* [https://web.archive.org/web/20210418115255/http://www.goolingoo.mn/index.php?c=2393 Талархал ямар ч үнэгүй]
* [https://www.ukatumur.com/%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BB/ Талархал-яаж талархалаа илэрхийлэх вэ?]
* [https://web.archive.org/web/20210418115246/https://lead.style/n/yIXZ7UGFeqGEpg5Gcfvb Талархал яагаад таныг илүү аз жаргалтай болгодог гээч?]

[[Ангилал:Сэтгэл хөдлөл]]
[[Ангилал:Ёс суртахууны үйлдэл]]
[[Ангилал:Ариун журам]]
[[Ангилал:Сэтгэл судлал]]
[[Ангилал:Сэтгэл судлалын үнэлгээ]]
__FORCETOC__
__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__</text>
      <sha1>jvclxybcqo4y6z9bpkegpvtpfo4oygv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Location map/data/Коморос</title>
    <ns>828</ns>
    <id>125599</id>
    <revision>
      <id>797849</id>
      <parentid>725314</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:08:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Enkhsaihan2005 moved page [[Module:Location map/data/Comoros]] to [[Module:Location map/data/Коморос]]</comment>
      <origin>725314</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="176" sha1="kwk4rsrypv8i3pt8tjo902782em0e8x" xml:space="preserve">return {
	name = 'Comoros',
	top = -11.2	,
	bottom = -13.2,
	left = 43.0,
	right = 45.5,
	image = 'Comoros location map.svg',
	image1 = 'Comoros location map Topographic.png'
}</text>
      <sha1>kwk4rsrypv8i3pt8tjo902782em0e8x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манилын метро</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125800</id>
    <revision>
      <id>797800</id>
      <parentid>728120</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T15:26:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sea29</username>
        <id>94274</id>
      </contributor>
      <origin>797800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1596" sha1="ajckd4lt77b4q23x97j00tqiyjlwz4q" xml:space="preserve">[[Файл:Manila Line 2 train towards Araneta Center - Cubao station.jpg|thumb|Манила хотын метро]]
'''Манилын метро'''- (англи. ''Manila Light Rail Transit System'') -Филиппиний нийслэл Манила хот болон түүний алслагдсан дүүрэгт үйлчилдэг метроны систем юм. Техникийн бүх шинж чанарын дагуу энэ нь метронд хамаардаг боловч голчлон газрын гадарга дээгүүр байрладаг онцлогтой. Метро нь Филиппиний Тээврийн яаманд харьяалагддаг байна.

Метро нь 1984 онд нээгдсэн түүхэн ''ногоон'' шугам, 2003 онд нээгдсэн шинэ ''цэнхэр'' шугамаас бүрдэнэ. 1-р шугам нь 25, 2-р шугам нь 13 өртөөтэй. Энэ хоёр шугам нь Манила хотын хүн ам шигүү суурьшсан захын дүүргүүдээр дамжин өнгөрдөг.
[[Файл:Метроны таних тэмдэг.png|thumb|Метроны таних тэмдэг]]
Манилын метроны систем нь зүүн өмнөд Азийн хамгийн хямд метроны системүүдийн нэг гэж тооцогддог. Галт тэрэгний үнэ ойролцоогоор 0,50 ам.доллар.
[[Ангилал:Метро улс орноор]]
[[Ангилал:Манила]]
[[Ангилал:Филиппиний тээвэр]]</text>
      <sha1>ajckd4lt77b4q23x97j00tqiyjlwz4q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жорж Стефенсон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131057</id>
    <revision>
      <id>797813</id>
      <parentid>753456</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T02:40:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <origin>797813</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6389" sha1="9a415jgpfj7khpkrfjwg6vfpo3c8pac" xml:space="preserve">[[Файл:George Stephenson.png|thumb|Жорж Стефенсон]]
'''Жорж Стефенсон''' ([[Англи хэл|англи]]. ''George Stephenson''; 1781 оны 6-р сарын 9-нд Английн Нортамберленд мужийн Уилам ([[Англи хэл|англи]]. ''Wylam'') хотод төрсөн — 1848 оны 8-р сарын 12-нд Дербишир мужийн Честерфилд хотод нас барсан) — английн алдартай зохион бүтээгч, инженер-механик.

Тэрээр өөрийн зохион бүтээсэн уурын зүтгүүрийнхээ ачаар дэлхий даяар алдар нэрийг олж авсан. Төмөр замын &quot;эцэг&quot;-ийн нэг гэж тооцогддог. Стефенсон төмөр замыг цутгамал төмрийн оронд төмөрөөр хийхийг санал болгож, дараа нь төмөр зам доор эвдэг дэрийг модоор хийх санал болгож төмөр замын дэр мод бий болжээ.

Жорж Стефенсоны сонгосон авсан 4 фут 8½ дюйм буюу 1435 мм өргөн төмөр замын цариг («Стефенсононы» гэж мөн ярьдаг) [[Баруун Европ|Баруун Европод]] болон дараа нь бусад оронд хамгийн ихээр дэлгэрсэн юм.

== Намтар ==
Стивенсон бага насаа Уиламаас Тайн гол хүртэл 1748 онд барьсан хэдэн миль урт модон зам дээр өнгөрүүлсэн бөгөөд энэ зам нь уурхайгаас нүүрсийг морин тэргээр тээвэрлэхэд ашиглагдаж байсан бөгөөд үнэндээ орчин үеийн төмөр замын өвөг эцэг байсан гэж үзэж болно.

Стефенсон 8-10 настайдаа хөрш зэргэлдээх эдлэнд малчин байгаад дараа нь ахыгаа дагаж нүүрс ялгагчаар ажиллаж байжээ. 
[[Файл:Stephenson's Rocket.jpg|thumb|Ж.Стефенсоны зохион бүтээсэн &quot;Пуужин&quot; уурын хөдөлгүүрт зүтгүүр]]
Тэрээр 14 настайдаа галч эцгийнхээ дэргэд туслах болсон байна. Уурхайгаас ус шахдаг татуургууд (насос) түүний анхаарлыг хамгийн их эзэмдэж байсан учраас чөлөөт цагаараа машины бүтцийг судалдаг байсан гэдэг. 17 настайдаа Стефенсон галч эцгийнхээ дарга буюу Ньюбернийн уурхайн машинист болжээ. Энэ үеэс л тэрээр бичиг үсэг, тоо сурч зэмших боломжтой болсон байна.

Стефенсон үргэлжлүүлэн суралцаж, ирээдүйд инженер болох 14 настай [[Уильям Фэйрбэрн|Уильям Фэйрбэрнтэй]] танилцсан байна. 

Стефенсон, Фэйрбэрн нар мөнхийн хөдөлгүүрийн загвар зохион бүтээсэн боловч ажиллахгүй байв. Гэртээ гал алдасны дараа Стефенсон усанд унаж эвдэрсэн цагаа өөрөө засахаас өөр аргагүйд хүрсэн бөгөөд үүнээс хойш тэрээр мөн цаг засч мөнгө олох боломжтой болсон юм. 

1812 онд Жорж Стефенсон бие дааж зохион бүтээж эхэлсэн бөгөөд нүүрсний уурхайн ерөнхий механикчаар томилогдсон юм. 1814 онд тэрээр нүүрсний вагон татах анхны зүтгүүрээ зохион бүтээжээ. Дараагийн таван жилийн хугацаанд дахин 16-г нэмж барьсан ажээ.

1815 онд инженер уурхайд зориулсан анхны загвар болох &quot;Жоржийн ламп&quot; чийдэнг бүтээжээ. 1820 оноос 13 км төмөр замын зураг төсөл, барилгын ажилд оролцож, 1823 онд дэлхийн анхны зүтгүүрийн үйлдвэрийг байгуулсан түүхтэй.

1825 оны 9-р сард төмөр замын хүн тээврийн нээлтийн үеэр Стефенсон өөрөө галт тэргийг жолоодож, 15 км замыг хоёр цагийн дотор туулсан байна. Галт тэрэг 8 км/ц хурдтай явсан бөгөөд нийт 33 вагоноос бүрдэж байсаны 12 вагонд гурил, нүүрс  ачсан байсан бөгөөд бусад вагонд 600 орчим зорчигч суусан байжээ.

Мөн 1830 онд [[Ливерпүүл]]-[[Манчестер]] хот хоорондын уурын зүтгүүрийн анхны төмөр замын шугам нээгдсэн бөгөөд үүнийг Стефенсон мөн энэхүү шинэ шугамд үйлчлэх машинуудыг зохион бүтээсэн байна.

1836 онд тэрээр [[Лондон|Лондонд]] зохион бүтээх товчоо байгуулж, 1847 онд Механик инженерүүдийн хүрээлэнгийн анхны ерөнхийлөгч болсон юм.

Жорж Стефенсон 1848 оны 8-р сарын 12-нд Таптон Хаус (Дербишир муж) -д нас баржээ.

{{DEFAULTSORT:Стефенсон, Жорж}}
[[Ангилал:1781 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1848 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Англичууд]]
[[Ангилал:Инженер, шинийг нээгч, зохион бүтээгч]]
[[Ангилал:Их Британийн зохион бүтээгч]]
[[Ангилал:Их Британичууд]]
[[Ангилал:Механик инженер (мэргэжилтэн)]]
[[Ангилал:Төмөр замын инженер]]
[[Ангилал:Аж үйлдвэрийн хувьсгалын хүн]]</text>
      <sha1>9a415jgpfj7khpkrfjwg6vfpo3c8pac</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tablo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137241</id>
    <revision>
      <id>797821</id>
      <parentid>797668</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:53:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797821</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26481" sha1="s75eq5efgb819don2pmlqkp0kh91h9s" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| Name                = Tablo
| Img                 = 140904 타블로 02 (cropped).jpg
| Img_alt             = 
| Img_capt            = 2014 оны 9 сард
| Img_size            = 
| Landscape           = 
| Background          = solo_singer
| Birth_name          = Daniel Lee
| native_name         = Lee Seon-woong (이선웅)
| native_name_lang    =
| Alias               = Tablo (타블로)
| Born                = {{birth date|1980|07|22}}&lt;br /&gt;(44 настай)
| birth_place         = [[Сөүл]], [[Өмнөд Солонгос]]
| Origin              = [[Канад]] {{дарцаг|Канад}}
| Died                = 
| Genre               = Хип-хоп
| Occupation          = реппер&lt;br /&gt;ая зохиогч&lt;br /&gt;дууны үг зохиогч&lt;br /&gt;продюсер
| years_active        = 1997–одоо
| Label               = [[Woollim Entertainment]]&lt;br /&gt;[[YG Entertainment]]&lt;br /&gt;HIGHGRND
| associated_acts     = [[ Epik High]]
| website             = 
}}

'''Daniel Armand Lee''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 이선웅 / Lee Seon-woong) нь '''Tablo''' (Табло) хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, Солонгос-Канад гаралтай уран бүтээлч, ая зохиогч, дууны үг зохиогч, продюсер юм. Tablo нь [[Өмнөд Солонгос]]ын ахмад хип хоп хамтлаг [[Epik High]]-ын ахлагч, продюсер гэдгээрээ алдартай бөгөөд '''&quot;HIGHGRND&quot;''' (High Ground) хэмээх бие даасан хөгжмийн лэйбелийн үүсгэн байгуулагч юм.

Тэрээр ахлах сургуульд байхдаа дууны зохиолчоор ажилд орж, дараа нь Америкийн богино өгүүллэгийн зохиолч, яруу найрагч ''Tobias Wolff''-ын удирдлага дор [[Стэнфордын Их Сургууль]]-ыг Англи хэлний уран зохиол, бичээчийн чиглэлээр онц дүнтэй төгсжээ. Дараа нь Солонгос руу нүүж,&lt;ref&gt;http://book.naver.com/bookdb/book_detail.php?bid=5348341 Naver Book Review&lt;/ref&gt; 2021 онд ''DJ Tukutz'', ''Mithra Jin'' нартай хамтран Epik High хамтлагийг байгуулжээ. Үүнээс хойш тус хамтлаг 10 бүрэн хэмжээний цомог гаргасан бөгөөд Tablo бүх дуугаа зохиож, продюсерын ажлыг хийжээ. Түүний анхны дэбют соло цомог нь ''&quot;Fever's End&quot;'' нэртэйгээр 2011 онд гарч байв. 

Epik High-с гадна Tablo нь бусад уран бүтээлчдийн дууны продюсераар ажиллаж, дуу зохиож өгдөг. Тэрээр мөн шилдэг борлуулалттай ''&quot;Pieces of You&quot;'', ''&quot;Blonote&quot;'' номын зохиолч юм. 2005 онд тэрээр ''&quot;Nonstop&quot;'' ситком цувралд тоглож, анхныхаа дүрийг бүтээжээ. 2016 онд YG-ын салбар хөгжмийн лэйбел HIGHGRND-д анхаарлаа төвлөрүүлэхийн тулд 11 жил хөтөлсөн ''MBC FM4U''-ын ''&quot;Tablo's Dreaming Radio&quot;'' хэмээх радио нэвтрүүлгээ орхисон байна.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.imbc.com/broad/radio/fm4u/dream/ |title=Tablo's Dreaming Radio |language=ko |publisher=Munhwa Broadcasting Corporation |access-date=March 31, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.allkpop.com/index.php/news_rumors_full/tablo_is_replacing_haha |title=Tablo is replacing HaHa |date=2008-02-14 |access-date=2008-05-26 |publisher=Allkpop |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080531012935/http://www.allkpop.com/index.php/news_rumors_full/tablo_is_replacing_haha |archive-date=2008-05-31 }}&lt;/ref&gt;

==Амьдрал болон карьер==
===1980–2003: Бага нас болон карьерын эхлэл===
''Tablo'' нь [[Өмнөд Солонгос]]ын [[Сөүл]] хотод төрж, төрсөн жилдээ буюу 1980 онд [[Индонез]]ийн [[Жакарта]] руу нүүжээ. Түүний гэр бүл [[Жакарта]]д 3 жил орчим амьдарсан&lt;ref name=&quot;VIDEO: Indonesia yang Bikin Tablo Selalu Ingin Kembali&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.cnnindonesia.com/hiburan/20170814203728-238-234752/video-indonesia-yang-bikin-tablo-selalu-ingin-kembali/|access-date=2017-08-17|title=interview |publisher=cnnindonesia.com|language=id}}&lt;/ref&gt; бөгөөд аавынхаа ажлын улмаас [[Швейцар]], [[Хонконг]] руу хэд хэдэн удаа нүүж, ''Tablo''-г 6 настай байхад нь Өмнөд Солонгос руу богино хугацаагаар ирж,&lt;ref name=&quot;bio&quot;&gt;{{cite web|url=http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LSD&amp;mid=sec&amp;sid1=106&amp;oid=001&amp;aid=0000936611|access-date=2008-05-25|title=Tablo biography &amp; interview |publisher=YonhapNews.co.kr|language=ko}}&lt;/ref&gt; 8 настай байхдаа [[Канад]] руу гэр бүлээрээ дахин нүүжээ. Тэрээр [[Колумби]]-н [[Ванкувер]] дахь ''&quot;St. George's School&quot;''-д суралцаж,&lt;ref name=&quot;homepage&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cyworld.com/tablo |title=Tablo's homepage |access-date=2008-05-25 |language=ko |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130218053526/http://www.cyworld.com/tablo |archive-date=2013-02-18 }}&lt;/ref&gt; дараа нь Америкийн сургалтын хөтөлбөртэй Сөүлийн Олон улсын сургууль руу шилжин суралцсан. Улмаар [[Стэнфордын Их Сургууль]]д дөрвөн жилийн хугацаанд нэгэн зэрэг Англи хэлний уран зохиолын чиглэлээр бакалавр, бичээчийн чиглэлээр магистрын зэрэг тус тус хамгаалжээ.&lt;ref name=&quot;article&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.stanforddaily.com/article/2002/5/24/straightOuttaSeoul|date=May 24, 2002|title=Straight Outta...Seoul?|newspaper=The Stanford Daily |archive-url = https://web.archive.org/web/20080519230148/http://www.stanforddaily.com/article/2002/5/24/straightOuttaSeoul|archive-date = May 19, 2008 |last=Lah|first=Jung}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;StanfordPersecution&quot;&gt;{{cite news|url=http://alumni.stanford.edu/get/page/magazine/article/?article_id=40913|title=The Persecution of Daniel Lee|magazine=Stanford Magazine|publisher=Stanford University|last=Davis|first=Joshua|date=July–August 2011|access-date=2024-10-29|archive-date=2020-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20201212105717/https://alumni.stanford.edu/get/page/magazine/article/?article_id=40913|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LSD&amp;mid=sec&amp;sid1=106&amp;oid=038&amp;aid=0000394615|access-date=2008-05-25|title=interview on degrees|date=2007-08-15|language=ko}}&lt;/ref&gt;

''Tablo'' нь зургаан настайгаасаа [[төгөлдөр хуур]] тоглож эхлээд, дараа нь [[хийл]] хөгжмөөр 10 жил тоглосон.&lt;ref name=&quot;interview4&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hiphopplaya.com/magazine/article/view.html?category=&amp;category2=&amp;page=1&amp;sort=&amp;num=2383&amp;keyfield=&amp;key=epik+high|title=Tablo interview on music |date=2007-02-28|access-date=2008-05-25|language=ko}}&lt;/ref&gt; Тэрээр домогт дуучин ''Kim Gun-mo''-гын ''&quot;Rainy Christmas&quot;'' дууны үгийг 16 настайдаа бичиж, тэр үеэс дуучин Kim-ын хараанд өртөж эхэлжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Lim |first=Woojin |date=2021-02-23 |title=Epik High's Tablo: Compelled to Make Hip Hop |url=https://medium.com/the-international-wave/compelled-to-make-hip-hop-a-conversation-with-epik-highs-tablo-b87eb4d8f703 |access-date=2022-03-21 |website=The International Wave |language=en}}&lt;/ref&gt;

Бага насандаа ''Tablo'' гүн сэтгэлийн хямралд орж байжээ. Хэцүү бэрхшээлтэй тулгарах бүрт хип хоп хөгжим түүний гарц нь болж байв. Гэсэн хэдий ч, түүний аав хөгжмийн сонирхлыг нь дэмждэггүй байсан тул өсвөр насандаа тэрээр гэрээсээ байнга зугтдаг байв. Түүний бага насны найз хорт хавдраар нас барсан нь түүнийг хөгжмийн салбарт эргэлт буцалтгүй ороход нь түлхэц болжээ.&lt;ref name=early&gt;{{cite web |url=http://shuidee.multiply.com/video/item/1016/Tablo_on_YSMM_-_old_clip_-_English_Subbed?&amp;show_interstitial=1&amp;u=%2Fvideo%2Fitem |title=Tablo on YSMM |publisher=[[YouTube]] |access-date=March 31, 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304092933/http://shuidee.multiply.com/video/item/1016/Tablo_on_YSMM_-_old_clip_-_English_Subbed?&amp;show_interstitial=1&amp;u=%2Fvideo%2Fitem |archive-date=March 4, 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=1. God-Blo |date=2022-02-24 |url=https://open.spotify.com/episode/2Qg17JrDKmlNAW1Ki6AV3w |language=en |access-date=2022-03-21}}&lt;/ref&gt; Хожим нь ''Tablo'' хэлэхдээ, гэр бүлийнхэн нь түүнийг [[Стэнфордын Их Сургууль|Стэнфорд]]од элсүүлэхийг албадаж, хоёр дахь цомгоо гаргасны дараа ч гэсэн түүнийг [[АНУ]]-руу буцаж очоод хуулийн сургуульд элсүүлэхийг ятгасаар байсан гэжээ.

==Хувийн амьдрал==
Tablo нь 2009 оны 10 сарын 26нд жүжигчин ''Kang Hye-jung''-тай гэрлэж,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.allkpop.com/2009/10/tablo_and_kang_hye_jung_releases_wedding_photos |title=Tablo and Kang Hye Jung release wedding photos |publisher=Allkpop |date=October 26, 2009 |access-date=March 31, 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120102041716/http://www.allkpop.com/2009/10/tablo_and_kang_hye_jung_releases_wedding_photos |archive-date=January 2, 2012 }}&lt;/ref&gt; 2010 оны 5 сарын 2нд тэдний охин ''Haru'' мэндэлжээ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.allkpop.com/2010/05/tablo-and-kang-hye-jung-get-a-baby-daughter |title=Tablo and Kang Hye Jung become parents of a baby daughter |publisher=Allkpop |date=May 2, 2010 |access-date=March 31, 2012}}&lt;/ref&gt; Түүний эгч ''Lee Sun-joo'' нь Корнелл Их сургуулийг төгссөн бол ах ''Lee Sun-Min'' нь Брауны Их сургууль, Коламбиа Их сургуулийг төгссөн.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://mobile.twitter.com/blobyblo/status/1119803928328249344?lang=en|title=Twitter|website=mobile.twitter.com|access-date=2019-11-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.koreatimes.co.kr/www/nation/2024/05/719_56064.html|title=Tablo's Brother Under Fire|last=Cho|first=Jae-hyon|date=2009-11-24|work=The Korea Times|access-date=2019-11-18}}&lt;/ref&gt;

==Бичгийн бүтээл==

2008 онд ''Tablo'' өөрийн бичсэн богино өгүүллэгүүдийн түүврээ '''&quot;Pieces of You&quot;''' нэртэйгээр хэвлүүлж, Англи хэл дээрх орчуулга нь 2009 онд хэвлэгдсэн. 2016 онд түүний хоёр дахь ном '''&quot;BloNote&quot;''' хэвлэгдэв. Уг номын Солонгос хувилбар нь ягаан хавтастай байсан бол 2016 оны 12 сарын 21нд Англи хувилбарыг нь ''Tablo'' өөрөө орчуулан хар хавтастайгаар хэвлэжээ.

==Подкаст==

''Tablo'' өөрийн хөтөлдөг подкастаа анх 2019 оны 8 сарын 8нд цацаж эхлээд 2020 оны 9 сарын 9нд подкастынхаа сүүлийн дугаарыг цацсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.facebook.com/EPIKHIGH/posts/the-tablo-podcast-has-finally-launched-with-its-first-3-episodes-available-right/2857480174326052/|title=Tablo releases the first 3 episodes of 'The Tablo Podcast'|website=Epik High Facebook|access-date=2020-03-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/dive-studios-is-making-podcasts-for-k-pop-fans-2019-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20191202173559/https://www.businessinsider.com/dive-studios-is-making-podcasts-for-k-pop-fans-2019-11|archive-date=2019-12-02|publisher=Business Insider|title=Dive Studios is trying to turn K-Pop fans into podcast listeners by grabbing their attention on social media}}&lt;/ref&gt; Түүний ''&quot;The Tablo Podcast&quot;''-ыг дуучин ''Eric Nam''-ын үүсгэн байгуулсан '''&quot;DIVE Studios&quot;''' хариуцан үйлдвэрлэдэг байв.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://divestudios.io/show/thetablopodcast/|title=The Tablo Podcast – DIVE Studios|language=en-US|access-date=2019-10-19|archive-date=2020-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20200325204237/https://divestudios.io/show/thetablopodcast/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 2021 онд хамтлагийнхаа 10 дахь студийн цомог ''&quot;Epik High Is Here&quot;''-ыг сурталчлах зорилгоор подкастынхаа тусгай хоёр дугаарыг нэмэлтээр гаргажээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=|first=|date=September 4, 2020|title=Tablo brings this era of the podcast to a close|url=https://twitter.com/thetablopodcast/status/1301561176812212224|access-date=|website=}}&lt;/ref&gt;

==Уран бүтээл==
===Өргөтгөсөн цомог===
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:11em;&quot;|Нэр
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:16em;&quot;|Цомгийн дэлгэрэнгүй
! colspan=&quot;4&quot;|Чартад&lt;br /&gt;жагссан байдал
! rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:10em;&quot;| Борлуулалт
|-
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:3em;font-size:90%;&quot;|Gaon&lt;br /&gt;KOR&lt;br&gt;&lt;ref name=gaon&gt;{{cite web |url=http://gaonchart.co.kr/main/section/chart/album.gaon?nationGbn=T&amp;serviceGbn=&amp;targetTime=47&amp;hitYear=2011&amp;termGbn=week|title=Fever's End: Part 1 |publisher=Gaon Chart |language=Korean |accessdate=May 9, 2016}}&lt;/ref&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:3em;font-size:90%;&quot;|G-Music&lt;br /&gt;TW&lt;br&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171117094925/http://www.g-music.com.tw/website_module.php?website_module_classify_sn=106 |url=http://www.g-music.com.tw/GMusicBillBoard0.aspx |title=''Fever's End'' (2011) | publisher=G-Music|archivedate=November 17, 2017}}&lt;/ref&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:3em;font-size:90%;&quot;|Billboard charts&lt;br /&gt;US
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:3em;font-size:90%;&quot;|Heatseekers chart&lt;br /&gt;US
|-
! scope=&quot;row&quot;| ''Fever's End: Part 1''&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/fevers-end-yeolkkoch-pt.-1-ep/id543094504|title=Fever's End: Part 1 by Tablo| publisher= [[iTunes]]| accessdate= October 23, 2012}}&lt;/ref&gt;
|
*Цацагдсан огноо: 2011.10.21
*Агентлаг: [[YG Entertainment]]
*Формат: CD, digital download
*Хэл: [[Солонгос хэл|Солонгос]]
{{hidden|Цомгийн дуунууд|
#Home (ft. Lee So-ra)
#Bad (ft. Jin-shil)
#Airbag (ft. Naul)
#The Tide (scratch by DJ Fritz)
#From the Bottom (ft. Bumkey) }}
|align=&quot;center&quot;|12
|rowspan=&quot;2&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|&amp;ndash;
|align=&quot;center&quot;|4
|rowspan=&quot;2&quot;| 
* KOR: 11,099+&lt;ref&gt;Fever's End Sales:
*{{cite web |url=http://gaonchart.co.kr/main/section/chart/album.gaon?nationGbn=T&amp;serviceGbn=&amp;targetTime=12&amp;hitYear=2011&amp;termGbn=month|title=Gaon Chart - December 2011 |publisher=[[Gaon Chart]] |language=Korean |accessdate=May 9, 2016}}
*{{cite web |url=http://gaonchart.co.kr/main/section/chart/album.gaon?nationGbn=T&amp;serviceGbn=&amp;targetTime=02&amp;hitYear=2012&amp;termGbn=month|title=Gaon Chart - February 2012 |publisher=[[Gaon Chart]] |language=Korean |accessdate=May 9, 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| ''Fever's End: Part 2'' &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://itunes.apple.com/us/album/id477102800|title=Fever's End: Part 2 by Tablo| publisher= [[iTunes]]| accessdate= October 23, 2012}}&lt;/ref&gt;
|
*Цацагдсан огноо: 2011.11.01
*Агентлаг: [[YG Entertainment]]
*Формат: CD, digital download
*Хэл: [[Солонгос хэл|Солонгос]] / [[Англи хэл|Англи]]
{{hidden|Цомгийн дуунууд|
#Tomorrow (ft. [[Taeyang]])
#The Source (scratch by DJ Tukutz)
#Dear TV / 해열
#Thankful Breath (ft. Yankee + Bong Tae-kyu)
#Expiration Date }}
|align=&quot;center&quot;|13
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|2
|-
|}

===Хамтрал===
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:2em;&quot; | Он
! scope=&quot;col&quot; rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:20em;&quot; | Хамтарсан уран бүтээлч
! scope=&quot;col&quot; rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:20em;&quot; | Дууны нэр
! scope=&quot;col&quot; colspan=&quot;1&quot;| Чартад жагссан байдал
! scope=&quot;col&quot; rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;width:13em;&quot;|Цомог
|- style=font-size:smaller
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:3em;font-size:90%;&quot;|Gaon Chart&lt;br /&gt;(KOR)&lt;br&gt;&lt;ref name=gaon /&gt;
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 2002
|rowspan=&quot;1&quot;| DJ Honda, PMD
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;New Joint&quot; (Remix)
| -
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''Underground Connection''
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2004
|rowspan=&quot;1&quot;| -
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Sky High&quot;
| -
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Nonstop: Season 4 Soundtrack''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Dynamic Duo, DJ Wrecks
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Excuse Me&quot; (실례합니다)
| -
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Taxi Driver''
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2005
|rowspan=&quot;1&quot;| Lee Min-woo
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Let Me Love You&quot;
| -
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''IInd Winds''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Lena Park
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;The City&quot;
| -
|style=&quot;text-align:center;&quot; | —
|-
|rowspan=&quot;5&quot;| 2006
|rowspan=&quot;1&quot;| [[Rain]]
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;I'm Coming&quot;
| 1
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Rain's World''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Infinite Flow
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Rainbow&quot;
| 4
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''More Than Music''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| TBNY, Dynamic Duo
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Cha Ryut!&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Masquerade''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Lim Jeong-hee
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Never Know&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Thanks''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Bobby Kim
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Somnolency&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Follow Your Soul''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 2007
|rowspan=&quot;1&quot;| Lee Min-woo
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;The 'M' Style&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Explore M''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Kang Kyun-sung
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;It's All Over Anyway&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''A Path of Love''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Verbal Jint, Mithra Jin
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Downhill&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Favorite''
|-
|rowspan=&quot;3&quot;| 2008
|rowspan=&quot;1&quot;| Navi
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;I Love You&quot;
| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''I Love You''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Pe2ny, Yankie
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Alive&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Alive Soul Cuts Vol. 1''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Younha
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Memory (Rap Mix)&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Someday''
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2009
|rowspan=&quot;1&quot;| Kero One
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Keep Pushin'&quot;
| —
| rowspan=&quot;2&quot; | ''E.B. Korean Sessions''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Kero One, Mithra Jin
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;When the Sunshine Comes&quot;
| —
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2010
|rowspan=&quot;1&quot;| Dok2, Willy Lee
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Smiles &amp; Crys&quot;
| —
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''Thunderground Mixtape Vol.2''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Kero One, MYK, Dumbfoundead
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Asian Kids&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Kinetic World''
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2013
|rowspan=&quot;1&quot;| Yankie
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;이놈 (I.N.D.O)&quot;
| —
| style=&quot;text-align:center;&quot; |—
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Saltnpaper
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Lovestrong&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Saltnpaper Mini Album''
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2015
|rowspan=&quot;1&quot;| XIA
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;꽃 (Flower)&quot;
| —
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''Flower''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Yankie, Zion.T, Loco
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Sold Out&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Andre''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 2016
|rowspan=&quot;1&quot;| [[Lee Hi]]
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Up All Night&quot; (밤샘)
|42
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''Seoulite''
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2017
|rowspan=&quot;1&quot;| [[Psy]]
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Auto Reverse&quot;
|30
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''4x2=8''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| Code Kunst, G.Soul
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Fire Water&quot;
| —
|style=&quot;text-align:center;&quot; |''Muggles' Mansion''
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 2021
|rowspan=&quot;1&quot;| [[B.I]]
|style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Stay&quot;
|30
| style=&quot;text-align:center;&quot; |''Waterfall''
|-
|}

===Продюсерлэсэн дуу===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Уран бүтээлч
!Дууны нэр
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2004
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Dynamic Duo
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;이력서&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Nonstop 4 soundtrack
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Sky High&quot;
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2005
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Cho PD
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Campus Love Story&quot;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2006
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Paloalto &amp; The Quiett
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;내일은 오니까&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Kim Jang Hoon ft. Mithra Jin
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;남자라서 웃어요&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Lim Jeong Hee
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Never Know&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Infinity Flow
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Rain Bow&quot;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2007
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Sim Soo-bong ft. Mithra Jin
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;여자라서 웃어요&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Anyband
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Talk Play Love&quot;
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2012
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Rania
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Style&quot;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2013
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Lee Hi]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Turn it u&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Lee Hi]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Special&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Lee Hi]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Fool&quot;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2014
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Taeyang]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Rise&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Taeyang]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Let go&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Taeyang]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Love you to death&quot;
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2015
| style=&quot;text-align:center;&quot; | [[Ким Сонкюү|Sunggyu]] ([[Infinite (хамтлаг)|INFINITE]])
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Daydream&quot;
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |2016
| style=&quot;text-align:center;&quot; | Younha
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Hashtag&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Sechskies
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Three words&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Sechskies
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Couple&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Lee Hi]] ft. Tablo
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Up All Night&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Lee Hi]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Blues&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Lee Hi]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Missing You&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[Кан Сын-Юнь|Seungyoon]] ([[WINNER]])
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;You&quot;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |2017
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Sechskies
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Sad Song&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Sechskies
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Be Well&quot;
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Sechskies
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Drinking Problem&quot;
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2018
| style=&quot;text-align:center;&quot; |[[iKON]]
| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Hug Me&quot;
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2019
| style=&quot;text-align:center;&quot; |Lee So-ra ft. [[SUGA]]&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://entertain.naver.com/read?oid=477&amp;aid=0000158065|title=[단독]&quot;환상의 컬래버&quot;…이소라-방탄소년단, '신청곡'으로 입맞춤|work=SpoTV News|date=January 18, 2018|accessdate=January 18, 2018|last=Kim|first=Won-kyum|language=ko}}&lt;/ref&gt;

| style=&quot;text-align:center;&quot; |&quot;Song Request&quot;
|}

==Телевизийн бүтээл==
===Кино===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%&quot;
|- style=&quot;text-align:center;&quot; 
! Он
! Киноны нэр
! Дүр
! Тайлбар
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2007
| ''Fantastic Parasuicides''
| Min-ho
| гол дүр
|-
| ''August Rush''
| Хөгжимчин
| cameo
|-
|}

===Нэвтрүүлэг===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:95%&quot;
|- style=&quot;text-align:center;&quot; 
! Он
! Нэвтрүүлгийн нэр
! Дүр
! Тайлбар
|-
|2004
| ''Epik High's Love and Delusion''
| өөрөө
| цуврал
|-
|2005
| ''Nonstop''
| Tablo
| гол дүр; 5р улирал
|-
|2007
| ''High Kick!''
| багш
| cameo &lt;small&gt;(анги 150)&lt;/small&gt;
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2008
| ''Woman of Matchless Beauty, Park Jung-geum''
| өөрөө
| cameo &lt;small&gt;(анги 7 &amp; 8)&lt;/small&gt; 
|-
| ''Music Bank''
| хамтран хөтлөгч
| Kim Sung-eun, Min Seo-hyun нартай хамт
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2009
| ''Mnet Director's Cut''
| өөрөө
| телевизийн кино
|-
| ''Come To Play''
| өөрөө
| анги 262 - тусгай үзэгдэл
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 2010
| ''Happy Birthday''
| өөрөө
| цуврал
|-
|rowspan=&quot;1&quot;|2013
| ''The Return of Superman''
| өөрөө
| цуврал
|-
|2014
| ''Show Me the Money 3''
| өөрөө
| продюсер, шүүгч
|-
|2015
| ''Show Me the Money 4''
| өөрөө
| продюсер, шүүгч
|-
|2024
| ''The Rap of China 2024''
| өөрөө
| продюсер, шүүгч
|-
|}

=== Дууны клип ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Он
! Дууны нэр
! Үргэлжлэх хугацаа
! Цомог
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| 2011
| Bad (나쁘다)
| 4:07
| Tablo - ''Fever's End: Part 1 (열꽃)''
|-
| Tomorrow (Ft. [[Taeyang]])
| 4:14
| Tablo - ''Fever's End: Part 2 (열꽃)''
|-
|rowspan=&quot;1”| 2015
|  꽃 (FLOWER)
| 4:43
| Xia - ''Flower''
|-
|rowspan=&quot;3”| 2023
| Megaverse
| 4:09
| [[Stray Kids]] - ''樂-STAR''
|}


==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>s75eq5efgb819don2pmlqkp0kh91h9s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>B.I</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137362</id>
    <revision>
      <id>797822</id>
      <parentid>797134</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:56:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797822</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3435" sha1="id0grtgckc7dd8ki8xv6j8yf4oenw6m" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], [[ая зохиогч]], [[хөгжмийн продюсер]], [[бүжигчин]] юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] [[хөвгүүдийн хамтлаг]]ийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ. [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан 131 хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, Midnight Blue (Love Streaming) сингл цомог болон Waterfall студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн. Түүний хоёр дахь студийн цомог Cosmos-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ. 2022 онд Love or Loved төслөө эхлүүлж, 5 сард &quot;BTBT&quot; дуугаа гаргаж, 11 сард нь Love or Loved Part.1 хэмээх EP цомгоо гаргасан. 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо To Die For нэртэйгээр гаргажээ.

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>id0grtgckc7dd8ki8xv6j8yf4oenw6m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797824</id>
      <parentid>797822</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:42:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797824</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6861" sha1="70xiu4gdx1gl52axx9055zw94tv8kzu" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], [[ая зохиогч]], [[хөгжмийн продюсер]], [[бүжигчин]] юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] [[хөвгүүдийн хамтлаг]]ийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;bb2019ikonproducer&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=[[Maeil Business Newspaper|MK Sports]]|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=[[Naver]]|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=[[Rolling Stone|Rolling Stone India]]|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=[[NME]]|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=[[NME]]|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=[[Korea JoongAng Daily]]|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>70xiu4gdx1gl52axx9055zw94tv8kzu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797825</id>
      <parentid>797824</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:42:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797825</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6853" sha1="26cgioykv072gy4xzo3oa5kfv9mupco" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн [[продюсер]], бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] [[хөвгүүдийн хамтлаг]]ийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;bb2019ikonproducer&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=[[Maeil Business Newspaper|MK Sports]]|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=[[Naver]]|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=[[Rolling Stone|Rolling Stone India]]|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=[[NME]]|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=[[NME]]|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=[[Korea JoongAng Daily]]|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>26cgioykv072gy4xzo3oa5kfv9mupco</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797826</id>
      <parentid>797825</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:42:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797826</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6845" sha1="0qf2yukptdqofzx8djdx43xbi81bjbf" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;bb2019ikonproducer&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=[[Maeil Business Newspaper|MK Sports]]|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=[[Naver]]|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=[[Rolling Stone|Rolling Stone India]]|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=[[NME]]|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=[[NME]]|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=[[Korea JoongAng Daily]]|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>0qf2yukptdqofzx8djdx43xbi81bjbf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797827</id>
      <parentid>797826</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:43:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797827</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6798" sha1="phktl9r1p0lmicx0iknamo395ff1s73" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=[[Naver]]|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=[[Rolling Stone|Rolling Stone India]]|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=[[NME]]|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=[[NME]]|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=[[Korea JoongAng Daily]]|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>phktl9r1p0lmicx0iknamo395ff1s73</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797828</id>
      <parentid>797827</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797828</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6776" sha1="lupx0b0ntw5pnhm71rudvx2hkaz3sea" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=Naver|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=Rolling Stone India|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=[[NME]]|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=[[NME]]|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=[[Korea JoongAng Daily]]|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>lupx0b0ntw5pnhm71rudvx2hkaz3sea</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797829</id>
      <parentid>797828</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:44:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797829</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6764" sha1="9fxxx3zldx47wybb1dpx3h6exuh3a0n" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=Naver|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=Rolling Stone India|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=NME|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=NME|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=Korea JoongAng Daily|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>9fxxx3zldx47wybb1dpx3h6exuh3a0n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797834</id>
      <parentid>797829</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:19:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797834</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10513" sha1="0v24i3rvxkbcwk42evaxc4em00mot58" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=Naver|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=Rolling Stone India|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=NME|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=NME|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=Korea JoongAng Daily|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Бага нас==
Kim Han-bin нь 1996 оны 10 сарын 22нд Өмнөд Солонгосын [[Чонань]] хотод төрсөн.&lt;ref&gt;{{Cite interview|url=https://www.youtube.com/watch?v=OlS5b068gE0&amp;t=127s|title=B.I Answers the Web's Most Searched Questions|subject=B.I|date=October 22, 2021|access-date=January 26, 2023|work=Wired|via=[[YouTube]]|time=02:07|quote=When is B.I birthday? 1996, October 22nd.|archive-date=December 25, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221225174043/https://www.youtube.com/watch?v=OlS5b068gE0&amp;t=127s|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite interview |url=https://www.cntraveler.com/video/watch/going-places-everything-that-makes-bi-proud-to-be-korean |title=Everything That Makes B.I (비아이) Proud to Be Korean |subject=B.I |date=February 9, 2024 |access-date=February 11, 2024 |work=[[Condé Nast Traveler]] |time=00:12 |quote=In my case, I was born in Cheonan, lived in Ilsan for a few years, went to the U.S. around the age of three, and lived there for about four years. |archive-date=February 24, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240224143055/https://www.cntraveler.com/video/watch/going-places-everything-that-makes-bi-proud-to-be-korean |url-status=live }}&lt;/ref&gt; 

2009 онд 13 насандаа ''MC Mong'' репперын ''&quot;Indian Boy&quot;'' дуунд хамтарч, ''MC Mong''-ыг дагалдан анх удаа хөгжмийн нэвтрүүлгүүд дээр амьд үзүүлбэрээ үзүүлж, ''&quot;You Hee-yeol' Sketchbook&quot;'' телевизийн шоунд оролцож байжээ.&lt;ref name=&quot;indianboy&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=Hye-jin|date=July 27, 2009|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|title=MC몽 발굴한 꼬마래퍼 비아이(B.I) 누구?|trans-title=Who is the B.I, little rapper who discovered by MC Mong?|website=Newsen|language=ko|access-date=May 25, 2019|archive-date=August 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807005729/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|title=MC몽 꼬마래퍼 비아이 &quot;삶은 MC몽, 얼굴은 지드래곤 닮고파&quot;|first=Yun-hyuk|last=Lee|work=Newsen|date=August 8, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=January 14, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114142218/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Тэрээр мөн уг дууны клипэнд нь тоглосон бөгөөд ''MC Mong''-ын өөр нэг дуу болох ''&quot;Horror Show&quot;'' дууны клипэнд cameo дүрд тоглосон.&lt;ref&gt;{{Cite AV media|url=https://www.melon.com/video/detail2.htm?mvId=50028207|title=[MV] 호러쇼 (Feat. 강호동, Whale)|publisher=M.A. Wild Dog|via=[[Melon (online music service)|Melon]]|date=October 6, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|time=03:10|archive-date=January 26, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230126234855/https://www.melon.com/video/detail2.htm?mvId=50028207|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Улмаар 15 настайдаа 2011 оны 1 сард [[YG Entertainment]]-д бэлтгэгчээр орсон.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|title='믹스앤매치' 비바이·바비, 과거 연습생 시절 공개 '카리스마 어디로?'… 여심 자극하는 '풋풋함'|first=Na-ra|last=Kim|work=News Inside|date=October 31, 2014|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=November 12, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221112163814/http://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>0v24i3rvxkbcwk42evaxc4em00mot58</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797835</id>
      <parentid>797834</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:21:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797835</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10503" sha1="1w7bt4b4t2qaxs8xbblqjyfbd6w4s5n" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=Naver|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=Rolling Stone India|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=NME|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=NME|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=Korea JoongAng Daily|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Бага нас==
Kim Han-bin нь 1996 оны 10 сарын 22нд Өмнөд Солонгосын [[Чонань]] хотод төрсөн.&lt;ref&gt;{{Cite|url=https://www.youtube.com/watch?v=OlS5b068gE0&amp;t=127s|title=B.I Answers the Web's Most Searched Questions|subject=B.I|date=October 22, 2021|access-date=January 26, 2023|work=Wired|via=[[YouTube]]|time=02:07|quote=When is B.I birthday? 1996, October 22nd.|archive-date=December 25, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221225174043/https://www.youtube.com/watch?v=OlS5b068gE0&amp;t=127s|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite interview |url=https://www.cntraveler.com/video/watch/going-places-everything-that-makes-bi-proud-to-be-korean |title=Everything That Makes B.I (비아이) Proud to Be Korean |subject=B.I |date=February 9, 2024 |access-date=February 11, 2024 |work=[[Condé Nast Traveler]] |time=00:12 |quote=In my case, I was born in Cheonan, lived in Ilsan for a few years, went to the U.S. around the age of three, and lived there for about four years. |archive-date=February 24, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240224143055/https://www.cntraveler.com/video/watch/going-places-everything-that-makes-bi-proud-to-be-korean |url-status=live }}&lt;/ref&gt; 

2009 онд 13 насандаа ''MC Mong'' репперын ''&quot;Indian Boy&quot;'' дуунд хамтарч, ''MC Mong''-ыг дагалдан анх удаа хөгжмийн нэвтрүүлгүүд дээр амьд үзүүлбэрээ үзүүлж, ''&quot;You Hee-yeol' Sketchbook&quot;'' телевизийн шоунд оролцож байжээ.&lt;ref name=&quot;indianboy&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=Hye-jin|date=July 27, 2009|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|title=MC몽 발굴한 꼬마래퍼 비아이(B.I) 누구?|trans-title=Who is the B.I, little rapper who discovered by MC Mong?|website=Newsen|language=ko|access-date=May 25, 2019|archive-date=August 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807005729/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|title=MC몽 꼬마래퍼 비아이 &quot;삶은 MC몽, 얼굴은 지드래곤 닮고파&quot;|first=Yun-hyuk|last=Lee|work=Newsen|date=August 8, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=January 14, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114142218/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Тэрээр мөн уг дууны клипэнд нь тоглосон бөгөөд ''MC Mong''-ын өөр нэг дуу болох ''&quot;Horror Show&quot;'' дууны клипэнд cameo дүрд тоглосон.&lt;ref&gt;{{Cite AV media|url=https://www.melon.com/video/detail2.htm?mvId=50028207|title=[MV] 호러쇼 (Feat. 강호동, Whale)|publisher=M.A. Wild Dog|via=[[Melon (online music service)|Melon]]|date=October 6, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|time=03:10|archive-date=January 26, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230126234855/https://www.melon.com/video/detail2.htm?mvId=50028207|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Улмаар 15 настайдаа 2011 оны 1 сард [[YG Entertainment]]-д бэлтгэгчээр орсон.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|title='믹스앤매치' 비바이·바비, 과거 연습생 시절 공개 '카리스마 어디로?'… 여심 자극하는 '풋풋함'|first=Na-ra|last=Kim|work=News Inside|date=October 31, 2014|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=November 12, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221112163814/http://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>1w7bt4b4t2qaxs8xbblqjyfbd6w4s5n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797836</id>
      <parentid>797835</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:22:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9412" sha1="moel7u1kmtwgevvo5uyv705sm9s0mz2" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=Naver|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=Rolling Stone India|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=NME|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=NME|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=Korea JoongAng Daily|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Бага нас==
Kim Han-bin нь 1996 оны 10 сарын 22нд Өмнөд Солонгосын [[Чонань]] хотод төрсөн. 2009 онд 13 насандаа ''MC Mong'' репперын ''&quot;Indian Boy&quot;'' дуунд хамтарч, ''MC Mong''-ыг дагалдан анх удаа хөгжмийн нэвтрүүлгүүд дээр амьд үзүүлбэрээ үзүүлж, ''&quot;You Hee-yeol' Sketchbook&quot;'' телевизийн шоунд оролцож байжээ.&lt;ref name=&quot;indianboy&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=Hye-jin|date=July 27, 2009|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|title=MC몽 발굴한 꼬마래퍼 비아이(B.I) 누구?|trans-title=Who is the B.I, little rapper who discovered by MC Mong?|website=Newsen|language=ko|access-date=May 25, 2019|archive-date=August 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807005729/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|title=MC몽 꼬마래퍼 비아이 &quot;삶은 MC몽, 얼굴은 지드래곤 닮고파&quot;|first=Yun-hyuk|last=Lee|work=Newsen|date=August 8, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=January 14, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114142218/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Тэрээр мөн уг дууны клипэнд нь тоглосон бөгөөд ''MC Mong''-ын өөр нэг дуу болох ''&quot;Horror Show&quot;'' дууны клипэнд cameo дүрд тоглосон.&lt;ref&gt;{{Cite AV media|url=https://www.melon.com/video/detail2.htm?mvId=50028207|title=[MV] 호러쇼 (Feat. 강호동, Whale)|publisher=M.A. Wild Dog|via=[[Melon (online music service)|Melon]]|date=October 6, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|time=03:10|archive-date=January 26, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230126234855/https://www.melon.com/video/detail2.htm?mvId=50028207|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Улмаар 15 настайдаа 2011 оны 1 сард [[YG Entertainment]]-д бэлтгэгчээр орсон.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|title='믹스앤매치' 비바이·바비, 과거 연습생 시절 공개 '카리스마 어디로?'… 여심 자극하는 '풋풋함'|first=Na-ra|last=Kim|work=News Inside|date=October 31, 2014|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=November 12, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221112163814/http://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>moel7u1kmtwgevvo5uyv705sm9s0mz2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797837</id>
      <parentid>797836</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Y2K Kim</username>
        <id>43222</id>
      </contributor>
      <origin>797837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8984" sha1="okscvyfc5yjo2yd8i008qvdm3jfzzrs" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| name                = B.I
| image               = 20221210 B.I All Day Show in Seoul Crop.jpg
| image_size          = 
| caption             = 2022 оны 12 сард
| birth_name          = Kim Han-bin&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈
| native_name         = 
| native_name_lang    = 
| alias               = B.I&lt;br&gt;[[Солонгосоор|Сол:]]비아이
| Born                = {{birth date|1996|10|22}}&lt;br&gt;(28 настай)
| Origin              = [[Чонань]], [[Өмнөд Чүнчон]], [[Өмнөд Солонгос]]
| occupation          = [[реппер]]&lt;br&gt;[[дуучин]]&lt;br&gt;дууны үг зохиогч&lt;br&gt;продюсер&lt;br&gt;бүжигчин
| background          = solo_singer
| website             = {{URL|https://www.131online.net/bi|албан ёсны сайт}}
| instrument          = 
| genre               = К-поп&lt;br&gt;хип-хоп&lt;br&gt;R&amp;B&lt;br&gt;EDM
| associated_acts     = 
| past_member_of      = 
| years_active        = 2013-2019 ([[iKon]])&lt;br&gt;2021-одоо
| label               = [[YG Entertainment]]&lt;br&gt;131
}}

'''Kim Han-bin''' ([[Солонгосоор|Сол:]] 김한빈) нь '''B.I''' хэмээх тайзны нэрээрээ олонд танигдсан, [[Өмнөд Солонгос]]ын [[реппер]], [[дуучин]], ая зохиогч, хөгжмийн продюсер, бүжигчин юм. Тэрээр 2015 оны 9 сард [[YG Entertainment]]-ын дор [[iKon]] хөвгүүдийн хамтлагийн ахлагчаар дэбютээ хийсэн. 2019 оны 6 сарын 12нд тэрээр хар тамхины хэрэгт холбогдож, улмаар хамтлагаасаа гарсан юм. Тэрээр хамтлагтаа байхдаа хөгжмийн найруулга тал дээр хамтлагийнхаа ихэнх дууг продюсерлэж, дуу зохиоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан билээ.&lt;ref name=&quot;komca&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|title=Songs Registered Under B.I (10006031)|publisher=Korea Music Copyright Association|language=ko|access-date=April 25, 2022|archive-date=January 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220110033229/https://www.komca.or.kr/srch2/srch_01_popup_mem_right.jsp?S_MB_CD=10006031|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[iKon]] хамтлагийн хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Return&quot;'' цомгийн ''&quot;Love Scenario&quot;'' дууны үгийг хамтран бичиж, аяыг нь зохиож, продюсерлэсэн тэрээр 2018 оны ''Melon Music Awards''-аас ''&quot;Songwriter of the Year&quot;'' (Оны шилдэг ая зохиогч) хэмээх нэр хүндтэй шагналыг хүртсэн юм. 

2021 оны эхээр өөрийн үүсгэн байгуулсан '''131''' хэмээх лэйбел дор бие даасан уран бүтээлчээр дэбютээ хийж, ''&quot;Midnight Blue (Love Streaming)&quot;'' сингл цомог болон ''&quot;Waterfall&quot;'' студийн бүрэн хэмжээний цомгоороо дэбютээ хийсэн.&lt;ref name=&quot;mksmidnightblue&quot;&gt;{{cite news|last=Son|first=Jin-ah|url=https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|title=비아이 &quot;면죄부 아닌 자숙의 방향성&quot;…오늘(19일) 기부 앨범 발매|date=March 19, 2021|work=Maeil Business Newspaper|access-date=February 2, 2023|language=ko|via=Naver|archive-date=July 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210717090906/https://n.news.naver.com/entertain/article/410/0000770452|url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rsindiawaterfall&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chakraborty|first=Riddhi|url=https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|title=B.I Takes A Confident Step Forward With 'Illa Illa'|date=June 1, 2021|magazine=Rolling Stone India|access-date=February 2, 2023|archive-date=December 3, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221203205243/https://rollingstoneindia.com/b-i-takes-a-confident-step-forward-with-illa-illa/|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Түүний хоёр дахь студийн цомог ''&quot;Cosmos&quot;''-ын эхний хагас нь 2021 оны 11 сард цацагджээ.&lt;ref name=&quot;NME1_cosmos&quot;&gt;{{cite magazine|last=Chin|first=Carmen|url=https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|title=B.I is lovesick in dreamy music video for 'Cosmos'|date=November 11, 2021|magazine=NME|access-date=November 15, 2021|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160644/https://www.nme.com/news/music/b-i-cosmos-half-album-music-video-3092843|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2022 онд ''&quot;Love or Loved&quot;'' төслөө эхлүүлэн 5 сард ''&quot;BTBT&quot;'' дуугаа гаргаж,&lt;ref name=&quot;btbtsinglelist&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|title=비아이, 선공개 싱글 'BTBT' 발매→글로벌 앨범 프로젝트 'L.O.L' 시작|website=Single List|last=Yong|first=Won-joong|date=May 13, 2022|access-date=February 17, 2022|language=ko|archive-date=May 13, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220513060842/http://www.slist.kr/news/articleView.html?idxno=353793|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 11 сард нь ''&quot;Love or Loved Part.1&quot;'' хэмээх EP цомгоо гаргасан.&lt;ref&gt;{{cite magazine|first=Gladys|last=Yeo|date=November 18, 2022|title=Watch the enthralling music video for B.I's newest single, 'Keep Me Up'|url=https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|magazine=NME|access-date=November 18, 2022|archive-date=February 2, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230202160642/https://www.nme.com/news/music/bi-comeback-love-or-loved-pt-1-ep-release-date-details-3317694|url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2023 оны 6 сарын 1нд хоёр дахь студийн цомгоо ''&quot;To Die For&quot;'' нэртэйгээр гаргажээ.&lt;ref name=&quot;todieforjoongang&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=So-yeon|title=B.I's latest album 'To Die For' is ode to his passion and repentance|url=https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|access-date=June 1, 2023|publisher=Korea JoongAng Daily|date=June 1, 2023|archive-date=June 1, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230601152642/https://koreajoongangdaily.joins.com/2023/06/01/entertainment/kpop/BI-BI-iKON/20230601193820070.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==Бага нас==
Kim Han-bin нь 1996 оны 10 сарын 22нд Өмнөд Солонгосын [[Чонань]] хотод төрсөн. 2009 онд 13 насандаа ''MC Mong'' репперын ''&quot;Indian Boy&quot;'' дуунд хамтарч, ''MC Mong''-ыг дагалдан анх удаа хөгжмийн нэвтрүүлгүүд дээр амьд үзүүлбэрээ үзүүлж, ''&quot;You Hee-yeol' Sketchbook&quot;'' телевизийн шоунд оролцож байжээ.&lt;ref name=&quot;indianboy&quot;&gt;{{cite news|last=Yoon|first=Hye-jin|date=July 27, 2009|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|title=MC몽 발굴한 꼬마래퍼 비아이(B.I) 누구?|trans-title=Who is the B.I, little rapper who discovered by MC Mong?|website=Newsen|language=ko|access-date=May 25, 2019|archive-date=August 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807005729/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200907270917381002|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|title=MC몽 꼬마래퍼 비아이 &quot;삶은 MC몽, 얼굴은 지드래곤 닮고파&quot;|first=Yun-hyuk|last=Lee|work=Newsen|date=August 8, 2009|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=January 14, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114142218/https://www.newsen.com/news_view.php?uid=200908080940511001|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Тэрээр мөн уг дууны клипэнд нь тоглосон бөгөөд ''MC Mong''-ын өөр нэг дуу болох ''&quot;Horror Show&quot;'' дууны клипэнд cameo дүрд тоглосон. Улмаар 15 настайдаа 2011 оны 1 сард [[YG Entertainment]]-д бэлтгэгчээр орсон.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|title='믹스앤매치' 비바이·바비, 과거 연습생 시절 공개 '카리스마 어디로?'… 여심 자극하는 '풋풋함'|first=Na-ra|last=Kim|work=News Inside|date=October 31, 2014|access-date=January 26, 2023|language=ko|archive-date=November 12, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221112163814/http://www.newsinside.kr/news/articleView.html?idxno=274881|url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын дуучин]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]</text>
      <sha1>okscvyfc5yjo2yd8i008qvdm3jfzzrs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мишель Соньи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137422</id>
    <revision>
      <id>797795</id>
      <timestamp>2024-11-19T12:24:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MIKHEIL</username>
        <id>18542</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Michel Sogny b.jpg|thumb|250px|Мишель Соньи]] '''Мишель Соньи''' ({{lang-fr|Michel Sogny}}, 1947 оны 11 сарын 21) нь [[Унгар]] гаралтай [[Франц|Францын]] төгөлдөр хуурч, хөгжмийн зохиолч, зохиолч юм. Тэрээр төгөлдөр хуур заах шинэ арга барилыг боловсруулсан.&lt;ref&gt;Valérie Sasportas (23 April 2010). [http://www....&quot;</comment>
      <origin>797795</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6519" sha1="60ui79da9i2citjdwp3yaeyw13litvq" xml:space="preserve">[[Файл:Michel Sogny b.jpg|thumb|250px|Мишель Соньи]]
'''Мишель Соньи''' ({{lang-fr|Michel Sogny}}, 1947 оны 11 сарын 21) нь [[Унгар]] гаралтай [[Франц|Францын]] төгөлдөр хуурч, хөгжмийн зохиолч, зохиолч юм. Тэрээр төгөлдөр хуур заах шинэ арга барилыг боловсруулсан.&lt;ref&gt;Valérie Sasportas (23 April 2010). [http://www.lefigaro.fr/livres/2010/04/22/03005-20100422ARTFIG00623-michel-sogny-la-musique-sans-soupir-.php «&amp;nbsp;Michel Sogny, La musique sans soupirs&amp;nbsp;»]. ''[[Le Figaro]]''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Radio Classique (December 2015). [http://www.radioclassique.fr/actu-classique/dossiers/dossiers-detail/lart-et-la-methode-de-michel-sogny.html &quot;L’art et la Méthode de Michel Sogny&quot;].&lt;/ref&gt; Түүний арга нь төгөлдөр хуурыг хүүхэд насанд сураагүй бол эзэмшихэд хэцүү гэж үздэг байсан ч насны хязгааргүйгээр олон сурагчдад энэ хөгжмийг сурах боломжийг олгосон юм.&lt;ref&gt;«&amp;nbsp;L'histoire d'une adulte prodige&amp;nbsp;», Piano n°19, 2005–2006.&lt;/ref&gt;

==Намтар==
Мишель Соньи Парисын Хөгжмийн Ердийн Сургууль (École Normale de Musique de Paris)-д суралцаж, Жюль Жантил болон Ивонн Деспортесийн удирдлаган дор төгөлдөр хуурын суралцсан. Тэрээр сэтгэл судлалын магистр, утга зохиолын бакалавр, мөн 1974 онд Сорбонны их сургуульд Владимир Жанкелевичийн удирдлаган дор философийн докторын зэрэг хамгаалсан.&lt;ref&gt;''Le Processus de l'esprit créateur chez Liszt'' {{SUDOC|040853942}}&lt;/ref&gt; Мишель Соньи нь SOS Talents сангийн үүсгэн байгуулагч юм.

Валери Жискар д'Эстэн болон Франц Листийн гуч охин Бландин Оливье де Прево нартай хамтран Соньи нь Францын Франц Лист Нийгэмлэгийн үүсгэн байгуулагчдын нэг байв.&lt;ref&gt;Association française Franz Liszt 1972 », Documentation Association Franz Liszt,‎ octobre 1972&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Une Association Franz Liszt|work=[[Le Figaro]]|date=16 October 1973|page=29|url=https://www.flickr.com/photos/60784876@N06/49472640182/in/dateposted-public}}&lt;/ref&gt;

==Мишель Соньигийн төгөлдөр хуурын арга==
Соньигийн аргачлалыг түүний Парис болон Женев дэх сургуулиудад заадаг. 1974 оноос хойш 20,000 гаруй сурагч Соньигийн аргаар төгөлдөр хуур тоглохыг эзэмшсэн байна.&lt;ref&gt;{{cite news |first=Thierry |last=Hillériteau|title=Les antiques accords de Michel Sogny|work=[[Le Figaro]]|date=2 May 2014|url=http://www.lefigaro.fr/mon-figaro/2014/05/02/10001-20140502ARTFIG00286-les-antiques-accords-de-michel-sogny.php}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=L'HUMANISTEDE LA MUSIQUE|date=18 May 2017|url=https://studylibfr.com/doc/5076546/de-la-musique---%C3%A9ditions-michel-de-maule}}&lt;/ref&gt;

Энэхүү арга нь хоёр үндсэн хэсгээс бүрддэг: Жижиг дасгалуудаас бүрдсэн сургалтын бүтээл – Пролегомен.&lt;ref&gt;François Lancel, &quot;En avant la musique&quot;, ''Le Parisien'',‎ mai 1981&lt;/ref&gt; Пролегомен нь хөгжмийн симфони болон дууны мэдрэмжийг хөгжүүлдэг.&lt;ref&gt;Stephan Friedrich, ''&quot;L'Art et la Méthode&quot;, Classica L'Express&quot;'',‎ décembre 2015, p. 4&lt;/ref&gt; Хоёр дахь чиглэл нь этюдийн мөчлөгөөс бүрддэг бөгөөд гарын хөдөлгөөн, байрлал зэрэг техникийн ур чадварыг хөгжүүлэхэд анхаардаг.&lt;ref&gt;Georges Hilleret, &quot;Le bonheur de jouer Bach après quelques mois de pratique&quot;, Télé 7 Jours,‎ 26 mai 1984&lt;/ref&gt;

Соньигийн нэг сурагч болох Францын хэлний профессор Мишель Парис нь насанд хүрсэн үедээ төгөлдөр хуур сурж эхэлсэн.&lt;ref&gt;Stephan Friedrich, ''&quot;Michèle Paris – L'adulte prodige&quot;'', Classica L'Express,‎ décembre 2014, p. 9&lt;/ref&gt; Соньигийн 4 жилийн аргачлалын сургалтыг дүүргэсний дараа 30 настайдаа Соёлын яамны ивээл дор Шанз-Элизе театрт бие даан тоглолт хийжээ.&lt;ref&gt;Edgar Schneider, ''&quot;Jours de France&quot;'', Le Carnet de la Semaine,‎ 3 mai 1980&lt;/ref&gt;

Мишель Соньигийн өөр нэгэн амжилттай сурагч нь Клодин Зевако бөгөөд тэрээр 1983, 1984 онуудад Шанз-Элизе театрт тоглолт хийсэн байна.&lt;ref&gt;&quot;En Bref- Récital à la Fondation Cziffra&quot;, ''Le Monde'',‎ 26 mai 1984&lt;/ref&gt;

1981 онд Сенат Соёлын сайд Жак Лангтай Мишель Соньигийн аргачлалыг Франц даяар нэвтрүүлэх асуудлыг албан ёсоор хэлэлцсэн байна.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Enseignement de la musique : extension du centre Michel Sogny – Sénat|url=https://www.flickr.com/photos/60784876@N06/25294925464}}&lt;/ref&gt;

== Цахим холбоос ==
* [http://www.michelsogny.ch/ Michel Sogny Official Website]
* [https://www.lefigaro.fr/musique/michel-sogny-l-art-de-la-resilience-20220605 Michel Sogny, l’art de la résilience] [[Le Figaro]]
* [http://www.academie-michel-sogny.ch Michel Sogny Academy]
* [http://www.michelsogny.com Michel Sogny Personal Website]
* [http://www.sos-talents.ch SOS Talents Foundation]
* [https://web.archive.org/web/20150822211931/http://www.artchipel.net/fr/compositeur/sogny-michel/ Works at Artchipel]
* [https://www.laflutedepan.com/recherche?Effiltre=1&amp;Effiltre2=0&amp;tri=0&amp;page=0001&amp;boutique=&amp;instrument=&amp;style=&amp;motcle=michel+sogny laflutedepan.com]

== Зүүлтийн тайлбар ==
{{Reflist}}

{{DEFAULTSORT:Соньи, Мишель}}
[[Ангилал:1947 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Францын хөгжмийн зохиолч]]</text>
      <sha1>60ui79da9i2citjdwp3yaeyw13litvq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үл мэдэгдэх нисдэг биет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137423</id>
    <revision>
      <id>797811</id>
      <timestamp>2024-11-20T02:00:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.91.227</ip>
      </contributor>
      <comment>chat gpt shinee 2 hamtraw</comment>
      <origin>797811</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2527" sha1="jj8ok62qndswvci5s6kt0mouctqfmyg" xml:space="preserve">Үл мэдэгдэх нисдэг биет (UFO) гэдэг нь хүний ойлголтоос давсан, танигдаагүй, аливаа нэг шалтгаанаар гадаад орчинд үзэгдэж байгаа нисдэг обьектуудыг хэлнэ. Эдгээр биетүүдийн тухай ярихдаа ихэвчлэн дараах ойлголтуудыг дурдаж болно:&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Abidin |first=Zainal |last2=Tayo |first2=Yanti |last3=. |first3=Mayasari |date=2018-08-24 |title=Fanaticism of a Korean Boy Band, “Shinee” as Perceived by  K-Popers “Shinee World Indonesia” in Karawang Regency |url=http://dx.doi.org/10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |journal=International Journal of Engineering &amp;amp; Technology |volume=7 |issue=3.30 |pages=74 |doi=10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |issn=2227-524X}}&lt;/ref&gt;

# '''Гарсан мэдээгүй явдлууд''': Дэлхийн өнцөг булан бүрт хүмүүс UFO-тай холбоотой явдлуудыг мэдээлсэн байдаг. Эдгээр явдлууд нь ихэвчлэн хачирхалтай хэлбэр, хурд, хөдөлгөөнөөр ялгагддаг.
# '''Шинжлэх ухааны судалгаа''': Шинжлэх ухаанчид UFO-гийн талаар олон судалгаа хийсэн ч, ихэнх нь тэдгээрийг таних боломжтой хосгүй объектууд, байгаль орчны үзэгдлүүд, эсвэл хүний хийн буултууд гэж тайлбарласан.
# '''Нисэхийн болон агаарын сонирхол''': Нисдэг биетүүдийн талаархи олон мэдээнүүд нь агаарын хүчин зүйлс, нисэхийн туршлага, дрон, хиймэл дагуул зэрэгтэй холбоотой байж болохыг харуулж байна.
# '''Улс төрийн болон соёлын нөлөө''': UFO-гийн сэдэв нь олон кино, ном, телевизийн шоу, хэмээн нийгэмд өргөнөөр тархсан байдаг. Энэ нь хүмүүстийн сонирхлыг татаж, олон зүйлсийг эргэлзээнд оруулдаг.

Тиймээс UFO гэдэг нь үл мэдэгдэх, танигдаагүй нисдэг биетүүдийг хэлдэг ч, эдгээрийн ард олон янзын шалтгаан, тайлбар байж болзошгүй</text>
      <sha1>jj8ok62qndswvci5s6kt0mouctqfmyg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797817</id>
      <parentid>797811</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:42:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797817</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2716" sha1="sp29es2a3vi5taomn0l24n6lo60iwyk" xml:space="preserve">'''Үл Мэдэгдэх Нисдэг Биет''' ([[Англи хэл|англи]]: '''U'''nidentified '''F'''lying '''O'''bject, '''UFO''') гэдэг нь хүний ойлголтоос давсан, танигдаагүй, аливаа нэг шалтгаанаар гадаад орчинд үзэгдэж байгаа нисдэг обьектуудыг хэлнэ. Эдгээр биетүүдийн тухай ярихдаа ихэвчлэн дараах ойлголтуудыг дурдаж болно:&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Abidin |first=Zainal |last2=Tayo |first2=Yanti |last3=. |first3=Mayasari |date=2018-08-24 |title=Fanaticism of a Korean Boy Band, “Shinee” as Perceived by  K-Popers “Shinee World Indonesia” in Karawang Regency |url=http://dx.doi.org/10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |journal=International Journal of Engineering &amp;amp; Technology |volume=7 |issue=3.30 |pages=74 |doi=10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |issn=2227-524X}}&lt;/ref&gt;

# '''Гарсан мэдээгүй явдлууд''': Дэлхийн өнцөг булан бүрт хүмүүс UFO-тай холбоотой явдлуудыг мэдээлсэн байдаг. Эдгээр явдлууд нь ихэвчлэн хачирхалтай хэлбэр, хурд, хөдөлгөөнөөр ялгагддаг.
# '''Шинжлэх ухааны судалгаа''': Шинжлэх ухаанчид UFO-гийн талаар олон судалгаа хийсэн ч, ихэнх нь тэдгээрийг таних боломжтой хосгүй объектууд, байгаль орчны үзэгдлүүд, эсвэл хүний хийн буултууд гэж тайлбарласан.
# '''Нисэхийн болон агаарын сонирхол''': Нисдэг биетүүдийн талаархи олон мэдээнүүд нь агаарын хүчин зүйлс, нисэхийн туршлага, дрон, хиймэл дагуул зэрэгтэй холбоотой байж болохыг харуулж байна.
# '''Улс төрийн болон соёлын нөлөө''': UFO-гийн сэдэв нь олон кино, ном, телевизийн шоу, хэмээн нийгэмд өргөнөөр тархсан байдаг. Энэ нь хүмүүстийн сонирхлыг татаж, олон зүйлсийг эргэлзээнд оруулдаг.

Тиймээс UFO гэдэг нь үл мэдэгдэх, танигдаагүй нисдэг биетүүдийг хэлдэг ч, эдгээрийн ард олон янзын шалтгаан, тайлбар байж болзошгүй.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Үл Мэдэгдэх Нисдэг Биет]]</text>
      <sha1>sp29es2a3vi5taomn0l24n6lo60iwyk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797818</id>
      <parentid>797817</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:44:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797818</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2761" sha1="1u0uebcx34paub0q9gqlm9ox9snoduo" xml:space="preserve">'''Үл Мэдэгдэх Нисдэг Биет''' ([[Англи хэл|англи]]: '''U'''nidentified '''F'''lying '''O'''bject, '''UFO''') гэдэг нь хүний ойлголтоос давсан, танигдаагүй, аливаа нэг шалтгаанаар гадаад орчинд үзэгдэж байгаа нисдэг обьектуудыг хэлнэ. Эдгээр биетүүдийн тухай ярихдаа ихэвчлэн дараах ойлголтуудыг дурдаж болно:&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Abidin |first=Zainal |last2=Tayo |first2=Yanti |last3=. |first3=Mayasari |date=2018-08-24 |title=Fanaticism of a Korean Boy Band, “Shinee” as Perceived by  K-Popers “Shinee World Indonesia” in Karawang Regency |url=http://dx.doi.org/10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |journal=International Journal of Engineering &amp;amp; Technology |volume=7 |issue=3.30 |pages=74 |doi=10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |issn=2227-524X}}&lt;/ref&gt;

# '''Гарсан мэдээгүй явдлууд''': Дэлхийн өнцөг булан бүрт хүмүүс UFO-тай холбоотой явдлуудыг мэдээлсэн байдаг. Эдгээр явдлууд нь ихэвчлэн хачирхалтай хэлбэр, хурд, хөдөлгөөнөөр ялгагддаг.
# '''Шинжлэх ухааны судалгаа''': Шинжлэх ухаанчид UFO-гийн талаар олон судалгаа хийсэн ч, ихэнх нь тэдгээрийг таних боломжтой хосгүй объектууд, байгаль орчны үзэгдлүүд, эсвэл хүний хийн буултууд гэж тайлбарласан.
# '''Нисэхийн болон агаарын сонирхол''': Нисдэг биетүүдийн талаархи олон мэдээнүүд нь агаарын хүчин зүйлс, нисэхийн туршлага, дрон, хиймэл дагуул зэрэгтэй холбоотой байж болохыг харуулж байна.
# '''Улс төрийн болон соёлын нөлөө''': UFO-гийн сэдэв нь олон кино, ном, телевизийн шоу, хэмээн нийгэмд өргөнөөр тархсан байдаг. Энэ нь хүмүүстийн сонирхлыг татаж, олон зүйлсийг эргэлзээнд оруулдаг.

Тиймээс UFO гэдэг нь үл мэдэгдэх, танигдаагүй нисдэг биетүүдийг хэлдэг ч, эдгээрийн ард олон янзын шалтгаан, тайлбар байж болзошгүй.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Үл Мэдэгдэх Нисдэг Биет]]
[[Ангилал:Сансрын хөлөг]]</text>
      <sha1>1u0uebcx34paub0q9gqlm9ox9snoduo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797819</id>
      <parentid>797818</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:47:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797819</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2818" sha1="08maycntsei4jkvqo7qx70h4lhbiel9" xml:space="preserve">[[Файл:Supposed UFO, Passaic, New Jersey.jpg|thumb]]
'''Үл Мэдэгдэх Нисдэг Биет''' ([[Англи хэл|англи]]: '''U'''nidentified '''F'''lying '''O'''bject, '''UFO''') гэдэг нь хүний ойлголтоос давсан, танигдаагүй, аливаа нэг шалтгаанаар гадаад орчинд үзэгдэж байгаа нисдэг обьектуудыг хэлнэ. Эдгээр биетүүдийн тухай ярихдаа ихэвчлэн дараах ойлголтуудыг дурдаж болно:&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Abidin |first=Zainal |last2=Tayo |first2=Yanti |last3=. |first3=Mayasari |date=2018-08-24 |title=Fanaticism of a Korean Boy Band, “Shinee” as Perceived by  K-Popers “Shinee World Indonesia” in Karawang Regency |url=http://dx.doi.org/10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |journal=International Journal of Engineering &amp;amp; Technology |volume=7 |issue=3.30 |pages=74 |doi=10.14419/ijet.v7i3.30.18159 |issn=2227-524X}}&lt;/ref&gt;

# '''Гарсан мэдээгүй явдлууд''': Дэлхийн өнцөг булан бүрт хүмүүс UFO-тай холбоотой явдлуудыг мэдээлсэн байдаг. Эдгээр явдлууд нь ихэвчлэн хачирхалтай хэлбэр, хурд, хөдөлгөөнөөр ялгагддаг.
# '''Шинжлэх ухааны судалгаа''': Шинжлэх ухаанчид UFO-гийн талаар олон судалгаа хийсэн ч, ихэнх нь тэдгээрийг таних боломжтой хосгүй объектууд, байгаль орчны үзэгдлүүд, эсвэл хүний хийн буултууд гэж тайлбарласан.
# '''Нисэхийн болон агаарын сонирхол''': Нисдэг биетүүдийн талаархи олон мэдээнүүд нь агаарын хүчин зүйлс, нисэхийн туршлага, дрон, хиймэл дагуул зэрэгтэй холбоотой байж болохыг харуулж байна.
# '''Улс төрийн болон соёлын нөлөө''': UFO-гийн сэдэв нь олон кино, ном, телевизийн шоу, хэмээн нийгэмд өргөнөөр тархсан байдаг. Энэ нь хүмүүстийн сонирхлыг татаж, олон зүйлсийг эргэлзээнд оруулдаг.

Тиймээс UFO гэдэг нь үл мэдэгдэх, танигдаагүй нисдэг биетүүдийг хэлдэг ч, эдгээрийн ард олон янзын шалтгаан, тайлбар байж болзошгүй.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Үл Мэдэгдэх Нисдэг Биет]]
[[Ангилал:Сансрын хөлөг]]</text>
      <sha1>08maycntsei4jkvqo7qx70h4lhbiel9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Харанхуй хад</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137424</id>
    <revision>
      <id>797812</id>
      <timestamp>2024-11-20T02:09:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.168.35.61</ip>
      </contributor>
      <comment>Харанхуйн хад</comment>
      <origin>797812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="4fvszkpi8ezer218m9xo1ncm8g36hi4" xml:space="preserve">Харанхуйн хад</text>
      <sha1>4fvszkpi8ezer218m9xo1ncm8g36hi4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797815</id>
      <parentid>797812</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:34:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>797815</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="hb5tt067zqe0wzr52tbm0uzwg1997v4" xml:space="preserve">{{Delete}}

Харанхуйн хад</text>
      <sha1>hb5tt067zqe0wzr52tbm0uzwg1997v4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ОХУ-ын Тээврийн яам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137425</id>
    <revision>
      <id>797814</id>
      <timestamp>2024-11-20T03:26:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Фасад здания Минтранса РФ.jpg|thumb|ОХУ-ын Тээврийн яам]] '''ОХУ-ын Тээврийн яам''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Министерство транспорта Российской Федерации, Минтранс'') -Оросын иргэний нисэх, далай (далайн боомтыг оруулаад), дотоод усан зам, төмөр зам болон автомашин...&quot;</comment>
      <origin>797814</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1365" sha1="oh6te2g9d77pd11hseba37iaujzo4os" xml:space="preserve">[[Файл:Фасад здания Минтранса РФ.jpg|thumb|ОХУ-ын Тээврийн яам]]
'''ОХУ-ын Тээврийн яам''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Министерство транспорта Российской Федерации, Минтранс'') -Оросын иргэний нисэх, далай (далайн боомтыг оруулаад), дотоод усан зам, төмөр зам болон автомашин чиглэлээр төрийн бодлого, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсруулах, тээврийн үйлчилгээ эрхлэх чиг үүргийг гүйцэтгэн зохицуулалт хийдэг Холбооны гүйцэтгэх засаглалын байгууллага юм. 

== Гүйцэтгэх засаглалын харьяа байгууллагууд ==

* Холбооны тээврийн хяналтын алба (Ространснадзор).
* Холбооны Агаарын тээврийн агентлаг (Росавиация).
* Холбооны Авто замын агентлаг (Росавтодор).
* Холбооны Төмөр замын тээврийн агентлаг (Росжелдор).
* Холбооны Далайн болон голын тээврийн агентлаг (Росморречфлот).</text>
      <sha1>oh6te2g9d77pd11hseba37iaujzo4os</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юлиан Семёнов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137426</id>
    <revision>
      <id>797830</id>
      <timestamp>2024-11-20T04:55:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Юлиан Семенов.jpg|thumb|Юлиан Семёнов]] '''Юлиан Семёнов''' (орос. ''Юлиа́н Семёнович Семёнов,'' жинхэнэ овог нь ''Ляндрес''; 1931 оны 10-р сарын 8-нд [[Москва]] хотод төрсөн—1993 оны 9-р сарын 15-нд [[Москва|Москвад]] нас барсан) —зөвлөлтийн болон оросын зохиолч, кино зох...&quot;</comment>
      <origin>797830</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3890" sha1="tqfnuui1wozhbj11lvrztfkmf360ssi" xml:space="preserve">[[Файл:Юлиан Семенов.jpg|thumb|Юлиан Семёнов]]
'''Юлиан Семёнов''' (орос. ''Юлиа́н Семёнович Семёнов,'' жинхэнэ овог нь ''Ляндрес''; 1931 оны 10-р сарын 8-нд [[Москва]] хотод төрсөн—1993 оны 9-р сарын 15-нд [[Москва|Москвад]] нас барсан) —зөвлөлтийн болон оросын зохиолч, кино зохиолч, багш, сэтгүүлч. Зөвлөлт Оросын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн (1982), Зөвлөлтийн сэтгүүл зүйд &quot;Эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн&quot; салбарыг үүсгэгчдийн нэг. 

== Намтар ==
Аугаа эх орны дайны эхэн үед түүнийг эхийнх нь хамт Саратов мужийн Энгельс хот рүү нүүлгэн шилжүүлжээ.

1948 онд Москвагийн Дорно дахины судлалын дээд сургуульд орсон. Суралцах хугацаандаа тэрээр [[Евгений Примаков|Евгений Примаковтой]] ойр найзууд байсан. 1952 оны 4-р сарын 29-нд эцгийг нь баривчилсны дараа түүнийг төгсөх ангиас нь хөөж комсомолоос халжээ. Гэсэн хэдий ч Сталиныг нас барж, эцгийг нь сулласны дараа түүнийг сургуульд нь сэргээсэн байна. 1954 онд Москвагийн Дорно дахины судлалын дээд сургуулийн Ойрхи Дорнодын ангийг төгссөн.

Дараа нь тэрээр Москвагийн Улсын Их Сургуульд пушту хэл зааж, нэгэн зэрэг тэндээ түүхийн тэнхимд суралцжээ.

1955 оноос хойш тэрээр сэтгүүлзүйн салбарт хүчээ сорьж эхэлсэн: &quot;Огонёк&quot;, &quot;Правда&quot;, &quot;Литературная газета&quot;, &quot;Комсомольская правда&quot;, &quot;Смена&quot; зэрэг сэтгүүлд өгүүллүүд бичиж нийтлэгдсэн байна. 1960-1970 онд дээрх хэвлэлийн (Франц, Испани, Герман, Куба, Япон, АНУ, Латин Америк) сурвалжлагчаар гадаадад нэлээд ажилласан. ЗХУ-ын Улсын телевиз, радиогийн сурвалжлагч Валентин Запеваловын хэлснээр 1970-аад оны сүүлч, 1980-аад оны эхээр Семёнов Германы нийслэл Бонн хотод &quot;Литературная газета&quot; сонины өөрийн сурвалжлагчаар хэдэн жил ажилласан байна. 1962-1967 онд тэрээр Москва сэтгүүлийн редакцийн зөвлөлийн гишүүн байсан.

Бүтээлч амьдралынхаа туршид Ю.Семёнов голдуу уран бүтээл дээрээ тулгуурлан кино зохиол бичдэг байв. Зохиолчийн бүрэн хэмжээний кино зураглалд 20 гаруй кино орсон, тэдгээрийн зарим алдартай нь: &quot;хошууч Вихрь&quot; (1967), &quot;Хаврын арван долоон учрал&quot; (1973), &quot;Петровка, 38&quot; (1980), &quot;ТАСС&quot; мэдэгдэж байна” (1984), “Сөргөлдөөн” (1985).

1990 оны 5-р сарын 20-нд цус харвасны дараа Ю.Семёнов хэвтэрт орсон тул ажилдаа эргэж орох боломжгүй болжээ. Тэрээр 1993 оны 9-р сарын 15-нд 62 насандаа нас барсан байна.</text>
      <sha1>tqfnuui1wozhbj11lvrztfkmf360ssi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Увшийн Доёд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137427</id>
    <revision>
      <id>797839</id>
      <timestamp>2024-11-20T06:44:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас нээлээ</comment>
      <origin>797839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3453" sha1="0uef2keifjykt7y5yzo2872hd37wete" xml:space="preserve">Увшийн Доёд Монгол Улсын Гавьяат багш, МУИС-ын хүндэт профессор, Математикч, математикийн багш

'''Намтар'''

Увш (эмэг эх) Сүндийн (аав) Доёд нь Дорноговь аймгийн Агаруут сумын (одоогийн Хатанбулаг сум, Сулин-Хээр орчим) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрж, багадаа аав ээжийн гар дээр мал маллаж өсжээ. Агаруут сумын танхим 1940 онд нээгдэхэд 2 жил сураад бага сургууль байгуулагдахад элсэн сурч, 1943 оны хавар төгссөн. Хөвсгөл сумын дунд сургуулийн 5-7 дугаар ангид суралцаж (1945-1947 он), Сайншанд суманд 8-10 дугаар ангид (1948-1951 он), МУИС-ын Физик математикийн факультетад суралцаж (1951-1955 он), математикийн мэргэжлээр суралцсан.

'''Ажил хөдөлмөр'''

* Өвөрхангай аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* Багшийн Дээд сургуульд математикийн багш (1956-1981 он)
* МУИС-д математикийн багш (1982-1991 он)

МУИС-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

'''Гавьяа шагнал'''

Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилтан, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  Алтан гадас (1996 он), Гавьяат багш (2008 он) цол хүртээжээ.

'''Бүтээл туурвил'''

Математикийн шинжлэх ухаан, Аналитик геометр, сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

'''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос)

* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн, Эх бэлтгэсэн Т.Баяртөгс, Д.Нямсүрэн, Д.Анхтуяа, Л.Бурмаа, Т.Цэвээнгэрэл 
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ “'''Доёд багшийн ухаан: Сургах ба Сургахуй'''”, УБ 2015
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ, Д.Содоо, “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018</text>
      <sha1>0uef2keifjykt7y5yzo2872hd37wete</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797841</id>
      <parentid>797839</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T07:14:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <comment>Зураг оруулав</comment>
      <origin>797841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3564" sha1="q9gdsbe6ibhvkd1dyqmw7l92kpsi2it" xml:space="preserve">Увшийн Доёд Монгол Улсын Гавьяат багш, МУИС-ын хүндэт профессор, Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
Увш (эмэг эх) Сүндийн (аав) Доёд нь Дорноговь аймгийн Агаруут сумын (одоогийн Хатанбулаг сум, Сулин-Хээр орчим) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрж, багадаа аав ээжийн гар дээр мал маллаж өсжээ. Агаруут сумын танхим 1940 онд нээгдэхэд 2 жил сураад бага сургууль байгуулагдахад элсэн сурч, 1943 оны хавар төгссөн. Хөвсгөл сумын дунд сургуулийн 5-7 дугаар ангид суралцаж (1945-1947 он), Сайншанд суманд 8-10 дугаар ангид (1948-1951 он), МУИС-ын Физик математикийн факультетад суралцаж (1951-1955 он), математикийн мэргэжлээр суралцсан.

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* Өвөрхангай аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* Багшийн Дээд сургуульд математикийн багш (1956-1981 он)
* МУИС-д математикийн багш (1982-1991 он)

МУИС-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилтан, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  Алтан гадас (1996 он), Гавьяат багш (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээл туурвил''' ==
Математикийн шинжлэх ухаан, Аналитик геометр, сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн, Эх бэлтгэсэн Т.Баяртөгс, Д.Нямсүрэн, Д.Анхтуяа, Л.Бурмаа, Т.Цэвээнгэрэл 
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ “'''Доёд багшийн ухаан: Сургах ба Сургахуй'''”, УБ 2015
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ, Д.Содоо, “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018</text>
      <sha1>q9gdsbe6ibhvkd1dyqmw7l92kpsi2it</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797842</id>
      <parentid>797841</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T07:42:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <origin>797842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3564" sha1="0cl3va2logcurcfbux24qm5jdyo5dg0" xml:space="preserve">Увшийн Доёд Монгол Улсын Гавьяат багш, МУИС-ын хүндэт профессор, Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Увш (эмэг эх) Сүндийн (аав) Доёд нь Дорноговь аймгийн Агаруут сумын (одоогийн Хатанбулаг сум, Сулин-Хээр орчим) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрж, багадаа аав ээжийн гар дээр мал маллаж өсжээ. Агаруут сумын танхим 1940 онд нээгдэхэд 2 жил сураад бага сургууль байгуулагдахад элсэн сурч, 1943 оны хавар төгссөн. Хөвсгөл сумын дунд сургуулийн 5-7 дугаар ангид суралцаж (1945-1947 он), Сайншанд суманд 8-10 дугаар ангид (1948-1951 он), МУИС-ын Физик математикийн факультетад суралцаж (1951-1955 он), математикийн мэргэжлээр суралцсан.

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* Өвөрхангай аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* Багшийн Дээд сургуульд математикийн багш (1956-1981 он)
* МУИС-д математикийн багш (1982-1991 он)

МУИС-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилтан, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  Алтан гадас (1996 он), Гавьяат багш (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээл туурвил''' ==
Математикийн шинжлэх ухаан, Аналитик геометр, сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн, Эх бэлтгэсэн Т.Баяртөгс, Д.Нямсүрэн, Д.Анхтуяа, Л.Бурмаа, Т.Цэвээнгэрэл 
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ “'''Доёд багшийн ухаан: Сургах ба Сургахуй'''”, УБ 2015
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ, Д.Содоо, “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018</text>
      <sha1>0cl3va2logcurcfbux24qm5jdyo5dg0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797844</id>
      <parentid>797842</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T07:55:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <comment>Холбоос үүсгэв</comment>
      <origin>797844</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3771" sha1="reckdfcvih103bdm9muczbwavm45t6g" xml:space="preserve">Увшийн Доёд Монгол Улсын Гавьяат багш, [https://num.edu.mn/ МУИС-]ын хүндэт профессор, Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Увш (эмэг эх) Сүндийн (аав) Доёд нь [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн Агаруут сумын (одоогийн [[Хатанбулаг сум]], Сулин-Хээр орчим) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрж, багадаа аав ээжийн гар дээр мал маллаж өсжээ. Агаруут сумын танхим 1940 онд нээгдэхэд 2 жил сураад бага сургууль байгуулагдахад элсэн сурч, 1943 оны хавар төгссөн. Хөвсгөл сумын дунд сургуулийн 5-7 дугаар ангид суралцаж (1945-1947 он), Сайншанд суманд 8-10 дугаар ангид (1948-1951 он), [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС-]]&lt;nowiki/&gt;ын Физик математикийн факультетад суралцаж (1951-1955 он), математикийн мэргэжлээр суралцсан.

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* [[Өвөрхангай аймаг|Өвөрхангай]] аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* Багшийн Дээд сургуульд математикийн багш (1956-1981 он)
* МУИС-д математикийн багш (1982-1991 он)

МУИС-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилтан, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  Алтан гадас (1996 он), [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]] (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээл туурвил''' ==
Математикийн шинжлэх ухаан, Аналитик геометр, сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн, Эх бэлтгэсэн Т.Баяртөгс, Д.Нямсүрэн, Д.Анхтуяа, Л.Бурмаа, Т.Цэвээнгэрэл 
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ “'''Доёд багшийн ухаан: Сургах ба Сургахуй'''”, УБ 2015
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ, Д.Содоо, “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018</text>
      <sha1>reckdfcvih103bdm9muczbwavm45t6g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797845</id>
      <parentid>797844</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:01:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <comment>Холбоосууд хийв</comment>
      <origin>797845</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3889" sha1="ehmpp73e71urzoyf5q3vzyoln0uopwc" xml:space="preserve">'''Увшийн Доёд''' Монгол Улсын [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]], [https://num.edu.mn/ МУИС-]ын [[хүндэт профессор]], Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Увш (эмэг эх) Сүндийн (аав) Доёд нь [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн Агаруут сумын (одоогийн [[Хатанбулаг сум]], Сулин-Хээр орчим) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрж, багадаа аав ээжийн гар дээр мал маллаж өсжээ. Агаруут сумын танхим 1940 онд нээгдэхэд 2 жил сураад бага сургууль байгуулагдахад элсэн сурч, 1943 оны хавар төгссөн. Хөвсгөл сумын дунд сургуулийн 5-7 дугаар ангид суралцаж (1945-1947 он), Сайншанд суманд 8-10 дугаар ангид (1948-1951 он), [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС-]]&lt;nowiki/&gt;ын Физик математикийн факультетад суралцаж (1951-1955 он), математикийн мэргэжлээр суралцсан.

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* [[Өвөрхангай аймаг|Өвөрхангай]] аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* Багшийн Дээд сургуульд математикийн багш (1956-1981 он)
* [[МУИС]]-д математикийн багш (1982-1991 он)

МУИС-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  [[Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилта]]&lt;nowiki/&gt;н, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  [[Алтан гадас одон|Алтан гадас]] (1996 он), [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]] (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээл туурвил''' ==
Математикийн шинжлэх ухаан, [[Аналитик геометр]], сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн, Эх бэлтгэсэн Т.Баяртөгс, Д.Нямсүрэн, Д.Анхтуяа, Л.Бурмаа, Т.Цэвээнгэрэл 
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ “'''Доёд багшийн ухаан: Сургах ба Сургахуй'''”, УБ 2015
* Эмхэтгэгч: Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Редактор У.Доёд, Г.Жаргал, Зураг чимэглэл Н.Сэлэнгэ, Д.Содоо, “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018</text>
      <sha1>ehmpp73e71urzoyf5q3vzyoln0uopwc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797853</id>
      <parentid>797845</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T11:45:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <comment>Нэмэлт оруулсан</comment>
      <origin>797853</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4046" sha1="i43krdhepxrf5yhbrri0q0260szu64y" xml:space="preserve">'''Увшийн Доёд''' Монгол Улсын [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]], [https://num.edu.mn/ МУИС-]ын [[хүндэт профессор]], Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Увшийн Доёд нь [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн [[Хатанбулаг сум]]&lt;nowiki/&gt;ын (тухай үед Агаруут сум) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрсөн. Математикийн шинжлэх ухаан, Аналитик геометр, сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, олон гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

Математикийн улсын 54 дүгээр олимпиадыг У.Доёдын нэрэмжит болгож, Дорноговь аймагт 2018 онд хийсэн. Түүний хүүхдүүд “Доёд сан”-г байгуулж, математикийн сургалтыг хөгжүүлэх үйлсэд хувь нэмрээ оруулж байна. 

== '''Боловсрол''' ==

* Агаруут сумын танхим, бага сургууль (1940-1944 он), Хөвсгөл сумын дунд сургуульд (1945-1947 он), Сайншанд сумын сургуульд (1948-1951 он) тус тус суралцсан 
* МУИС-ын Физик математикийн факультетад (1951-1955 он) математикийн мэргэжлээр суралцаж, багш, судлаач болсон
* ОХУ-ын Москвагийн их сургуульд Сурган хүмүүжүүлэх ухааны сэтгэл зүйгээр (1968, 1981, 1987 он) мэргэжил дээшлүүлсэн
* “Суралцагчдын онолын сэтгэхүйг судлагдахууны тогтолцоогоор хөгжүүлэх” сэдвээр судалгаа хийсэн. 

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* [[Өвөрхангай аймаг|Өвөрхангай]] аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* [[МУИС|МУБИС]]-д математикийн багш (1956-1981 он)
* [[МУИС]]-д математикийн багш (1982-1991 он)
* [[МУИС]]-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг 1991 онд үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  [[Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилта]]&lt;nowiki/&gt;н, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  [[Алтан гадас одон|Алтан гадас]] (1996 он), [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]] (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн
* У.Доёд “'''Доёд багшийн ухаан: Сурах ба сургахуй'''”, УБ 2015, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Г.Жаргал 
* У.Доёд “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Г.Жаргал</text>
      <sha1>i43krdhepxrf5yhbrri0q0260szu64y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797854</id>
      <parentid>797853</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T11:50:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <comment>Холбоос хийв</comment>
      <origin>797854</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" sha1="lzksk4ygaawbu11mp9vaijujoz3uy72" xml:space="preserve">'''Увшийн Доёд''' Монгол Улсын [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]], [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн [[хүндэт профессор]], Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Увшийн Доёд нь [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн [[Хатанбулаг сум]]&lt;nowiki/&gt;ын (тухай үед Агаруут сум) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрсөн. Математикийн шинжлэх ухаан, [[Аналитик геометр]], сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд оюун үнэтэй хувь нэмэр оруулж, олон гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

[[Математикийн улсын 54 дүгээр олимпиадыг]] У.Доёдын нэрэмжит болгож, Дорноговь аймагт 2018 онд хийсэн. Түүний хүүхдүүд “Доёд сан”-г байгуулж, математикийн сургалтыг хөгжүүлэх үйлсэд хувь нэмрээ оруулж байна. 

== '''Боловсрол''' ==

* Агаруут сумын танхим, бага сургууль (1940-1944 он), Хөвсгөл сумын дунд сургуульд (1945-1947 он), Сайншанд сумын сургуульд (1948-1951 он) тус тус суралцсан 
* [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ын Физик математикийн факультетад (1951-1955 он) математикийн мэргэжлээр суралцаж, багш, судлаач болсон
* ОХУ-ын Москвагийн их сургуульд Сурган хүмүүжүүлэх ухааны сэтгэл зүйгээр (1968, 1981, 1987 он) мэргэжил дээшлүүлсэн
* “Суралцагчдын онолын сэтгэхүйг судлагдахууны тогтолцоогоор хөгжүүлэх” сэдвээр судалгаа хийсэн. 

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* [[Өвөрхангай аймаг|Өвөрхангай]] аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* [[МУИС|МУБИС]]-д математикийн багш (1956-1981 он)
* [[МУИС]]-д математикийн багш (1982-1991 он)
* [[МУИС]]-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг 1991 онд үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  [[Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилта]]&lt;nowiki/&gt;н, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  [[Алтан гадас одон|Алтан гадас]] (1996 он), [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]] (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн
* У.Доёд “'''Доёд багшийн ухаан: Сурах ба сургахуй'''”, УБ 2015, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Г.Жаргал 
* У.Доёд “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Г.Жаргал</text>
      <sha1>lzksk4ygaawbu11mp9vaijujoz3uy72</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>797855</id>
      <parentid>797854</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T11:56:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Selenge10n</username>
        <id>88150</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>797855</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4125" sha1="01hox7fogltsxc5maqoiku7s41p7mrh" xml:space="preserve">'''Увшийн Доёд''' Монгол Улсын [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]], [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн [[хүндэт профессор]], Математикч, математикийн багш

== '''Намтар''' ==
[[Файл:Увшийн Доёд багш.jpg|thumb|210x210px|Увшийн Доёд]]
Увшийн Доёд нь [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн [[Хатанбулаг сум]]&lt;nowiki/&gt;ын (тухай үед Агаруут сум) Гүний бууц хэмээх нутагт 1929.10.01-нд төрсөн. Математикийн шинжлэх ухаан, [[Аналитик геометр]], сургалтын арга зүй, дидактикийг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж, олон гарын авлага, ном бүтээл туурвисан, боловсролын салбарт үе үеийн олон багш бэлтгэсэн, тэргүүлэгч нэр хүндтэй эрдэмтэн байв.

[[Математикийн улсын 54 дүгээр олимпиадыг]] У.Доёдын нэрэмжит болгож, Дорноговь аймагт 2018 онд хийсэн. Түүний хүүхдүүд “Доёд сан”-г байгуулж, математикийн сургалтыг хөгжүүлэх үйлсэд хувь нэмрээ оруулж байна. 

== '''Боловсрол''' ==

* Агаруут сумын танхим, бага сургууль (1940-1944 он), Хөвсгөл сумын дунд сургуульд (1945-1947 он), Сайншанд сумын сургуульд (1948-1951 он) тус тус суралцсан 
* [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ын Физик математикийн факультетад (1951-1955 он) математикийн мэргэжлээр суралцаж, багш, судлаач болсон
* ОХУ-ын Москвагийн их сургуульд Сурган хүмүүжүүлэх ухааны сэтгэл зүйгээр (1968, 1981, 1987 он) мэргэжил дээшлүүлсэн
* “Суралцагчдын онолын сэтгэхүйг судлагдахууны тогтолцоогоор хөгжүүлэх” сэдвээр судалгаа хийсэн. 

== '''Ажил хөдөлмөр''' ==
* [[Өвөрхангай аймаг|Өвөрхангай]] аймгийн дунд сургуульд багш (1955 он) 
* Боловсролын хүрээлэнд мэргэжилтэн (1956 он)
* [[МУИС|МУБИС]]-д математикийн багш (1956-1981 он)
* [[МУИС]]-д математикийн багш (1982-1991 он)
* [[МУИС]]-ын сургалтын арга зүйн судалгаа баг, Мэргэжлийн дидактик сургалт судалгааны төвийг 1991 онд үүсгэн байгуулж, өргөжүүлэн хөгжүүлсэн.

== '''Гавьяа шагнал''' ==
Шинжлэх ухаан, боловсролын салбарт оруулсан хувь нэмрийг үнэлж,  [[Ардын гэгээрлийн тэрүүний ажилта]]&lt;nowiki/&gt;н, Ардын хувьсгалын 40, 50, 60 жилийн ойн медаль,  [[Алтан гадас одон|Алтан гадас]] (1996 он), [[Монгол улсын гавьяат багш|Гавьяат багш]] (2008 он) цол хүртээжээ.

== '''Бүтээлийн жагсаалт''' (2015 оноос) ==
* У.Доёд “'''Аналитик геометр'''”, УБ, 2018, 2-р хэвлэл, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Нямсүрэн
* У.Доёд “'''Доёд багшийн ухаан: Сурах ба сургахуй'''”, УБ 2015, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Г.Жаргал 
* У.Доёд “'''Их говийн эгэлгүй хүү'''”, УБ 2018, Редактор Ц.Далайжамц, Д.Эрдэнэчимэг, Г.Жаргал</text>
      <sha1>01hox7fogltsxc5maqoiku7s41p7mrh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Location map/data/Comoros</title>
    <ns>828</ns>
    <id>137428</id>
    <redirect title="Module:Location map/data/Коморос" />
    <revision>
      <id>797850</id>
      <timestamp>2024-11-20T09:08:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Enkhsaihan2005 moved page [[Module:Location map/data/Comoros]] to [[Module:Location map/data/Коморос]]</comment>
      <origin>797850</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="58" sha1="6chruo33fgjnr6wz67jf06j3yofrh3r" xml:space="preserve">return require [[Module:Location map/data/Коморос]]</text>
      <sha1>6chruo33fgjnr6wz67jf06j3yofrh3r</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>