Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.44.0-wmf.3 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 945 317360 317280 2024-11-15T04:40:28Z Sapp0512 19770 317360 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Taljana<br />''Repubblica Italiana'' |isem_komuni = Italja |stampa_bandiera = Flag of Italy.svg |stampa_emblema = Italy-Emblem.svg |stampa_mappa = EU-Italy.svg |deskrizzjoni_mappa = Lokazzjoni tal-Italja (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Italja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Italja |ħolqa_demografija = Demografija Italja |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Il Canto degli italiani|Il Canto degli Italiani]]''</small><br /><center>[[Stampa:Inno di Mameli instrumental.ogg|The national anthem of Italy]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Taljana|Taljan]] |gruppi_etniċi = ara [[#Demografija|Demografija]] |kapitali = [[Ruma]] |latd=41 |latm=54 |latNS=N |lonġd=12 |lonġm=29 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Ruma]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Italja|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Italja|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Sergio Mattarella]] |isem_kap2 = [[Giorgia Meloni]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957² |poż_erja = 71 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 301,338 |erja_mi_kw = 116,346 |perċentwal_ilma = 2.4 |ċensiment_popolazzjoni = 60,681,514 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |poż_ċensiment_popolazzjoni = 23 |densità_popolazzjoni_km2 = 201.2 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 521.2 |poż_densità_popolazzjoni = 61 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2010 |PGD_PSX = $1.828 triljun<ref name=autogenerated1 >{{Ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=27&pr1.y=19|titlu=International Monetary Fund: Italy}}</ref> |poż_PGD_PSX = 10 |PGD_PSX_per_capita = $30,165<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_PSX_per_capita = 30 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = |poż_IŻU = |kategorija_IŻU = |tip_sovranità = [[Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = Unifikazzjoni |data_stabbilit1 = 17 ta' Marzu, 1861 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]])¹ |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.it]]³ |kodiċi_telefoniku = 39 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $2.245 triljun<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali = 8 |PGD_nominali_per_capita = $37,046<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali_per_capita = 24 |noti = ¹ Qabel l-1999: [[Lira Taljana]]<br />²Membru fundatur.³ Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]] |leġislatura=[[Parlament tar-Repubblika Taljana]]}} L-'''Italja''', uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-[[Ewropa]]. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal [[Franza]], l-[[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Awstrija]], u s-[[Slovenja]] tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' [[peniżola]], dan għax din il-parti hija mdawra mill-[[Baħar Mediterran]]. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' [[Sqallija]], il-gżira ta' [[Sardinja]] u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma [[San Marino]] u l-belt tal-[[Vatikan]]. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. [[Ruma]] hija l-ikbar belt u l-[[belt kapitali]] tal-Italja. == Storja == [[Stampa:San Gimignano 05.jpg|thumb|left|Torrijiet ta' San Gimignano fit-Toskana]] [[Stampa:William Callow, Corso Sant' Anastasia with the Palazzo Maffei in Verona, 1855, NGA 163356.jpg|thumb|left|Triq Verona f'nofs is-seklu 19]] Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx [[stat]] unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-[[Awstrija]], [[Franza]] u [[Spanja]]). F'nofs is-seklu 19, il-[[Konti ta' Cavour]] kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-[[Lombardia]] u fil-[[Veneto]] biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-[[Piemonte]] sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar. Fl-1860, [[Giuseppe Garibaldi]] rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-[[Renju tal-Italja]].<ref name="Encarta">{{Ċita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|titlu=MSN Learning & Research - Italy|data=2003-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-03-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20031203115355/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|arkivju-data=2003-12-03|url-status=dead}}</ref> [[Vittorio Emanuele II]] sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-[[Lazio]] u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-[[Papa]] li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-[[Kristjaneżmu]] għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija. Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-[[Papa]]. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte. L-Italja ħadet sehem f[[l-Ewwel Gwerra Dinjija]] bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-[[Russja]] kontra l-[[Poteri Ċentrali]]. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' [[Caporetto]], it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' ''Venezia Tridentina'' (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija. Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt [[Benito Mussolini]], il-mexxej tal-[[Faxxiżmu]] fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u [[dittatur]], u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-[[lingwa Taljana|Taljan]]. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż [[Adolf Hitler]], u daħal miegħu fit-[[Tieni Gwerra Dinjija]]. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-[[Ġermanja]] u l-[[Ġappun]] kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran. Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, [[Badoglio]] ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' [[Salò]], imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' [[Savoia]] u adotta gvern repubblikan. [[Stampa:Map Region of Piemonte.svg|thumb|Ir-reġjun ta' Piemonte]] [[Stampa:Lodner von der Kleinweißen gesehen - HPIM3962.jpg|thumb|left|100px|Blat Alpini tal-Lvant]] [[Stampa:Val dUltimo - Ultental (4724017376).jpg|thumb|left|100px|Wied Ulten]] [[Stampa:HochgallFromN.JPG|left|100px|Hochgall fil-Grupp Rieserferner]] [[Stampa:Santa Crusc da Pescol.jpg|thumb|left|100px|Val Badia, ħdejn il-belt ta' Badia]] [[Stampa:Pragser Wildsee Seekofel von Bucht.jpg|thumb|left|100px|Lag Braie jew Pragser Wildsee]] [[Stampa:Latemarspitze Karersee.JPG|thumb|left|100px|Grupp ta 'siġar taż-żnuber u l-arżnu fil-foresta ta' Latemar]] Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali ([[Istria]] u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-[[NATO]] u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja. == Ġeografija == L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-[[Alpi]].<ref>[http://www.blurtit.com/q714533.html] ''Alps are the border between Italy and other countries''</ref> [[Mont Blanc]] (''Monte Bianco'' bit-Taljan jew ''il-Muntanja l-Bajda'' bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1940971.stm] ippubblikata minn BBC News</ref> Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-[[Appennini]] li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar. Il-belt kapitali tal-Italja hija [[Ruma]]. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, [[Firenze]], [[Napli]], u [[Venezja]]. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma [[Sqallija]] u [[Sardinja]],<ref name="Encarta" /><ref>[http://www.worldislandinfo.com/LARGESTV1.html] ''Biggest Islands in the World''</ref> li jintlaħqu bil-vapur jew bl-[[ajruplan]].<ref name=Encarta /> Ix-xmara [[Po]] hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja.<ref>[http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0205/feature6/index.html] ''National Geographic'', Eria Zwingle</ref> Ix-xmara [[Tevere]] tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-[[Lag ta' Garda]], il-[[Lag ta' Como]], il-[[Lag Maggiore]] u l-[[Lag Iseo]].<ref>[http://www.guardian.co.uk/travel/2005/mar/19/italy.guardiansaturdaytravelsection]''The Guardian'' 19 ta' Marzu 2005, The lake show, Philip Watson</ref> Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-[[turiżmu|turisti]] minn madwar id-dinja kollha.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3896487.stm] BBC News</ref> It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2496923.stm] BBC News</ref> Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma [[San Marino]], li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-[[Vatikan]], li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma. Total tal-fruntieri tal-Italja: 1,836.4 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Awstrija 404 km; Franza 476 km; Santa Sede (Belt tal-Vatikan) 3.4 km; San Marino 37 km; Slovenja 218 km; Isvizzera 698 km. == Nies u kultura == [[Stampa:Isola del Liri. Panorama.jpg|[[Isola del Liri]], [[Wied il-Latini]]|daqsminuri|300px]]Il-[[popolazzjoni]] tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ.<ref>[http://flagcounter.com/factbook/it] ''Flag Counter: Italy''</ref> Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma<ref>[http://www.routard.com/guide/rome/1823/carte_d_identite.htm] ''Rome's Population''</ref> u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'[[Milan]].<ref>[http://www.aboutmilan.com/the-city-of-milan.html] ''Milan's Population''</ref> Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti. L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ [[Djalett|djaletti]] li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-[[Imperu Ruman|Rumani]] antiki. L-Italja għandha l-aktar [[Sit ta’ Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-[[Ċina]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/] ''List of UNESCO World Heritage''</ref> Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-[[UNESCO]]. Madwar 60 % tax-xogħlijiet ta[[L-Arti|l-arti]] tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-[[inbid]]. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika.<ref>[http://www.reference.com/browse/wiki/Wine_production_by_country] ''Countries by wine Production''</ref> == Ekonomija u trasport == L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-[[Rumanija]], jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111118060920/http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-data=2011-11-18 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=LUR&grp=0&a=&pr.x=16&pr.y=16]</ref> Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż.<ref>[http://www.dailymail.co.uk/debate/article-2058965/Italy-debt-crisis-Rome-burns-Euroland-bridges.html]</ref> In-network ferrovjarju ​​fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa. [[Stampa:Sergio Mattarella Presidente della Repubblica Italiana.jpg|thumb|Il-President tar-Repubblika tal-Italja Sergio Mattarella]] == Politika == Il-Kap tal-Istat huwa [[Sergio Mattarella]], li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn [[Giorgio Napolitano]]. L-ewwel president kien [[Enrico De Nicola]] u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa [[Mario Draghi]]. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-[[Unjoni Ewropea]] u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-[[ewro]] bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-[[lira Taljana]], li kienet bdiet tintuża fl-1861. == Reliġjon == [[Stampa:San Luigi dei Francesi - facciata.jpg|thumb|left|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:San Luigi dei Francesi (Rome) - Interior.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:Altar of St Louis in the Church of St. Louis of France.jpg|thumb|left|Artal ta' San Louis fil-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż ([[Ruma]]), Plautilla Bricci, 1664]] [[Stampa:Pantheon Rom 1 cropped.jpg|thumb|Mibnija fl-126 bħala l-Panteon ta' Agreipa Sa mis-seklu 7 ilha tintuża bħala knisja, bħalissa tirċievi l-isem ta' Bażilika ta' Santa Marija u l-Martri, iżda hija magħrufa informalment bħala Santa Marija Rotunda. Il-pjazza ta' quddiem il-Panteon tissejjaħ piazza della Rotonda u tagħti isimha lil distrett tal-belt.]] {{bar box |title=Reliġjożità fl-Italja |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|90}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|7}} {{bar percent|Misilmin|green|2}} {{bar percent|Oħrajn|purple|1}} }} Ħafna nies fl-Italja huma [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]], iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-[[reliġjon]] tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi<ref>[http://www.corriere.it/Primo_Piano/Cronache/2006/01_Gennaio/17/cattolici.shtml] Corriere della Sera</ref> filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma [[Knisja Ortodossa tal-Lvant|Insara Ortodossi tal-Lvant]]. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega.<ref>[http://www.ortodossia.it/The%20Holy%20Orthodox%20Archdiocese%20of%20Italy%20ed%20Malta.htm] Il-Knisja Ortodossa tal-Italja u Malta</ref> 550,000 huma [[Pentekostaliżmu|Pentekostali]] u [[Evangelikaliżmu|Evangelikali]] (0.8 %), 236,000 [[Xhieda ta' Jehovah]] (0.4 %)<ref>[http://www.cesnur.org/religioni_italia/t/testimoni_geova_02.htm] Center for Studies on New Religions</ref>, 30,000 [[Waldensjani]]<ref>[https://archive.is/20120724023747/http://www.chiesavaldese.org/pages/storia/dove_viviamo.php] Il-Knisja Evanġelika Waldensjana</ref>, 25,000 [[Knisjs Nisranija avventista tas-seba' jum|Avventisti]], 22,000 [[Mormoni]], 20,000 [[Battisti]], sebat elef [[Luterani]], erbat elef [[Metodisti]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080709033652/http://www.oikoumene.org/en/member-churches/regions/europe/italy/evangelical-methodist-church-in-italy.html] World Council of Churches</ref> L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità [[Ġudaiżmu|Lhudija]]. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 [[Iżlam|Musulman]] li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani.<ref>[https://web.archive.org/web/20080516024545/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/europe/italy] UK Foreign and Commonwealth Office</ref> Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf [[Buddiżmu|Buddist]] kif ukoll 70,000 [[Induiżmu|Indù]] fl-Italja. == Reġjuni == L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (''Regione'' bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji. Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa ''awtonomi''. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'[[asterisk]] (*) hawn taħt. [[Stampa:Gondola-Venice-Italy.jpg|thumb|Venezja]] {| class="wikitable sortable" border="1" |- !width="120px"| Reġjun !width="80px"| Belt Kapitali !width="90px"| Erja (km²) !width="80px"| Popolazzjoni |- | [[Abruzzo]] | [[L'Aquila]] | style="text-align:right"|{{nts|10794}} | style="text-align:right"|{{nts|1324000}} |- | [[Valle d'Aosta|V''alle d'Aosta'']]* | [[Aosta]] | style="text-align:right"|{{nts|3263}} | style="text-align:right"|{{nts|126000}} |- | [[Puglia]] | [[Bari]] | style="text-align:right"|{{nts|19362}} | style="text-align:right"|{{nts|4076000}} |- | [[Basilicata]] | [[Potenza]] | style="text-align:right"|{{nts|9992}} | style="text-align:right"|{{nts|591000}} |- | [[Calabria]] | [[Catanzaro]] | style="text-align:right"|{{nts|15080}} | style="text-align:right"|{{nts|2007000}} |- | [[Campania]] | [[Napli]] ''(Napoli)'' | style="text-align:right"|{{nts|13595}} | style="text-align:right"|{{nts|6081000}} |- | [[Emilia-Romagna]] | [[Bolonja]] ''(Bologna)'' | style="text-align:right"|{{nts|22124}} | style="text-align:right"|{{nts|4276000}} |- | [[Friuli-Venezia Giulia]]* | [[Trieste]] | style="text-align:right"|{{nts|7855}} | style="text-align:right"|{{nts|1222000}} |- | [[Lazjo]] ''(Lazio)'' | [[Ruma]] ''(Roma)'' | style="text-align:right"|{{nts|17207}} | style="text-align:right"|{{nts|5561000}} |- | [[Liguria]] | [[Ġenova]] | style="text-align:right"|{{nts|5421}} | style="text-align:right"|{{nts|1610000}} |- | [[Lombardia]] | [[Milan]] | style="text-align:right"|{{nts|23861}} | style="text-align:right"|{{nts|9642000}} |- | [[Marche]] | [[Ancona]] | style="text-align:right"|{{nts|9694}} | style="text-align:right"|{{nts|1553000}} |- | [[Molise]] | [[Campobasso]] | style="text-align:right"|{{nts|4438}} | style="text-align:right"|{{nts|320000}} |- | [[Piemonte]] | [[Torino]] | style="text-align:right"|{{nts|25399}} | style="text-align:right"|{{nts|4401000}} |- | [[Sardinja]] ''(Sardegna)''* | [[Kaljari]] ''(Cagliari)'' | style="text-align:right"|{{nts|24090}} | style="text-align:right"|{{nts|1666000}} |- | [[Sqallija]] ''(Sicilia)''* | [[Palermo]] | style="text-align:right"|{{nts|25708}} | style="text-align:right"|{{nts|5030000}} |- | [[Toscana]] | [[Firenze]] | style="text-align:right"|{{nts|22997}} | style="text-align:right"|{{nts|3677000}} |- | [[Trentino-Alto Adige/Südtirol|Trentino-Alto Adige]]* | [[Trento]] | style="text-align:right"|{{nts|13607}} | style="text-align:right"|{{nts|1007000}} |- | [[Umbria]] | [[Perugia]] | style="text-align:right"|{{nts|8456}} | style="text-align:right"|{{nts|884000}} |- | [[Veneto]] | [[Venezja]] ''(Venezia)'' | style="text-align:right"|{{nts|18391}} | style="text-align:right"|{{nts|4832000}} |} == L-aktar bliet popolati fl-Italja == <gallery> Stampa:Rome Montage 2017.png|Ruma Stampa:Piazza Navona (Rome) at night.jpg|Ruma Stampa:Milan.Proper.Wikipedia.Image.png|Milan Stampa:Napoli-Montaggio.jpg|Napli Stampa:Turin Montage.png|Turin Stampa:Palermo02 flickr.jpg|Palermo Stampa:Collage Genova.jpg|Genoa Stampa:Bologna-SanPetronioPiazzaMaggiore1.jpg|Bologna Stampa:Badia fiorentina, campanile, veduta da, duomo 01.jpg|Firenze Stampa:Collage Bari.jpg|Bari Stampa:Catania panorama.jpg|Catania Stampa:Catania-Etna-Sicilia-Italy-Castielli CC0 HQ1.JPG|Catania Stampa:Aerial picture of Verona.jpg|Verona Stampa:Collage Venezia.jpg|Venezja Stampa:(Venice) Doge's Palace facing the sea.jpg|Venezja Stampa:Messina harbour - aerial view.jpg|Messina Stampa:Panorama padova.jpg|Padova Stampa:Tomba di Antenore.jpg|Padova Stampa:Padova antica.jpg|Padova Stampa:PadovaAnfiteatro1.jpg|Padova Stampa:Donatello, Monumento equestre al Gattamelata 03.JPG|Padova Stampa:Porta Altinate (Padova) jm56450.jpg|Padova Stampa:Clock tower and Lion of St. Mark in Padova - just like the ones in Venice.jpg|Padova Stampa:Bernardo Bellotto, il Canaletto - Capriccio Padovano - WGA01821.jpg|Padova Stampa:Canals in Padua - Ponte delle Torricelle.jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua).jpg|Padova Stampa:Botanical Garden (Orto Botanico), Padua-112029.jpg|Padova Stampa:Palazzo Bo (Padua).jpg|Padova Stampa:Loggia del Consiglio o Loggia della Gran Guardia (Padova).jpg|Padova Stampa:Torre dell'Orologio Padova.jpg|Padova Stampa:La Specola - Padua.jpg|Padova Stampa:Loggia Amulea (Padua).jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua) - Torre degli Anziani.jpg|Padova Stampa:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:Abbazia di Santa Giustina.jpg|Padova Stampa:Duomo (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:(Padua) Chiesa degli Eremitani - Facade.jpg|Padova Stampa:La Cappella degli Scrovegni.JPG|Padova Stampa:San Daniele (Padua) - exterior - Facade.jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Nicolò - Padova.jpg|Padova Stampa:San Canziano (Padua).jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Clemente - Padova.jpg|Padova Stampa:Padoue - Eglise Sainte-Sophie - 01.jpg|Padova Stampa:Villa Contarini 2.jpg|Padova Stampa:Conservatorio de Música "Cesare Pollini".jpg|Padova Stampa:Parma dal Duomo, settembre 2014-1 (15481932581).jpg|Parma Stampa:Dipartimento Matematica Unipr.JPG|Parma Stampa:Parma airport parking.JPG|Parma Stampa:Trieste (28766391880).jpg|Trieste Stampa:Panorama di Brescia SO dalla Via Panoramica.jpg|Brescia Stampa:Panorama di Prato Dal Cupolin degli Ori 9.jpg|Prato Stampa:Prato0003.jpg|Prato Stampa:Ponte girevole.JPG|Tarento Stampa:Colonne Doriche.JPG|Tarento Stampa:Collage of Modena.jpg|Modena Stampa:ReggioCal .jpg|Regio de Calabria Stampa:Reggio emilia piazza san prospero abside duomo.jpg|Reggio Emilia Stampa:San giorgio torre cupola reggio emilia.jpg|Reggio Emilia Stampa:Panorama of Peruggia.jpg|Perugia Stampa:Early Christian Monuments of Ravenna.jpg|Ravenna Stampa:Livorno, veduta aerea 2015.jpg|Livorno Stampa:Cagliari vista mare.jpg|Cagliari Stampa:Rimini Montage.jpg|Rimini Stampa:Foggia, campanile della Cattedrale.jpg|Foggia Stampa:Ferrara. 29.01.2020.jpg|Ferrara Stampa:Panorama of salerno from arechi.jpg|Salerno Stampa:Salerno-PanoramaMazzoDellaSignora.jpg|Salerno Stampa:Vista panoramica latina.jpg|Latina Stampa:Sassari, historic Old Town.jpg|Sassari Stampa:Sassari Panorama.jpg|Sassari Stampa:Sassari piazzad'Italia.JPG|Sassari Stampa:Panorama Sassari 2.png|Sassari Stampa:Panorama di Sassari small.png|Sassari Stampa:Reggia di Monza.jpg|Monza Stampa:Panorama di trento.jpg|Trento Stampa:The Upper City of Bergamo. View from Via al Castello. Italy.jpg|Bergamo Stampa:Colle renazzo pescara 1.jpg|Pescara Stampa:Pescara -la bella addormentata- Porto Turistico 2004 by-RaBoe.jpg|Pescara Stampa:Annunziata Giugliano.jpg|Giugliano de Campania Stampa:Ortigia (SR).jpg|Siracusa Stampa:Main square SAFFI Forli Italy December-2004.jpg|Forlì Stampa:Piazza Saffi al tramonto.JPG|Forlì Stampa:Panorama di Vicenza e la Basilica Palladiana con la Torre Bissara.jpg|Vicenza Stampa:Panorama terni.jpg|Terni Stampa:Bozen Waltherplatz.JPG|Bolzano Stampa:Castel Roncolo - panoramio.jpg|Bolzano Stampa:Bolzano Mareč 1.jpg|Bolzano Stampa:Piazza dei Cavalli Piacenza.JPG|Plasencia Stampa:Novara panorama.jpg|Novara Stampa:AnkonPanorama.jpg|Ancona Stampa:Udine north west2.jpg|Udine Stampa:Andria, monumenti.png|Andría Stampa:Arezzo 01.JPG|Arezzo Stampa:Panorama di Cesena e le sue colline.jpg|Cesena Stampa:Pesaro panorama.jpg|Pésaro Stampa:Collage Lecce.jpg|Lecce Stampa:La Cattedrale di Barletta vista dal castello 2.jpg|Barletta Stampa:Alessandria piazzaduomo.jpg|Alessandria Stampa:Alessandria05.jpg|Alessandria Stampa:Arco di Trionfo di Piazza Matteotti.jpg|Alessandria Stampa:I-AL-Alessandria5.JPG|Alessandria Stampa:Alessandria - Via Bissati.JPG|Alessandria Stampa:La Spezia - L'arsenale.JPG|La Spezia Stampa:La Spezia.jpg|La Spezia Stampa:PistoiaDuomoNotturna.jpg|Pistoia Stampa:Pistoia0002.jpg|Pistoia Stampa:Italy - Pisa.jpg|Pisa Stampa:Italy - Lucca - 2.jpg|Lucca Stampa:Panorama Guidonia Montecelio.jpg|Guidonia Montecelio Stampa:Panoramacatanzaro.jpg|Catanzaro Stampa:Como and its lake.jpg|Como Stampa:Il Sile a Treviso.jpg|Treviso Stampa:Piazza dei Signori e Palazzo dei Trecento.jpg|Treviso Stampa:Lecolonneromane di brindisi.jpg|Brindisi Stampa:Santa Maria 1.jpg|Busto Arsizio Stampa:Torre del greco porto.jpg|Torre del Greco Stampa:Comune grosseto citta.jpg|Grosseto Stampa:Sesto San Giovanni.jpg|Sesto San Giovanni Stampa:Marsala - view from boat.jpg|Marsala Stampa:Mozia01.jpg|Marsala Stampa:388VaresePzaSVittore.jpg|Varese Stampa:Varese Palazzo Estense.jpg|Varese Stampa:Serapeum (Pozzuoli) -2.jpg|Pozzuoli Stampa:Fiumicino 00 (RaBoe).jpg|Fiumicino Stampa:Corigliano Calabro-Vista.jpg|Corigliano Calabro, Corigliano-Rossano Stampa:Rossano-von-süden.jpg|Rossano, Corigliano-Rossano Stampa:Casoria.jpg|Casoria Stampa:Asti Panoramica 3 1.jpg|Asti Stampa:Duomodiasti.jpg|Asti Stampa:Asti0002.jpg|Asti Stampa:Caserta desde Casertavecchia 01.JPG|Caserta Stampa:Cinisello Balsamo, piazza Gramsci VL01.JPG|Cinisello Balsamo Stampa:Aprilia (Lt).JPG|Aprilia Stampa:Carpi (Modena) - 25 aprile 2017 49.jpg|Carpi Stampa:Uno scorcio di Gela.jpg|Gela Stampa:26100 Cremona, Province of Cremona, Italy - panoramio (6).jpg|Cremona Stampa:Museo del Violino.jpg|Cremona Stampa:IT-CR-Cremona042.jpg|Cremona Stampa:Cremona Duomo.jpg|Cremona Stampa:20160807-Pavia-002.jpg|Pavia Stampa:Ragusa Ibla.jpg|Ragusa Stampa:Autodromo aerea poster.jpg|Imola Stampa:Aquila duomo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, Basilica di San Bernardino 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:Emiciclo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila 2007 -Fontana della 99 Cannelle- by-RaBoe-001.jpg|L'Aquila Stampa:Castello 500.JPG|L'Aquila Stampa:L'Aquila - frazione Paganica - chiesa di Santa Maria Assunta.jpg|L'Aquila Stampa:Puglia Altamura1 tango7174.jpg|Altamura Stampa:Quartu sant'elena, parrocchiale di sant'elena, esterno 01.jpg|Quartu Sant'Elena Stampa:PanoramaLamezia.jpg|Lamezia Terme Stampa:Filanda di Forno (Massa).jpg|Massa Stampa:Giugno 25 2020 Potenza (37).jpg|Potenza Stampa:Trapani - Panorama.jpg|Trapani Stampa:Erice-views-bjs-2.jpg|Trapani Stampa:Trapani from erice.jpg|Trapani Stampa:View on Trapani.jpg|Trapani Stampa:Sovra campagne inargentate ed acque.JPG|Trapani Stampa:Trapani - Sicily.jpg|Trapani Stampa:Palazzo dei Papi (Viterbo) 2022.jpg|Viterbo Stampa:Cosenza20231.jpg|Cosenza Stampa:Castellammare di Stabia 3.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castello dalla Strada Panoramica.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:"Cattedrale"e piazza Municipio - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Pozzano 1.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe (1).jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia, cassa armonica (foto di peppe pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Madonna della Libera,Santuario GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Vesuvio GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Monte Faito 1.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia - Monumento ai Caduti.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Municipio Afragola.jpg|Afragola Stampa:Stazione alta velocita, Zaha Hadid, Napoli Afragola.jpg|Afragola Stampa:Vittoria Piazza del Popoplo.jpg|Vittoria Stampa:Vittoria-palazzo-2.JPG|Vittoria Stampa:Vittoria-chiesa-delle-grazie-2.JPG|Vittoria Stampa:Vigevano Piazza Ducale il Duomo.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano Piazza 1.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano03.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano0002.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano01.jpg|Vigevano Stampa:Pomezia panorama dai Castelli Romani.jpg|Pomezia Stampa:Carrara, veduta verso il centro storico, avenza e il mare da via salita sponda 04.jpg|Carrara Stampa:Matera Luglio 2019.jpeg|Matera Stampa:Sassi di Matera aprile06 05.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-31-33.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-04-18.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 14-04-08 2.jpg|Matera Stampa:Matera - Convento di Sant'Agostino.JPG|Matera Stampa:Matera san giovanni.JPG|Matera Stampa:3164San Pietro Caveoso.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-19-13.jpg|Matera Stampa:Castello Tramontano 2 Matera.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 11-08-39.jpg|Matera Stampa:Matera palazzo dell'Annunziata.JPG|Matera Stampa:Crotone Lungomare.jpg|Crotone Stampa:Aerial view of Olbia.jpg|Olbia Stampa:Arco di Augusto Fano illuminato.jpg|Fano Stampa:Italy - Viareggio.jpg|Viareggio Stampa:Caltanissetta Panorama 2018.jpg|Caltanissetta Stampa:Legnano S Magno.jpg|Legnano Stampa:Castello Baronale Acerra.JPG|Acerra Stampa:Acerra aerea.jpg|Acerra Stampa:Acerra vista dall'alto (2).jpg|Acerra Stampa:Cattedrale - vista piazza - Acerra.JPG|Acerra Stampa:Chiesa Suffragio Acerra.JPG|Acerra Stampa:Staz Circum Acerra.jpg|Acerra Stampa:Milite ignoto Acerra.JPG|Acerra Stampa:Savona (260099167).jpeg|Savona Stampa:Savona-IMG 1516.JPG|Savona Stampa:TorrettaLeonPancaldo1SAVONAFeb2006.JPG|Savona Stampa:Fortress Savona01.jpg|Savona Stampa:HDR panoramica Faenza Condominio Naviglio web.jpg|Faenza Stampa:Benevento-collage.jpg|Benevento Stampa:Panorama on Benevento town and its plain.jpg|Benevento Stampa:The Arch of Trajan, Benevento, Italy - 49970424013.jpg|Benevento Stampa:Benevento-Teatro Romano-esterno.jpg|Benevento Stampa:Rocca dei Rettori, Benevento.jpg|Benevento Stampa:Benevento exterior Santa Sofía 08.JPG|Benevento Stampa:Duomo di Benevento, facciata 02.jpg|Benevento Stampa:San Francesco (Benevento) 30.jpg|Benevento Stampa:Basilica di San Bartolomeo Apostolo (Benevento), interno 01.jpg|Benevento Stampa:Mausoleo Ciaurro .jpg|Marano di Napoli Stampa:Molfetta - panorama del porto.JPG|Molfetta Stampa:Panoramica porto.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Palazzo del Borgo.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Piazza Municipio.JPG|Molfetta Stampa:Moncalieri01.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri view.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri castel.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri-Veduta.JPG|Moncalieri Stampa:Agrigento dalla Valle dei Templi.jpg|Agrigento Stampa:Agrigento Panorama der Stadt Agrigent Sizilien Italien Foto 2014 Wolfgang Pehlemann DSC07437.jpg|Agrigento Stampa:Temple of Concordia, Valle dei Templi, Agrigento, SIcily, Italy - panoramio (3).jpg|Agrigento Stampa:Agrigente San Lorenzo.jpg|Agrigento Stampa:Cuneo e Bisalta.jpg|Cúneo Stampa:Foligno 6.jpg|Foligno Stampa:Trani.JPG|Trani Stampa:Trani Cathedral BW 2016-10-14 15-44-23.jpg|Trani Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Trani Stampa:Cattedrale di Manfredonia.jpg|Manfredonia Stampa:Chiesa Carmine 01.jpg|Ceriñola Stampa:Bisceglie porto 7.JPG|Bisceglie Stampa:02 Sienne vue de San Clemente.jpg|Siena Stampa:Tivoli Villa d'Este 2013 0920.JPG|Tivoli Stampa:Canopus vanaf serapium.jpg|Tivoli Stampa:Villa d'Este 01.jpg|Tivoli Stampa:Gallarate.gif|Gallarate Stampa:Modica-panorama.jpg|Módica Stampa:Modica view.jpg|Módica Stampa:Santa Maria del Gesù a Modica.jpg|Módica Stampa:Modica Church.jpg|Módica Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Téramo Stampa:Anfiteatro di Teramo + Duomo.jpg|Téramo Stampa:Santuario Teramo.jpg|Téramo Stampa:Casa del Mutilato Teramo.JPG|Téramo Stampa:LiceoClassicoTeramo.JPG|Téramo Stampa:ChiesaSantoSpirito.JPG|Téramo Stampa:PalazzoCastelli.jpg|Téramo Stampa:Teramo notturna.JPG|Téramo Stampa:Reggia di Portici1.jpg|Portici Stampa:Reggia di Portici - interno.JPG|Portici Stampa:Porto del Granatello.jpg|Portici Stampa:Villa d'Elboeuf 0.JPG|Portici Stampa:Villa Meola a Portici (scaletta).jpg|Portici Stampa:Barques de pêche sur la plage d' Aspra (1).jpg|Bagheria Stampa:Panorama bagheria.jpg|Bagheria Stampa:Campanile del Duomo e Torre dell'Orologio al tramonto.jpg|Avellino Stampa:Montevergine.jpg|Avellino Stampa:Avellino2.JPG|Avellino Stampa:Avellino3.JPG|Avellino Stampa:Chiesa del Santo Rosario.jpg|Avellino Stampa:Abellinum.jpg|Avellino Stampa:Montesilvano, Abruzzo, Italy.jpg|Montesilvano Stampa:Velletri.JPG (cropped).jpg|Velletri Stampa:Cattedralebitonto.JPG|Bitonto Stampa:Panorama of San Remo - panoramio (6).jpg|San Remo Stampa:Flickr - …trialsanderrors - San Remo, travel poster for ENIT, ca. 1920.jpg|San Remo Stampa:Tor caldara.jpg|Anzio Stampa:Pordenone-Palazzo comunale e campanile del Duomo di San Marco.jpg|Pordenone Stampa:Ercolano A view of the Golden Mile.JPG|Erkulanu Stampa:Antigua ciudad de Herculano, Italia, 2023-03-27, DD 04-06 PAN.jpg|Erkulanu Stampa:Forte Michelangelo 2014.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:CivitavecchiaTermeTaurineCalidariumRep1.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:Annunziata aversa.jpg|Aversa Stampa:Panoramica Castello Aragonese.jpg|Aversa Stampa:Campanile duomo di AVERSA.jpg|Aversa Stampa:Facciata Stazione di Aversa.jpg|Aversa Stampa:Timpa di Acireale.jpg|Acireale Stampa:Cava.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Vista di Cava da S. Liberatore.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Facciata del Santuario.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Portici di Cava de' Tirreni.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Tramonto Monte Finestra Cava de'Tirreni.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Badia di Cava.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Abbazia Benedettina 2.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazzale della Badia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da 'La Serra'.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Monte Castello.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Statale, autostrada e ferrovia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da Dupino.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Chiesa della Madonna dell'Olmo.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazza Duomo a Natale.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Palazzo del Vecchio Comune 2007 Scandicci.jpg|Scandicci Stampa:Battipaglia panorama.jpg|Battipaglia Stampa:Ascoli05.jpg|Ascoli Piceno Stampa:Ascoli Piceno.jpg|Ascoli Piceno </gallery> == Bliet famużi oħra fl-Italja == <gallery> Stampa:Theathres of Pompeii.jpg|Pompei Stampa:Otranto dal bastione dei Pelasgi.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 20.jpg|Otranto Stampa:Otranto cathedral martyrs.jpg|Otranto Stampa:Puglia Otranto1 tango7174.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 16.jpg|Otranto Stampa:"Ein Gesamtkunstwerk aus 10 Millionen Mosaiksteinen bedeckt die Bodenflächen der Kathedrale" 01.jpg|Otranto Stampa:Torre Sant'Emiliano (Otranto, LE).JPG|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 19.jpg|Otranto Stampa:View of Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 11-49-21 DxO.jpg|Amalfi Stampa:Shrine of Saint Andrew, Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi-Chiostro del paradiso.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 10-09-21.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi panorama I.jpg|Amalfi Stampa:Montefalcione.JPG|Montefalcione, Avelino Stampa:Montefalcone01.jpg|Montefalcone Appennino, Fermo Stampa:Montefalcone.jpg|Montefalcone di Val Fortore, benevento Stampa:Montefalcone nel sannio panorama.png|Montefalcone nel Sannio, Molise Stampa:Altavilla Irpina (AV), 2017, Torre Normanna. (36945433385).jpg|Altavilla Irpina, Avellino Stampa:CaprigliaIrpina.jpg|Capriglia Irpina, Avellino Stampa:Salza irpina1.jpg|Salza Irpina, Avellino Stampa:Sant'Agata Bolognese - Via Roma e Chiesa Parrocchiale.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Mirabella esposta ad ovest.jpg|Mirabella Eclano Stampa:Aeclanum (Thermae-01).jpg|Aeclanum </gallery> == Referenzi == {{Referenzi|2}} == Ħoloq esterni == {{Wikizzjunarju|Italja}} {{Commonscat}} * [http://www.italia.it/en Sit Uffiċjali Taljan] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Italja| ]] [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1946]] ncpmm6d2cuomrobze6mxadmsjk2s1oe 317361 317360 2024-11-15T04:41:55Z Sapp0512 19770 317361 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Taljana<br />''Repubblica Italiana'' |isem_komuni = Italja |stampa_bandiera = Flag of Italy.svg |stampa_emblema = Italy-Emblem.svg |stampa_mappa = EU-Italy.svg |deskrizzjoni_mappa = Lokazzjoni tal-Italja (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Italja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Italja |ħolqa_demografija = Demografija Italja |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Il Canto degli italiani|Il Canto degli Italiani]]''</small><br /><center>[[Stampa:Inno di Mameli instrumental.ogg|The national anthem of Italy]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Taljana|Taljan]] |gruppi_etniċi = ara [[#Demografija|Demografija]] |kapitali = [[Ruma]] |latd=41 |latm=54 |latNS=N |lonġd=12 |lonġm=29 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Ruma]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Italja|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Italja|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Sergio Mattarella]] |isem_kap2 = [[Giorgia Meloni]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957² |poż_erja = 71 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 301,338 |erja_mi_kw = 116,346 |perċentwal_ilma = 2.4 |ċensiment_popolazzjoni = 60,681,514 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |poż_ċensiment_popolazzjoni = 23 |densità_popolazzjoni_km2 = 201.2 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 521.2 |poż_densità_popolazzjoni = 61 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2010 |PGD_PSX = $1.828 triljun<ref name=autogenerated1 >{{Ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=27&pr1.y=19|titlu=International Monetary Fund: Italy}}</ref> |poż_PGD_PSX = 10 |PGD_PSX_per_capita = $30,165<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_PSX_per_capita = 30 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = |poż_IŻU = |kategorija_IŻU = |tip_sovranità = [[Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = Unifikazzjoni |data_stabbilit1 = 17 ta' Marzu, 1861 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]])¹ |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.it]]³ |kodiċi_telefoniku = 39 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $2.245 triljun<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali = 8 |PGD_nominali_per_capita = $37,046<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali_per_capita = 24 |noti = ¹ Qabel l-1999: [[Lira Taljana]]<br />²Membru fundatur.³ Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]] |leġislatura=[[Parlament tar-Repubblika Taljana]]}} L-'''Italja''', uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-[[Ewropa]]. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal [[Franza]], l-[[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Awstrija]], u s-[[Slovenja]] tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' [[peniżola]], dan għax din il-parti hija mdawra mill-[[Baħar Mediterran]]. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' [[Sqallija]], il-gżira ta' [[Sardinja]] u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma [[San Marino]] u l-belt tal-[[Vatikan]]. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. [[Ruma]] hija l-ikbar belt u l-[[belt kapitali]] tal-Italja. == Storja == [[Stampa:San Gimignano 05.jpg|thumb|left|Torrijiet ta' San Gimignano fit-Toskana]] [[Stampa:William Callow, Corso Sant' Anastasia with the Palazzo Maffei in Verona, 1855, NGA 163356.jpg|thumb|left|Triq Verona f'nofs is-seklu 19]] Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx [[stat]] unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-[[Awstrija]], [[Franza]] u [[Spanja]]). F'nofs is-seklu 19, il-[[Konti ta' Cavour]] kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-[[Lombardia]] u fil-[[Veneto]] biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-[[Piemonte]] sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar. Fl-1860, [[Giuseppe Garibaldi]] rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-[[Renju tal-Italja]].<ref name="Encarta">{{Ċita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|titlu=MSN Learning & Research - Italy|data=2003-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-03-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20031203115355/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|arkivju-data=2003-12-03|url-status=dead}}</ref> [[Vittorio Emanuele II]] sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-[[Lazio]] u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-[[Papa]] li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-[[Kristjaneżmu]] għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija. Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-[[Papa]]. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte. L-Italja ħadet sehem f[[l-Ewwel Gwerra Dinjija]] bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-[[Russja]] kontra l-[[Poteri Ċentrali]]. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' [[Caporetto]], it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' ''Venezia Tridentina'' (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija. Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt [[Benito Mussolini]], il-mexxej tal-[[Faxxiżmu]] fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u [[dittatur]], u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-[[lingwa Taljana|Taljan]]. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż [[Adolf Hitler]], u daħal miegħu fit-[[Tieni Gwerra Dinjija]]. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-[[Ġermanja]] u l-[[Ġappun]] kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran. Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, [[Badoglio]] ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' [[Salò]], imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' [[Savoia]] u adotta gvern repubblikan. [[Stampa:Map Region of Piemonte.svg|thumb|Ir-reġjun ta' Piemonte]] [[Stampa:Lodner von der Kleinweißen gesehen - HPIM3962.jpg|thumb|left|100px|Blat Alpini tal-Lvant]] [[Stampa:Val dUltimo - Ultental (4724017376).jpg|thumb|left|100px|Wied Ulten]] [[Stampa:HochgallFromN.JPG|left|100px|Hochgall fil-Grupp Rieserferner]] [[Stampa:Santa Crusc da Pescol.jpg|thumb|left|100px|Val Badia, ħdejn il-belt ta' Badia]] [[Stampa:Pragser Wildsee Seekofel von Bucht.jpg|thumb|left|100px|Lag Braie jew Pragser Wildsee]] [[Stampa:Latemarspitze Karersee.JPG|thumb|left|100px|Grupp ta 'siġar taż-żnuber u l-arżnu fil-foresta ta' Latemar]] Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali ([[Istria]] u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-[[NATO]] u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja. == Ġeografija == L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-[[Alpi]].<ref>[http://www.blurtit.com/q714533.html] ''Alps are the border between Italy and other countries''</ref> [[Mont Blanc]] (''Monte Bianco'' bit-Taljan jew ''il-Muntanja l-Bajda'' bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1940971.stm] ippubblikata minn BBC News</ref> Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-[[Appennini]] li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar. Il-belt kapitali tal-Italja hija [[Ruma]]. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, [[Firenze]], [[Napli]], u [[Venezja]]. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma [[Sqallija]] u [[Sardinja]],<ref name="Encarta" /><ref>[http://www.worldislandinfo.com/LARGESTV1.html] ''Biggest Islands in the World''</ref> li jintlaħqu bil-vapur jew bl-[[ajruplan]].<ref name=Encarta /> Ix-xmara [[Po]] hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja.<ref>[http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0205/feature6/index.html] ''National Geographic'', Eria Zwingle</ref> Ix-xmara [[Tevere]] tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-[[Lag ta' Garda]], il-[[Lag ta' Como]], il-[[Lag Maggiore]] u l-[[Lag Iseo]].<ref>[http://www.guardian.co.uk/travel/2005/mar/19/italy.guardiansaturdaytravelsection]''The Guardian'' 19 ta' Marzu 2005, The lake show, Philip Watson</ref> Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-[[turiżmu|turisti]] minn madwar id-dinja kollha.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3896487.stm] BBC News</ref> It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2496923.stm] BBC News</ref> Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma [[San Marino]], li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-[[Vatikan]], li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma. Total tal-fruntieri tal-Italja: 1,836.4 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Awstrija 404 km; Franza 476 km; Santa Sede (Belt tal-Vatikan) 3.4 km; San Marino 37 km; Slovenja 218 km; Isvizzera 698 km. == Nies u kultura == [[Stampa:Isola del Liri. Panorama.jpg|[[Isola del Liri]], [[Wied il-Latini]]|daqsminuri|300px]]Il-[[popolazzjoni]] tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ.<ref>[http://flagcounter.com/factbook/it] ''Flag Counter: Italy''</ref> Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma<ref>[http://www.routard.com/guide/rome/1823/carte_d_identite.htm] ''Rome's Population''</ref> u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'[[Milan]].<ref>[http://www.aboutmilan.com/the-city-of-milan.html] ''Milan's Population''</ref> Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti. L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ [[Djalett|djaletti]] li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-[[Imperu Ruman|Rumani]] antiki. L-Italja għandha l-aktar [[Sit ta’ Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-[[Ċina]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/] ''List of UNESCO World Heritage''</ref> Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-[[UNESCO]]. Madwar 60 % tax-xogħlijiet ta[[L-Arti|l-arti]] tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-[[inbid]]. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika.<ref>[http://www.reference.com/browse/wiki/Wine_production_by_country] ''Countries by wine Production''</ref> == Ekonomija u trasport == L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-[[Rumanija]], jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111118060920/http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-data=2011-11-18 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=LUR&grp=0&a=&pr.x=16&pr.y=16]</ref> Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż.<ref>[http://www.dailymail.co.uk/debate/article-2058965/Italy-debt-crisis-Rome-burns-Euroland-bridges.html]</ref> In-network ferrovjarju ​​fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa. [[Stampa:Sergio Mattarella Presidente della Repubblica Italiana.jpg|thumb|Il-President tar-Repubblika tal-Italja Sergio Mattarella]] == Politika == Il-Kap tal-Istat huwa [[Sergio Mattarella]], li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn [[Giorgio Napolitano]]. L-ewwel president kien [[Enrico De Nicola]] u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa [[Mario Draghi]]. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-[[Unjoni Ewropea]] u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-[[ewro]] bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-[[lira Taljana]], li kienet bdiet tintuża fl-1861. == Reliġjon == [[Stampa:San Luigi dei Francesi - facciata.jpg|thumb|left|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:San Luigi dei Francesi (Rome) - Interior.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:Altar of St Louis in the Church of St. Louis of France.jpg|thumb|left|Artal ta' San Louis fil-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż ([[Ruma]]), Plautilla Bricci, 1664]] [[Stampa:Pantheon Rom 1 cropped.jpg|thumb|Mibnija fl-126 bħala l-Panteon ta' Agreipa Sa mis-seklu 7 ilha tintuża bħala knisja, bħalissa tirċievi l-isem ta' Bażilika ta' Santa Marija u l-Martri, iżda hija magħrufa informalment bħala Santa Marija Rotunda. Il-pjazza ta' quddiem il-Panteon tissejjaħ piazza della Rotonda u tagħti isimha lil distrett tal-belt.]] {{bar box |title=Reliġjożità fl-Italja |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|90}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|7}} {{bar percent|Misilmin|green|2}} {{bar percent|Oħrajn|purple|1}} }} Ħafna nies fl-Italja huma [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]], iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-[[reliġjon]] tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi<ref>[http://www.corriere.it/Primo_Piano/Cronache/2006/01_Gennaio/17/cattolici.shtml] Corriere della Sera</ref> filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma [[Knisja Ortodossa tal-Lvant|Insara Ortodossi tal-Lvant]]. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega.<ref>[http://www.ortodossia.it/The%20Holy%20Orthodox%20Archdiocese%20of%20Italy%20ed%20Malta.htm] Il-Knisja Ortodossa tal-Italja u Malta</ref> 550,000 huma [[Pentekostaliżmu|Pentekostali]] u [[Evangelikaliżmu|Evangelikali]] (0.8 %), 236,000 [[Xhieda ta' Jehovah]] (0.4 %)<ref>[http://www.cesnur.org/religioni_italia/t/testimoni_geova_02.htm] Center for Studies on New Religions</ref>, 30,000 [[Waldensjani]]<ref>[https://archive.is/20120724023747/http://www.chiesavaldese.org/pages/storia/dove_viviamo.php] Il-Knisja Evanġelika Waldensjana</ref>, 25,000 [[Knisjs Nisranija avventista tas-seba' jum|Avventisti]], 22,000 [[Mormoni]], 20,000 [[Battisti]], sebat elef [[Luterani]], erbat elef [[Metodisti]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080709033652/http://www.oikoumene.org/en/member-churches/regions/europe/italy/evangelical-methodist-church-in-italy.html] World Council of Churches</ref> L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità [[Ġudaiżmu|Lhudija]]. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 [[Iżlam|Musulman]] li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani.<ref>[https://web.archive.org/web/20080516024545/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/europe/italy] UK Foreign and Commonwealth Office</ref> Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf [[Buddiżmu|Buddist]] kif ukoll 70,000 [[Induiżmu|Indù]] fl-Italja. == Reġjuni == L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (''Regione'' bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji. Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa ''awtonomi''. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'[[asterisk]] (*) hawn taħt. [[Stampa:Gondola-Venice-Italy.jpg|thumb|Venezja]] {| class="wikitable sortable" border="1" |- !width="120px"| Reġjun !width="80px"| Belt Kapitali !width="90px"| Erja (km²) !width="80px"| Popolazzjoni |- | [[Abruzzo]] | [[L'Aquila]] | style="text-align:right"|{{nts|10794}} | style="text-align:right"|{{nts|1324000}} |- | [[Valle d'Aosta|V''alle d'Aosta'']]* | [[Aosta]] | style="text-align:right"|{{nts|3263}} | style="text-align:right"|{{nts|126000}} |- | [[Puglia]] | [[Bari]] | style="text-align:right"|{{nts|19362}} | style="text-align:right"|{{nts|4076000}} |- | [[Basilicata]] | [[Potenza]] | style="text-align:right"|{{nts|9992}} | style="text-align:right"|{{nts|591000}} |- | [[Calabria]] | [[Catanzaro]] | style="text-align:right"|{{nts|15080}} | style="text-align:right"|{{nts|2007000}} |- | [[Campania]] | [[Napli]] ''(Napoli)'' | style="text-align:right"|{{nts|13595}} | style="text-align:right"|{{nts|6081000}} |- | [[Emilia-Romagna]] | [[Bolonja]] ''(Bologna)'' | style="text-align:right"|{{nts|22124}} | style="text-align:right"|{{nts|4276000}} |- | [[Friuli-Venezia Giulia]]* | [[Trieste]] | style="text-align:right"|{{nts|7855}} | style="text-align:right"|{{nts|1222000}} |- | [[Lazjo]] ''(Lazio)'' | [[Ruma]] ''(Roma)'' | style="text-align:right"|{{nts|17207}} | style="text-align:right"|{{nts|5561000}} |- | [[Liguria]] | [[Ġenova]] | style="text-align:right"|{{nts|5421}} | style="text-align:right"|{{nts|1610000}} |- | [[Lombardia]] | [[Milan]] | style="text-align:right"|{{nts|23861}} | style="text-align:right"|{{nts|9642000}} |- | [[Marche]] | [[Ancona]] | style="text-align:right"|{{nts|9694}} | style="text-align:right"|{{nts|1553000}} |- | [[Molise]] | [[Campobasso]] | style="text-align:right"|{{nts|4438}} | style="text-align:right"|{{nts|320000}} |- | [[Piemonte]] | [[Torino]] | style="text-align:right"|{{nts|25399}} | style="text-align:right"|{{nts|4401000}} |- | [[Sardinja]] ''(Sardegna)''* | [[Kaljari]] ''(Cagliari)'' | style="text-align:right"|{{nts|24090}} | style="text-align:right"|{{nts|1666000}} |- | [[Sqallija]] ''(Sicilia)''* | [[Palermo]] | style="text-align:right"|{{nts|25708}} | style="text-align:right"|{{nts|5030000}} |- | [[Toscana]] | [[Firenze]] | style="text-align:right"|{{nts|22997}} | style="text-align:right"|{{nts|3677000}} |- | [[Trentino-Alto Adige/Südtirol|Trentino-Alto Adige]]* | [[Trento]] | style="text-align:right"|{{nts|13607}} | style="text-align:right"|{{nts|1007000}} |- | [[Umbria]] | [[Perugia]] | style="text-align:right"|{{nts|8456}} | style="text-align:right"|{{nts|884000}} |- | [[Veneto]] | [[Venezja]] ''(Venezia)'' | style="text-align:right"|{{nts|18391}} | style="text-align:right"|{{nts|4832000}} |} == L-aktar bliet popolati fl-Italja == <gallery> Stampa:Rome Montage 2017.png|Ruma Stampa:Piazza Navona (Rome) at night.jpg|Ruma Stampa:Milan.Proper.Wikipedia.Image.png|Milan Stampa:Napoli-Montaggio.jpg|Napli Stampa:Turin Montage.png|Turin Stampa:Palermo02 flickr.jpg|Palermo Stampa:Collage Genova.jpg|Genoa Stampa:Bologna-SanPetronioPiazzaMaggiore1.jpg|Bologna Stampa:Badia fiorentina, campanile, veduta da, duomo 01.jpg|Firenze Stampa:Collage Bari.jpg|Bari Stampa:Catania panorama.jpg|Catania Stampa:Catania-Etna-Sicilia-Italy-Castielli CC0 HQ1.JPG|Catania Stampa:Aerial picture of Verona.jpg|Verona Stampa:Collage Venezia.jpg|Venezja Stampa:(Venice) Doge's Palace facing the sea.jpg|Venezja Stampa:Messina harbour - aerial view.jpg|Messina Stampa:Panorama padova.jpg|Padova Stampa:Tomba di Antenore.jpg|Padova Stampa:Padova antica.jpg|Padova Stampa:PadovaAnfiteatro1.jpg|Padova Stampa:Donatello, Monumento equestre al Gattamelata 03.JPG|Padova Stampa:Porta Altinate (Padova) jm56450.jpg|Padova Stampa:Clock tower and Lion of St. Mark in Padova - just like the ones in Venice.jpg|Padova Stampa:Bernardo Bellotto, il Canaletto - Capriccio Padovano - WGA01821.jpg|Padova Stampa:Canals in Padua - Ponte delle Torricelle.jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua).jpg|Padova Stampa:Botanical Garden (Orto Botanico), Padua-112029.jpg|Padova Stampa:Palazzo Bo (Padua).jpg|Padova Stampa:Loggia del Consiglio o Loggia della Gran Guardia (Padova).jpg|Padova Stampa:Torre dell'Orologio Padova.jpg|Padova Stampa:La Specola - Padua.jpg|Padova Stampa:Loggia Amulea (Padua).jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua) - Torre degli Anziani.jpg|Padova Stampa:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:Abbazia di Santa Giustina.jpg|Padova Stampa:Duomo (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:(Padua) Chiesa degli Eremitani - Facade.jpg|Padova Stampa:La Cappella degli Scrovegni.JPG|Padova Stampa:San Daniele (Padua) - exterior - Facade.jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Nicolò - Padova.jpg|Padova Stampa:San Canziano (Padua).jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Clemente - Padova.jpg|Padova Stampa:Padoue - Eglise Sainte-Sophie - 01.jpg|Padova Stampa:Villa Contarini 2.jpg|Padova Stampa:Conservatorio de Música "Cesare Pollini".jpg|Padova Stampa:Parma dal Duomo, settembre 2014-1 (15481932581).jpg|Parma Stampa:Dipartimento Matematica Unipr.JPG|Parma Stampa:Parma airport parking.JPG|Parma Stampa:Trieste (28766391880).jpg|Trieste Stampa:Panorama di Brescia SO dalla Via Panoramica.jpg|Brescia Stampa:Panorama di Prato Dal Cupolin degli Ori 9.jpg|Prato Stampa:Prato0003.jpg|Prato Stampa:Ponte girevole.JPG|Tarento Stampa:Colonne Doriche.JPG|Tarento Stampa:Collage of Modena.jpg|Modena Stampa:ReggioCal .jpg|Regio de Calabria Stampa:Reggio emilia piazza san prospero abside duomo.jpg|Reggio Emilia Stampa:San giorgio torre cupola reggio emilia.jpg|Reggio Emilia Stampa:Panorama of Peruggia.jpg|Perugia Stampa:Early Christian Monuments of Ravenna.jpg|Ravenna Stampa:Livorno, veduta aerea 2015.jpg|Livorno Stampa:Cagliari vista mare.jpg|Cagliari Stampa:Rimini Montage.jpg|Rimini Stampa:Foggia, campanile della Cattedrale.jpg|Foggia Stampa:Ferrara. 29.01.2020.jpg|Ferrara Stampa:Panorama of salerno from arechi.jpg|Salerno Stampa:Salerno-PanoramaMazzoDellaSignora.jpg|Salerno Stampa:Vista panoramica latina.jpg|Latina Stampa:Sassari, historic Old Town.jpg|Sassari Stampa:Sassari Panorama.jpg|Sassari Stampa:Sassari piazzad'Italia.JPG|Sassari Stampa:Panorama Sassari 2.png|Sassari Stampa:Panorama di Sassari small.png|Sassari Stampa:Reggia di Monza.jpg|Monza Stampa:Panorama di trento.jpg|Trento Stampa:The Upper City of Bergamo. View from Via al Castello. Italy.jpg|Bergamo Stampa:Colle renazzo pescara 1.jpg|Pescara Stampa:Pescara -la bella addormentata- Porto Turistico 2004 by-RaBoe.jpg|Pescara Stampa:Annunziata Giugliano.jpg|Giugliano de Campania Stampa:Ortigia (SR).jpg|Siracusa Stampa:Main square SAFFI Forli Italy December-2004.jpg|Forlì Stampa:Piazza Saffi al tramonto.JPG|Forlì Stampa:Panorama di Vicenza e la Basilica Palladiana con la Torre Bissara.jpg|Vicenza Stampa:Panorama terni.jpg|Terni Stampa:Bozen Waltherplatz.JPG|Bolzano Stampa:Castel Roncolo - panoramio.jpg|Bolzano Stampa:Bolzano Mareč 1.jpg|Bolzano Stampa:Piazza dei Cavalli Piacenza.JPG|Plasencia Stampa:Novara panorama.jpg|Novara Stampa:AnkonPanorama.jpg|Ancona Stampa:Udine north west2.jpg|Udine Stampa:Andria, monumenti.png|Andría Stampa:Arezzo 01.JPG|Arezzo Stampa:Panorama di Cesena e le sue colline.jpg|Cesena Stampa:Pesaro panorama.jpg|Pésaro Stampa:Collage Lecce.jpg|Lecce Stampa:La Cattedrale di Barletta vista dal castello 2.jpg|Barletta Stampa:Alessandria piazzaduomo.jpg|Alessandria Stampa:Alessandria05.jpg|Alessandria Stampa:Arco di Trionfo di Piazza Matteotti.jpg|Alessandria Stampa:I-AL-Alessandria5.JPG|Alessandria Stampa:Alessandria - Via Bissati.JPG|Alessandria Stampa:La Spezia - L'arsenale.JPG|La Spezia Stampa:La Spezia.jpg|La Spezia Stampa:PistoiaDuomoNotturna.jpg|Pistoia Stampa:Pistoia0002.jpg|Pistoia Stampa:Italy - Pisa.jpg|Pisa Stampa:Italy - Lucca - 2.jpg|Lucca Stampa:Panorama Guidonia Montecelio.jpg|Guidonia Montecelio Stampa:Panoramacatanzaro.jpg|Catanzaro Stampa:Como and its lake.jpg|Como Stampa:Il Sile a Treviso.jpg|Treviso Stampa:Piazza dei Signori e Palazzo dei Trecento.jpg|Treviso Stampa:Lecolonneromane di brindisi.jpg|Brindisi Stampa:Santa Maria 1.jpg|Busto Arsizio Stampa:Torre del greco porto.jpg|Torre del Greco Stampa:Comune grosseto citta.jpg|Grosseto Stampa:Sesto San Giovanni.jpg|Sesto San Giovanni Stampa:Marsala - view from boat.jpg|Marsala Stampa:Mozia01.jpg|Marsala Stampa:388VaresePzaSVittore.jpg|Varese Stampa:Varese Palazzo Estense.jpg|Varese Stampa:Serapeum (Pozzuoli) -2.jpg|Pozzuoli Stampa:Fiumicino 00 (RaBoe).jpg|Fiumicino Stampa:Corigliano Calabro-Vista.jpg|Corigliano Calabro, Corigliano-Rossano Stampa:Rossano-von-süden.jpg|Rossano, Corigliano-Rossano Stampa:Casoria.jpg|Casoria Stampa:Asti Panoramica 3 1.jpg|Asti Stampa:Duomodiasti.jpg|Asti Stampa:Asti0002.jpg|Asti Stampa:Caserta desde Casertavecchia 01.JPG|Caserta Stampa:Cinisello Balsamo, piazza Gramsci VL01.JPG|Cinisello Balsamo Stampa:Aprilia (Lt).JPG|Aprilia Stampa:Carpi (Modena) - 25 aprile 2017 49.jpg|Carpi Stampa:Uno scorcio di Gela.jpg|Gela Stampa:26100 Cremona, Province of Cremona, Italy - panoramio (6).jpg|Cremona Stampa:Museo del Violino.jpg|Cremona Stampa:IT-CR-Cremona042.jpg|Cremona Stampa:Cremona Duomo.jpg|Cremona Stampa:20160807-Pavia-002.jpg|Pavia Stampa:Ragusa Ibla.jpg|Ragusa Stampa:Autodromo aerea poster.jpg|Imola Stampa:Aquila duomo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, Basilica di San Bernardino 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:Emiciclo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila 2007 -Fontana della 99 Cannelle- by-RaBoe-001.jpg|L'Aquila Stampa:Castello 500.JPG|L'Aquila Stampa:L'Aquila - frazione Paganica - chiesa di Santa Maria Assunta.jpg|L'Aquila Stampa:Puglia Altamura1 tango7174.jpg|Altamura Stampa:Quartu sant'elena, parrocchiale di sant'elena, esterno 01.jpg|Quartu Sant'Elena Stampa:PanoramaLamezia.jpg|Lamezia Terme Stampa:Filanda di Forno (Massa).jpg|Massa Stampa:Giugno 25 2020 Potenza (37).jpg|Potenza Stampa:Trapani - Panorama.jpg|Trapani Stampa:Erice-views-bjs-2.jpg|Trapani Stampa:Trapani from erice.jpg|Trapani Stampa:View on Trapani.jpg|Trapani Stampa:Sovra campagne inargentate ed acque.JPG|Trapani Stampa:Trapani - Sicily.jpg|Trapani Stampa:Palazzo dei Papi (Viterbo) 2022.jpg|Viterbo Stampa:Cosenza20231.jpg|Cosenza Stampa:Castellammare di Stabia 3.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castello dalla Strada Panoramica.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:"Cattedrale"e piazza Municipio - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Pozzano 1.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe (1).jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia, cassa armonica (foto di peppe pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Madonna della Libera,Santuario GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Vesuvio GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Monte Faito 1.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia - Monumento ai Caduti.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Municipio Afragola.jpg|Afragola Stampa:Stazione alta velocita, Zaha Hadid, Napoli Afragola.jpg|Afragola Stampa:Vittoria Piazza del Popoplo.jpg|Vittoria Stampa:Vittoria-palazzo-2.JPG|Vittoria Stampa:Vittoria-chiesa-delle-grazie-2.JPG|Vittoria Stampa:Vigevano Piazza Ducale il Duomo.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano Piazza 1.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano03.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano0002.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano01.jpg|Vigevano Stampa:Pomezia panorama dai Castelli Romani.jpg|Pomezia Stampa:Carrara, veduta verso il centro storico, avenza e il mare da via salita sponda 04.jpg|Carrara Stampa:Matera Luglio 2019.jpeg|Matera Stampa:Sassi di Matera aprile06 05.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-31-33.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-04-18.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 14-04-08 2.jpg|Matera Stampa:Matera - Convento di Sant'Agostino.JPG|Matera Stampa:Matera san giovanni.JPG|Matera Stampa:3164San Pietro Caveoso.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-19-13.jpg|Matera Stampa:Castello Tramontano 2 Matera.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 11-08-39.jpg|Matera Stampa:Matera palazzo dell'Annunziata.JPG|Matera Stampa:Crotone Lungomare.jpg|Crotone Stampa:Aerial view of Olbia.jpg|Olbia Stampa:Arco di Augusto Fano illuminato.jpg|Fano Stampa:Italy - Viareggio.jpg|Viareggio Stampa:Caltanissetta Panorama 2018.jpg|Caltanissetta Stampa:Legnano S Magno.jpg|Legnano Stampa:Castello Baronale Acerra.JPG|Acerra Stampa:Acerra aerea.jpg|Acerra Stampa:Acerra vista dall'alto (2).jpg|Acerra Stampa:Cattedrale - vista piazza - Acerra.JPG|Acerra Stampa:Chiesa Suffragio Acerra.JPG|Acerra Stampa:Staz Circum Acerra.jpg|Acerra Stampa:Milite ignoto Acerra.JPG|Acerra Stampa:Savona (260099167).jpeg|Savona Stampa:Savona-IMG 1516.JPG|Savona Stampa:TorrettaLeonPancaldo1SAVONAFeb2006.JPG|Savona Stampa:Fortress Savona01.jpg|Savona Stampa:HDR panoramica Faenza Condominio Naviglio web.jpg|Faenza Stampa:Benevento-collage.jpg|Benevento Stampa:Panorama on Benevento town and its plain.jpg|Benevento Stampa:The Arch of Trajan, Benevento, Italy - 49970424013.jpg|Benevento Stampa:Benevento-Teatro Romano-esterno.jpg|Benevento Stampa:Rocca dei Rettori, Benevento.jpg|Benevento Stampa:Benevento exterior Santa Sofía 08.JPG|Benevento Stampa:Duomo di Benevento, facciata 02.jpg|Benevento Stampa:San Francesco (Benevento) 30.jpg|Benevento Stampa:Basilica di San Bartolomeo Apostolo (Benevento), interno 01.jpg|Benevento Stampa:Mausoleo Ciaurro .jpg|Marano di Napoli Stampa:Molfetta - panorama del porto.JPG|Molfetta Stampa:Panoramica porto.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Palazzo del Borgo.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Piazza Municipio.JPG|Molfetta Stampa:Moncalieri01.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri view.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri castel.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri-Veduta.JPG|Moncalieri Stampa:Agrigento dalla Valle dei Templi.jpg|Agrigento Stampa:Agrigento Panorama der Stadt Agrigent Sizilien Italien Foto 2014 Wolfgang Pehlemann DSC07437.jpg|Agrigento Stampa:Temple of Concordia, Valle dei Templi, Agrigento, SIcily, Italy - panoramio (3).jpg|Agrigento Stampa:Agrigente San Lorenzo.jpg|Agrigento Stampa:Cuneo e Bisalta.jpg|Cúneo Stampa:Foligno 6.jpg|Foligno Stampa:Trani.JPG|Trani Stampa:Trani Cathedral BW 2016-10-14 15-44-23.jpg|Trani Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Trani Stampa:Cattedrale di Manfredonia.jpg|Manfredonia Stampa:Chiesa Carmine 01.jpg|Ceriñola Stampa:Bisceglie porto 7.JPG|Bisceglie Stampa:02 Sienne vue de San Clemente.jpg|Siena Stampa:Tivoli Villa d'Este 2013 0920.JPG|Tivoli Stampa:Canopus vanaf serapium.jpg|Tivoli Stampa:Villa d'Este 01.jpg|Tivoli Stampa:Gallarate.gif|Gallarate Stampa:Modica-panorama.jpg|Módica Stampa:Modica view.jpg|Módica Stampa:Santa Maria del Gesù a Modica.jpg|Módica Stampa:Modica Church.jpg|Módica Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Téramo Stampa:Anfiteatro di Teramo + Duomo.jpg|Téramo Stampa:Santuario Teramo.jpg|Téramo Stampa:Casa del Mutilato Teramo.JPG|Téramo Stampa:LiceoClassicoTeramo.JPG|Téramo Stampa:ChiesaSantoSpirito.JPG|Téramo Stampa:PalazzoCastelli.jpg|Téramo Stampa:Teramo notturna.JPG|Téramo Stampa:Reggia di Portici1.jpg|Portici Stampa:Reggia di Portici - interno.JPG|Portici Stampa:Porto del Granatello.jpg|Portici Stampa:Villa d'Elboeuf 0.JPG|Portici Stampa:Villa Meola a Portici (scaletta).jpg|Portici Stampa:Barques de pêche sur la plage d' Aspra (1).jpg|Bagheria Stampa:Panorama bagheria.jpg|Bagheria Stampa:Campanile del Duomo e Torre dell'Orologio al tramonto.jpg|Avellino Stampa:Montevergine.jpg|Avellino Stampa:Avellino2.JPG|Avellino Stampa:Avellino3.JPG|Avellino Stampa:Chiesa del Santo Rosario.jpg|Avellino Stampa:Abellinum.jpg|Avellino Stampa:Montesilvano, Abruzzo, Italy.jpg|Montesilvano Stampa:Velletri.JPG (cropped).jpg|Velletri Stampa:Cattedralebitonto.JPG|Bitonto Stampa:Panorama of San Remo - panoramio (6).jpg|San Remo Stampa:Flickr - …trialsanderrors - San Remo, travel poster for ENIT, ca. 1920.jpg|San Remo Stampa:Tor caldara.jpg|Anzio Stampa:Pordenone-Palazzo comunale e campanile del Duomo di San Marco.jpg|Pordenone Stampa:Ercolano A view of the Golden Mile.JPG|Erkulanu Stampa:Antigua ciudad de Herculano, Italia, 2023-03-27, DD 04-06 PAN.jpg|Erkulanu Stampa:Forte Michelangelo 2014.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:CivitavecchiaTermeTaurineCalidariumRep1.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:Annunziata aversa.jpg|Aversa Stampa:Panoramica Castello Aragonese.jpg|Aversa Stampa:Campanile duomo di AVERSA.jpg|Aversa Stampa:Facciata Stazione di Aversa.jpg|Aversa Stampa:Timpa di Acireale.jpg|Acireale Stampa:Cava.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Vista di Cava da S. Liberatore.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Facciata del Santuario.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Portici di Cava de' Tirreni.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Tramonto Monte Finestra Cava de'Tirreni.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Badia di Cava.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Abbazia Benedettina 2.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazzale della Badia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da 'La Serra'.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Monte Castello.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Statale, autostrada e ferrovia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da Dupino.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Chiesa della Madonna dell'Olmo.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazza Duomo a Natale.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Palazzo del Vecchio Comune 2007 Scandicci.jpg|Scandicci Stampa:Battipaglia panorama.jpg|Battipaglia Stampa:Ascoli05.jpg|Ascoli Piceno Stampa:Ascoli Piceno.jpg|Ascoli Piceno </gallery> == Bliet famużi oħra fl-Italja == <gallery> Stampa:Theathres of Pompeii.jpg|Pompei Stampa:Otranto dal bastione dei Pelasgi.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 20.jpg|Otranto Stampa:Otranto cathedral martyrs.jpg|Otranto Stampa:Puglia Otranto1 tango7174.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 16.jpg|Otranto Stampa:"Ein Gesamtkunstwerk aus 10 Millionen Mosaiksteinen bedeckt die Bodenflächen der Kathedrale" 01.jpg|Otranto Stampa:Torre Sant'Emiliano (Otranto, LE).JPG|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 19.jpg|Otranto Stampa:View of Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 11-49-21 DxO.jpg|Amalfi Stampa:Shrine of Saint Andrew, Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi-Chiostro del paradiso.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 10-09-21.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi panorama I.jpg|Amalfi Stampa:Montefalcione.JPG|Montefalcione, Avelino Stampa:Montefalcone01.jpg|Montefalcone Appennino, Fermo Stampa:Montefalcone.jpg|Montefalcone di Val Fortore, benevento Stampa:Montefalcone nel sannio panorama.png|Montefalcone nel Sannio, Molise Stampa:Altavilla Irpina (AV), 2017, Torre Normanna. (36945433385).jpg|Altavilla Irpina, Avellino Stampa:CaprigliaIrpina.jpg|Capriglia Irpina, Avellino Stampa:Salza irpina1.jpg|Salza Irpina, Avellino Stampa:Sant'Agata Bolognese - Via Roma e Chiesa Parrocchiale.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Lamborghini, Sant'Agata Bolognese, Bologna.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Mirabella esposta ad ovest.jpg|Mirabella Eclano Stampa:Aeclanum (Thermae-01).jpg|Aeclanum </gallery> == Referenzi == {{Referenzi|2}} == Ħoloq esterni == {{Wikizzjunarju|Italja}} {{Commonscat}} * [http://www.italia.it/en Sit Uffiċjali Taljan] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Italja| ]] [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1946]] 0v7juiro4nr577199hprqyikblph5ho 317362 317361 2024-11-15T04:52:59Z Sapp0512 19770 317362 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Taljana<br />''Repubblica Italiana'' |isem_komuni = Italja |stampa_bandiera = Flag of Italy.svg |stampa_emblema = Italy-Emblem.svg |stampa_mappa = EU-Italy.svg |deskrizzjoni_mappa = Lokazzjoni tal-Italja (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Italja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Italja |ħolqa_demografija = Demografija Italja |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Il Canto degli italiani|Il Canto degli Italiani]]''</small><br /><center>[[Stampa:Inno di Mameli instrumental.ogg|The national anthem of Italy]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Taljana|Taljan]] |gruppi_etniċi = ara [[#Demografija|Demografija]] |kapitali = [[Ruma]] |latd=41 |latm=54 |latNS=N |lonġd=12 |lonġm=29 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Ruma]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Italja|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Italja|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Sergio Mattarella]] |isem_kap2 = [[Giorgia Meloni]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957² |poż_erja = 71 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 301,338 |erja_mi_kw = 116,346 |perċentwal_ilma = 2.4 |ċensiment_popolazzjoni = 60,681,514 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |poż_ċensiment_popolazzjoni = 23 |densità_popolazzjoni_km2 = 201.2 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 521.2 |poż_densità_popolazzjoni = 61 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2010 |PGD_PSX = $1.828 triljun<ref name=autogenerated1 >{{Ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=27&pr1.y=19|titlu=International Monetary Fund: Italy}}</ref> |poż_PGD_PSX = 10 |PGD_PSX_per_capita = $30,165<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_PSX_per_capita = 30 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = |poż_IŻU = |kategorija_IŻU = |tip_sovranità = [[Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = Unifikazzjoni |data_stabbilit1 = 17 ta' Marzu, 1861 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]])¹ |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.it]]³ |kodiċi_telefoniku = 39 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $2.245 triljun<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali = 8 |PGD_nominali_per_capita = $37,046<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali_per_capita = 24 |noti = ¹ Qabel l-1999: [[Lira Taljana]]<br />²Membru fundatur.³ Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]] |leġislatura=[[Parlament tar-Repubblika Taljana]]}} L-'''Italja''', uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-[[Ewropa]]. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal [[Franza]], l-[[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Awstrija]], u s-[[Slovenja]] tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' [[peniżola]], dan għax din il-parti hija mdawra mill-[[Baħar Mediterran]]. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' [[Sqallija]], il-gżira ta' [[Sardinja]] u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma [[San Marino]] u l-belt tal-[[Vatikan]]. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. [[Ruma]] hija l-ikbar belt u l-[[belt kapitali]] tal-Italja. == Storja == [[Stampa:San Gimignano 05.jpg|thumb|left|Torrijiet ta' San Gimignano fit-Toskana]] [[Stampa:William Callow, Corso Sant' Anastasia with the Palazzo Maffei in Verona, 1855, NGA 163356.jpg|thumb|left|Triq Verona f'nofs is-seklu 19]] Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx [[stat]] unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-[[Awstrija]], [[Franza]] u [[Spanja]]). F'nofs is-seklu 19, il-[[Konti ta' Cavour]] kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-[[Lombardia]] u fil-[[Veneto]] biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-[[Piemonte]] sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar. Fl-1860, [[Giuseppe Garibaldi]] rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-[[Renju tal-Italja]].<ref name="Encarta">{{Ċita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|titlu=MSN Learning & Research - Italy|data=2003-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-03-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20031203115355/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|arkivju-data=2003-12-03|url-status=dead}}</ref> [[Vittorio Emanuele II]] sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-[[Lazio]] u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-[[Papa]] li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-[[Kristjaneżmu]] għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija. Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-[[Papa]]. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte. L-Italja ħadet sehem f[[l-Ewwel Gwerra Dinjija]] bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-[[Russja]] kontra l-[[Poteri Ċentrali]]. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' [[Caporetto]], it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' ''Venezia Tridentina'' (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija. Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt [[Benito Mussolini]], il-mexxej tal-[[Faxxiżmu]] fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u [[dittatur]], u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-[[lingwa Taljana|Taljan]]. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż [[Adolf Hitler]], u daħal miegħu fit-[[Tieni Gwerra Dinjija]]. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-[[Ġermanja]] u l-[[Ġappun]] kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran. Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, [[Badoglio]] ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' [[Salò]], imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' [[Savoia]] u adotta gvern repubblikan. [[Stampa:Map Region of Piemonte.svg|thumb|Ir-reġjun ta' Piemonte]] [[Stampa:Lodner von der Kleinweißen gesehen - HPIM3962.jpg|thumb|left|100px|Blat Alpini tal-Lvant]] [[Stampa:Val dUltimo - Ultental (4724017376).jpg|thumb|left|100px|Wied Ulten]] [[Stampa:HochgallFromN.JPG|left|100px|Hochgall fil-Grupp Rieserferner]] [[Stampa:Santa Crusc da Pescol.jpg|thumb|left|100px|Val Badia, ħdejn il-belt ta' Badia]] [[Stampa:Pragser Wildsee Seekofel von Bucht.jpg|thumb|left|100px|Lag Braie jew Pragser Wildsee]] [[Stampa:Latemarspitze Karersee.JPG|thumb|left|100px|Grupp ta 'siġar taż-żnuber u l-arżnu fil-foresta ta' Latemar]] Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali ([[Istria]] u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-[[NATO]] u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja. == Ġeografija == L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-[[Alpi]].<ref>[http://www.blurtit.com/q714533.html] ''Alps are the border between Italy and other countries''</ref> [[Mont Blanc]] (''Monte Bianco'' bit-Taljan jew ''il-Muntanja l-Bajda'' bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1940971.stm] ippubblikata minn BBC News</ref> Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-[[Appennini]] li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar. Il-belt kapitali tal-Italja hija [[Ruma]]. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, [[Firenze]], [[Napli]], u [[Venezja]]. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma [[Sqallija]] u [[Sardinja]],<ref name="Encarta" /><ref>[http://www.worldislandinfo.com/LARGESTV1.html] ''Biggest Islands in the World''</ref> li jintlaħqu bil-vapur jew bl-[[ajruplan]].<ref name=Encarta /> Ix-xmara [[Po]] hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja.<ref>[http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0205/feature6/index.html] ''National Geographic'', Eria Zwingle</ref> Ix-xmara [[Tevere]] tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-[[Lag ta' Garda]], il-[[Lag ta' Como]], il-[[Lag Maggiore]] u l-[[Lag Iseo]].<ref>[http://www.guardian.co.uk/travel/2005/mar/19/italy.guardiansaturdaytravelsection]''The Guardian'' 19 ta' Marzu 2005, The lake show, Philip Watson</ref> Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-[[turiżmu|turisti]] minn madwar id-dinja kollha.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3896487.stm] BBC News</ref> It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2496923.stm] BBC News</ref> Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma [[San Marino]], li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-[[Vatikan]], li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma. Total tal-fruntieri tal-Italja: 1,836.4 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Awstrija 404 km; Franza 476 km; Santa Sede (Belt tal-Vatikan) 3.4 km; San Marino 37 km; Slovenja 218 km; Isvizzera 698 km. == Nies u kultura == [[Stampa:Isola del Liri. Panorama.jpg|[[Isola del Liri]], [[Wied il-Latini]]|daqsminuri|300px]]Il-[[popolazzjoni]] tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ.<ref>[http://flagcounter.com/factbook/it] ''Flag Counter: Italy''</ref> Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma<ref>[http://www.routard.com/guide/rome/1823/carte_d_identite.htm] ''Rome's Population''</ref> u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'[[Milan]].<ref>[http://www.aboutmilan.com/the-city-of-milan.html] ''Milan's Population''</ref> Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti. L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ [[Djalett|djaletti]] li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-[[Imperu Ruman|Rumani]] antiki. L-Italja għandha l-aktar [[Sit ta’ Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-[[Ċina]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/] ''List of UNESCO World Heritage''</ref> Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-[[UNESCO]]. Madwar 60 % tax-xogħlijiet ta[[L-Arti|l-arti]] tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-[[inbid]]. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika.<ref>[http://www.reference.com/browse/wiki/Wine_production_by_country] ''Countries by wine Production''</ref> == Ekonomija u trasport == L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-[[Rumanija]], jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111118060920/http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-data=2011-11-18 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=LUR&grp=0&a=&pr.x=16&pr.y=16]</ref> Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż.<ref>[http://www.dailymail.co.uk/debate/article-2058965/Italy-debt-crisis-Rome-burns-Euroland-bridges.html]</ref> In-network ferrovjarju ​​fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa. [[Stampa:Sergio Mattarella Presidente della Repubblica Italiana.jpg|thumb|Il-President tar-Repubblika tal-Italja Sergio Mattarella]] == Politika == Il-Kap tal-Istat huwa [[Sergio Mattarella]], li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn [[Giorgio Napolitano]]. L-ewwel president kien [[Enrico De Nicola]] u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa [[Mario Draghi]]. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-[[Unjoni Ewropea]] u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-[[ewro]] bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-[[lira Taljana]], li kienet bdiet tintuża fl-1861. == Reliġjon == [[Stampa:San Luigi dei Francesi - facciata.jpg|thumb|left|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:San Luigi dei Francesi (Rome) - Interior.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:Altar of St Louis in the Church of St. Louis of France.jpg|thumb|left|Artal ta' San Louis fil-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż ([[Ruma]]), Plautilla Bricci, 1664]] [[Stampa:Pantheon Rom 1 cropped.jpg|thumb|Mibnija fl-126 bħala l-Panteon ta' Agreipa Sa mis-seklu 7 ilha tintuża bħala knisja, bħalissa tirċievi l-isem ta' Bażilika ta' Santa Marija u l-Martri, iżda hija magħrufa informalment bħala Santa Marija Rotunda. Il-pjazza ta' quddiem il-Panteon tissejjaħ piazza della Rotonda u tagħti isimha lil distrett tal-belt.]] {{bar box |title=Reliġjożità fl-Italja |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|90}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|7}} {{bar percent|Misilmin|green|2}} {{bar percent|Oħrajn|purple|1}} }} Ħafna nies fl-Italja huma [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]], iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-[[reliġjon]] tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi<ref>[http://www.corriere.it/Primo_Piano/Cronache/2006/01_Gennaio/17/cattolici.shtml] Corriere della Sera</ref> filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma [[Knisja Ortodossa tal-Lvant|Insara Ortodossi tal-Lvant]]. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega.<ref>[http://www.ortodossia.it/The%20Holy%20Orthodox%20Archdiocese%20of%20Italy%20ed%20Malta.htm] Il-Knisja Ortodossa tal-Italja u Malta</ref> 550,000 huma [[Pentekostaliżmu|Pentekostali]] u [[Evangelikaliżmu|Evangelikali]] (0.8 %), 236,000 [[Xhieda ta' Jehovah]] (0.4 %)<ref>[http://www.cesnur.org/religioni_italia/t/testimoni_geova_02.htm] Center for Studies on New Religions</ref>, 30,000 [[Waldensjani]]<ref>[https://archive.is/20120724023747/http://www.chiesavaldese.org/pages/storia/dove_viviamo.php] Il-Knisja Evanġelika Waldensjana</ref>, 25,000 [[Knisjs Nisranija avventista tas-seba' jum|Avventisti]], 22,000 [[Mormoni]], 20,000 [[Battisti]], sebat elef [[Luterani]], erbat elef [[Metodisti]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080709033652/http://www.oikoumene.org/en/member-churches/regions/europe/italy/evangelical-methodist-church-in-italy.html] World Council of Churches</ref> L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità [[Ġudaiżmu|Lhudija]]. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 [[Iżlam|Musulman]] li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani.<ref>[https://web.archive.org/web/20080516024545/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/europe/italy] UK Foreign and Commonwealth Office</ref> Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf [[Buddiżmu|Buddist]] kif ukoll 70,000 [[Induiżmu|Indù]] fl-Italja. == Reġjuni == L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (''Regione'' bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji. Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa ''awtonomi''. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'[[asterisk]] (*) hawn taħt. [[Stampa:Gondola-Venice-Italy.jpg|thumb|Venezja]] {| class="wikitable sortable" border="1" |- !width="120px"| Reġjun !width="80px"| Belt Kapitali !width="90px"| Erja (km²) !width="80px"| Popolazzjoni |- | [[Abruzzo]] | [[L'Aquila]] | style="text-align:right"|{{nts|10794}} | style="text-align:right"|{{nts|1324000}} |- | [[Valle d'Aosta|V''alle d'Aosta'']]* | [[Aosta]] | style="text-align:right"|{{nts|3263}} | style="text-align:right"|{{nts|126000}} |- | [[Puglia]] | [[Bari]] | style="text-align:right"|{{nts|19362}} | style="text-align:right"|{{nts|4076000}} |- | [[Basilicata]] | [[Potenza]] | style="text-align:right"|{{nts|9992}} | style="text-align:right"|{{nts|591000}} |- | [[Calabria]] | [[Catanzaro]] | style="text-align:right"|{{nts|15080}} | style="text-align:right"|{{nts|2007000}} |- | [[Campania]] | [[Napli]] ''(Napoli)'' | style="text-align:right"|{{nts|13595}} | style="text-align:right"|{{nts|6081000}} |- | [[Emilia-Romagna]] | [[Bolonja]] ''(Bologna)'' | style="text-align:right"|{{nts|22124}} | style="text-align:right"|{{nts|4276000}} |- | [[Friuli-Venezia Giulia]]* | [[Trieste]] | style="text-align:right"|{{nts|7855}} | style="text-align:right"|{{nts|1222000}} |- | [[Lazjo]] ''(Lazio)'' | [[Ruma]] ''(Roma)'' | style="text-align:right"|{{nts|17207}} | style="text-align:right"|{{nts|5561000}} |- | [[Liguria]] | [[Ġenova]] | style="text-align:right"|{{nts|5421}} | style="text-align:right"|{{nts|1610000}} |- | [[Lombardia]] | [[Milan]] | style="text-align:right"|{{nts|23861}} | style="text-align:right"|{{nts|9642000}} |- | [[Marche]] | [[Ancona]] | style="text-align:right"|{{nts|9694}} | style="text-align:right"|{{nts|1553000}} |- | [[Molise]] | [[Campobasso]] | style="text-align:right"|{{nts|4438}} | style="text-align:right"|{{nts|320000}} |- | [[Piemonte]] | [[Torino]] | style="text-align:right"|{{nts|25399}} | style="text-align:right"|{{nts|4401000}} |- | [[Sardinja]] ''(Sardegna)''* | [[Kaljari]] ''(Cagliari)'' | style="text-align:right"|{{nts|24090}} | style="text-align:right"|{{nts|1666000}} |- | [[Sqallija]] ''(Sicilia)''* | [[Palermo]] | style="text-align:right"|{{nts|25708}} | style="text-align:right"|{{nts|5030000}} |- | [[Toscana]] | [[Firenze]] | style="text-align:right"|{{nts|22997}} | style="text-align:right"|{{nts|3677000}} |- | [[Trentino-Alto Adige/Südtirol|Trentino-Alto Adige]]* | [[Trento]] | style="text-align:right"|{{nts|13607}} | style="text-align:right"|{{nts|1007000}} |- | [[Umbria]] | [[Perugia]] | style="text-align:right"|{{nts|8456}} | style="text-align:right"|{{nts|884000}} |- | [[Veneto]] | [[Venezja]] ''(Venezia)'' | style="text-align:right"|{{nts|18391}} | style="text-align:right"|{{nts|4832000}} |} == L-aktar bliet popolati fl-Italja == <gallery> Stampa:Rome Montage 2017.png|Ruma Stampa:Piazza Navona (Rome) at night.jpg|Ruma Stampa:Milan.Proper.Wikipedia.Image.png|Milan Stampa:Napoli-Montaggio.jpg|Napli Stampa:Turin Montage.png|Turin Stampa:Palermo02 flickr.jpg|Palermo Stampa:Collage Genova.jpg|Genoa Stampa:Bologna-SanPetronioPiazzaMaggiore1.jpg|Bologna Stampa:Badia fiorentina, campanile, veduta da, duomo 01.jpg|Firenze Stampa:Collage Bari.jpg|Bari Stampa:Catania panorama.jpg|Catania Stampa:Catania-Etna-Sicilia-Italy-Castielli CC0 HQ1.JPG|Catania Stampa:Aerial picture of Verona.jpg|Verona Stampa:Collage Venezia.jpg|Venezja Stampa:(Venice) Doge's Palace facing the sea.jpg|Venezja Stampa:Messina harbour - aerial view.jpg|Messina Stampa:Panorama padova.jpg|Padova Stampa:Tomba di Antenore.jpg|Padova Stampa:Padova antica.jpg|Padova Stampa:PadovaAnfiteatro1.jpg|Padova Stampa:Donatello, Monumento equestre al Gattamelata 03.JPG|Padova Stampa:Porta Altinate (Padova) jm56450.jpg|Padova Stampa:Clock tower and Lion of St. Mark in Padova - just like the ones in Venice.jpg|Padova Stampa:Bernardo Bellotto, il Canaletto - Capriccio Padovano - WGA01821.jpg|Padova Stampa:Canals in Padua - Ponte delle Torricelle.jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua).jpg|Padova Stampa:Botanical Garden (Orto Botanico), Padua-112029.jpg|Padova Stampa:Palazzo Bo (Padua).jpg|Padova Stampa:Loggia del Consiglio o Loggia della Gran Guardia (Padova).jpg|Padova Stampa:Torre dell'Orologio Padova.jpg|Padova Stampa:La Specola - Padua.jpg|Padova Stampa:Loggia Amulea (Padua).jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua) - Torre degli Anziani.jpg|Padova Stampa:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:Abbazia di Santa Giustina.jpg|Padova Stampa:Duomo (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:(Padua) Chiesa degli Eremitani - Facade.jpg|Padova Stampa:La Cappella degli Scrovegni.JPG|Padova Stampa:San Daniele (Padua) - exterior - Facade.jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Nicolò - Padova.jpg|Padova Stampa:San Canziano (Padua).jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Clemente - Padova.jpg|Padova Stampa:Padoue - Eglise Sainte-Sophie - 01.jpg|Padova Stampa:Villa Contarini 2.jpg|Padova Stampa:Conservatorio de Música "Cesare Pollini".jpg|Padova Stampa:Parma dal Duomo, settembre 2014-1 (15481932581).jpg|Parma Stampa:Dipartimento Matematica Unipr.JPG|Parma Stampa:Parma airport parking.JPG|Parma Stampa:Trieste (28766391880).jpg|Trieste Stampa:Panorama di Brescia SO dalla Via Panoramica.jpg|Brescia Stampa:Panorama di Prato Dal Cupolin degli Ori 9.jpg|Prato Stampa:Prato0003.jpg|Prato Stampa:Ponte girevole.JPG|Tarento Stampa:Colonne Doriche.JPG|Tarento Stampa:Collage of Modena.jpg|Modena Stampa:ReggioCal .jpg|Regio de Calabria Stampa:Reggio emilia piazza san prospero abside duomo.jpg|Reggio Emilia Stampa:San giorgio torre cupola reggio emilia.jpg|Reggio Emilia Stampa:Panorama of Peruggia.jpg|Perugia Stampa:Early Christian Monuments of Ravenna.jpg|Ravenna Stampa:Livorno, veduta aerea 2015.jpg|Livorno Stampa:Cagliari vista mare.jpg|Cagliari Stampa:Rimini Montage.jpg|Rimini Stampa:Foggia, campanile della Cattedrale.jpg|Foggia Stampa:Ferrara. 29.01.2020.jpg|Ferrara Stampa:Panorama of salerno from arechi.jpg|Salerno Stampa:Salerno-PanoramaMazzoDellaSignora.jpg|Salerno Stampa:Vista panoramica latina.jpg|Latina Stampa:Sassari, historic Old Town.jpg|Sassari Stampa:Sassari Panorama.jpg|Sassari Stampa:Sassari piazzad'Italia.JPG|Sassari Stampa:Panorama Sassari 2.png|Sassari Stampa:Panorama di Sassari small.png|Sassari Stampa:Reggia di Monza.jpg|Monza Stampa:Panorama di trento.jpg|Trento Stampa:The Upper City of Bergamo. View from Via al Castello. Italy.jpg|Bergamo Stampa:Colle renazzo pescara 1.jpg|Pescara Stampa:Pescara -la bella addormentata- Porto Turistico 2004 by-RaBoe.jpg|Pescara Stampa:Annunziata Giugliano.jpg|Giugliano de Campania Stampa:Ortigia (SR).jpg|Siracusa Stampa:Main square SAFFI Forli Italy December-2004.jpg|Forlì Stampa:Piazza Saffi al tramonto.JPG|Forlì Stampa:Panorama di Vicenza e la Basilica Palladiana con la Torre Bissara.jpg|Vicenza Stampa:Panorama terni.jpg|Terni Stampa:Bozen Waltherplatz.JPG|Bolzano Stampa:Castel Roncolo - panoramio.jpg|Bolzano Stampa:Bolzano Mareč 1.jpg|Bolzano Stampa:Piazza dei Cavalli Piacenza.JPG|Plasencia Stampa:Novara panorama.jpg|Novara Stampa:AnkonPanorama.jpg|Ancona Stampa:Udine north west2.jpg|Udine Stampa:Andria, monumenti.png|Andría Stampa:Arezzo 01.JPG|Arezzo Stampa:Panorama di Cesena e le sue colline.jpg|Cesena Stampa:Pesaro panorama.jpg|Pésaro Stampa:Collage Lecce.jpg|Lecce Stampa:La Cattedrale di Barletta vista dal castello 2.jpg|Barletta Stampa:Alessandria piazzaduomo.jpg|Alessandria Stampa:Alessandria05.jpg|Alessandria Stampa:Arco di Trionfo di Piazza Matteotti.jpg|Alessandria Stampa:I-AL-Alessandria5.JPG|Alessandria Stampa:Alessandria - Via Bissati.JPG|Alessandria Stampa:La Spezia - L'arsenale.JPG|La Spezia Stampa:La Spezia.jpg|La Spezia Stampa:PistoiaDuomoNotturna.jpg|Pistoia Stampa:Pistoia0002.jpg|Pistoia Stampa:Italy - Pisa.jpg|Pisa Stampa:Italy - Lucca - 2.jpg|Lucca Stampa:Panorama Guidonia Montecelio.jpg|Guidonia Montecelio Stampa:Panoramacatanzaro.jpg|Catanzaro Stampa:Como and its lake.jpg|Como Stampa:Il Sile a Treviso.jpg|Treviso Stampa:Piazza dei Signori e Palazzo dei Trecento.jpg|Treviso Stampa:Lecolonneromane di brindisi.jpg|Brindisi Stampa:Santa Maria 1.jpg|Busto Arsizio Stampa:Torre del greco porto.jpg|Torre del Greco Stampa:Comune grosseto citta.jpg|Grosseto Stampa:Sesto San Giovanni.jpg|Sesto San Giovanni Stampa:Marsala - view from boat.jpg|Marsala Stampa:Mozia01.jpg|Marsala Stampa:388VaresePzaSVittore.jpg|Varese Stampa:Varese Palazzo Estense.jpg|Varese Stampa:Serapeum (Pozzuoli) -2.jpg|Pozzuoli Stampa:Fiumicino 00 (RaBoe).jpg|Fiumicino Stampa:Corigliano Calabro-Vista.jpg|Corigliano Calabro, Corigliano-Rossano Stampa:Rossano-von-süden.jpg|Rossano, Corigliano-Rossano Stampa:Casoria.jpg|Casoria Stampa:Asti Panoramica 3 1.jpg|Asti Stampa:Duomodiasti.jpg|Asti Stampa:Asti0002.jpg|Asti Stampa:Caserta desde Casertavecchia 01.JPG|Caserta Stampa:Cinisello Balsamo, piazza Gramsci VL01.JPG|Cinisello Balsamo Stampa:Aprilia (Lt).JPG|Aprilia Stampa:Carpi (Modena) - 25 aprile 2017 49.jpg|Carpi Stampa:Uno scorcio di Gela.jpg|Gela Stampa:26100 Cremona, Province of Cremona, Italy - panoramio (6).jpg|Cremona Stampa:Museo del Violino.jpg|Cremona Stampa:IT-CR-Cremona042.jpg|Cremona Stampa:Cremona Duomo.jpg|Cremona Stampa:20160807-Pavia-002.jpg|Pavia Stampa:Ragusa Ibla.jpg|Ragusa Stampa:Autodromo aerea poster.jpg|Imola Stampa:Aquila duomo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, Basilica di San Bernardino 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:Emiciclo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila 2007 -Fontana della 99 Cannelle- by-RaBoe-001.jpg|L'Aquila Stampa:Castello 500.JPG|L'Aquila Stampa:L'Aquila - frazione Paganica - chiesa di Santa Maria Assunta.jpg|L'Aquila Stampa:Puglia Altamura1 tango7174.jpg|Altamura Stampa:Quartu sant'elena, parrocchiale di sant'elena, esterno 01.jpg|Quartu Sant'Elena Stampa:PanoramaLamezia.jpg|Lamezia Terme Stampa:Filanda di Forno (Massa).jpg|Massa Stampa:Giugno 25 2020 Potenza (37).jpg|Potenza Stampa:Trapani - Panorama.jpg|Trapani Stampa:Erice-views-bjs-2.jpg|Trapani Stampa:Trapani from erice.jpg|Trapani Stampa:View on Trapani.jpg|Trapani Stampa:Sovra campagne inargentate ed acque.JPG|Trapani Stampa:Trapani - Sicily.jpg|Trapani Stampa:Palazzo dei Papi (Viterbo) 2022.jpg|Viterbo Stampa:Cosenza20231.jpg|Cosenza Stampa:Castellammare di Stabia 3.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castello dalla Strada Panoramica.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:"Cattedrale"e piazza Municipio - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Pozzano 1.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe (1).jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia, cassa armonica (foto di peppe pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Madonna della Libera,Santuario GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Vesuvio GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Monte Faito 1.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia - Monumento ai Caduti.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Municipio Afragola.jpg|Afragola Stampa:Stazione alta velocita, Zaha Hadid, Napoli Afragola.jpg|Afragola Stampa:Vittoria Piazza del Popoplo.jpg|Vittoria Stampa:Vittoria-palazzo-2.JPG|Vittoria Stampa:Vittoria-chiesa-delle-grazie-2.JPG|Vittoria Stampa:Vigevano Piazza Ducale il Duomo.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano Piazza 1.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano03.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano0002.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano01.jpg|Vigevano Stampa:Pomezia panorama dai Castelli Romani.jpg|Pomezia Stampa:Carrara, veduta verso il centro storico, avenza e il mare da via salita sponda 04.jpg|Carrara Stampa:Matera Luglio 2019.jpeg|Matera Stampa:Sassi di Matera aprile06 05.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-31-33.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-04-18.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 14-04-08 2.jpg|Matera Stampa:Matera - Convento di Sant'Agostino.JPG|Matera Stampa:Matera san giovanni.JPG|Matera Stampa:3164San Pietro Caveoso.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-19-13.jpg|Matera Stampa:Castello Tramontano 2 Matera.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 11-08-39.jpg|Matera Stampa:Matera palazzo dell'Annunziata.JPG|Matera Stampa:Crotone Lungomare.jpg|Crotone Stampa:Aerial view of Olbia.jpg|Olbia Stampa:Arco di Augusto Fano illuminato.jpg|Fano Stampa:Italy - Viareggio.jpg|Viareggio Stampa:Caltanissetta Panorama 2018.jpg|Caltanissetta Stampa:Legnano S Magno.jpg|Legnano Stampa:Castello Baronale Acerra.JPG|Acerra Stampa:Acerra aerea.jpg|Acerra Stampa:Acerra vista dall'alto (2).jpg|Acerra Stampa:Cattedrale - vista piazza - Acerra.JPG|Acerra Stampa:Chiesa Suffragio Acerra.JPG|Acerra Stampa:Staz Circum Acerra.jpg|Acerra Stampa:Milite ignoto Acerra.JPG|Acerra Stampa:Savona (260099167).jpeg|Savona Stampa:Savona-IMG 1516.JPG|Savona Stampa:TorrettaLeonPancaldo1SAVONAFeb2006.JPG|Savona Stampa:Fortress Savona01.jpg|Savona Stampa:HDR panoramica Faenza Condominio Naviglio web.jpg|Faenza Stampa:Benevento-collage.jpg|Benevento Stampa:Panorama on Benevento town and its plain.jpg|Benevento Stampa:The Arch of Trajan, Benevento, Italy - 49970424013.jpg|Benevento Stampa:Benevento-Teatro Romano-esterno.jpg|Benevento Stampa:Rocca dei Rettori, Benevento.jpg|Benevento Stampa:Benevento exterior Santa Sofía 08.JPG|Benevento Stampa:Duomo di Benevento, facciata 02.jpg|Benevento Stampa:San Francesco (Benevento) 30.jpg|Benevento Stampa:Basilica di San Bartolomeo Apostolo (Benevento), interno 01.jpg|Benevento Stampa:Mausoleo Ciaurro .jpg|Marano di Napoli Stampa:Molfetta - panorama del porto.JPG|Molfetta Stampa:Panoramica porto.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Palazzo del Borgo.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Piazza Municipio.JPG|Molfetta Stampa:Moncalieri01.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri view.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri castel.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri-Veduta.JPG|Moncalieri Stampa:Agrigento dalla Valle dei Templi.jpg|Agrigento Stampa:Agrigento Panorama der Stadt Agrigent Sizilien Italien Foto 2014 Wolfgang Pehlemann DSC07437.jpg|Agrigento Stampa:Temple of Concordia, Valle dei Templi, Agrigento, SIcily, Italy - panoramio (3).jpg|Agrigento Stampa:Agrigente San Lorenzo.jpg|Agrigento Stampa:Cuneo e Bisalta.jpg|Cúneo Stampa:Foligno 6.jpg|Foligno Stampa:Trani.JPG|Trani Stampa:Trani Cathedral BW 2016-10-14 15-44-23.jpg|Trani Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Trani Stampa:Cattedrale di Manfredonia.jpg|Manfredonia Stampa:Chiesa Carmine 01.jpg|Ceriñola Stampa:Bisceglie porto 7.JPG|Bisceglie Stampa:02 Sienne vue de San Clemente.jpg|Siena Stampa:Tivoli Villa d'Este 2013 0920.JPG|Tivoli Stampa:Canopus vanaf serapium.jpg|Tivoli Stampa:Villa d'Este 01.jpg|Tivoli Stampa:Gallarate.gif|Gallarate Stampa:Modica-panorama.jpg|Módica Stampa:Modica view.jpg|Módica Stampa:Santa Maria del Gesù a Modica.jpg|Módica Stampa:Modica Church.jpg|Módica Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Téramo Stampa:Anfiteatro di Teramo + Duomo.jpg|Téramo Stampa:Santuario Teramo.jpg|Téramo Stampa:Casa del Mutilato Teramo.JPG|Téramo Stampa:LiceoClassicoTeramo.JPG|Téramo Stampa:ChiesaSantoSpirito.JPG|Téramo Stampa:PalazzoCastelli.jpg|Téramo Stampa:Teramo notturna.JPG|Téramo Stampa:Reggia di Portici1.jpg|Portici Stampa:Reggia di Portici - interno.JPG|Portici Stampa:Porto del Granatello.jpg|Portici Stampa:Villa d'Elboeuf 0.JPG|Portici Stampa:Villa Meola a Portici (scaletta).jpg|Portici Stampa:Barques de pêche sur la plage d' Aspra (1).jpg|Bagheria Stampa:Panorama bagheria.jpg|Bagheria Stampa:Campanile del Duomo e Torre dell'Orologio al tramonto.jpg|Avellino Stampa:Montevergine.jpg|Avellino Stampa:Avellino2.JPG|Avellino Stampa:Avellino3.JPG|Avellino Stampa:Chiesa del Santo Rosario.jpg|Avellino Stampa:Abellinum.jpg|Avellino Stampa:Montesilvano, Abruzzo, Italy.jpg|Montesilvano Stampa:Velletri.JPG (cropped).jpg|Velletri Stampa:Cattedralebitonto.JPG|Bitonto Stampa:Panorama of San Remo - panoramio (6).jpg|San Remo Stampa:Flickr - …trialsanderrors - San Remo, travel poster for ENIT, ca. 1920.jpg|San Remo Stampa:Tor caldara.jpg|Anzio Stampa:Pordenone-Palazzo comunale e campanile del Duomo di San Marco.jpg|Pordenone Stampa:Ercolano A view of the Golden Mile.JPG|Erkulanu Stampa:Antigua ciudad de Herculano, Italia, 2023-03-27, DD 04-06 PAN.jpg|Erkulanu Stampa:Forte Michelangelo 2014.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:CivitavecchiaTermeTaurineCalidariumRep1.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:Annunziata aversa.jpg|Aversa Stampa:Panoramica Castello Aragonese.jpg|Aversa Stampa:Campanile duomo di AVERSA.jpg|Aversa Stampa:Facciata Stazione di Aversa.jpg|Aversa Stampa:Timpa di Acireale.jpg|Acireale Stampa:Cava.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Vista di Cava da S. Liberatore.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Facciata del Santuario.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Portici di Cava de' Tirreni.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Tramonto Monte Finestra Cava de'Tirreni.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Badia di Cava.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Abbazia Benedettina 2.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazzale della Badia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da 'La Serra'.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Monte Castello.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Statale, autostrada e ferrovia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da Dupino.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Chiesa della Madonna dell'Olmo.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazza Duomo a Natale.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Palazzo del Vecchio Comune 2007 Scandicci.jpg|Scandicci Stampa:Battipaglia panorama.jpg|Battipaglia Stampa:Ascoli05.jpg|Ascoli Piceno Stampa:Ascoli Piceno.jpg|Ascoli Piceno </gallery> == Bliet famużi oħra fl-Italja == <gallery> Stampa:Palazzo Malvezzi de' Medici, via Zamboni 22, Bologna, Italy.jpg|Palazzo Malvezzi, Bolonja Stampa:Theathres of Pompeii.jpg|Pompei Stampa:Otranto dal bastione dei Pelasgi.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 20.jpg|Otranto Stampa:Otranto cathedral martyrs.jpg|Otranto Stampa:Puglia Otranto1 tango7174.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 16.jpg|Otranto Stampa:"Ein Gesamtkunstwerk aus 10 Millionen Mosaiksteinen bedeckt die Bodenflächen der Kathedrale" 01.jpg|Otranto Stampa:Torre Sant'Emiliano (Otranto, LE).JPG|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 19.jpg|Otranto Stampa:View of Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 11-49-21 DxO.jpg|Amalfi Stampa:Shrine of Saint Andrew, Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi-Chiostro del paradiso.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 10-09-21.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi panorama I.jpg|Amalfi Stampa:Montefalcione.JPG|Montefalcione, Avelino Stampa:Montefalcone01.jpg|Montefalcone Appennino, Fermo Stampa:Montefalcone.jpg|Montefalcone di Val Fortore, benevento Stampa:Montefalcone nel sannio panorama.png|Montefalcone nel Sannio, Molise Stampa:Altavilla Irpina (AV), 2017, Torre Normanna. (36945433385).jpg|Altavilla Irpina, Avellino Stampa:CaprigliaIrpina.jpg|Capriglia Irpina, Avellino Stampa:Salza irpina1.jpg|Salza Irpina, Avellino Stampa:Sant'Agata Bolognese - Via Roma e Chiesa Parrocchiale.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Lamborghini, Sant'Agata Bolognese, Bologna.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Mirabella esposta ad ovest.jpg|Mirabella Eclano Stampa:Aeclanum (Thermae-01).jpg|Aeclanum </gallery> == Referenzi == {{Referenzi|2}} == Ħoloq esterni == {{Wikizzjunarju|Italja}} {{Commonscat}} * [http://www.italia.it/en Sit Uffiċjali Taljan] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Italja| ]] [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1946]] 55xiwk2ccjdcpmq3mezzm3fz9tcvp67 0 1571 317343 316979 2024-11-14T20:47:33Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 317343 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} [[Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|thumb|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença]] [[Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg|thumb|Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean.]] [[Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|thumb|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos.]] [[Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|thumb|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste.]] [[Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|thumb|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza]] [[Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|thumb|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta 'Franza. Matul ir-Reġim l-Antik kienet tinkludi d-djoċesi ta' Cahors, li kienet estiża minn Souillac sa Montauban, li tgħaddi minn Figeac.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza mibni mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins, fid-dipartiment tal-Gard. Il-pont inbena matul l-1 seklu wara Kristu. C. u kien parti mill-akwedott ta' Nîmes, pajp idrawliku twil 50 kilometru misjuq bil-gravità li jġorr l-ilma minn nixxiegħa f'Uzès sal-kolonja Rumana ta' Nemausus (Nimes).]] '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. === Idrografija === ==== Xmaras ==== <gallery> File:La Loire à Orléans.jpg|Ix-xmara Loire (Liger, bl-[[Oċċitan]]: Léger jew Leir) f'Orleans. B'tul ta 'kważi 1006 km File:Rhône, château de Beaucaire.jpg|Ir-Rhône (bl-[[Oċċitan]]: Ròse; bil-Franko-Provençal, Rôno; bil-Ġermaniż djalettali, Rotten). B'tul ta '812 km —290 km fl-Isvizzera u 522 km fi Franza File:Bercy, Paris 01.jpg|Ix-xmara Seine fl-[[Pariġi]]. B'tul ta' kważi 776 km File:GaronneBordeaux.jpg|Il-xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Bordeaux port de la lune 01.jpg|Il-Xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Leie, Gent.jpg|Ix-xmara Lys f'Ghent File:Scheibenhard Lauter 273.jpg|The Xmara Lauter bejn Scheibenhard (Franza) u Scheibenhardt (il-Ġermanja) File:Fiume Roia.jpg|Ix-xmara Roya (Ribieré Roya/Fiume Roia) File:1 Beynac-et-Cazenac 2016.jpg|Xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza. File:Dordogne à Beynac.jpg|Ix-xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza File:Bourg-des-Comptes LaCourbe.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:La Vilaine à Rennes.JPG|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Cluseboel.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Vilaine River Drainage Basin map-fr.svg|Ix-Xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Dinan port.jpg|Ix-xmara Rance fil-Dinan, fil-Brittanja File:Ouche.JPG|Ix-Xmara Ouche (Latin: Oscara) f'Tart-l'Abbaye File:St-Céneri.jpg|Ix-xmara Sarthe f'St-Céneri File:Givet - Vue de la Meuse et du fort de Charlemont.jpg|Ix-xmar Mosa f'Givet bil-forti ta' Charlemont </gallery> == Storja == L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|left|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>[http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm Électricité en France: les principaux résultats en 2006]</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] [[Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|thumb|left|Katidral ta' Noyon (Cathédrale de Noyon)]] [[Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|thumb|Frontispizju tal-knisja ta' Saint-Georges, fi stil Gotiku, mibnija bejn l-1220 u l-1500 f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace]] [[Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|thumb|left|Il-knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois . Kien magħruf ukoll bħala Saint-Germain-le-Rond. Il-knisja hija msemmija f'ġieħ l-isqof u qaddis Ġermanus ta' Auxerre. hija knisja prominenti Franċiża medjevali li tinsab fl-Ewwel Arrondissement ta' [[Pariġi]].]] [[Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|thumb|Katidral ta' Rouen (Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen)]] [[Stampa:Garris église.jpg|thumb|left|Il-knisja (église) ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques fil-Lbiċ ta' Franza.]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> <gallery> File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Albi File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Il-veduta fit-tramuntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Pontdugard.png|Pont du Gard, 1850s File:Pont du gard v1 082005.JPG|Il-Pont du Gard File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] ryvs1b4lexxw934goftg3uqp9h3whup 317344 317343 2024-11-14T20:49:34Z Sapp0512 19770 /* Xmaras */ 317344 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} [[Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|thumb|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença]] [[Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg|thumb|Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean.]] [[Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|thumb|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos.]] [[Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|thumb|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste.]] [[Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|thumb|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza]] [[Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|thumb|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta 'Franza. Matul ir-Reġim l-Antik kienet tinkludi d-djoċesi ta' Cahors, li kienet estiża minn Souillac sa Montauban, li tgħaddi minn Figeac.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza mibni mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins, fid-dipartiment tal-Gard. Il-pont inbena matul l-1 seklu wara Kristu. C. u kien parti mill-akwedott ta' Nîmes, pajp idrawliku twil 50 kilometru misjuq bil-gravità li jġorr l-ilma minn nixxiegħa f'Uzès sal-kolonja Rumana ta' Nemausus (Nimes).]] '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. === Idrografija === ==== Xmaras ==== <gallery> File:La Loire à Orléans.jpg|Ix-xmara Loire (Liger, bl-[[Oċċitan]]: Léger jew Leir) f'Orleans. B'tul ta 'kważi 1006 km File:Rhône, château de Beaucaire.jpg|Ir-Rhône (bl-[[Oċċitan]]: Ròse; bil-Franko-Provençal, Rôno; bil-Ġermaniż djalettali, Rotten). B'tul ta '812 km —290 km fl-Isvizzera u 522 km fi Franza File:Bercy, Paris 01.jpg|Ix-xmara Seine fl-[[Pariġi]]. B'tul ta' kważi 776 km File:GaronneBordeaux.jpg|Il-xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Bordeaux port de la lune 01.jpg|Il-Xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Leie, Gent.jpg|Ix-xmara Lys f'Ghent File:Scheibenhard Lauter 273.jpg|The Xmara Lauter bejn Scheibenhard (Franza) u Scheibenhardt (il-Ġermanja) File:Fiume Roia.jpg|Ix-xmara Roya (Ribieré Roya/Fiume Roia) File:1 Beynac-et-Cazenac 2016.jpg|Xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza. File:Dordogne à Beynac.jpg|Ix-xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza File:Bourg-des-Comptes LaCourbe.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:La Vilaine à Rennes.JPG|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Cluseboel.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Vilaine River Drainage Basin map-fr.svg|Ix-Xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Dinan port.jpg|Ix-xmara Rance fil-Dinan, fil-Brittanja File:Ouche.JPG|Ix-Xmara Ouche (Latin: Oscara) f'Tart-l'Abbaye File:St-Céneri.jpg|Ix-xmara Sarthe f'St-Céneri File:Givet - Vue de la Meuse et du fort de Charlemont.jpg|Ix-xmar Mosa f'Givet bil-forti ta' Charlemont File:Orthez Pont.JPG|Xmara Gave de Pau f'Orthez </gallery> == Storja == L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|left|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>[http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm Électricité en France: les principaux résultats en 2006]</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] [[Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|thumb|left|Katidral ta' Noyon (Cathédrale de Noyon)]] [[Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|thumb|Frontispizju tal-knisja ta' Saint-Georges, fi stil Gotiku, mibnija bejn l-1220 u l-1500 f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace]] [[Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|thumb|left|Il-knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois . Kien magħruf ukoll bħala Saint-Germain-le-Rond. Il-knisja hija msemmija f'ġieħ l-isqof u qaddis Ġermanus ta' Auxerre. hija knisja prominenti Franċiża medjevali li tinsab fl-Ewwel Arrondissement ta' [[Pariġi]].]] [[Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|thumb|Katidral ta' Rouen (Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen)]] [[Stampa:Garris église.jpg|thumb|left|Il-knisja (église) ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques fil-Lbiċ ta' Franza.]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> <gallery> File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Albi File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Il-veduta fit-tramuntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Pontdugard.png|Pont du Gard, 1850s File:Pont du gard v1 082005.JPG|Il-Pont du Gard File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] dhnaxch19a2xhmis3z9wdh6yqoi5k6o 317345 317344 2024-11-14T20:51:39Z Sapp0512 19770 317345 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} [[Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|thumb|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença]] [[Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg|thumb|Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean.]] [[Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|thumb|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos.]] [[Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|thumb|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste.]] [[Stampa:Basse-Navarre countryside.jpg|thumb|Pajsaġġ fil-viċinanza ta' Irouleguy, fin-Navarra t'Isfel, Ġunju 2009]] [[Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|thumb|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza]] [[Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|thumb|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta 'Franza. Matul ir-Reġim l-Antik kienet tinkludi d-djoċesi ta' Cahors, li kienet estiża minn Souillac sa Montauban, li tgħaddi minn Figeac.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza mibni mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins, fid-dipartiment tal-Gard. Il-pont inbena matul l-1 seklu wara Kristu. C. u kien parti mill-akwedott ta' Nîmes, pajp idrawliku twil 50 kilometru misjuq bil-gravità li jġorr l-ilma minn nixxiegħa f'Uzès sal-kolonja Rumana ta' Nemausus (Nimes).]] '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. === Idrografija === ==== Xmaras ==== <gallery> File:La Loire à Orléans.jpg|Ix-xmara Loire (Liger, bl-[[Oċċitan]]: Léger jew Leir) f'Orleans. B'tul ta 'kważi 1006 km File:Rhône, château de Beaucaire.jpg|Ir-Rhône (bl-[[Oċċitan]]: Ròse; bil-Franko-Provençal, Rôno; bil-Ġermaniż djalettali, Rotten). B'tul ta '812 km —290 km fl-Isvizzera u 522 km fi Franza File:Bercy, Paris 01.jpg|Ix-xmara Seine fl-[[Pariġi]]. B'tul ta' kważi 776 km File:GaronneBordeaux.jpg|Il-xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Bordeaux port de la lune 01.jpg|Il-Xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Leie, Gent.jpg|Ix-xmara Lys f'Ghent File:Scheibenhard Lauter 273.jpg|The Xmara Lauter bejn Scheibenhard (Franza) u Scheibenhardt (il-Ġermanja) File:Fiume Roia.jpg|Ix-xmara Roya (Ribieré Roya/Fiume Roia) File:1 Beynac-et-Cazenac 2016.jpg|Xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza. File:Dordogne à Beynac.jpg|Ix-xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza File:Bourg-des-Comptes LaCourbe.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:La Vilaine à Rennes.JPG|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Cluseboel.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Vilaine River Drainage Basin map-fr.svg|Ix-Xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Dinan port.jpg|Ix-xmara Rance fil-Dinan, fil-Brittanja File:Ouche.JPG|Ix-Xmara Ouche (Latin: Oscara) f'Tart-l'Abbaye File:St-Céneri.jpg|Ix-xmara Sarthe f'St-Céneri File:Givet - Vue de la Meuse et du fort de Charlemont.jpg|Ix-xmar Mosa f'Givet bil-forti ta' Charlemont File:Orthez Pont.JPG|Xmara Gave de Pau f'Orthez </gallery> == Storja == L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|left|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>[http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm Électricité en France: les principaux résultats en 2006]</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] [[Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|thumb|left|Katidral ta' Noyon (Cathédrale de Noyon)]] [[Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|thumb|Frontispizju tal-knisja ta' Saint-Georges, fi stil Gotiku, mibnija bejn l-1220 u l-1500 f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace]] [[Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|thumb|left|Il-knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois . Kien magħruf ukoll bħala Saint-Germain-le-Rond. Il-knisja hija msemmija f'ġieħ l-isqof u qaddis Ġermanus ta' Auxerre. hija knisja prominenti Franċiża medjevali li tinsab fl-Ewwel Arrondissement ta' [[Pariġi]].]] [[Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|thumb|Katidral ta' Rouen (Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen)]] [[Stampa:Garris église.jpg|thumb|left|Il-knisja (église) ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques fil-Lbiċ ta' Franza.]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> <gallery> File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Albi File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Il-veduta fit-tramuntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Pontdugard.png|Pont du Gard, 1850s File:Pont du gard v1 082005.JPG|Il-Pont du Gard File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] 8zk44fha9m1v26fhmvmv982sl1nv637 317346 317345 2024-11-14T20:53:07Z Sapp0512 19770 /* Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali */ 317346 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} [[Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|thumb|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença]] [[Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg|thumb|Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean.]] [[Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|thumb|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos.]] [[Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|thumb|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste.]] [[Stampa:Basse-Navarre countryside.jpg|thumb|Pajsaġġ fil-viċinanza ta' Irouleguy, fin-Navarra t'Isfel, Ġunju 2009]] [[Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|thumb|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza]] [[Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|thumb|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta 'Franza. Matul ir-Reġim l-Antik kienet tinkludi d-djoċesi ta' Cahors, li kienet estiża minn Souillac sa Montauban, li tgħaddi minn Figeac.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza mibni mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins, fid-dipartiment tal-Gard. Il-pont inbena matul l-1 seklu wara Kristu. C. u kien parti mill-akwedott ta' Nîmes, pajp idrawliku twil 50 kilometru misjuq bil-gravità li jġorr l-ilma minn nixxiegħa f'Uzès sal-kolonja Rumana ta' Nemausus (Nimes).]] '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. === Idrografija === ==== Xmaras ==== <gallery> File:La Loire à Orléans.jpg|Ix-xmara Loire (Liger, bl-[[Oċċitan]]: Léger jew Leir) f'Orleans. B'tul ta 'kważi 1006 km File:Rhône, château de Beaucaire.jpg|Ir-Rhône (bl-[[Oċċitan]]: Ròse; bil-Franko-Provençal, Rôno; bil-Ġermaniż djalettali, Rotten). B'tul ta '812 km —290 km fl-Isvizzera u 522 km fi Franza File:Bercy, Paris 01.jpg|Ix-xmara Seine fl-[[Pariġi]]. B'tul ta' kważi 776 km File:GaronneBordeaux.jpg|Il-xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Bordeaux port de la lune 01.jpg|Il-Xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Leie, Gent.jpg|Ix-xmara Lys f'Ghent File:Scheibenhard Lauter 273.jpg|The Xmara Lauter bejn Scheibenhard (Franza) u Scheibenhardt (il-Ġermanja) File:Fiume Roia.jpg|Ix-xmara Roya (Ribieré Roya/Fiume Roia) File:1 Beynac-et-Cazenac 2016.jpg|Xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza. File:Dordogne à Beynac.jpg|Ix-xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza File:Bourg-des-Comptes LaCourbe.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:La Vilaine à Rennes.JPG|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Cluseboel.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Vilaine River Drainage Basin map-fr.svg|Ix-Xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Dinan port.jpg|Ix-xmara Rance fil-Dinan, fil-Brittanja File:Ouche.JPG|Ix-Xmara Ouche (Latin: Oscara) f'Tart-l'Abbaye File:St-Céneri.jpg|Ix-xmara Sarthe f'St-Céneri File:Givet - Vue de la Meuse et du fort de Charlemont.jpg|Ix-xmar Mosa f'Givet bil-forti ta' Charlemont File:Orthez Pont.JPG|Xmara Gave de Pau f'Orthez </gallery> == Storja == L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|left|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>[http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm Électricité en France: les principaux résultats en 2006]</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] [[Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|thumb|left|Katidral ta' Noyon (Cathédrale de Noyon)]] [[Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|thumb|Frontispizju tal-knisja ta' Saint-Georges, fi stil Gotiku, mibnija bejn l-1220 u l-1500 f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace]] [[Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|thumb|left|Il-knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois . Kien magħruf ukoll bħala Saint-Germain-le-Rond. Il-knisja hija msemmija f'ġieħ l-isqof u qaddis Ġermanus ta' Auxerre. hija knisja prominenti Franċiża medjevali li tinsab fl-Ewwel Arrondissement ta' [[Pariġi]].]] [[Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|thumb|Katidral ta' Rouen (Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen)]] [[Stampa:Garris église.jpg|thumb|left|Il-knisja (église) ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques fil-Lbiċ ta' Franza.]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> <gallery> File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Albi File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Il-veduta fit-tramuntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Pontdugard.png|Pont du Gard, 1850s File:Pont du gard v1 082005.JPG|Il-Pont du Gard File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> <gallery> File:Vue Irissarry.jpg|Irissarry </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] sh573ljplxfnoxm2qkblj4sn1c5xcle 317354 317346 2024-11-15T02:42:51Z Sapp0512 19770 317354 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} [[Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|thumb|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença]] [[Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg|thumb|Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean.]] [[Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|thumb|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos.]] [[Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|thumb|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste.]] [[Stampa:Basse-Navarre countryside.jpg|thumb|Pajsaġġ fil-viċinanza ta' Irouleguy, fin-Navarra t'Isfel, Ġunju 2009]] [[Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|thumb|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza]] [[Stampa:Vico Vi1aJPG.jpg|thumb|Pajsaġġ ta' Vico, Corse-du-Sud]] [[Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|thumb|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta' Franza. Matul ir-Reġim l-Antik kienet tinkludi d-djoċesi ta' Cahors, li kienet estiża minn Souillac sa Montauban, li tgħaddi minn Figeac.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza mibni mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins, fid-dipartiment tal-Gard. Il-pont inbena matul l-1 seklu wara Kristu. C. u kien parti mill-akwedott ta' Nîmes, pajp idrawliku twil 50 kilometru misjuq bil-gravità li jġorr l-ilma minn nixxiegħa f'Uzès sal-kolonja Rumana ta' Nemausus (Nimes).]] '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. === Idrografija === ==== Xmaras ==== <gallery> File:La Loire à Orléans.jpg|Ix-xmara Loire (Liger, bl-[[Oċċitan]]: Léger jew Leir) f'Orleans. B'tul ta 'kważi 1006 km File:Rhône, château de Beaucaire.jpg|Ir-Rhône (bl-[[Oċċitan]]: Ròse; bil-Franko-Provençal, Rôno; bil-Ġermaniż djalettali, Rotten). B'tul ta '812 km —290 km fl-Isvizzera u 522 km fi Franza File:Bercy, Paris 01.jpg|Ix-xmara Seine fl-[[Pariġi]]. B'tul ta' kważi 776 km File:GaronneBordeaux.jpg|Il-xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Bordeaux port de la lune 01.jpg|Il-Xmara Garonne li jgħaddi minn [[Bordeaux]] File:Leie, Gent.jpg|Ix-xmara Lys f'Ghent File:Scheibenhard Lauter 273.jpg|The Xmara Lauter bejn Scheibenhard (Franza) u Scheibenhardt (il-Ġermanja) File:Fiume Roia.jpg|Ix-xmara Roya (Ribieré Roya/Fiume Roia) File:1 Beynac-et-Cazenac 2016.jpg|Xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza. File:Dordogne à Beynac.jpg|Ix-xmara Dordogne, Beynac-et-Cazenac (Oċċitan: Bainac e Casenac) huwa raħal li jinsab fid-dipartiment ta' Dordogne fil-Lbiċ ta' Franza File:Bourg-des-Comptes LaCourbe.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:La Vilaine à Rennes.JPG|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Cluseboel.jpg|Ix-xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Vilaine River Drainage Basin map-fr.svg|Ix-Xmara Vilaine (Breton, Gwilen) hija xmara kostali fil-Brittanja File:Dinan port.jpg|Ix-xmara Rance fil-Dinan, fil-Brittanja File:Ouche.JPG|Ix-Xmara Ouche (Latin: Oscara) f'Tart-l'Abbaye File:St-Céneri.jpg|Ix-xmara Sarthe f'St-Céneri File:Givet - Vue de la Meuse et du fort de Charlemont.jpg|Ix-xmar Mosa f'Givet bil-forti ta' Charlemont File:Orthez Pont.JPG|Xmara Gave de Pau f'Orthez File:Villeneuveslot.jpg|Pont fuq ix-xmara Lot f' File:Cahors - Pont Valentré 03.jpg|Pont Valentré fuq ix-xmara Lot f'Cahorts File:Cahors pont Valentre vgen.jpg|Pont Valentré fuq ix-xmara Lot f'Cahorts </gallery> == Storja == L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|left|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>[http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm Électricité en France: les principaux résultats en 2006]</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] [[Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|thumb|left|Katidral ta' Noyon (Cathédrale de Noyon)]] [[Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|thumb|Frontispizju tal-knisja ta' Saint-Georges, fi stil Gotiku, mibnija bejn l-1220 u l-1500 f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace]] [[Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|thumb|left|Il-knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois . Kien magħruf ukoll bħala Saint-Germain-le-Rond. Il-knisja hija msemmija f'ġieħ l-isqof u qaddis Ġermanus ta' Auxerre. hija knisja prominenti Franċiża medjevali li tinsab fl-Ewwel Arrondissement ta' [[Pariġi]].]] [[Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|thumb|Katidral ta' Rouen (Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen)]] [[Stampa:Garris église.jpg|thumb|left|Il-knisja (église) ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques fil-Lbiċ ta' Franza.]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains) hija bini reliġjuż antik mill-aħħar tas-seklu 4 li jinsab fil-belt Franċiża ta' Metz (dipartiment tal-Moselle) </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> <gallery> File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Albi File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Il-veduta fit-tramuntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Pontdugard.png|Pont du Gard, 1850s File:Pont du gard v1 082005.JPG|Il-Pont du Gard File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> <gallery> File:Vue Irissarry.jpg|Irissarry </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] 24814aoyvljn3an7f719d7et4nlo0x8 0 1572 317356 317220 2024-11-15T02:47:09Z Sapp0512 19770 /* Xmajjar */ 317356 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Federali tal-Ġermanja |isem_nattiv = ''Bundesrepublik Deutschland'' |isem_komuni = Ġermanja |stampa_bandiera = Flag of Germany.svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Germany.svg |stampa_mappa = EU-Germany.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ġermanja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ġermanja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ġermanja |mottu_nazzjonali = "Einigkeit und Recht und Freiheit"<br /><small>Unità u Ġustizzja u Libertà</small> |innu_nazzjonali = <center>It-tielet stanza ta'</center>''[[Deutschlandlied|Lied der Deutschen]]'' <small>(''Kanzunetta tal-Ġermaniżi'')</small><br /><center>[[Stampa:National anthem of Germany - U.S. Army 1st Armored Division Band.ogg]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Berlin]] |latd=52 |latm=31 |latNS=N |lonġd=13 |lonġm=23 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Berlin]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|Federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] |titlu_kap1 = [[President tal-Ġermanja|President]] |titlu_kap2 = [[Kanċillier tal-Ġermanja (Repubblika Federali tal-Ġermanja)|Kanċillier]] |titlu_kap3 = [[President tal-Bundestag]] |titlu_kap4 = [[President tal-Bundesrat]] |isem_kap1 = [[Frank-Walter Steinmeier]] |isem_kap2 = [[Olaf Scholz]] |isem_kap3 = [[Wolfgang Schäuble]] |isem_kap4 = [[Michael Müller]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu 1957 |żona_kklassifika = 63 |poż_erja = 63 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 357,021 |erja_mi_kw = 137,847 |perċentwal_ilma = 2.416 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 80,219,695<ref>[https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressekonferenzen/2013/Zensus2011/bevoelkerung_zensus2011.pdf?__blob=publicationFile ''Zensus 2011: Bevölkerung am 9. Mai 2011'']. Miġjuba fl-1 ta' Ġunju 2013.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 16 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 80,399,30 |densità_popolazzjoni_km2 = 225 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 583 |poż_densità_popolazzjoni = 58 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $3.197 triljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=59&pr.y=9&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=134&s=NGDP_R%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Germany |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01}}</ref> |poż_PGD_PSX = 5 |PGD_PSX_per_capita = $39,028<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 17 |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Renju tal-Ġermanja|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Imperu Ruman Imqaddes]] |data_stabbilit1 = 2 ta' Frar 962 |avveniment_stabbilit2 = [[Unifikazzjoni tal-Ġermanja|Unifikazzjoni]] |data_stabbilit2 = 18 ta' Jannar 1871 |avveniment_stabbilit3 = [[Storja tal-Ġermanja|Repubblika Federali]] |data_stabbilit3 = 23 ta' Mejju 1949 |avveniment_stabbilit4 = [[Riunifikazzjoni tal-Ġermanja|Riunifikazzjoni]] |data_stabbilit4 = 3 ta' Ottubru 1990 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]]) |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.de]] |kodiċi_telefoniku = +49 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $3.401 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = 4 |PGD_nominali_per_capita = $41,513<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 22 |nota1 = }} [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-Ġebla tal-Fir tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija.Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Istat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] [[File:Frankfurt Am Main-Gallileo von Nordosten-20120115.jpg|thumb|Il-bini Gallileo fi Frankfurt]] [[File:Bahnhof_Berlin_Zoo_City_West.jpg|thumb|Berlin Zoologischer Garten Station (Stazzjon taż-Żoo ta' Berlin)]] [[File:Hotel de Rome, Berlin (1X7A5173).jpg|thumb|Hotel de Rome, Berlin]] [[File:Brandenburger Tor abends.jpg|thumb|Bieb ta' Brandenburg f'Berlin, simbolu nazzjonali tal-Ġermanja tal-lum u r-riunifikazzjoni tagħha fl-1990]] [[File:BrandenburgerTorDezember1989.jpg|thumb|Folol fil-Bieb ta' Brandenburg fl-1 ta' Diċembru, 1989. Id-daħla għan-naħa tal-punent kienet għadha ma miftuħa.]] [[File:Town hall of Alsfeld (2).jpg|thumb|Il-muniċipju ta' Alsfeld fil-Ġermanja bħala eżempju ta' sala tal-belt b'nofs injam mit-tranżizzjoni mill-Gotiku għar-Rinaxximent]] Il-'''Ġermanja''' ({{awdjo|En-uk-Germany.ogg|ˈdʒɜrməni}}; [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Deutschland''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Federali tal-Ġermanja''' ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Bundesrepublik Deutschland''),<ref>{{ċita ktieb|editur=Dudenverlag|titlu=Duden, Aussprachewörterbuch|edizzjoni=6|sena=1995|lingwa=Ġermaniż|paġni=271, 53f}} ISBN 978-3-411-20916-3</ref> [[repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|federali]] fl-[[Ewropa tal-Punent|Ewropa tal-punent]]-[[Ewropa Ċentrali|ċentrali]]. Il-pajjiż jikkonsisti f'[[Stati tal-Ġermanja|16-il stat]], u l-belt kapitali u l-akbar belt hija [[Berlin]] (3,821,881 abitant). Il-Ġermanja tkopri erja ta' 357,021 kilometru kwadru (137,847 mi kw) u għandha klima moderata staġjonali ħafna. Bi 80.3&nbsp;miljun abitant, hija l-istat membru l-aktar popolat fl-[[Unjoni Ewropea]]. Il-Ġermanja hija l-qawwa kbira fl-ekonomika u l-politika tal-kontinent Ewropew u mexxej storiku f'ħafna oqsma teoretiċi u tekniċi. Il-pajjiż imiss ma' [[Franza]], l-[[Żvizzera]] u l-[[Awstrija]] fin-nofsinhar; il-[[Belġju]], l-[[Pajjiżi l-Baxxi]] u l-[[Lussemburgu]] lejn il-punent; Id-[[Danimarka]] fit-tramuntana u l-[[Polonja]] u r-[[Repubblika Ċeka]] fil-lvant. Total tal-fruntieri tal-Ġermanja: 3,694 km, pajjiżi tal-fruntiera (9): Awstrija 801 km; Belġju 133 km; Ċekja 704 km; Id-Danimarka 140 km; Franza 418 km; Lussemburgu 128 km; Pajjiżi l-Baxxi 575 km; Polonja 447 km; Żvizzera 348 km. Il-Ġermanja hija magħmula minn 16-il stat federali u hija strutturata bħala stat kostituzzjonali liberali, demokratiku u soċjali. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja, imwaqqfa fl-1949, tirrappreżenta l-aħħar forma tal-istat nazzjonali Ġermaniż, l-ewwel imwaqqfa fl-1871. Bħala parti mir-riunifikazzjoni tal-Ġermanja, Berlin saret il-kapital federali fl-1990 u saret is-sede tal-parlament u l-gvern. fl-1991. Il-pajjiż imiss ma' disa' stati ġirien u jinsab fiż-żona tal-klima moderata bejn l-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku fit-tramuntana u l-Lag ta' Constance u l-Alpi fin-Nofsinhar. Il-Ġermanja għandha madwar 84.7 miljun abitant (mill-31 ta' Diċembru, 2023) u, b'erja ta' 357,588 kilometru kwadru, hija waħda mill-aktar pajjiżi b’popolazzjoni densa b'medja ta' 236 abitant għal kull kilometru kwadru. Ir-rata tat-twelid hija ta’ 1.46 tifel għal kull mara (2022). L-aktar belt Ġermaniża popolata hija Berlin; Metropoli oħra b'aktar minn miljun abitant huma Hamburg, Munich u Cologne; l-akbar żona metropolitana hija ż-żona tar-Ruhr. Hemm erba' bliet Ġermaniżi oħra b'aktar minn 600,000 abitant (2022): Frankfurt am Main huwa ċentru finanzjarju Ewropew ta’ importanza globali, Stuttgart hija waħda mill-aktar ċentri importanti tal-industrija tal-karozzi fid-dinja, Düsseldorf hija magħrufa għall-arti u l-kummerċ tagħha ta' moda u bħala "desk tar-reġjun tar-Ruhr" u Leipzig hija magħrufa għall-fiera tagħha u l-ajruport tal-merkanzija tagħha. Barra minn hekk, il-pajjiż għandu seba' bliet oħra b’aktar minn 500,000 abitant (2022): Dortmund, Essen, Bremen, Dresden, Hannover, Nuremberg u Duisburg. Kważi 15-il miljun ruħ jgħixu fil-15-il belt Ġermaniża b'aktar minn nofs miljun abitant, li jikkorrispondi għal madwar 18% tal-abitanti kollha. Is-sejbiet ta' Homo heidelbergensis u bosta xogħlijiet tal-arti preistoriċi mill-Paleolitiku Aktar tard juru li n-nies għexu fil-Ġermanja tal-lum għal 600,000 sena u li xi għodod tal-ġebel saħansitra jmorru lura għal aktar minn 1.3 miljun sena. Matul in-Neolitiku, madwar 5600 QK. L-ewwel bdiewa emigraw mil-Lvant Nofsani fl-1 seklu QK. Fi żminijiet il-qedem, ir-Rumani sejħu liż-żoni tas-settlement tat-tribujiet Ġermaniċi Germania magna. Bis-saħħa tal-konkwisti ta' Karlu Manju, madwar is-sena 800 ħafna mill-Ġermanja ta' żmienna kienet magħquda f'territorju wieħed għall-ewwel darba. Bħala riżultat tat-taqsimiet tal-Imperu Frankonjan taħt in-neputijiet ta' Karlu, fis-seklu 9 tfaċċa l-Imperu Franki tal-Lvant, li kien magħruf ukoll bħala Regnum Teutonicum mis-seklu 10 ‘il quddiem u li minnu ħareġ l-Imperu Ruman Qaddis, li kien jeżisti sal-1806, ħarġu. Din ġiet sostitwita mill-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1815, li kienet magħmula minn stati sovrani konnessi b'mod laxk. Wara r-Rivoluzzjoni falluta ta' Marzu tal-1848, kien biss fl-1871 li twaqqaf stat nazzjonali Ġermaniż, l-Imperu Ġermaniż. L-iżvilupp mgħaġġel minn stat agrikolu għal wieħed industrijali seħħ matul l-era Wilhelmine fit-tieni nofs tas-seklu 19. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-monarkija ġiet abolita fl-1918 u ġiet stabbilita r-Repubblika demokratika ta' Weimar. Mill-1933, id-dittatorjat Nazzjonali Soċjalista kkawża persekuzzjoni politika u razzjali li laħqet il-qofol tagħha fil-qtil ta' sitt miljun Lhudi u membri ta' minoranzi oħra bħas-Sinti u r-Roma. It-Tieni Gwerra Dinjija, mibdija mill-Istat Nazista fl-1939, spiċċat fl-1945 bit-telfa tal-poteri tal-Assi. Il-pajjiż okkupat mill-poteri rebbieħa kien maqsum fl-1949, wara li ż-żoni tal-Lvant tiegħu kienu diġà tqiegħdu parzjalment taħt is-sovranità amministrattiva Pollakka u parzjalment Sovjetika fl-1945. Sat-twaqqif tar-Repubblika Federali bħala stat demokratiku tal-Ġermanja tal-Punent b'rabtiet mal-Punent fuq It-23 ta' Mejju, 1949 kien segwit mit-twaqqif tal-GDR soċjalista fis-7 ta' Ottubru, 1949 bħala stat tal-Ġermanja tal-Lvant taħt l-eġemonija Sovjetika. Il-fruntiera interna Ġermaniża ġiet issiġillata wara l-kostruzzjoni tal-Ħajt ta' Berlin (mit-13 ta' Awwissu, 1961). Wara r-rivoluzzjoni paċifika fil-GDR fl-1989, il-kwistjoni Ġermaniża ġiet solvuta bir-riunifikazzjoni taż-żewġ partijiet tal-pajjiż fit-3 ta 'Ottubru 1990, li magħha l-fruntieri esterni tal-Ġermanja ġew rikonoxxuti wkoll bħala finali. Minħabba l-adeżjoni tal-ħames stati tal-Ġermanja tal-Lvant u r-riunifikazzjoni ta' Berlin tal-Lvant u tal-Punent biex jiffurmaw il-kapital federali attwali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha sittax-il stat federali mill-1990. Sa mir-riunifikazzjoni fl-1990, il-Ġermanja saret waħda mill-pajjiżi ekonomiċi ewlenin fid-dinja. L-integrazzjoni tal-GDR inizjalment ħolqot sfida kbira, iżda l-ekonomija ġiet stabbilizzata permezz ta' investimenti u riformi sinifikanti. B'mod partikolari, ir-riformi tas-suq tax-xogħol tal-Aġenda 2010 wasslu għal tnaqqis sinifikanti fil-qgħad u żiedu l-kompetittività tal-pajjiż. Illum il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-UE u waħda mill-aktar nazzjonijiet esportaturi importanti fid-dinja. Il-pajjiż għandu infrastruttura żviluppata tajjeb, sistema edukattiva b'saħħitha u forza tax-xogħol b'ħiliet kbar, li jagħmilha post attraenti għan-negozju u l-investiment. Illum, il-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar nazzjonijiet stabbli u sinjuri fid-dinja. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija membru fundatur tal-Unjoni Ewropea u l-predeċessuri tagħha (Trattat ta' Ruma 1957), kif ukoll il-pajjiż l-aktar popolat tagħha. Ma’ 19-il stat membru ieħor tal-UE tifforma unjoni monetarja, iż-żona ewro. Il-Ġermanja hija membru tan-NU, l-OECD, l-OSKE, in-NATO, il-G7, il-G20 u l-Kunsill tal-Ewropa. Diġà fl-1951, il-Kummissarju Għoli għar-Refuġjati (UNHCR) fetaħ uffiċċju ta' kollegament fil-kapitali federali ta' dak iż-żmien, Bonn, u mill-1991 in-Nazzjonijiet Uniti kellha l-kwartieri ġenerali Ġermaniżi tagħha hemmhekk (“il-Belt tan-Nazzjonijiet Uniti”). Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar stati politikament influwenti fl-Ewropa u hija pajjiż sieħeb imfittex ħafna madwar id-dinja. F'termini ta' prodott gross domestiku, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Il-Ġermanja kienet it-tielet l-akbar nazzjon li jesporta u li jimporta fl-2023. Huma jiffurmaw soċjetà tal-informazzjoni u l-għarfien li l-iżvilupp tagħha huwa kkaratterizzat minn awtomazzjoni, diġitalizzazzjoni u teknoloġiji li jfixklu. It-titjib tas-sistema edukattiva Ġermaniża u l-iżvilupp sostenibbli tal-pajjiż huma kkunsidrati bħala kompiti ċentrali tal-politika ta' lokalizzazzjoni. Skont l-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem, il-Ġermanja hija waħda mill-aktar pajjiżi żviluppati. Il-lingwa materna tal-maġġoranza tal-popolazzjoni hija l-Ġermaniż. Hemm ukoll lingwi reġjonali u minoritarji u kemm Ġermaniżi kif ukoll immigranti b'lingwi indiġeni oħra, li l-aktar importanti minnhom huma Tork, Ukrajn u Russu. L-aktar lingwa barranija mitkellma hija l-Ingliż, li huwa suġġett tal-iskola fl-istati federali kollha. Il-kultura Ġermaniża hija diversa u, minbarra bosta tradizzjonijiet, istituzzjonijiet u avvenimenti, hija rreġistrata u onorata, pereżempju fid-deżinjazzjoni tal-Ġermanja bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, f'monumenti kulturali u bħala wirt kulturali intanġibbli. == Denominazzjoni == [[File:Sachsenspiegel.jpg|thumb|Il-manuskritt ta' Berlin tas-Sachsenspiegel tal-1369 jgħid (bil-Ġermaniż Nofsani Baxx): “Iewelk düdesch lant hevet sinen palenzgreven” (“kull pajjiż Ġermaniż għandu l-kont palatin tiegħu”).]] l-prekursuri etimoloġiċi tal-aġġettiv Ġermaniku, bħall-Ġermaniku *þeudisk jew il-Ġermaniż Għoli Qadim thiutisk, oriġinarjament kienu jfissru "li jappartjenu għall-poplu" u jirreferu għal djaletti tal-kontinwu tad-djalett Kontinentali-Ġermaniku tal-Punent. It-terminu Ġermanja ilu jintuża mis-seklu 15, iżda huwa attestat f'dokumenti individwali saħansitra qabel; fit-traduzzjoni ta' Frankfurt tal-Bull tad-Deheb (c. 1365) tissejjaħ Dutschelant. Qabel dan, huma assenjati biss kombinazzjonijiet ta' kliem tal-pajjiż tal-attribut Ġermaniż, pereżempju fil-forma singular indefinit "pajjiż Ġermaniż" jew fil-forma plural definita "il-pajjiżi Ġermaniżi", iżda mhux fil-forma singular definita "il-pajjiż Ġermaniż" . Dawn kienu pajjiżi bi klassi dominanti li jirreferu għat-talba politika għall-poter tal-Frankonja (tal-Lvant), li bdiet fis-seklu 10, l-Imperu Ruman Qaddis (962-1806). It-terminu kien użat prinċipalment għal strutturi (pre-)statali fiż-żona ddominata mill-Ġermaniż jew li titkellem bil-Ġermaniż li għaddew minn bidliet kbar matul is-sekli. L-Imperu Ruman Qaddis, oriġinarjament imsejjaħ sempliċement "Imperu" (Imperu Latin), irċieva diversi żidiet għal ismu: "Qaddis" minn nofs is-seklu 12, "Ruman" minn nofs is-seklu 13, u mill-aħħar tas-seklu 12. "Nazzjon Ġermaniż" tas-seklu 15 (Imperu Ruman Qaddis tan-Nazzjon Ġermaniż). Kien biss fis-seklu 16 meta t-terminu “Teutschland” beda jintuża biex jindika l-artijiet Ġermaniżi li qabel kienu jissejħu. Dalwaqt ġiet stabbilita ekwazzjoni bejn Reich u l-Ġermanja fil-letteratura kontemporanja, li eventwalment intużaw b'mod sinonimu (eż. mill-avukat Halle Johann Peter von Ludewig fl-1735). Il-kuxjenza li l-patrija m'għandhiex tkun l-Istat territorjali rispettiv, iżda l-Ġermanja kollha kemm hi, ma bdietx tinfirex sal-Gwerer Napoleoniċi. Friedrich Schiller qabel kien għamel distinzjoni stretta bejn Ġermanja spiritwali u politika: “Il-Ġermanja, imma fejn tinsab? Ma nafx kif insib il-pajjiż. Fejn jibda t-tagħlim, jispiċċa l-politiku.” – Friedrich Schiller: Xenien, fi: “Almanak tal-Muża għas-Sena 1797” Huwa kien ukoll xettiku dwar il-possibbiltà ta' nazzjon unifikat: “Intom il-Ġermaniżi tamaw għalxejn li jsiru nazzjon. Teduka lilek innifsek, jekk tista', biex issir nies aktar ħielsa.” – Friedrich Schiller, ibid. Il-kobor Ġermaniż, it-titlu ta’ poeżija mhux mitmuma mill-1801, dehret biss fl-ispiritwali. Sa tard fl-1813, Achim von Arnim tkellem dwar il-Ġermanja bħala “kelma ideali vojta” li magħha kkuntrasta “kollox mill-isbaħ dwar popli Ġermaniżi individwali” (plural). Il-fehim politiku tal-isem Ġermanja inizjalment ġie biss minn grupp żgħir ta' intellettwali u politiċi bħal Ernst Moritz Arndt, Friedrich Ludwig Jahn, Johann Gottlieb Fichte jew Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein, iżda diġà kellu effett ta' mobilizzazzjoni importanti matul il- gwerer tal-ħelsien. L-Imperu Awstrijak u r-Renju tal-Prussja issa rreferew ukoll b'mod pożittiv għall-Ġermanja: fl-1809, fil-bidu tal-Gwerra tal-Ħames Koalizzjoni, l-Arċiduka Karlu tal-Awstrija-Teschen għamel appell lin-nazzjon Ġermaniż, li fih stqarr: " " Il-kawża tagħna hija l-kawża tal-Ġermanja.” Ir-Re Frederick William III tal-Prussja. ħabbret fil-Proklama ta' Kalisch tad-19 ta' Marzu, 1813 “ir-ritorn tal-libertà u l-indipendenza lill-prinċpijiet u lill-popli tal-Ġermanja.” Din il-Ġermanja kienet definita bħala r-reġjun li jitkellem bil-Ġermaniż (Arndt: Des Deutschen Vaterland, 1813; bl-istess mod fl-1841 f'The Song of the Germans ta' Hoffmann von Fallersleben). Ma kienx għadu mifhum bħala imperu, imma bħala nazzjon; Fl-għexieren ta' snin ta' wara, il-moviment nazzjonali Ġermaniż għamel kampanja biex jgħaqqad it-territorji Ġermaniżi kollha fi stat nazzjonali wieħed. Inizjalment, dan falla; Fil-Kungress ta' Vjenna tal-1814/1815, l-istati territorjali ġew restawrati u magħquda f'konfederazzjoni ta' stati, il-Konfederazzjoni Ġermaniża. Dan kien magħruf ukoll bħala l-Ġermanja, iżda kien jinkludi xi territorji li fil-biċċa l-kbira tagħhom ma jitkellmux bil-Ġermaniż, bħall-Boemja u l-Moravja, filwaqt li reġjuni oħra li prinċipalment jitkellmu bil-Ġermaniż, bħall-Prussja tal-Lvant, ma kinux inklużi. Madankollu, il-moviment nazzjonali inizjalment baqa 'proġett ta' elite. Sar effettiv biss fuq skala kbira matul il-kriżi tar-Rhine fl-1840. Minn meta twaqqaf l-imperu fl-1871, bdiet bidla fit-tifsira, mill-Ġermanja bħala nazzjon kulturali għal isem ta’ stat, ġeografikament ristrett għaż-żona attwali: L-Imperu Awstrijak ma sarx parti mill-Imperu Ġermaniż fl-1871. Ir-residenti tal-Awstrija li jitkellmu bil-Ġermaniż komplew iqisu lilhom infushom Ġermaniżi. Meta l-istat multietniku waqa' fi tmiem l-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Awstrijaċi Ġermaniżi riedu jissieħbu fl-Imperu Ġermaniż. Madankollu, dan kien ipprojbit mit-Trattat ta' Saint-Germain. B’hekk bdew jiżviluppaw identitajiet nazzjonali differenti. It-termini Ġermaniż u Ġermanja saru dejjem aktar identifikati biss mal-Imperu Ġermaniż. Dan il-proċess kien inizjalment interrott meta l-Awstrija ġiet annessa mar-Reich Ġermaniż fl-1938 taħt il-gvern Nazzjonali Soċjalista. Id-distanza mis-Nazzjonaliżmu wara t-Tieni Gwerra Dinjija wassal għal tbiegħed mill-kunċett tal-Ġermanja fl-Awstrija u l-konsolidazzjoni tal-identità nazzjonali tal-Awstrijaċi stess. Fil-qafas tar-riorganizzazzjoni politika tal-istat eżistenti kollu kemm hu, il-Kunsill Parlamentari tal-Ġermanja tal-Punent irrifjuta l-kontinwazzjoni tal-isem tal-istat German Reich minħabba l-"aċċent aggressiv" tiegħu u uża l-Ġermanja bħala isem tal-istat għall-ewwel darba. fir-“Repubblika Federali tal-Ġermanja” li dak iż-żmien kienet kostitwita. Fid-deliberazzjonijiet, Theodor Heuss qal fl-1948: "Bil-kelma Ġermanja nagħtu kollox ċertu pathos. ta' natura sentimentali u mhux politika ta' poter Ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża (GDR) ma użatx." Il-Ġermanja f'isem l-istat, iżda bħala sinonimu għall-GDR fl-Artikolu 1 tal-Kostituzzjoni tal-1949. Sussegwentement, il-GDR kważi esklussivament użat l-attribut jew is-suffiss Ġermaniż ". il-GDR" biex jinnomina stati sovrani. Bl-unifikazzjoni Ġermaniża fl-1990, il-Ġermanja setgħet issir il-forma qasira uffiċjali tal-isem tal-stat. == Ġeografija == [[File:Germany in Europe (relief).svg|thumb|Post tal-Ġermanja fl-[[Ewropa]]]] [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:Steilküste bei Ahrenshoop.jpg|thumb|Il-kosta tal-Baħar Baltiku qrib Ahrenshoop (il-grigal)]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-franka tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija. Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Stat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] Il-Ġermanja tikkonsisti fi tliet reġjuni fiżjografiċi ewlenin: pjanura tal-pjanura fit-tramuntana, Ġermanja Nofsani li hija żona ta 'plateaus fiċ-ċentru u reġjun muntanjuż fin-nofsinhar. L-artijiet baxxi, li jiffurmaw il-Pjanura tat-Tramuntana tal-Ġermanja, għandhom eżenzjoni varjata li tinkludi diversi widien tax-xmajjar u żona kbira miksija bix-xagħri. L-iktar punt baxx huwa l-kosta. It-tarf tal-Lvant tal-pjanura għandha ħamrija rikka ħafna għall-agrikoltura. Ir-reġjun tal-plateaux ċentrali, li l-limiti approssimattivi tagħhom huma bejn il-belt ta 'Hanover fit-tramuntana u x-Xmara Main fin-nofsinhar, ikopri territorju magħmul minn muntanji ġentili, widien tax-xmajjar, xmajjar u baċiri definiti sew. Il-firxiet tal-muntanji jinkludu l-firxiet tal-muntanji Eifel u Hunsrück fil-punent, il-muntanji Taunus u Spessart fiċ-ċentru, u l-firxa Fichtelgebirge. Fiċ-ċentru hemm żewġ żoni muntanjużi msejħa "foresti": Thuringian Forest u Franconian Forest. Fit-tarf tat-tramuntana tar-reġjun rolling ta' Thuringia jinsab ir-reġjun muntanjuż ta' Harz. Ħafna mil-Lbiċ tal-Ġermanja hija okkupata minn żewġ eminenti tal-Muntanji Jura u foresta kbira, il-Foresti Is-Sewda, li hija massif muntanjuż antik. Fit-tarf tan-nofsinhar hemm l-Alpi tal-Bavarja, bl-ogħla quċċata tal-Ġermanja, iż-Zugspitze (2,962 m). Reġjun: Ewropa Ċentrali; Żona: 357,023 km²: 348,672 km² (art), 8,350 km² (ilma) Kosta 2389; L-aktar punt baxx: (Neuendorf bei Wilster) -3.54 m; L-ogħla punt: 2963 m (Zugspitze); Fruntieri territorjali Internazzjonali: 3,621 km: Awstrija 784 km, Belġju: 167 km, Repubblika Ċeka: 646 km, Danimarka: 68 km, Franza: 451 km, Lussemburgu: 138 km, Pajjiżi l-Baxxi: 577 km, Polonja: 456 km, Żvizzera: 334 km. === Ġeografija fiżika === Ir-reġjuni naturali ewlenin jinfirxu mit-tramuntana għan-nofsinhar: l-artijiet baxxi tat-Tramuntana tal-Ġermanja, il-meded tal-muntanji baxxi u l-għoljiet tal-Alpi mal-Alpi. === Ġeoloġija === [[File:Geomap Germany.png|thumb|Ġeoloġija tal-wiċċ tal-Ġermanja]] Ġeoloġikament, il-Ġermanja tappartjeni għall-Ewropa tal-Punent, jiġifieri, għal dik il-parti tal-kontinent li kienet inkorporata biss gradwalment fil-Precambrian konsolidat "Ur-Europe" (l-Ewropa tal-Lvant inkluża ħafna mill-Iskandinavja, cf. Baltica) matul il-kors tas-seklu. XIX. Hija saret Fanerozoic permezz ta 'ħabtiet kontinent-kontinent (formazzjonijiet muntanjużi). Il-provinċji tal-qoxra korrispondenti (provinċji tal-kantina) huma klassikament u sempliċiment imsejħa (tal-Lvant) Avalonia (cf. Oroġenja Caledonian) u Armorica (cf. Oroġenija Variscan). L-iżgħar provinċja tal-qoxra hija l-oroġenu Alpini-Karpazji (cf. Formazzjoni tal-muntanji Alpini), li fiha l-Ġermanja taqsam biss il-ponta tan-nofsinhar tal-Bavarja u li, b'differenza miż-żewġ provinċji tettoniċi l-oħra, tirrappreżenta oroġenu attiv. Il-ġeoloġija attwali tal-wiċċ tal-Ġermanja, jiġifieri, il-mudell ta 'kumplessi ta' blat ta 'etajiet differenti u strutturi differenti, kif spiss rappreżentati fuq mapep ġeoloġiċi, qamet bejn 30 u 20 miljun sena ilu fiċ-Ċenozojku iżgħar u ġiet iffurmata b'mod sinifikanti minn żewġ avvenimenti: il-Formazzjoni tal-Muntanji Alpidiċi u l-Età tas-Silġ Kwaternarja. L-Età tas-Silġ Kwaternarja sawret il-ġeoloġija tal-wiċċ komparattivament monotona tat-Tramuntana tal-Ġermanja u l-għoljiet ta 'l-Alpi bid-depożiti tal-moraine tagħhom u fenomeni oħra li jakkumpanjaw glaciazzjonijiet fuq skala kbira (cf. serje glaċjali). Il-ġeoloġija tal-wiċċ taċ-ċentru u l-biċċa l-kbira tan-Nofsinhar tal-Ġermanja hija r-riżultat ta 'lift u subsidenza tettonika sinifikanti, li tmur lura għall-effetti fuq distanza twila tal-oroġenja Alpina. Hawnhekk xi kumplessi tal-kantina mitwija Variscan tal-qedem (l-aktar Paleozoic) (lavanja u muntanji kristallini) ġew imtellgħin minn taħt il-wiċċ u esposti fuq żoni kbar (inklużi l-muntanji tal-lavanja Rhenish, Harz, Erzgebirge), u parti mill-qoxra tad-Dinja naqset . u spazji ta' sedimentazzjoni li fihom rekords ta' sekwenzi sedimentarji Cenozoic ftit jew wisq ħoxnin ġew iffurmati (Upper Rhine Graben, Lower Rhine Graben, Hessian Depression, Molasse Basin). Il-plateaux jokkupaw pożizzjoni tettonika intermedja bis-sekwenzi tal-istrat Mesozoic mhux mitwija tagħhom, iddominati mit-Triassiku u l-Jurassiku (Thuringian Basin, reġjun tal-istrat tan-Nofsinhar tal-Ġermanja). === Meded tal-muntanji === [[File:Zugspitze Westansicht.JPG|thumb|F'2,962 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, Zugspitze tal-Bavarja hija l-ogħla punt fil-Ġermanja.]] Il-firxa tal-muntanji tal-Alpi ġeoloġikament żgħażagħ u mitwija hija l-unika firxa tal-muntanji għolja li fiha tipparteċipa l-Ġermanja. L-Alpi Ġermaniżi, li jinsabu kompletament fl-istat tal-Bavarja, għandhom l-uniċi qċaċet tal-muntanji ogħla minn 2000 m'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN fuq. Is-samit taż-Zugspitze (2962 m 'l fuq mil-livell tal-baħar), li l-Ġermanja taqsam mal-Awstrija, hija l-ogħla punt fil-pajjiż. [[File:DSC07706 Wüstems von Westen.jpg|thumb|Pajsaġġ baxx tal-muntanji: foresti u mergħat ħdejn Wüstems f'Taunus]] [[File:Nebelostfriesland.jpg|thumb|Artijiet baxxi tal-Ġermanja tat-Tramuntana fil-Frisja tal-Lvant (Tramuntana)]] [[File:Rheinhessen vineyards.jpg|thumb|Pajsaġġ b'vinji f'Rhine-Hesse (Ċentru)]] [[File:Hintersee.jpg|thumb|Pajsaġġ Alpin fil-Bavarja. (Nofsinhar)]] Il-firxiet tal-muntanji baxxi Ġermaniżi jestendu mit-tarf tat-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi sat-tarf tal-Alpi u r-Rhine ta' fuq mal-Lag ta' Constance. Normalment jiżdiedu fl-għoli u l-estensjoni mit-tramuntana għan-nofsinhar. L-ogħla quċċata tal-muntanja baxxa hija l-Feldberg fil-Foresta l-Iswed (1,493 m 'il fuq mil-livell tal-baħar), segwita mill-Großer Arber fil-Foresta tal-Bavarja (1,456 m 'l fuq mil-livell tal-baħar). Qċaċet ta' aktar minn 1000 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jinkludi wkoll Erzgebirge, Fichtelgebirge, Swabian Alb u Harz, li huwa pjuttost iżolat bħala l-aktar fit-Tramuntana ta' l-ogħla firxiet ta' muntanji baxxi tal-Ġermanja bil-Brocken f'1141 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jogħla. Fit-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi, ftit muntanji biss fi ħdan il-moraines terminali tal-Età tas-Silġ jilħqu aktar minn 100 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN, inkluż il-Heidehöhe fi Schraden (il-linja tan-Nofsinhar fiż-żona tal-fruntiera bejn Brandenburg u Sassonja) tinsab 201 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN huwa l-ogħla. Is-sit statali l-aktar fonda tal-Ġermanja, ġeneralment aċċessibbli, jinsab 3.54 m taħt il-livell tal-baħar, f'dipressjoni qrib Neuendorf-Sachsenbande f'Wilstermarsch (Schleswig-Holstein). L-aktar dipressjoni fonda tinsab ukoll f'dan l-istat: 39.6 m taħt il-livell tal-baħar fil-qiegħ tal-Lag Hemmelsdorf, fil-grigal ta' Lübeck. L-iktar punt fonda tat-terren maħluqa artifiċjalment huwa 267 m taħt il-livell tal-baħar, fil-qiegħ tal-minjiera ta' Hambach fil-miftuħ fil-lvant ta' Jülich fin-North Rhine-Westphalia. === Xmajjar, lagi u kosti === Ħafna mix-xmajjar kbar tal-Ġermanja jinsabu fil-parti tal-punent tat-territorju. L-aktar importanti huwa r-Rhine, li jiffunzjona wkoll bħala fruntiera naturali mal-Isvizzera u Franza qabel ma tgħaddi għall-kosta tal-Olanda. Fost it-tributarji tar-Rhine hemm il-Lahn, il-Lippe, il-Main, il-Moselle, in-Neckar u r-Ruhr. Xmajjar importanti oħra huma l-Elbe, li tgħaddi mill-fruntiera Ċeka fix-Xlokk sal-Baħar tat-Tramuntana, u d-Danubju, li joriġina fil-Foresti l-Iswed u jmur lejn il-Lvant fil-plateau tal-Bavarja; Jirċievi l-ilmijiet tal-Lech, l-Isar u l-Eno, u jispiċċa jgħaddi fl-[[Awstrija]]. L-Oder, flimkien mat-tributarju tiegħu, in-Neisse, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-fruntiera tal-Lvant tal-Ġermanja mal-[[Polonja]]. Il-Ġermanja hija mdawwar fil-punent mal-Baħar tat-Tramuntana u fil-lvant mal-Baħar Baltiku. Il-kosta Ġermaniża tinkludi żoni ta' duni u bansijiet. Barra mill-kosta hemm diversi gżejjer, inklużi l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant u l-Gżira ta' Rügen fil-Baħar Baltiku. ==== Xmajjar ==== [[File:Trier Roemerbruecke BW 1.JPG|thumb|left|Il-Pont Ruman madwar ix-Xmara Moselle f'Tier]] [[File:Rheinstein.jpg|thumb|Il-Kastell tar-Rhine u Rheinstein fi Trechtingshausen]] Mis-sitt xmajjar bl-akbar baċiri tad-drenaġġ, ir-Rhine, Elbe, Weser u Ems joħorġu fl-Atlantiku permezz tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Oder permezz tal-Baħar Baltiku, filwaqt li d-Danubju jgħaddi fil-Baħar l-Iswed u għalhekk, idrografikament huwa parti minn il-Mediterran. Il-baċini tax-xmara ta' dawn iż-żewġ sistemi huma separati minn xulxin mill-baċin tax-xmara Ewropew ewlieni. Ir-Rhine, li jitla' fl-[[Żvizzera]], jiddomina l-Lbiċ u l-Punent. Hija tgħaddi għal 865 kilometru tul il-fruntiera Ġermaniża qabel tiżvojta fil-Baħar tat-Tramuntana mill-Olanda. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma n-Neckar, Main, Moselle u Ruhr. Ir-Rhine għandu importanza ekonomika kbira u huwa wieħed mill-aktar passaġġi tal-ilma fl-Ewropa. Id-Danubju jbatti kważi l-għoljiet kollha tal-Alpi Ġermaniżi fin-Nofsinhar fuq 647 kilometru u jgħaddi lejn l-Awstrija u x-Xlokk tal-Ewropa. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma l-Iller, il-Lech, l-Isar u l-Inn. L-Elbe, li titla' fir-Repubblika Ċeka, taqsam il-Lvant tal-Ġermanja għal 725 kilometru. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma s-Saale u l-Havel. F'179 kilometru, l-Oder, bħall-aktar tributarju importanti tiegħu, in-Neisse, hija x-xmara tal-fruntiera mal-Polonja. Il-baċir tal-Weser biss, twil 452 kilometru, jinsab kollu kemm hu fil-Ġermanja. Huwa mitmugħ mix-xmajjar Werra u Fulda u jbattal iċ-ċentru tat-tramuntana. L-Ems jgħaddi 371 kilometru mill-kantuniera tal-majjistral tal-pajjiż. Iż-żona ta 'influwenza tagħha testendi wkoll għal partijiet ta' l-Olanda. ==== Lagi ==== Lagi naturali huma prinċipalment ta 'oriġini glaċjali. Il-biċċa l-kbira tal-lagi kbar għalhekk jinsabu fl-għoljiet tal-Alpi, fl-Isvizzera Holstein u f'Mecklenburg. L-akbar lag li jappartjeni għal kollox għat-territorju Ġermaniż huwa l-Müritz, li huwa parti mid-Distrett tal-Lag ta' Mecklenburg. L-akbar lag b'parteċipazzjoni Ġermaniża hija l-Lag ta' Constance, li tmiss ukoll mal-[[Awstrija]] u l-[[Żvizzera]]. Fil-Punent u fil-Lvant tal-Ġermanja hemm ħafna għadajjar artifiċjali maħluqa mill-kultivazzjoni mill-ġdid ta' minjieri tal-linjite jew artijiet skart industrijali, bħal Neuseenland ta' Leipzig jew Phoenix Lag ta' Dortmund. ==== Gżejjer ==== [[File:Putgarten, Kap Arkona (2011-05-21) 10.JPG|thumb|L-akbar gżira Ġermaniża, Rügen, tinsab fil-Pomerania tal-Punent fil-Baħar Baltiku (immaġni: Cape Arkona).]] Il-Gżejjer Friżjani jinsabu fil-Baħar Wadden, immedjatament lil hinn mill-kosti Olandiżi, Ġermaniżi u Daniżi tal-Baħar tat-Tramuntana. Filwaqt li l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana huma fdalijiet ta 'art kontinentali li ġew separati mill-kosta permezz ta' sussidenza tal-art u għargħar sussegwenti, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant huma gżejjer ta 'barriera li ffurmaw minn sediment li jinġarr minn kurrenti paralleli mal-kosta u dinamika tal-mewġ u tal-marea. Helgoland, li tinsab fin-nofs tal-Bight Ġermaniż, hija l-aktar gżira Ġermaniża abitata mill-kontinent. Din tmur lura għall-emerġenza ta 'koppla tal-melħ fis-sottoħamrija tal-Baħar tat-Tramuntana. L-akbar gżejjer Ġermaniżi fil-Baħar Baltiku huma (mill-punent għal-lvant) Fehmarn, Poel, Hiddensee, Rügen u Usedom. Rügen hija wkoll l-akbar gżira fil-Ġermanja. L-akbar peniżola hija Fischland-Darß-Zingst. Dawn l-uċuħ tal-art, bl-eċċezzjoni ta 'Fehmarn, huma parti minn kosta ta' laguna, jiġifieri, pajsaġġ ta' moraine terrestri li kien mgħarraq wara l-era tas-silġ u sussegwentement immodifikat minn proċessi ta' terraferma. L-akbar u l-aktar gżejjer magħrufa fl-ilmijiet interni huma Reichenau, Mainau u Lindau fil-Lag ta' Constance u Herreninsel fil-Lag Chiemsee. === Punti estremi === Din hija lista tal-punti estremi tal-Ġermanja, jiġifieri, il-punti li huma aktar fit-tramuntana, fin-nofsinhar, fil-lvant jew fil-punent minn kwalunkwe post ieħor: Il-punt l-aktar fit-Tramuntana — Lista, Sylt, Schleswig-Holstein (55°03′N 8°24′E) Il-punt l-aktar fin-Nofsinhar — Haldenwanger Eck, Oberstdorf, il-Bavarja (47°16′N 10°10′E) Il-punt l-aktar tal-Punent — Millen, North Rhine-Westphalia (51°1′N 5°53′E) Il-punt l-aktar tal-Lvant — Deschka, Sassonja (51°16′N 15°2′E) === Klima === [[File:Vergleich Temperaturtrend DE global.png|thumb|Tqabbil tal-evoluzzjoni tat-temperatura fil-Ġermanja (DWD) u madwar id-dinja (NOAA) fil-perjodu 1881 sal-2019]] Il-Ġermanja tappartjeni għal kollox għaż-żona tal-klima moderata tal-Ewropa Ċentrali fiż-żona taż-żona tar-riħ tal-punent u tinsab fiż-żona ta' tranżizzjoni bejn il-klima marittima fl-Ewropa tal-Punent u l-klima kontinentali fl-Ewropa tal-Lvant. Il-klima fil-Ġermanja hija influwenzata, fost affarijiet oħra, mill-Gulf Stream, għalhekk it-temperatura medja hija għolja mhux tas-soltu għal din il-latitudni. It-temperatura medja annwali, ibbażata fuq il-perjodu normali 1961-1990, hija ta' 8.2 °C fil-pajjiż kollu, it-temperaturi medji ta' kull xahar ivarjaw bejn -0.5 °C f'Jannar u 16.9 °C f'Lulju. Il-preċipitazzjoni medja annwali hija 789 millimetru. Il-preċipitazzjoni medja ta' kull xahar tvarja bejn 49 millimetru fi Frar u 85 millimetru f’Ġunju. L-inqas temperatura rreġistrata uffiċjalment fil-Ġermanja kienet -37.8°C; Kien irreġistrat f'Wolnzach fl-1929. L-ogħla temperatura s'issa kienet ta' 41.2 °C u ġiet imkejla fil-25 ta' Lulju, 2019 f'Duisburg-Baerl u f'Tönisvorst fir-Rhine t'isfel. Il-Ġermanja għandu fil-biċċa l-kbira klima oċeanika, moderata u marittima bi xtiewi u sjuf friski, spiss imsaħħab u umdi. It-temp kultant huwa imprevedibbli. F'nofs is-sajf, ġurnata waħda tista' tkun sħuna u xemxija u l-oħra kiesħa u xita. Madankollu, kundizzjonijiet atmosferiċi tassew estremi, bħal nixfa qawwija, tornadoes, maltempati tas-silġ, kesħa jew sħana estrema, eċċ., huma rari. Għalkemm fl-aħħar snin deher għargħar fuq skala kbira, huwa wkoll ġeneralment rari. M'hemm l-ebda aħbar ta' terremoti distruttivi. Il-biċċa l-kbira tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima friska/temperata fejn jippredominaw ir-riħ umdi tal-punent. L-influwenza marittima ttaffi l-kosta tal-punent. Il-klima hija mmoderata mill-Kurrent tal-Atlantiku tat-Tramuntana, li hija estensjoni tat-Tramuntana tal-Gulf Stream. L-ilmijiet sħan miġjuba minn dan il-kurrent jaffettwaw iż-żoni kostali tal-Baħar tat-Tramuntana inkluża l-Peniżola ta' Jutland u ż-żona tul ir-Rhine, li tmur lejn il-Baħar tat-Tramuntana. ==== Fil-majjistral u fit-tramuntana ==== Il-klima hija oċeanika (aktar simili għall-klima tar-Renju Unit u l-Olanda) u x-xita tista' tinżel is-sena kollha. Ix-xtiewi huma relattivament ħfief u s-sjuf komparattivament friski. ==== Fil-Lvant ==== Il-klima turi karatteristiċi kontinentali ċari: ix-xtiewi jistgħu jkunu kesħin ħafna għal perjodi twal u s-sjuf jistgħu jkunu sħan ħafna. Perjodi twal ta' nixfa ħafna drabi ġew dokumentati hawn ukoll. Fix-xitwa, il-Ġermanja tista 'taħt l-influwenza tal-antiċiklun Siberjan. Dan ifisser li t-temperaturi huma pjuttost baxxi, speċjalment f'din il-parti tal-pajjiż. ==== Fiċ-ċentru u fin-nofsinhar ==== Hemm klima tranżizzjonali li tista' tkun predominantement oċeanika jew kontinentali, skont is-sitwazzjoni ġenerali tat-temp. Ix-xtiewi huma ħfief u s-sjuf għandhom tendenza li jkunu pjaċevoli, għalkemm it-temperaturi massimi jistgħu jaqbżu t-30°C għal diversi jiem kull darba fil-mewġ tas-sħana. Fin-nofsinhar, fil-qiegħ tal-Alpi, kultant iseħħ il-fenomenu meteoroloġiku tar-riħ sħun tal-muntanji (il-foehn). L-iktar reġjuni sħan tal-Ġermanja jinsabu fil-Lbiċ (ara Upper Rhine u Rhenish Palatinate). Is-sjuf hawn jistgħu jkunu sħan b’numru għoli ta’ ġranet li jaqbżu t-30 °C.1​ Kultant it-temperaturi minimi ma jinżlux taħt l-20 °C, li huwa relattivament rari f’reġjuni oħra.​ Dan it-tip ta' klima tippermetti l-vitikultura, li l-preżenza tagħha tikkaratterizza l-kbar partijiet tal-pajsaġġ tal-Lbiċ tal-Ġermanja (Wine Germany, German Wine Route). Minħabba l-klima ħafifa, il-biċċa l-kbira tal-inbejjed prodotti huma bojod, iżda jiġi prodott ukoll l-inbid aħmar. Il-preċipitazzjoni tonqos min-nofsinhar għat-tramuntana u mill-punent għal-lvant. Għalhekk, huwa stmat li l-massimu ta' xita sseħħ f'żoni muntanjużi bħall-Black Forest (sa 2000 mm), imbagħad tagħmel xita madwar 930 mm fi Munich, u Hamburg, minkejja li tkun qrib il-baħar, bilkemm tirċievi 700 mm. Lejn il-Lvant, l-stat ta' Saxony-Anhalt għandu l-inqas xita fil-Ġermanja, bil-belt ta' Quedlinburg tirċievi biss 438 mm fis-sena. === Ambjent === [[File:Grube Messel fg04.jpg|thumb|Sit fossili ta' Messel, ħdejn Darmstadt, Sit ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja.]] Madwar 30% tat-territorju huwa magħmul minn foresti, li ħafna minnhom jinsabu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż. Madwar żewġ terzi minn dawn il-foresti huma magħmula minn arżnu u koniferi oħra, bil-kumplament magħmul minn speċi jwaqqgħu l-weraq bħall-fagu, il-betula, il-ballut u l-ġewż. Dwieli jkopru ħafna mill-għoljiet tal-Lbiċ tal-pajjiż u jestendu wkoll tul ix-xmajjar Rhine, Moselle u Main. Il-ġonna tal-frott huma karatteristika prominenti fil-Punent tal-Ġermanja. Il-flora hija ta 'varjetà kbira u showiness. Il-Ġermanja għandha 22,907 żona protetta, li jkopru 135,031 km², jiġifieri 37.76% tat-territorju tal-pajjiż. Il-bijoma dominanti fil-Ġermanja hija l-foresta tal-injam iebes moderat, għalkemm fin-Nofsinhar, fl-Alpi, hemm preżenti l-foresta tal-koniferi moderata. Il-WWF taqsam it-territorju tal-Ġermanja bejn ħames ekoreġjuni: * Foresti mħallta Atlantiku, fil-majjistral *Foresti mħallta Baltika, fil-grigal * Foresti mħallta tal-Ewropa ċentrali, fil-Lvant * Foresti tal-injam iebes tal-Ewropa tal-Punent, fiċ-ċentru u fin-Nofsinhar * Foresta Alpina, fin-Nofsinhar estrem, fuq il-fruntiera mal-Awstrija === Flora === [[File:Lüneburger Heide 093.jpg|thumb|Il-Lüneburg Heath fis-Sassonja t'Isfel]] Iż-żona naturali tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima moderata friska; Mill-punent għal-lvant, il-veġetazzjoni naturali tagħha timmarka t-tranżizzjoni mill-klima marittima tal-punent għall-klima kontinentali. Mingħajr l-influwenza tal-bniedem, il-flora tkun ikkaratterizzata prinċipalment minn foresti jwaqqgħu l-weraq u mħallta, bl-eċċezzjoni ta' postijiet niexfa jew foqra fin-nutrijenti, bħal summits tal-blat, artijiet baxxi tax-xagħri u pajsaġġi tal-moorland, kif ukoll artijiet għoljin alpini u subalpini, li Huma estremament fqira fil-veġetazzjoni u għandhom klima simili għaż-żona tal-klima kiesħa temperata. Fil-livell lokali, il-flora fil-Ġermanja turi grad għoli ta 'diversifikazzjoni minħabba fatturi tal-lokazzjoni tat-terren u s-sitwazzjoni mesoklimatika. Il-popolazzjoni totali ta' speċi ta' pjanti selvaġġi fil-Ġermanja hija stmata għal aktar minn 9,500 speċi, li minnhom kważi 3,000 huma pjanti taż-żerriegħa, 74 huma felċi, aktar minn 1,000 huma ħażiż u madwar 3,000 huma dijatomi. Hemm ukoll madwar 14,000 speċi ta' fungi u 373 speċi ta' moffa tal-ħama. Bosta speċi introdotti, bħall-ħarrub iswed u l-balzmu, issa jinsabu, speċjalment f'żoni mhux maħduma u disturbati. [[File:NP Müritz Teilgebie _Serrahn-7.JPG|thumb|left|Foresta antika fil-Park Nazzjonali Müritz fis-sajf. Madwar 32 fil-mija tal-art tal-Ġermanja hija koperta minn foresti.]] Bħalissa, il-foresti jkopru madwar 30 fil-mija tal-art tal-Ġermanja. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-aktar pajjiżi forestati fl-Unjoni Ewropea. Il-kompożizzjoni attwali tal-ispeċi tas-siġar tikkorrispondi biss sa ċertu punt għall-kundizzjonijiet naturali u hija ddeterminata prinċipalment mill-forestrija. L-aktar speċi ta' siġar komuni huma l-prinjoli rjali b'26.0 fil-mija taż-żona, segwiti mill-arżnu Skoċċiż bi 22.9 fil-mija, il-fagu b'15.8 fil-mija u l-ballut b’10.6 fil-mija. Madwar nofs iż-żona tal-istat tintuża għall-agrikoltura; Skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, fil-31 ta' Diċembru, 2016 kien ta' 182,637 kilometru kwadru. Minbarra l-użu tiegħu bħala mergħa permanenti, ħafna minnu ġie kkultivat, sa mill-Età tal-Ġebla u l-Età tal-Bronż, prinċipalment bl-uċuħ tar-raba'. li ma jseħħux b'mod naturali fl-Ewropa Ċentrali (il-biċċa l-kbira taċ-ċereali mill-Lvant Qarib, patata u qamħ mill-Amerika). Fil-widien tax-xmajjar, inklużi l-Main, Moselle, Ahr u Rhine, il-pajsaġġ spiss ġie trasformat favur il-vitikultura. Il-konservazzjoni tan-natura fil-Ġermanja hija kompitu pubbliku u għan tal-istat minqux fl-Artikolu 20 tal-Liġi Bażika. 16-il park nazzjonali (ara parks nazzjonali fil-Ġermanja), 19-il riżerva tal-bijosfera, 105 park naturali u eluf ta' riżervi naturali, żoni ta' protezzjoni tal-pajsaġġ u monumenti naturali jservu għall-konservazzjoni tan-natura. === Fawna === [[File:Adult white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla) of central Poland in flight (3).jpg|thumb|L-ajkla tal-baħar, għasfur tal-priża protett]] [[File:Common Seal Phoca vitulina.jpg|thumb|Siġill fuq il-gżira tal-Baħar tat-Tramuntana ta' Heligoland Dune]] Il-Ġermanja ftit għandha fawna varjata. L-aktar mammiferi komuni huma ċriev, ħanżir selvaġġ, ballottra, badger, lupu u volpi. Fost il-ftit rettili hemm serp velenuż, il-viper Ewropew. Is-sapponijiet, il-wiżż u għasafar oħra li jpassu jaqsmu l-pajjiż fi qatgħat kbar. Fl-ilmijiet kostali tal-Baħar tat-Tramuntana u tal-Baħar Baltiku, jinstab ħut bħal aringi, merluzz u barbun tat-tbajja', filwaqt li fix-xmajjar hemm karpjun, catfish u trota komuni. Skont ir-regolamenti tal-Unjoni Ewropea, it-territorju ta' dan il-pajjiż huwa maqsum fi tliet reġjuni bijoġeografiċi:6 kontinentali, Atlantiku u, fil-parti tal-Alpi Ġermaniżi, ir-reġjun bijoġeografiku Alpin. Is-Siti ta' Wirt Dinji li ġejjin iddikjarati mill-UNESCO jispikkaw fil-wirt naturali tagħha: il-Baħar Wadden (2009), assi naturali li jaqsam mal-Pajjiżi l-Baxxi, u s-Sit Fossili ta' Messel (1995). Għandu 15-il riżerva tal-bijosfera. 868,226 ettaru huma protetti bħala art mistagħdra ta' importanza internazzjonali taħt il-Konvenzjoni Ramsar, b'kollox, 34 sit Ramsar. Fl-aħħarnett, għandha 14-il park nazzjonali, inklużi Harz u Jasmund. Ir-riskju naturali ewlieni huwa l-għargħar. Rigward problemi ambjentali: l-emissjonijiet mill-ħruq tal-faħam u l-industriji jikkontribwixxu għat-tniġġis tal-arja; xita aċiduża li tirriżulta mill-emissjonijiet tal-ossidu tal-kubrit qed tagħmel ħsara lill-foresti; tniġġis fil-Baħar Baltiku mill-emissjoni ta' drenaġġ u skariki industrijali mix-xmajjar fil-Lvant tal-Ġermanja; rimi perikoluż ta' skart; il-gvern stabbilixxa mekkaniżmu biex itemm l-użu tal-enerġija nukleari matul il-ħmistax-il sena li ġejjin; Il-gvern qed jaħdem biex jikseb l-impenji tal-Unjoni Ewropea biex jiġu identifikati żoni ta' konservazzjoni tan-natura skont id-Direttiva Ewropea dwar il-Konservazzjoni tal-Ħabitat, Flora u Fawna. Fil-Ġermanja, ġew identifikati madwar 48,000 speċi ta' annimali, inklużi 104 mammiferi, 328 għasfur, 13-il rettili, 22 anfibji u 197 speċi ta' ħut, kif ukoll aktar minn 33,000 speċi ta' insetti, li jagħmlu l-pajjiż “wieħed mill-aktar b'inqas speċi. minħabba l-iżvilupp ġeoloġiku u l-post ġeografiku.” Dawn l-speċi jinkludu aktar minn 1,000 krustaċej, kważi 3,800 brimb, 635 molluski, u aktar minn 5,300 invertebrat ieħor. Il-mammiferi selvaġġi indiġeni għall-Ġermanja jinkludu ċriev, ħanżir, ċriev u ċriev mhux maħdum, kif ukoll volpijiet, martens u linċi. Il-kasturi u l-lontra huma abitanti rari tal-pjanuri tal-għargħar tax-xmajjar, u f'xi każijiet il-popolazzjonijiet tagħhom qed jerġgħu jiżdiedu. L-ibex, il-marmotta alpina u l-kamoxxa jgħixu fl-Alpi tal-Bavarja; dawn tal-aħħar jistgħu jinstabu wkoll f’diversi meded ta' muntanji baxxi. Mammiferi kbar oħra li qabel kienu jgħixu f’dik li llum hija l-Ġermanja ġew sterminati: żiemel selvaġġ, uru (seklu 15), bison (seklu 16), ors kannella (seklu 19), lupu (seklu 19), elk (seklu 20). Filwaqt li l-moose issa jemigraw okkażjonalment minn pajjiżi ġirien, l-ilpup Pollakki reġgħu stabbilixxew ruħhom sew fil-Ġermanja u welldu l-ewwel frieħ tagħhom madwar il-bidu tal-millennju. Fl-2018, 73 pakkett tal-lupu ġew ikkonfermati fil-Ġermanja, li ħafna minnhom jgħixu fl-stati federali ta' Sassonja, Brandenburg u Sassonja t'Isfel. Fl-2013, merħla bison ġiet rilaxxata fis-selvaġġ fil-Muntanji Rothaar u issa żdiedet għal madwar 40 annimal. F'Ottubru 2019, ors kannella, probabbilment ġej mill-Italja, ġie ritratt minn kamera tal-annimali selvaġġi fid-distrett ta' Garmisch-Partenkirchen. Fix-xhur ta' wara, l-annimal reġa' ġie skopert diversi drabi. “Problem bear” Bruno, ors, kien diġà emigra lejn il-Ġermanja fl-2006. Il-linċi oriġinarjament minn hawn issa jerġgħu jgħixu fil-Ġermanja, għalkemm f'numru mnaqqas, peress li huma vittmi ripetuti tal-kaċċa illegali u tat-traffiku fit-toroq. Hemm madwar 500 par tal-ajkla tal-baħar, li hija meqjusa bħala l-mudell tal-annimal araldika Ġermaniż, prinċipalment f'Mecklenburg-Vorpommern u Brandenburg. L-ajkla tad-deheb tinstab biss fl-Alpi tal-Bavarja, fejn qed jirritorna wkoll l-avultu tad-daqna Żvizzeru u Awstrijak, li estinta hemmhekk. L-aktar għasafar tal-priża komuni llum huma l-bużżażan u l-kestrel; il-popolazzjoni tal-falkun pellegrin hija sinifikament iżgħar. Aktar minn nofs il-popolazzjoni totali ta' astun aħmar titkattar fil-Ġermanja, iżda n-numri qed jonqsu minħabba agrikoltura intensiva. Mill-banda l-oħra, ħafna għasafar jibbenefikaw mill-preżenza tal-bniedem bħala segwaċi kulturali, speċjalment ħamiem urban, blackbirds (għasafar tal-foresti tal-qedem), għasafar tal-qedem u titmice li jgħixu fl-ibliet, li s-sopravivenza tagħhom hija assigurata wkoll bl-ikel, kif ukoll ċawla u l-gawwi fil-miżbliet. Il-Baħar Wadden huwa post ta' mistrieħ għal bejn għaxar u tnax-il miljun għasfur migratorju kull sena. Is-salamun, li darba kien komuni fix-xmajjar, inqered fil-biċċa l-kbira minħabba l-industrijalizzazzjoni, iżda fis-snin tmenin reġgħu ġew introdotti fir-Rhine. L-aħħar storion inqabad fil-Ġermanja fl-1969. Il-karpjuni introdotti mir-Rumani huma ppreservati f'ħafna għadajjar. L-ispeċi tal-foki u l-foki griż, li f’nofs is-seklu 20 kienu kważi sterminati minn sajjieda professjonali bħala kompetituri għall-priża tagħhom u li issa huma protetti (din tal-aħħar huwa l-akbar predatur indiġenu fil-Ġermanja), huma għal darb'oħra rappreżentati fuq il-kosti Ġermaniżi mal-Ġermanja. diversi eluf ta' kopji. Hemm tmien speċi ta' balieni fl-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, inklużi l-foċena u d-delfini komuni, speċi oħra ta' lampuki. Il-fawna tar-rettili fqira fl-ispeċi tinkludi, pereżempju, sriep, viperi, gremxul tar-ramel u l-fekruna tal-għadira Ewropea fil-periklu. Anfibji bħal salamandri, żrinġijiet, rospi, rospi u tritons huma speċi protetti fil-Ġermanja, u nofs il-madwar 20 speċi huma elenkati fil-lista l-ħamra nazzjonali ta' speċi ta' annimali mhedda. In-neozoans parzjalment invażivi fil-Ġermanja (speċi ta' annimali introdotti) jinkludu r-rakkun, il-kelb tar-rakkun, il-faru muskrat, il-lontra, il-parrukkju b'għonq ċurkett, il-wiżż tal-Kanada u l-wiżż Eġizzjan. === Ġeografija umana === [[File:Gm-map-es.png|thumb|Bliet ewlenin fil-Ġermanja]] Għandha popolazzjoni ta' 82,329,758 abitant (est. Lulju 2009), 74% urbani (2008). Il-kapitali, Berlin, għandha popolazzjoni ta' 3.4 miljun abitant, li tagħmilha l-aktar belt popolata fil-pajjiż, kif ukoll il-ħames l-akbar agglomerazzjoni urbana fost il-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea. Aktar minn tmenin belt għandhom aktar minn 100,000 abitant, l-ewwel ħamsa jkunu, wara Berlin: Hamburg, Munich, Cologne, Frankfurt am Main u Stuttgart. Hija maqsuma amministrattivament f'16-il stat (bil-Ġermaniż, Länder, singular - Land): Baden-Wurttemberg, Bavarja, Berlin, Brandenburg, Bremen, Hamburg, Hessen, Mecklenburg-Vorpommern, Lower Saxony, North Rhine-Westphalia, Rhineland-Palatinate , Saarland, Saxony, Saxony-Anhalt, Schleswig-Holstein, Thuringia. Il-Bavarja, is-Sassonja u t-Turingja jsejħu lilhom infushom Freistaaten (singulari, Freistaat), li tfisser "stati ħielsa". === Ġeografija ekonomika === Riżorsi naturali: faħam, linjite, gass naturali, minerali tal-ħadid, ram, nikil, uranju, potassju, melħ, materjali tal-kostruzzjoni, injam u art li tinħarat, li tirrappreżenta 33.13% tal-użu tal-art. 0.6% u 66.27% oħra (2005) huma ddedikati għall-uċuħ tar-raba' permanenti. Art imsaqqija tirrappreżenta 4 850 km² (2003). Il-PGD (est. 2009) ġej l-aktar mis-settur tas-servizzi 72%, imbagħad hemm l-industrija (27.1%) u finalment l-agrikoltura, li tipprovdi biss 0.9%. Fl-istess ħin, il-maġġoranza tal-popolazzjoni attiva (2005) hija ddedikata għas-servizzi (67.8%), imbagħad għall-industrija (29.7%) u finalment minoranza (2.4%) għall-agrikoltura. L-ekonomija Ġermaniża, li hija l-ħames l-akbar fid-dinja u l-akbar fl-[[Ewropa]], hija mexxejja fl-esportazzjoni ta 'makkinarju, vetturi, kimiċi u tagħmir tad-dar. Jibbenefika minn forza tax-xogħol kwalifikata ħafna. Bħall-ġirien tagħha tal-Ewropa tal-Punent, il-Ġermanja tiffaċċja sfidi demografiċi sinifikanti biex iżżomm it-tkabbir fit-tul. Rati baxxi ta' fertilità u immigrazzjoni netta li qed tonqos se jżidu l-pressjoni fuq is-sistema tal-istat soċjali tal-pajjiż u jeħtieġu riformi strutturali. Il-modernizzazzjoni u l-integrazzjoni tal-ekonomija tal-Ġermanja tal-Lvant, fejn il-qgħad jista' jaqbeż l-20 % f'xi muniċipalitajiet, jibqa' terminu twil għali ħafna, bi trasferimenti annwali mill-Punent għal-Lvant li jilħqu fl-2008 biss madwar tnax-il biljun dollaru. === Ġeografija umana === [[File:Sundern-Amecke, Germany.jpg|thumb|Pajsaġġ kulturali varjat ħafna f'reġjun rurali tal-istat l-aktar popolat ta' North Rhine-Westphalia: insedjamenti, żoni agrikoli, żoni tal-foresti u ġibjun]] Il-Ġermanja għandha total ta' disa' stati ġirien: il-Ġermanja tmiss mad-Danimarka fit-Tramuntana, il-Polonja fil-Grigal, ir-Repubblika Ċeka fil-lvant, Awstrija fix-Xlokk, l-Zvizzera fin-nofsinhar, Franza fil-Lbiċ, il-Lussemburgu u l-Belġju fil-punent, u lejn il-majjistral mal-Olanda. It-tul tal-fruntiera huwa ta' 3,876 kilometru b'kollox. Fil-Ġermanja, total ta' 51 fil-mija tal-art tal-pajjiż tintuża għall-agrikoltura (2016), bil-foresti jkopru 30 fil-mija oħra. 14 fil-mija jintuża bħala żona ta' settlement u traffiku. Iż-żoni tal-ilma jirrappreżentaw tnejn fil-mija, it-tlieta fil-mija li jifdal huma mqassma f'żoni oħra, l-aktar artijiet skart u wkoll minjieri miftuħa. ==== Diviżjoni amministrattiva ==== [[File:Germany in Europe (-rivers -mini_map).svg|thumb|Il-Ġermanja (1990-preżent)]] [[File:Germany, administrative divisions (+districts) - de - colored.svg|thumb|Diviżjoni politika tal-Ġermanja fi stati, distretti amministrattivi, distretti u bliet indipendenti]] [[File:Germany adm location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:Deutschland politisch 2010.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Ir-repubblika federali tikkonsisti minn 16-il stat membru, li uffiċjalment jissejħu stati (stati federali). Il-belt-stat ta’ Berlin u Hamburg huma kull waħda magħmula minn muniċipalitajiet unitarji tal-istess isem, filwaqt li l-Belt Ħielsa Anseatika ta’ Bremen, bħala t-tielet belt-stat, tinkludi żewġ muniċipalitajiet separati, Bremen u Bremerhaven. B'differenza minn stati federali oħra, m'hemm l-ebda żoni federali fil-Ġermanja. Il-muniċipalitajiet huma l-iżgħar unitajiet amministrattivi u awtoritajiet lokali kostitwiti demokratikament u legalment indipendenti fil-Ġermanja. Għandhom tradizzjoni twila ta' natura kooperattiva, li tmur lura għall-Medju Evu. Illum, il-muniċipalitajiet fil-Ġermanja, bl-eċċezzjoni tal-bliet stati u l-biċċa l-kbira tal-bliet indipendenti, huma miġbura f'distretti u assoċjazzjonijiet muniċipali oħra. Hemm 400 awtorità lokali fil-livell tad-distrett, li minnhom 294 huma distretti u 106 belt indipendenti. Huma maqsuma f'total ta' 10,752 muniċipalità (minn Ġunju 2024), u t-tendenza qed tonqos, kif ukoll aktar minn 200 żona mhux inkorporata fil-biċċa l-kbira diżabitata. Id-distretti u l-muniċipalitajiet huma suġġetti għal-liġi kostituzzjonali muniċipali tal-istat federali rispettiv u għalhekk huma organizzati b'mod differenti fil-pajjiż kollu. Għalhekk, id-distrett huwa kemm awtorità muniċipali supralokali kif ukoll awtorità amministrattiva statali aktar baxxa, għandu l-korp rappreżentattiv tiegħu stess, il-kunsill distrettwali (l-Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 2 tal-Liġi Bażika), u jwettaq diversi kompiti distrettwali; “komunità supralokali” għall-muniċipalitajiet li jappartjenu għad-distrett. l-muniċipalitajiet huma parti mill-stati taħt il-liġi kostituzzjonali, li jfisser li huma soġġetti għas-superviżjoni u l-istruzzjonijiet tagħhom u għalhekk m'għandhomx is-sovranità tal-stat tagħhom stess. Il-garanzija tal-awtonomija tal-artikolu 28, taqsima 2 tal-Liġi Bażika: minn naħa, l-hekk imsejħa garanzija istituzzjonali tas-suġġett legali, li minnha jirriżulta li l-muniċipalitajiet għandhom jeżistu fl-istruttura tal-Stat, u fuq min-naħa l-oħra, liġi pubblika suġġettiva b'rank kostituzzjonali tiddistingwi bejn il-muniċipalitajiet li lilhom dan id-dritt jingħata fl-intier tiegħu u l-assoċjazzjonijiet muniċipali (distretti) li lilhom jingħata biss b'mod gradwali. Għalhekk hemm relazzjoni ċara bejn ir-regoli u l-eċċezzjoni favur il-muniċipalitajiet meta jiġu biex jiġu delimitati l-kompiti bejn il-muniċipalitajiet u d-distretti (prinċipju tas-sussidjarjetà). Fir-rigward ta' “affarijiet tal-komunità lokali”, jiġifieri, l-awtorità ggarantita fl-Artikolu 28(2)(1) tal-Liġi Bażika li twettaq negozju b'mod indipendenti f’dan il-qasam ta' responsabbiltà (l-hekk imsejjaħ għan ta' garanzija legali tal-istituzzjoni ), il-Qorti Kostituzzjonali Federali tat prijorità lill-livell tal-komunità fuq il-livell tad-distrett determinat skont il-liġi: skont dan, il-prinċipju ta' "'universalità' tal-ambitu tal-attività muniċipali" japplika għall-bliet u l-muniċipalitajiet " bħala kundizzjoni essenzjali "u "karatteristika ta' identifikazzjoni ta' awto-gvern muniċipali", b'kuntrast mal-kompetenza speċjali ta' assoċjazzjonijiet muniċipali taħt dispożizzjonijiet legali espressi ta' Assenjazzjoni, li jfisser li m'hemm l-ebda sovranitajiet fissi ta' assoċjazzjonijiet komunitarji. Fil-Ġermanja hemm dawn is-16-il stat: {| style="background:none;" cellspacing="2px" | {| class="sortable wikitable" style="text-align:left; font-size:90%;" |- style="font-size:100%; text-align:right;" ! style="width:140px;"| Stat !! style="width:35px;"| [[Ċavetta reġjunali|Indiċi]] !! style="width:85px;"| Belt kapital !! style="width:85px;"| Erja (km²)!! style="width:85px;"| Popolazzjoni<ref>{{Ċita web|titlu=Bevölkerungszahlen 2011 und 2012 nach Bundesländern|url=https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/08/PD13_283_12411.html|data=2013-08-01|pubblikatur=Statistisches Bundesamt Deutschland|data-aċċess=2013-12-16|lingwa=de}}</ref> |- | [[Amburgu]] || 02 || [[Amburgu]] (Hamburg) || style="text-align:right" |755|| style="text-align:right"|1,734,300 |- | [[Baden-Württemberg]] || 08 || [[Stuttgart]] || style="text-align:right"|35,752|| style="text-align:right"|10,569,100 |- | [[Bavarja]] || 09 || [[Munich]] (München) || style="text-align:right" |70,549|| style="text-align:right"|12,519,600 |- | [[Berlin]] || 11 || [[Berlin]] ||style="text-align:right"|892|| style="text-align:right"|3,375,200 |- | [[Brandenburg]] || 12 || [[Potsdam]] || style="text-align:right"|29,477|| style="text-align:right"|2,449,500 |- | [[Belt Anseatika Ħielsa ta' Bremen|Bremen]] || 04 || [[Bremen]] || style="text-align:right"|404|| style="text-align:right"|654,800 |- | [[Hessen]] || 06 || [[Wiesbaden]] || style="text-align:right"|21,115|| style="text-align:right"|6,016,500 |- | [[Mecklenburg-Vorpommern]] || 13 || [[Schwerin]] || style="text-align:right"|23,174|| style="text-align:right"|1,600,300 |- | [[Nordrhein-Westfalen]] || 05 || [[Düsseldorf]] || style="text-align:right"|34,043|| style="text-align:right"|17,554,300 |- | [[Rheinland-Pfalz]] || 07 || [[Mainz]] || style="text-align:right"|19,847|| style="text-align:right"|3,990,300 |- | [[Saarland]] || 10 || [[Saarbrücken]] || style="text-align:right"|2,569|| style="text-align:right"|994,300 |- | [[Sassonja]] || 14 || [[Dresden]] || style="text-align:right"|18,416|| style="text-align:right"|4,050,200 |- | [[Sassonja-Anhalt]] || 15 || [[Magdeburg]] || style="text-align:right"|20,445|| style="text-align:right"|2,259,400 |- | [[Sassonja l-Baxxa]] || 03 || [[Hanover]] || style="text-align:right"|47,618|| style="text-align:right"|7,779,000 |- | [[Schleswig-Holstein]] || 01 || [[Kiel]] || style="text-align:right"|15,763|| style="text-align:right"|2,806,500 |- | [[Thüringen]] || 16 || [[Erfurt]] || style="text-align:right"|16,172|| style="text-align:right"|2,170,500 |} |} ==== Żoni metropolitani ==== [[File:Entwicklung deutscher Großstädte.png|thumb|Żvilupp storiku u distribuzzjoni tal-bliet ewlenin attwali u preċedenti f'Diċembru 2021]] [[File:Einwohnerdichte Deutschland.png|thumb|left|Mappa tad-densità tal-popolazzjoni fil-livell ta' distretti u bliet indipendenti, l-ibliet ta' Bremen u Bremerhaven, kif ukoll il-gżejjer tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, fil-Ġermanja fl-2018]] Fil-Ġermanja, żoni b'popolazzjoni densa u żoni metropolitani (agglomerazzjonijiet) mhumiex definiti b'mod preċiż statistikament. Hemm (mill-31 ta' Diċembru 2022) 82 belt kbira (100,000 abitant jew aktar), 15 minnhom għandhom aktar minn 500,000 abitant, storikament predominantement fil-Punent u l-Lbiċ tal-Ġermanja. Dawn iż-żoni metropolitani li jiġġebbed tul ir-Rhine jiffurmaw il-parti tan-nofs tal-konċentrazzjoni tal-popolazzjoni tal-Ewropa Ċentrali (Blue Banana). Ħafna mill-agglomerazzjonijiet huma monoċentriċi, iżda ż-żona tar-Ruhr hija konurbazzjoni (poliċentrika). Il-Ġermanja, bil-ħafna ċentri tagħha, m'għandhiex belt prinċipali, b'differenza mill-pajjiżi ġirien tagħha, l-Awstrija bil-kapitali tagħha Vjenna u d-Danimarka ma' Kopenħagen. Minkejja n-numru kbir ta' bliet kbar, sal-31 ta' Diċembru, 2022, ftit inqas minn terz (27.2 miljun) tar-residenti tal-Ġermanja kienu jgħixu fi bliet kbar. Bejn l-1995 u l-2005 fil-Ġermanja, total ta' ħdax-il reġjun metropolitan Ewropew ġew definiti fil-Konferenza Ministerjali dwar l-Ippjanar Spazjali. Dawn imorru ferm lil hinn mill-agglomerazzjonijiet korrispondenti. Cologne/Düsseldorf/Dortmund/Essen jappartjenu għar-reġjun metropolitan Rhine-Ruhr, Leipzig/Halle/Chemnitz jappartjenu għar-reġjun metropolitan tal-Ġermanja Ċentrali. Ieħor huwa r-reġjun metropolitan ta' Rhine-Neckar, madwar Ludwigshafen/Mannheim/Heidelberg. == Popolazzjoni == === Demografija === [[File:Alterspyramide Deutschland 2021 (CIA World Factbook).png|thumb|Struttura tal-popolazzjoni skont l-età fl-2021]] Skont l-aġġornament taċ-ċensiment tal-2011, mit-30 ta' Settembru, 2020, 83,190,556 abitant għexu fil-Ġermanja fuq erja ta' 357,381 kilometru kwadru. Bi kważi 233 abitant għal kull kilometru kwadru, il-pajjiż huwa wieħed mill-aktar stati densament popolati. Fl-2020, 50.7 fil-mija tal-popolazzjoni kienu nisa u 49.3 fil-mija kienu rġiel. Fl-2019, 18.4 fil-mija tar-residenti kellhom taħt l-20 sena, 24.6 fil-mija kellhom bejn 20 u 40 sena, u 28.4 fil-mija kellhom bejn 40 u 60 sena. 21.7 fil-mija tal-popolazzjoni kellha bejn 60 u 80 sena u 6.8 fil-mija kienet akbar. Fl-2019, l-età medja kienet 44.5 snin. Il-Ġermanja hija waħda mill-eqdem soċjetajiet fid-dinja. Skont iċ-ċensiment tal-2022, mill-15 ta' Mejju, 2022, 82,711,282 persuna għexu fil-Ġermanja. Minbarra l-familja bħala l-aktar forma mixtieqa ta' koeżistenza, ħafna mudelli ta' ħajja huma rappreżentati fis-soċjetà Ġermaniża. In-numru ta' tfal imwielda ħajjin kien ta' 737,575 fl-2015, l-ogħla numru ta' twelid fi 15-il sena. Dan jikkorrispondi għal rata ta' twelid ta' 1.50 wild għal kull mara jew 9.6 twelid għal kull 1,000 abitant. Matul l-istess perjodu, ġew irreġistrati 925,200 mewt, madwar 11.2 każ għal kull 1,000 abitant. Fl-2021, ir-rata tat-twelid għal kull mara żdiedet għal 1.58 tifel u tifla, u s-sena ta' wara reġgħet niżlet għal 1.46 tifel għal kull mara. Minħabba li r-rata tal-mewt kienet ogħla mir-rata tat-twelid kull sena mill-1972, l-għan tal-politika huwa li nimxu lejn soċjetà favur il-familja, li tappoġġja t-tfal u l-frieħ, b'familji bi tfal multipli (pronataliżmu). L-esperti jqisu li l-kompatibilità bejn il-familja u l-karriera hija rekwiżit fundamentali għal dan. Peress li r-rati tat-twelid għadhom baxxi, speċjalment fi gruppi tal-popolazzjoni bi kwalifiki edukattivi medji u ogħla, fil-Ġermanja kienu mbassra problemi soċjali, ekonomiċi u ġeopolitiċi (mill-2012). Madwar 72.65 biljun persuna fil-Ġermanja kellhom ċittadinanza Ġermaniża mit-30 ta' Settembru, 2020. Dan jikkorrispondi għal 87.33 fil-mija tal-popolazzjoni residenti. Fl-2017, madwar 18.9 miljun ruħ (23 fil-mija tal-popolazzjoni totali) kellhom sfond ta' migrazzjoni, fl-2022 kien hemm 23.8 miljun ruħ, 28.7 fil-mija tal-popolazzjoni totali, li kellhom sfond ta' migrazzjoni. Minnhom, kważi żewġ terzi kienu immigranti u aktar min-nofs kienu ċittadini Ġermaniżi. Fl-2022, 41 fil-mija tal-grupp ta' età taħt il-15-il sena kellhom sfond ta' migrazzjoni, 36 fil-mija tal-grupp ta' età 15-49 kellhom sfond ta' migrazzjoni, u 19 fil-mija tal-grupp ta 'età akbar (50+). Fiċ-ċensiment tal-2011, il-barranin kollha u l-Ġermaniżi kollha li emigraw lejn dik li llum hija r-Repubblika Federali tal-Ġermanja wara l-1955 jew li għandhom mill-inqas ġenitur wieħed li immigra wara l-1955 ġew magħduda bħala nies ta' oriġini immigranti. Mill-2009, dawk li jirritornaw lura u dawk li għadhom lura jiffurmaw l-akbar grupp, segwiti minn ċittadini tat-Turkija, stati oħra tal-Unjoni Ewropea, u dik li kienet il-Jugoslavja. Bejn l-1950 u l-2002, totalta' 4.3 miljun ruħ, imwielda fil-pajjiż jew li kienu għexu hemmhekk għal żmien twil, ġew naturalizzati fuq talba tagħhom stess. L-Istitut Ekonomiku Ġermaniż (IW) bassar fl-2017 li l-popolazzjoni tal-Ġermanja se tkompli tikber bis-saħħa tal-immigrazzjoni u se tilħaq madwar 83.1 miljun ruħ fl-2035. Fl-2018, il-popolazzjoni Ġermaniża kibret b'227,000, li jfisser li l-Ġermanja qabżet il-marka ta' 83 miljun abitant. . Fl-2019 kiber b'147,000 ruħ (+0.2%) għal 83.2 miljun. Fl-aħħar ta 'Settembru 2020, il-popolazzjoni kienet 83,190,556 Fl-2022, il-popolazzjoni tal-Ġermanja qabżet 84 miljun għall-ewwel darba; Mit-30 ta 'Ġunju 2022, skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, kien 84,080,000 abitant. Il-Ġermanja kienet pajjiż de facto ta' immigrazzjoni għal għexieren ta' snin, b'interruzzjonijiet qosra mill-1958. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha l-ogħla immigrazzjoni netta fl-istorja tagħha fl-2022, meta daħlu kważi 1.5 miljun ruħ aktar milli telqu. ==== Żvilupp demografiku ==== * 1950: 69.346.000 * 1955: 71.350.000 * 1960: 73.147.000 * 1965: 76.336.000 * 1970: 78.069.000 * 1975: 78.465.000 * 1980: 78.397.000 * 1985: 77.661.000 * 1990: 79.753.000 * 1995: 81.817.000 * 2000: 82.260.000 * 2005: 82.438.000 * 2010: 81.752.000 * 2015: 82.176.000 * 2020: 83.191.000 ==== Popolazzjoni barranija (2022) ==== * Torok: 1,487,110 (11.1% popolazzjoni barranija) * Ukraini: 1,164,200 (8.7% popolazzjoni barranija) * Sirjani: 923,805 (6.9% popolazzjoni barranija) * Rumeni: 883,670 (6.6% popolazzjoni barranija) * Pollakki: 880,780 (6.6% popolazzjoni barranija) * Italjani: 644,970 (4.8% popolazzjoni barranija) * Kroati: 436,325 (3.3% popolazzjoni barranija) * Bulgari: 429,665 (3.2% popolazzjoni barranija) * Afgani: (2.8% popolazzjoni barranija) * Griegi: 361,270 (2.7% popolazzjoni barranija) === Lingwi === [[File:Knowledge of German EU map (2010).svg|thumb|Għarfien tal-lingwa Ġermaniża fil-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea fl-2006]] [[File:Oskar-von-Miller-Ring 18 9632.jpg|thumb|Il-Goethe-Institut għandu fergħat mad-dinja kollha għat-tagħlim tal-lingwa Ġermaniża (immaġni: kwartieri ġenerali fi Munich).]] Il-lingwa Ġermaniża (Ġermaniż Għoli) hija mitkellma prinċipalment fil-Ġermanja. Jintuża bħala lingwa standard fil-midja nazzjonali u bħala lingwa miktuba; Bħala lingwa ta' kuljum, il-Ġermaniż huwa mitkellem kważi esklussivament f'ħafna reġjuni (spiss b'kulur reġjonali żgħir). It-tranżizzjoni għad-djaletti Ġermaniżi hija bla xkiel. Fost il-lingwi uffiċjali fil-Ġermanja, il-Ġermaniż huwa l-aktar lingwa amministrattiva importanti. Fil-prinċipju, ir-responsabbiltà hija tas-sovranità kulturali tal-stati; l-istat kollu kemm hu jiddetermina biss dawn il-lingwi biex iwettaq il-kompiti tiegħu stess. Jekk tapplika l-liġi Ewropea, applikazzjonijiet u dokumenti jistgħu jiġu sottomessi lill-qrati fi kwalunkwe lingwa uffiċjali jew ġudizzjarja ta' kwalunkwe stat membru tal-Unjoni Ewropea. Minoranzi nazzjonali antenati jinkludu Daniżi, Friżjani, Sorbiani, Sinti u Roma. Xi lingwi reġjonali u minoritarji jistgħu jintużaw bħala lingwi uffiċjali, legali jew ġudizzjarji. Il-bażi hija l-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji, li skontha l-Ġermanja tirrikonoxxi l-Ġermaniż Baxx bħala lingwa reġjonali u l-lingwi minoritarji li ġejjin: Daniż (madwar 50,000 kelliem, it-tnejn Imperiali Daniż, prinċipalment fil-varjant Sydslesvigdansk, u Sønderjysk), Friżjan. (madwar 10,000, Friżjani tat-Tramuntana fi Schleswig-Holstein, Friżjani Saterjani fis-Sassonja t'Isfel), Sorbi (madwar 30,000, Sorbi ta' Fuq fis-Sassonja, Sorbi Baxx fi Brandenburg) u Roma (madwar 200,000 madwar il-Ġermanja). Lingwi oħra ġodda jew minoritarji li ma tantx huma mitkellma fil-Ġermanja, bħall-Yiddish jew Yenish, ma kinux inklużi fil-karta. Il-lingwi tal-immigranti mhumiex espressament koperti mill-Karta. Il-Lingwa tas-Sinjali Ġermaniża (DGS), użata minn persuni neqsin mis-smigħ, ġiet rikonoxxuta bħala lingwa indipendenti fil-Ġermanja bl-introduzzjoni tal-Att dwar l-Ugwaljanza għal Persuni b'Diżabilità (BGG) fl-2002. seklu 11) u Polabian (estinn fis-seklu 18), m'għadhomx mitkellma llum. [[File:Lutherbibel.jpg|thumb|L-ewwel traduzzjoni sħiħa tal-Bibbja għall-Ġermaniż, 1534.]] Il-Ġermaniż baxx ġieli jitqies bħala lingwa indipendenti, kemm lingwistikament (f'termini tas-sustanza grammatikali u lessikali tiegħu) kif ukoll politikament; Madankollu, soċjolingwistikament iġib ruħu bħal djalett u għalhekk ġie msejjaħ “psewdodjalett” tal-Ġermaniż u, f'dan is-sens, varjetà reġjonali (ara Lingwa Ġermaniża Baxxa: Il-pożizzjoni tal-Ġermaniż Baxx). Fl-2007, il-Ġermaniż baxx kellu madwar 2.6 miljun kelliem attiv u madwar tliet kwarti tal-popolazzjoni taż-żona tal-lingwa kellha għarfien passiv. Fl-2016, il-komprensjoni passiva kienet tajba għal tajba ħafna għal kważi nofs l-abitanti taż-żona tal-lingwa: 70 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern, kważi 60 fil-mija fi Schleswig-Holstein u kważi 50 fil-mija fis-Sassonja t'Isfel. Kważi 21 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern tkellmu b’mod attiv il-Ġermaniż baxx, kważi 25 fil-mija fi Schleswig-Holstein, kważi 12 fil-mija f’North Rhine-Westphalia u Saxony-Anhalt u kważi 3 fil-mija fi Brandenburg. Il-Ġermaniżi tat-Tramuntana għandhom it-tendenza li jużaw Ġermaniż baxx jew djaletti reġjonali b'mod inqas estensiv, filwaqt li fil-Ġermanja Ċentrali u ta' Fuq l-użu tad-djaletti tal-Frankonjan, tal-Bavarja u tal-Ġermaniż huwa aktar mifrux, anke f'ambjenti akkademiċi. L-immigranti ġabu l-lingwi tagħhom magħhom ripetutament, pereżempju, il-Pollakki tar-Ruhr fis-seklu 19. Filwaqt li dixxendenti ta' mewġiet anzjani ta' immigrazzjoni issa adattaw fil-biċċa l-kbira l-lingwa tagħhom, l-immigranti ta' deċennji riċenti (bħal ħaddiema mistiedna) ħafna drabi għadhom jużaw il-lingwa nattiva tagħhom, speċjalment it-Tork (madwar żewġ miljun), minbarra l-Ġermaniż. Barra minn hekk, il-lingwa Russa hija mifruxa wkoll, fost ir-refuġjati tal-kwota u fost il-Ġermaniżi Russi, li jinkludu mhux biss kelliema Ġermaniżi jew Plautdietsche, iżda wkoll kelliema nattivi Russu (tlieta sa erba' miljuni). Porzjon mill-popolazzjoni Lhudija anzjana li emigrat mill-ex Unjoni Sovjetika titkellem ukoll bil-Jiddish; Madankollu, din il-lingwa ma baqgħetx trażmessa lill-ġenerazzjonijiet sussegwenti qabel l-emigrazzjoni, għalhekk ġiet sostitwita bir-Russu jew il-Ġermaniż. Haredim, il-kelliema ewlenin attwali tal-lingwa Yiddish fl-Iżrael u l-Istati Uniti, jikkostitwixxu biss minoranza żgħira ta' komunitajiet Lhud fil-Ġermanja. Huwa preżunt li n-numru ta 'nies li jużaw il-Pollakk bħala lingwa ta' kuljum huwa relattivament għoli. Madankollu, minħabba l-assimilazzjoni qawwija tal-popolazzjoni Pollakka u mwielda Pollakka, l-użu tal-Pollakk barra mid-dar huwa relattivament rari. Il-lingwa barranija mgħallma primarjament fl-iskejjel pubbliċi hija l-Ingliż. It-tieni lingwa barranija hija ġeneralment il-Franċiż, il-Latin jew l-Ispanjol, aktar rari l-Ukraina, ir-Russu jew it-Taljan (sovranità tat-teħid tad-deċiżjonijiet tal-pajjiżi). Fil-GDR, ir-Russu kien mgħallem prinċipalment bħala lingwa barranija, iżda l-klassijiet tal-Ingliż kienu wkoll mgħallma. === Reliġjon === [[File:Martin Luther, 1529.jpg|thumb|Martin Luther (1483-1546), pittura ta' Lucas Cranach il-Anzjan, 1528]] ==== Tradizzjonijiet ==== Bħal ħafna mill-Ewropa tal-Punent u Ċentrali, il-Ġermanja ta' żmienna kellha influwenza tal-Punent-Kristjana li tmur lura għall-antikità tard u kienet influwenzata mix-xjenza tal-Illuminiżmu sa mis-seklu 18. Dan huwa bbażat fuq influwenzi mill-kultura antika Griega u Rumana, kif ukoll tradizzjonijiet Lhudija u Kristjani, li kienu mħallta mat-tradizzjonijiet Ġermaniċi mill-bidu tal-Kristjanizzazzjoni tal-majjistral tal-Ewropa, madwar is-seklu 4. Il-Ġudaiżmu jmur lura għal żmien ir-Rumani fil-Ġermanja, iżda kemm-il darba spiċċa vittma ta' pogroms u konverżjonijiet sfurzati, fl-agħar forma tagħha, ix-Shoah ta' żmien Nazisti. Iż-żona tal-Ġermanja ġiet Kristjanizzata mill-bidu tal-Medju Evu. Matul il-perjodu Franki, ix-xogħol missjunarju tlesta fl-imperu ta' Karlu Manju, parzjalment permezz tal-koerċizzjoni. Ir-Riforma Nisranija bdiet bil-pubblikazzjoni ta' Martin Luther tat-teżijiet tiegħu fl-1517 u, bħala riżultat, il-formazzjoni ta' denominazzjonijiet Protestanti li, flimkien mad-denominazzjoni Kattolika, isawru l-pajsaġġ reliġjuż fil-Ġermanja. Minħabba r-regola cuius regio, eius religio (jiġifieri, is-sovran jiddetermina għal liema reliġjon għandhom jappartjenu s-suġġetti), il-pajsaġġ konfessjonali kien għal sekli sħaħ frammentat ħafna, b'reġjuni kważi purament Kattoliċi u Protestanti qrib ħafna ta' xulxin. Madankollu, l-influss ta' nies spostati wara t-Tieni Gwerra Dinjija, iż-żieda fil-mobilità tal-popolazzjoni, u s-suburbanizzazzjoni u s-sekularizzazzjoni kontinwi ċajpru dawn il-kuntrasti fis-sekli 20 u 21. ==== Relazzjoni bejn l-istat u r-reliġjon ==== Il-libertà tar-reliġjon fil-Ġermanja hija garantita mill-Artikolu 4 tal-Liġi Bażika, individwalment bħala dritt fundamentali u istituzzjonaliment fir-relazzjoni bejn ir-reliġjon u l-Istat. Dan iħaddan in-newtralità ideoloġika tal-Stat u d-dritt tal-awtodeterminazzjoni tal-komunitajiet reliġjużi. Fuq din il-bażi, ir-relazzjoni bejn il-komunitajiet reliġjużi u l-Istat hija waħda ta' assoċjazzjoni; Għalhekk m'hemmx separazzjoni stretta bejn il-Knisja u l-Stat, iżda hemm interkonnessjonijiet f'ħafna sferi soċjali u edukattivi u kulturali, pereżempju permezz tal-isponsorizzazzjoni ġestita mill-Knisja, iżda kofinanzjata mill-Istat, ta' nurseries, skejjel, sptarijiet jew infermiera. djar. Xi partiti Ġermaniżi jsegwu wkoll it-tradizzjoni Nisranija tal-pajjiż. Il-knejjes Insara għandhom status ta' knejjes uffiċjali u huma korporazzjonijiet tal-liġi pubblika, iżda sui generis minħabba l-liġi ekkleżjastika tal-istat applikabbli. Bħala soċjetajiet reliġjużi tal-liġi pubblika, il-knejjes għandhom jingħataw ċerti għażliet ta' disinn mingħajr ma jkunu suġġetti għal sorveljanza mill-stat; Minflok, il-mandat tar-relazzjonijiet pubbliċi tal-knisja huwa parzjalment rikonoxxut fil-kuntratti tal-knisja mal-istati jew f'regolamenti korrispondenti fil-kostituzzjonijiet tal-stat, u s-setgħa oriġinali u speċjali tal-knisja hija legalment konfermata. Xi knejjes Insara u komunitajiet Lhud jitolbu taxxa tal-knisja, li l-istat jiġbor bi skambju għal sussidju għall-ispejjeż u jittrasferiha lill-knejjes rispettivi jew lill-Kunsill Ċentrali tal-Lhud fil-Ġermanja. Barra minn hekk, skont il-Liġi Bażika, l-edukazzjoni reliġjuża hija suġġett fakultattiv, għalkemm regolari, fl-iskejjel pubbliċi (bl-eċċezzjoni ta' Bremen, Berlin u Brandenburg). Dan is-suġġett normalment jiġi mgħallem minn rappreżentant ta' waħda miż-żewġ knejjes ewlenin. ==== Proporzjonijiet tal-popolazzjoni ==== [[File:Konfessionen Deutschland Zensus 2022.png|thumb|Affiljazzjoni denominazzjonali skont iċ-ċensiment tal-2022: isfar: Kattoliku Ruman, vjola: Protestanti, aħdar: mhux affiljat ma' ebda komunità reliġjuża pubblika; skur: maġġoranza assoluta, dawl: maġġoranza relattiva]] Fl-2021, madwar 53 fil-mija tal-popolazzjoni kienu jappartjenu għal denominazzjoni Kristjana: il-Knisja Kattolika Rumana 26 fil-mija (l-aktar fil-Punent u fin-nofsinhar tal-Ġermanja), il-Knisja Protestant (Luterana, Riformata u Magħquda) 24 fil-mija; Knejjes Kristjani oħra bħall- Knejjes Ortodossa u tal- Lvant Qadim, ix- Xhieda ta' Jehovah, il- Knisja Appostolika Ġdida u l- Knejjes Ħieles jammontaw għal madwar 3 fil- mija. In-numru ta' nies li jattendu servizzi reliġjużi huwa ferm inqas min-numru ta' membri tal-knisja. Fl-hekk imsejħa Ħdud tal-għadd (it-tieni Ħadd tar-Randan u t-tieni Ħadd ta' Novembru) fl-2016, 2.4 miljun ruħ (2.9% tal-popolazzjoni totali) attendew is-servizzi Kattoliċi u 0.8 miljun (1%) għal dawk tal-Knisja Protestanti. . Fil-festi ewlenin, speċjalment Lejlet il-Milied, ħafna aktar nies jattendu servizzi reliġjużi. Il-Kristjaneżmu Sirjan huwa denominazzjoni Kristjana li qed tikber fil-Ġermanja minħabba l-influss kontinwu ta' Assirjani mill-Mesopotamia b'madwar 130,000 membru. Minnhom, madwar 100,000 Assirjan jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Sirjana ta' Antijokja. Madwar 42 fil-mija tal-popolazzjoni m'għandha l-ebda reliġjon. Fl-istati federali l-ġodda, kif ukoll f'Berlin u Hamburg, il-proporzjon ta' nies li ma jappartjenu għall-ebda waħda miż-żewġ knejjes ewlenin u li huma l-aktar mhux denominazzjonali jaqbeż is-70 fil-mija. Il-GDR ippropagat u trażmettiet ħarsa tad-dinja atea (ara Jugendweihe) u ħeġġet lin-nies biex iħallu l-knisja. Minħabba l-proċessi twal ta 'sekularizzazzjoni u valuri li jinbidlu, il-proporzjon ta' nies mhux reliġjużi fil-popolazzjoni totali żdied ukoll f'dik li qabel kienet ir-Repubblika Federali (1970: 3.9%; 1987: 11.4%). Dan l-iżvilupp kompla fil-Ġermanja unifikata. Fl-aħħar tal-2022, madwar 5.5 miljun Musulmani kienu jgħixu fil-Ġermanja. Is-sehem tiegħu mill-popolazzjoni totali kien ta' madwar 6.6 fil-mija. Madwar nofshom għandhom sfond ta' immigrazzjoni Torka. Il-Kunsill ta' Koordinazzjoni tal-Musulmani fil-Ġermanja twaqqaf bħala organizzazzjoni umbrella għall-bosta organizzazzjonijiet Iżlamiċi u punt ta' kuntatt għall-barranin. L-Unjoni Buddista Ġermaniża tistma li hemm madwar 270,000 Buddist fil-Ġermanja. Nofshom huma immigranti Asjatiċi. Dan jikkorrispondi għal 0.3 fil-mija tal-popolazzjoni. Madwar 200,000 Lhudi jgħixu fil-Ġermanja, li jikkorrispondi għal 0.25 fil-mija tal-popolazzjoni (mill-2022). Madwar nofshom huma organizzati f'komunitajiet Lhud. Mis-snin disgħin, kien hemm żieda qawwija fl-immigranti minn pajjiżi li qabel kienu Blokk tal-Lvant, speċjalment l-Ukrajna u r-Russja. ==== Ir-reliġjon fil-Ġermanja (stima għall-2022) ==== * Knisja Kattolika (24.8%) * Knisja Protestanti (22.6%) * Ortodossija tal-Lvant (2.2%) * Insara oħra (1.1%) * L-ebda reliġjon (43.8%) * [[Iżlam]] (3.7%) * Reliġjonijiet oħra (1.7%) <gallery> File:Religious_denominations_in_Germany,_2011_Census,_self-identification_of_the_population.svg|Denominazzjonijiet predominanti fil-Ġermanja kif żvelat miċ-ċensiment tal-2011 bl-użu tal-mistoqsija tal-awto-identifikazzjoni., Blu: Pluralità protestanti, Aħdar: pluralità Kattolika, Aħmar: pluralità mhux reliġjuża/mhux affiljata, Sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza bejn 50 u 75%, filwaqt li sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza super ta 'aktar minn 75%. File:Evangelisch Zensus 2011.png|Protestanti File:Katholisch Zensus 2011.png|Kattoliċi File:Konfessionslos Zensus 2011.png|Mhux reliġjużi u mhux affiljati </gallery> == Storja == === Preistorja, Ċelti, popli Ġermaniċi u Rumani === [[File:Loewenmensch1.jpg|thumb|Il-Lion Man mill-Għar Stadel f’Hohlenstein, Wied Solitarju, inħoloq bejn 39,000 u 33,000 QK]] [[File:GermansAD50.svg|thumb|left|Mappa tat-tribujiet Ġermaniċi tal-Ewropa Ċentrali mal-Limes Rumani u l-kampijiet leġjunarji madwar is-sena 50 AD]] [[File:Nebra Disk.jpg|thumb|left|Id-diska ċelesti Nebra mill-Età tal-Bronż bikrija]] Is-sejbiet tal-ispeċi tal-primati Danuvius fil-Ġermanja tal-lum għandhom aktar minn 11-il miljun sena u probabbilment jirrappreżentaw wieħed mill-ewwel antenati umani li mexa wieqfa. L-eqdem evidenza fossili tal-preżenza tal-ġeneru Homo fit-territorju Ġermaniż: ix-xedaq t'isfel ta' Mauer. - għandu madwar 600,000 sena u kien imsemmi għal Heidelberg minn Homo heidelbergensis. Il-lanez ta' Schöningen, li għandhom mill-inqas 300,000 sena, huma l-eqdem armi tal-kaċċa preservati bis-sħiħ tal-umanità u rrivoluzzjonaw l-istampa tal-iżvilupp kulturali u soċjali tal-bnedmin tal-bidu, kif għamel is-sit ta' Bilzingsleben b’wieħed mill-eqdem bini u forsi l-eqdem xogħol. tal-arti fid-dinja. In-Neanderthal, imsemmija għal sit Neanderthal fil-lvant ta' Düsseldorf, ingħaqdu mill-inqas 47,500 sena ilu minn Homo sapiens, il-bniedem anatomikament modern li emigra mill-Afrika, iddokumentat għall-ewwel darba fit-Turingja. Għalkemm in-Neanderthal sparixxew, intwera li t-tnejn kellhom mill-inqas xi dixxendenti komuni. Il-kabaret tal-Paleolitiku ta’ Fuq fil-Ġura tas-Swab huwa l-eqdem arti magħrufa mill-umanità. Bdiewa Neolitiċi mil-Lvant Nofsani li emigraw bil-bhejjem u l-uċuħ tar-raba tagħhom permezz tal-Anatolja u l-Balkani (Fuħħar Lineari) spostaw il-popolazzjoni madwar 5700/5600 QK. Il-kaċċaturi tal-Età tal-Ġebla Nofsani u l-ġabra tan-nofs tan-Nofsinhar tal-Ġermanja. Biss madwar 4000 QK. Fir-4 seklu QK, il-kulturi li japproprjaw il-kaċċaturi, il-ġabra u s-sajjieda ġew sostitwiti wkoll fit-Tramuntana tal-Ġermanja minn kulturi agrikoli, issa kompletament sedentarji; Il-kultura Ertebølle hija meqjusa bħala l-aħħar kultura tal-kaċċa fit-Tramuntana tal-Ġermanja. Wara dewmien ta' aktar minn 1000 sena, il-Bronż Età bdiet fit-territorju Ġermaniż madwar 2200 QK. Waħda mis-sejbiet l-aktar importanti tagħhom hija n-Nebra Sky Disk. Fil-bidu tal-perjodu Hallstatt (1200-1000 QK), in-Nofsinhar u ċ-ċentru tal-Ġermanja kienu popolati minn Ċelti, u l-ħadid beda jistabbilixxi lilu nnifsu bħala l-aktar metall importanti. Madwar 600 Q.K. Il-kultura Jastorf, meqjusa bħala kultura Ġermanika, ħarġet fit-Tramuntana tal-Ġermanja fir-4 seklu QK. It-terminu "poplu Ġermaniku" (mil-Latin Germani) ġie maħluq fl-1 seklu QK. Issemma l-ewwel minn awturi antiki fi QK. Dan huwa terminu kollettiv etnografiku inqas preċiż, li, għal raġunijiet metodoloġiċi, m'għandux jiġi interpretat ħażin bħala isem ta' poplu magħqud. Minn 58 QK Minn madwar 80 sa madwar 455 E.K., iż-żoni fuq ix-xellug tar-Rhine u fin-nofsinhar tad-Danubju kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman, u minn madwar 80 sa madwar 260 EK. kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman. parti wkoll minn Hesse u l-biċċa l-kbira tal-Baden-Württemberg tal-lum fin-Nofsinhar tal-Limes. Dawn it-territorji Rumani tqassmu fost il-provinċji ta' Gallia Belgica, Germania superjuri, Germania inferjuri, Raetia u Noricum. Ir-Rumani waqqfu kampijiet leġjunarji hemmhekk u diversi bliet bħal Trier, Cologne, Augsburg u Mainz, l-eqdem bliet fil-Ġermanja. Tribijiet Ġermaniċi Alleati żguraw dawn il-provinċji u settlers minn partijiet oħra tal-imperu stabbilixxew ukoll hawn. Il-parti taż-żona tas-settlement Ġermaniċi li tinsab barra l-provinċji Rumani ta 'Germania Inferior u Germania Superior kienet imsejħa Germania magna mir-Rumani fil-perijodi imperjali bikrija u għolja u fl-antikità tard. Tentattivi biex tespandi l-isfera ta' influwenza f'din iż-żona Ġermanika fallew bil-Battalja ta' Varus fid-9 AD. L-isforzi Rumani biex jistabbilixxu provinċji sal-Elba fl-aħħar spiċċaw. Il-Germanja ta' Taċitu, miktuba mill-inqas fis-sena 98, hija l-eqdem deskrizzjoni tat-tribujiet Ġermaniċi. === Il-Migrazzjoni u l-Medju Evu Bikri (375–962) === Wara l-invażjoni tal-Huni madwar is-sena 375, bdiet il-migrazzjoni tal-popli u fl-istess ħin ħarġu diversi tribujiet kbar fit-tranżizzjoni mill-Antikità Tard għall-Medju Evu Bikri, jiġifieri l-Franki, l-Alemanni, is-Sassoni, il-Bavarja u it-Turingjani. Dak li huwa importanti fir-riċerka riċenti f'dan il-kuntest huwa l-proċess kumpless ta 'etnoġenesi ta' nies (tribujiet) differenti. It-tfaċċar tal-identitajiet etniċi (etniċità) fl-Antikità tard u fil-bidu tal-Medju Evu fir-rigward tal-hekk imsejħa migrazzjoni tal-popli m'għadhiex mifhuma llum bħala kategorija bijoloġika. Anzi, l-identitajiet joħorġu fi proċess soċjali li jinbidel li fih jintervjenu diversi fatturi. L-għan tal-gruppi li invadew l-imperu kien, fuq kollox, li jipparteċipaw fil-prosperità tal-imperu, li l-istrutturi u l-kultura tiegħu ma ridux jeqirdu. Iżda l-kunflitti militari sussegwenti u l-ġlidiet interni għall-poter Ruman wasslu għal erożjoni politika tal-Imperu tal-Punent. Wara l-waqgħa ta' Ruma tal-Punent (l-aħħar imperatur ta' l-Italja ġie depożitat fl-476), l-imperi Ġermaniċi-Rumani suċċessuri ġew iffurmati fit-territorju ta' l-Imperu tal-Punent. Madankollu, l-Imperu Ruman tal-Lvant (“Biżanzju”) kien jeżisti sal-1453 u baqa' jżomm kuntatti mal-Punent. Tribijiet Slavi emigraw lejn iż-żoni fil-biċċa l-kbira mhux popolati ta' dik li llum hija l-Ġermanja tal-Lvant fis-seklu 7. Kienu assimilati biss matul l-insedjament tal-Lvant medjevali bikri. L-Ewropa tal-Punent u ċ-ċentru kienet iddominata mill-Imperu Franki, li tfaċċa fl-aħħar tas-seklu 5, u t-Tramuntana tal-Ġermanja tal-lum mis-Sassoni u s-Slavi. Iż-żoni kollha tal-Imperu Franki li llum jappartjenu lill-Ġermanja kienu fil-parti tal-Lvant tal-Awstrasja. Madankollu, kien hemm kunflitti dinastiċi ripetuti taħt il-Merovingi. [[File:Vertrag von Verdun.svg|thumb|left|It-tqassim tat-territorju fit-Trattat ta' Verdun, 843]] F'nofs is-seklu 8, Pipinu ż-Żgħir, tad-dinastija Karolingja, ħa f'idejh bħala suċċessur rjali tal-Merovingi li qabel kienu jmexxu l-Imperu Franki. Wara s-sottomissjoni u l-missjonijiet missjunarji sfurzati tas-Sassoni u l-konkwisti fl-Italja, fit-Tramuntana ta' Spanja u fiż-żona tal-fruntiera tal-Lvant taħt Karlu Manju, l-imperu multi-etniku ġie riorganizzat. L-organizzazzjoni tal-Knisja u l-promozzjoni kulturali kienu parzjalment ibbażati fuq tradizzjonijiet Rumani (Rinaxximent Karolinju). Fil-Milied tas-sena 800, Karlu kien inkurunat lilu nnifsu imperatur mill-Papa f'Ruma u b'hekk talab is-suċċessjoni tal-Imperu Ruman (Translatio imperii), li wasslet għal kompetizzjoni mal-imperaturi Biżantini (problema ta' żewġ imperaturi). Wara l-mewt ta' Karlu fl-814, kien hemm ġlied fost id-dixxendenti tiegħu, li fl-843 wassal għat-Trattat ta' Verdun li qasam l-imperu fi tliet partijiet: l-Imperu Franki tal-Lvant taħt “Lwiġi l-Ġermaniż”, l-Imperu Franki tal-Punent u Lotharingia. Madwar is-sena 900, fl-Imperu Franki tal-Lvant ħarġu ħames dukjati kbar: id-dukjati tribali ta' Sassonja, Bavarja, Swabia, Franconia, u Lorraine. Fis-seklu 10, id-dinastija Karolingja spiċċat kemm fil-Punent kif ukoll fil-Lvant tal-Frankonja, u ż-żewġ partijiet tal-imperu baqgħu politikament separati minn hemm 'il quddiem. Il-Battalja ta' Lechfeld fl-955 temmet għexieren ta' snin ta' invażjonijiet Ungeriżi, ġabet żieda fil-prestiġju għar-Re Otto, li kien inkurunat imperatur f'Ruma fl-962, u n-nomina tal-Arkanġlu Mikiel bħala patrun tal-Ġermaniżi. === Minn Franza tal-Lvant sal-Imperu Ruman Qaddis (962-1806) === [[File:HRR 10Jh.jpg|thumb|left|It-territorju imperjali fis-seklu 10 (deskritt bl-aħmar)]] Id-dinastija Ottonjana kienet essenzjali għall-formazzjoni tal-Imperu Franki tal-Lvant, iżda m'għadhiex meqjusa bħala l-bidu tal-istorja imperjali vera "Ġermaniża". Pjuttost, il-proċess assoċjat kompla mill-inqas sas-seklu 11. It-terminu regnum Teutonicorum ("Renju tal-Ġermaniżi") instab għall-ewwel darba fis-sorsi fil-bidu tas-seklu 11, iżda qatt ma kien it-titlu tal-imperu, anzi kien użat mill-papiet biex jirrelatizza l-Imperu Ruman. Talba tal-Ġermaniżi għall-Poter. Fl-951, Otto I aċċetta t-titlu rjali Lombard. Dan għaqqad lil Regnum Teutonicum mal-Italja imperjali. Fl-962, Otto kien inkurunat imperatur, u b'hekk għaqqad id-dinjità rjali Rumana-Ġermaniża mad-dritt għall-imperu "Ruman" tal-punent (Reichidee). Dan l-Imperu Ruman-Ġermaniż kellu pożizzjoni eġemonika fl-Ewropa tal-Punent taħt l-Ottonjani. Fl-1024, is-Saljani ħadu f’idejhom is-suċċessjoni rjali, li sal-aħħar tal-Medju Evu kienet dejjem marbuta ma’ elezzjoni ta' diversi grandees tal-imperu. Il- mod kif il- qawwa sekulari u spiritwali kienu interkonnessi issa ġieli jissejjaħ is- “sistema tal- knisja imperjali.” Il-kwistjoni ta' min tħalla jaħtar isqfijiet wasslet għat-tilwima dwar l-investitura mal-papat riformat, il-vjaġġ lejn Canossa fl-1077, u s-soluzzjoni provviżorja tal-Konkordat ta' Worms fl-1122. Il-kunflitt bejn l-imperatur u l-papa laħaq il-qofol tiegħu fil- Matul il-perjodu Hohenstaufen, speċjalment taħt Frederick II, insinji. Bil-mewt tiegħu fl-1250, il-gvern irjali Hohenstaufen waqa’; L-interregnu li ġej żied il-qawwa tal-prinċpijiet. L-imperu baqa' jeżisti bħala fattur ta' ordni politiku, iżda dejjem tilef l-influwenza tiegħu fil-livell Ewropew. [[File:Aachen Germany Imperial-Cathedral-01.jpg|thumb|Il-Katidral ta' Aachen serva bħala s-sit tal-inkurunazzjoni għal 31 ħakkiem Ġermaniż sal-1531.]] [[File:Karlsthron im Aachener Dom (5684752639).jpg|thumb|left|It-tron irjali hemmhekk (lemin) inbena għal Karlu Manju fis-sena 790.]] Fil-forma ta 'stati territorjali, bosta Lordships feudali saru indipendenti għad-detriment tal-qawwa rjali-imperjali, li, madankollu, qatt ma kienet b'saħħitha u għalhekk tiddependi fuq gvern kunsenswali mal-grandees tal-imperu. L-Imperatur Enriku VI Fl-aħħar tas-seklu 12 falla l-attentat biex tiġi introdotta monarkija ereditarja permezz tal-pjan tas-suċċessjoni. Filwaqt li l-Imperu tal-Frankon tal-Punent sar stat ċentrali Franċiż, l-Imperu tal-Frankon tal-Lvant jew l-Imperu Rumano-Ġermaniż baqa’ kkaratterizzat minn sovrani u d-dritt li jeleġġi s-rejiet. F'nofs is-seklu 13 inħoloq l-Imperu Ruman Imqaddes: l-isem Sacrum Imperium (Imperu Qaddis) kien diġà użat fl-1157, Sacrum Imperium Romanum (Imperu Ruman Imqaddes) kien iddokumentat għall-ewwel darba fl-1184 (l-eqdem riċerka kienet ibbażata fuq l-1254) . Sat-tmiem tiegħu fl-1806, l-imperu baqa’ formalment monarkija elettiva. Għalkemm l-imperaturi ppruvaw kemm-il darba jsaħħu l-pożizzjoni tagħhom, l-imperu baqa’ assoċjazzjoni supranazzjonali ta' ħafna territorji ta' daqsijiet differenti, kif ukoll bliet imperjali. Is-sekli 14 u 15 tal-Medju Evu tard kienu kkaratterizzati minn kingship elettiva: tliet familji kbar (l-Habsburgs, il-Lussemburgi, u l-Wittelsbachs) kellhom l-akbar influwenza fl-imperu u l-akbar qawwa interna. L-aktar re importanti huwa Karlu IV, li segwa politika ta' poter intern intelliġenti. Minkejja kriżijiet bħall-pesta (Black Death), il-kriżi agrarja, u x-Xiżma tal-Punent, il-bliet u l-kummerċ iffjorixxu; It-tranżizzjoni għar-Rinaxximent bdiet. Fl-imperu, l-Habsburgi wirtu l-Lussemburgi, li mietu fil-linja maskili fl-1437, u kienu l-ħakkiema Rumani-Ġermaniżi kważi kontinwament sa tmiem l-imperu. Permezz ta' politika għaqlija, l-Habsburgi kisbu territorji addizzjonali fl-imperu u anke l-kuruna rjali Spanjola: Habsburg telgħet biex issir qawwa Ewropea ewlenija. [[File:Kurfürst August, Reichstaler 1575.JPG|thumb|left|Elettorat tas-Sassonja, Reichstaler mill-1575 miz-zekka ta' Dresden, Mmz. HB]] [[File:HRR 1648.png|thumb|left|L-Imperu Ruman Qaddis fl-1648 wara l-konklużjoni tal-Paċi ta' Westphalia]] Fil-bidu tas-seklu 16, l-Imperatur Massimiljan I wettaq riforma imperjali komprensiva li saħħet ir-Reichstag, il-ġudikatura (ħolqien tar-Reichskammergericht u Reichshofrat), u l-ordni intern permezz tal-Paċi Eterna u d-diviżjoni f'ċrieki imperjali. Madankollu, minħabba l-falliment tal-penny komuni u r-reġiment imperjali, ir-riforma baqgħet mhux kompluta. Mill-1519, l-Imperatur Karlu V, li kien ukoll sultan ta' Spanja b’imperu kolonjali barra minn xtutna, segwa l-kunċett ta' monarkija universali. Id-dominanza tagħhom fl-Ewropa stabbilixxiet antagoniżmu Habsburg-Franċiż li dam sekli sħaħ. Fl-1517, Martin Luteru beda r-Riforma permezz ta' sejħiet għal riformi teoloġiċi u interni tal-knisja u pożizzjoni anti-papali, li wasslet għall-lok ta' denominazzjonijiet “Protestanti”. Il-Kattoliċiżmu wieġeb bil-Kontro-Riforma, iżda l-knejjes Protestanti l-ġodda rebħu f'ħafna mill-imperu. Il-Paċi ta' Augsburg tal-1555 ħolqot bilanċ proviżorju: is-sovrani tħallew jiddeterminaw liema denominazzjoni kienet tapplika għas-suġġetti tagħhom (cuius regio, eius religio). Id-differenzi konfessjonali u l-poter politiku ħarġu l-Gwerra ta' Tletin Sena (1618-1648) b'ħafna mwiet u pajsaġġi meqruda, li spiċċat bil-Paċi ta' Westphalia, li saħħet u kkodifikat l-influwenza tat-territorji kontra l-imperatur (ara l-Aħħar Adieu Imperial). Il-prinċpijiet imperjali issa tħallew jgħollu t-truppi tagħhom stess u jikkonkludu trattati ma’ poteri barranin. Bħala riżultat, l-imperu sar konfederazzjoni de facto ta' stati; de jure baqgħet struttura mmexxija b'mod monarkiku u dominata mill-klassi. Mill-1663, ir-Reichstag ġie trasformat f'kungress permanenti ta' mibgħuta (Reichstag Perpetwu), li ltaqa' f'Regensburg. Bħala parti mill-politika tar-riunifikazzjoni tiegħu, Louis aktar milli jkun l-awtorità rjali ċentrali tal-imperu. Xi ħakkiema, partikolarment Frederick II tal-Prussja, fetħu lilhom infushom għall-ispirtu filosofiku ta 'dak iż-żmien u implimentaw riformi (assolutiżmu illuminat). Iż-żieda politika tal-Prussja fis-seklu 18 wasslet għal dualiżmu mad-Dar tal-Habsburg. Wara r-Rivoluzzjoni Franċiża, it-truppi tiegħu okkupaw ix-xatt tax-xellug tar-Rhine. Wara r-rebħa ta' Napuljun Bonaparte fit-Tieni Gwerra ta' Koalizzjoni, fl-1803 waslet il-konklużjoni ewlenija tad-Deputazzjoni Imperjali. Fl-1806 l-aħħar imperatur, Franġisku II, irriżenja mill-kuruna u l-imperu ġie fi tmiemu. === Konfederazzjoni tar-Rhine, Konfederazzjoni Ġermaniża, Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1806–1871) === [[File:Deutscher Bund.svg|thumb|left|Il-Konfederazzjoni Ġermaniża 1815-1866]] Bejn l-1801 u l-1806, taħt l-influwenza ta' Napuljun, in-numru ta' pajjiżi fiż-żona tar-“Renju l-Qadim” naqas minn madwar 300 għal madwar 60. Franza annesset il-punent u l-majjistral Ġermaniżi u ħolqot stati vassalli Ġermaniżi, li t-troni tagħhom Napuljun imla bil-familja. membri (Gran Dukat ta' Berg, Renju ta' Westphalia, Gran Dukat ta' Frankfurt). Napuljun għamel alleati xi stati Ġermaniżi, speċjalment ir-Renju tal-Bavarja, Württemberg u Baden li għadu kif inħoloq fil-Paċi ta' Pressburg fl-1805, espandihom biex jinkludi l-oqsma tal-istati żgħar sekularizzati u medjatizzati u għaqqadhom fil-Konfederazzjoni tar-Rhine, li kien alleat ma' Franza. Dan, bl-avversarji tiegħu il-Prussja u l-Awstrija, li ġew megħluba minn Napuljun, rnexxielu lill-Imperu Ruman Qaddis, li b'hekk inqasam fi tlieta u ġie eliminat bħala fattur ta' qawwa. L-"era Franċiża" ġabet lill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine spinta kbira għall-modernizzazzjoni, inklużi l-libertajiet ċivili, permezz tal-introduzzjoni tal-kodiċi ċivili. Fil-Prussja wkoll, saru riformi estensivi mill-1806 biex is-suġġetti jinbidlu f’ċittadini (cf. Citoyen) u l-Istat jerġa' jkun kapaċi jaġixxi u jiddefendi lilu nnifsu. Mill-1809 kien hemm reżistenza għall-okkupazzjoni u l-ħakma Franċiża; Fil-bidu, ġew imrażżna diversi rewwixti, bħal dawk ta' Andreas Hofer fit-Tirol u Ferdinand von Schill fil-Prussja. Wara t-telfa ta' Napuljun fil-kampanja Russa tal-1812, il-Prussja u l-Awstrija, f'alleanza mal-Imperu Russu, bdew il-Gwerer tal-Ħelsien (1813–1815), li saħħew is-sentiment nazzjonali Ġermaniż, inizjalment fost l-istudjużi Protestanti, eż. fil-Lützow Freikorps. li kienet ukoll l-oriġini tal-kuluri iswed u aħmar. Ħafna mill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine ngħaqdu mal-Alleati, li, wara r-rebħa fil-Battalja ta' Leipzig fl-1813, fl-aħħar għelbu lil Napuljun fl-1815. Aktar tard, il-Kungress ta' Vjenna (1814-1815) fil-biċċa l-kbira stabbilixxa mill-ġdid il-gvern monarkiku. Fil-Konfederazzjoni Ġermaniża, konfederazzjoni ta' stati ddominati mill-Awstrija u l-Prussja, 38 stat (→ It-Tielet Ġermanja) ġew organizzati bil-Bundestag ta' Frankfurt bħala l-korp li jieħu d-deċiżjonijiet. Fl-1833/1834 l-Unjoni Doganali Ġermaniża nħolqot taħt is-supremazija Prussjana. Fil-perjodu ta 'qabel Marzu, l-elite tal-gvern ta' qabel rrepressjonat lill-bourgeoisie li ssaħħaħ ekonomikament (persekuzzjoni tad-demagogi), li baqgħet titlob parteċipazzjoni politika u l-formazzjoni ta 'stat nazzjonali, bħal fl-1817 fil-festival tal-istudenti ta' Wartburg u fl-1832 f'Hambach's. Ċelebrazzjoni bit-tlugħ ta' iswed, aħmar u deheb, il-kuluri nazzjonali aktar tard. [[File:Zeitgenössige Lithografie der Nationalversammlung in der Paulskirche.jpg|thumb|Assemblea Nazzjonali fil-Paulskirche fi Frankfurt, 1848/49: l-ewwel parlament Ġermaniż elett liberament]] [[File:NB 1866-1871.99.svg|thumb|left|1867: Il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana]] Bir-Rivoluzzjoni ta' Marzu bourgeois ta' l-1848, ħafna politiċi konservattivi kellhom jirriżenjaw, inkluż il-Kanċillier Awstrijak li ddefinixxa l-era, il-Prinċep Metternich. Taħt pressjoni rivoluzzjonarja f’Berlin, il-Bundestag Ġermaniż aċċetta l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali ta' Frankfurt. Huwa stabbilixxa gvern u ppromulga l-Kostituzzjoni Paulskirche, li kienet tinkludi stat nazzjonali federali bħala l-"Imperu Ġermaniż" b'monarkija kostituzzjonali u l-irtirar tal-Awstrija mill-Ġermanja. Iżda r-re Prussjan Frederick William IV ċaħad il-kuruna imperjali li ġiet offruta lilu. Wara s-soppressjoni tar-Rewwixta ta' Mejju, ir-rivoluzzjoni ntemmet fit-23 ta' Lulju, 1849 bil-qbid tal-fortizza ta' Rastatt mit-truppi Prussjani. Il-falliment tal-moviment demokratiku wassal għat-titjira u l-emigrazzjoni tat-Tmienja u Erbgħin u era ta' reazzjoni fl-istati Ġermaniżi. Fil-bidu tas-snin 60 faqqa' l-kunflitt tal-Prussja mal-Awstrija dwar is-supremazija fil-Konfederazzjoni Ġermaniża (dualiżmu Ġermaniż), li spiċċa bir-rebħa tal-Prussja fil-Gwerra Ġermaniża fl-1866. Il-Konfederazzjoni Ġermaniża ġiet xolta u l-Prussja annesset diversi żoni avversarju tal-gwerra tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-Ġermanja. Fl-1866, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana twaqqfet inizjalment bħala alleanza militari taħt il-ħakma Prussjana. Il-kostituzzjoni tagħha tal-1867 għamlitha stat federali sovran u waqqfet il-pedamenti għas-Soluzzjoni Żgħira Ġermaniża. === Imperu Ġermaniż (1871-1918) === [[File:A v Werner - Kaiserproklamation am 18 Januar 1871 (3. Fassung 1885).jpg|thumb|Il-proklamazzjoni tal-Imperu Ġermaniż fl-1871, pittura ta' Anton von Werner]] Matul il-Gwerra Franko-Prussjana, l-stati tan-Nofsinhar tal-Ġermanja ssieħbu mal-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1 ta' Jannar 1871). Dan il-gvern federali għalhekk sar l-istat nazzjonali Ġermaniż mingħajr l-Awstrija u l-ewwel stat federali tal-Ġermanja. Fit-18 ta' Jannar, 1871, ir-Re Guglielmu I tal-Prussja aċċetta t-titlu imperjali f’Versailles, li kien irċieva mal-kostituzzjoni l-ġdida. Aktar tard ġie ċċelebrat Jum it-Twaqqif tar-Reich. [[File:Deutsches Reich (1871-1918)-de.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1871-1918]] Otto von Bismarck, Prim Ministru Prussjan mill-1862, waqqaf l-imperu u sar l-ewwel kanċillier. Il-kostituzzjoni imperjali ta' Bismarck appoġġat il-qawwa tal-monarkija kostituzzjonali, iżda kienet iddisinjata wkoll għall-modernizzazzjoni u kienet ambivalenti; Il-liġijiet dwar l-iskola u ż-żwieġ ċivili kienu parzjalment liberali. Il-vot universali (għall-irġiel) applikat għar-Reichstag. Bismarck mexxa l-Kulturkampf kontra l-Knisja Kattolika, kontra s-Soċjal Demokratiċi approva l-liġijiet soċjalisti tal-1878 u pprova jgħaqqad lill-ħaddiema mal-Istat permezz ta' leġiżlazzjoni soċjali. L-industrijalizzazzjoni għolja fil-Ġermanja kkawżat tkabbir ekonomiku u demografiku, eżodu rurali u żieda wiesgħa fl-istandards tal-għajxien; Il-Ġermanja saret l-akbar ekonomija fl-Ewropa. Il-politika ta' alleanza ta' Otto von Bismarck kellha l-għan li tiżola lil Franza mill-Ġermanja bħala qawwa semi-eġemonika fl-Ewropa ċentrali. Wara li n-negozjanti u l-assoċjazzjonijiet Ġermaniżi segwew politika kolonjali privata, l-imperu approprja territorji Afrikani fl-1884. Dawn il-kolonji Ġermaniżi kienu magħrufa bħala “żoni protetti.” Minbarra l-entużjażmu kolonjali, kien hemm ukoll xettiċiżmu u ċaħda, kultant anke min-naħa ta' Bismarck. Iż-żoni ġew sfruttati; Xi ħakkiema kolonjali Ġermaniżi wettqu reati kontra nies tal-post, pereżempju fil-ġenoċidju kontra l-Herero u Nama (1904-1908). Fis-"Sena tat-Tliet Imperaturi" tal-1888, Wilhelm II sar Imperatur tal-Ġermanja u waqqaf l-era ta' Wilhelminianism orjentat lejn il-militar. Huwa talab li r-Reich Ġermaniż jirrikonoxxi l-potenzi l-kbar ta' qabel ("post fix-xemx") u fittex li jistabbilixxi kolonji u flotot ġodda taħt l-imperialiżmu. Madankollu, il-Gran Brittanja issa eskludiet lill-Ġermanja minflok lil Franza f'sistema ta' alleanza ġdida (Triple Entente). Il-Kriżi ta' Lulju tal-1914 wasslet għall-Ewwel Gwerra Dinjija, gwerra fuq bosta fronti b’telf kbir; Iktar minn żewġ miljun suldat Ġermaniż mietu u madwar 800,000 ċivili mietu bil-ġuħ. Il-gwerra kkawżat ukoll ħafna mwiet u taqlib politiku f’pajjiżi oħra. === Repubblika ta' Weimar (1919-1933) === [[File:Karte des Deutschen Reiches, Weimarer Republik-Drittes Reich 1919–1937.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1919-1937]] Ir-Rivoluzzjoni ta' Novembru u l-proklamazzjoni tar-Repubblika fid-9 ta' Novembru, 1918 mmarkaw it-tmiem tal-Imperu Ġermaniż, li kien ammetta telfa fl-Ewwel Gwerra Dinjija bil-konsenja tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali Kostitwenti, li fiha n-nisa setgħu jivvutaw b'mod attiv u passiv għall-ewwel darba, il-Kostituzzjoni ta' Weimar daħlet fis-seħħ fl-14 ta' Awwissu, 1919. Fit-Trattat ta' Paċi ta' Versailles, iċ-Ċessjonijiet importanti tat-territorju, l-Alleati l-okkupazzjoni tar-Rhineland u r-riparazzjonijiet ġew determinati fuq il-bażi tar-responsabbiltà esklussiva tal-Ġermanja għall-gwerra. Din is-sitwazzjoni inizjali ttestjat il-klima politika; L-estremisti tal-lemin xerrdu l-leġġenda tal-ponta f'dahar kontra l-“kriminali ta' Novembru”, li wasslet għal qtil politiku u attentati ta' kolp ta' stat (kolp ta' stat ta' Kapp fl-1920 u ta' Hitler fl-1923). Rewwixti Komunisti bħar-Rewwixta tar-Ruhr fl-1920, il-Battalja ta’ Marzu fil-Ġermanja Ċentrali fl-1921, u r-Rewwixta ta' Hamburg fl-1923 ikkawżaw ukoll instabbiltà. Il-Belġju u Franza użaw ħlasijiet ta' riparazzjonijiet insuffiċjenti bħala raġuni għall-okkupazzjoni tagħhom tar-Ruhr mill-1923 sal-1925. [[File:Ausrufung Republik Scheidemann.jpg|thumb|Philipp Scheidemann jipproklama r-Repubblika mir-Reichstag fid-9 ta' Novembru, 1918.]] Fil-qosor "għoxrinijiet tad-deheb" il-kultura iffjorixxiet u, mill-1924, hekk għamlet l-ekonomija. B'aktar minn erba' miljun abitant, Berlin kienet it-tielet l-akbar belt u waħda mill-aktar dinamiċi fid-dinja. Il-prosperità ntemmet fl-1929 bid-Depressjoni l-Kbira; Fl-aqwa tagħha, fl-1932, kien hemm aktar minn sitt miljuni bla xogħol fil-Ġermanja, li ħafna minnhom għexu fil-miżerja. Il-partiti radikali kisbu appoġġ qawwi, u għamilha dejjem aktar diffiċli għall-partiti moderati biex jiffurmaw gvernijiet stabbli. Wara r-rebħa ċara ħafna tas-Soċjalisti Nazzjonali fl-elezzjonijiet tar-Reichstag fl-1930, il-kanċillieri tar-Reich li qed jinbidlu malajr ma kellhomx aktar maġġoranza parlamentari; Il-kabinetti presidenzjali tagħhom kienu jiddependu fuq il-President tar-Reich Paul von Hindenburg u d-digrieti ta' emerġenza tiegħu. Il-politika deflazzjonarja tal-Kanċillier tar-Reich Heinrich Brüning aggravat il-kriżi ekonomika. Is-suċċessur tiegħu Franz von Papen (Ġunju-Novembru 1932) poġġa l-gvern demokratiku tal-Prussja taħt il-kontroll ta' Kummissarju tar-Reich (Preußenschlag) u għamel elezzjonijiet ġodda li fihom is-Soċjalisti Nazzjonali saru saħansitra aktar b'saħħithom. Il-Kanċillier tar-Reich Kurt von Schleicher ipprova jipprevjeni lil Adolf Hitler milli jasal għall-poter permezz ta '"cross front" ta' unjins u sezzjonijiet tas-Nazzjonalisti, iżda von Papen ikkonvinċa lil Hindenburg riluttanti biex isemmi lil Hitler kanċillier fit-30 ta' Jannar 1933. Fis-27 ta' Frar, seħħ in-Nar tar-Reichstag, li sal-lum għadu mhux solvut, u Hitler approfitta minn dan biex joħroġ l-"Ordinanza tan-Nar tar-Reichstag", li ssospendiet id-drittijiet bażiċi għal żmien indefinit. L-arresti sussegwenti tal-massa ta' avversarji politiċi, speċjalment komunisti u soċjal-demokratiċi, sawru l-elezzjonijiet tar-Reichstag tal-5 ta' Marzu, 1933, li fihom l-NSDAP tilef il-maġġoranza assoluta tiegħu u kompla jiggverna mad-DNVP reazzjonarju. Il-qabda definittiva tal-poter seħħet ftit wara, meta r-Reichstag approva l-Liġi ta' Abilitazzjoni tal-24 ta' Marzu 1933 bil-voti tal-partiti bourgeois, biss kontra l-voti tal-SPD, u b’hekk ħalliet il-leġiżlazzjoni f'idejn il-gvern ta' Hitler. === Dittatorjat Nazzjonali Soċjalista (1933-1945) === [[File:Grossdeutsches Reich NS Administration 1944.png|thumb|left|Il-Ġermanja Nażista b'territorji okkupati, 1943-1945]] Fi ftit xhur, l-NSDAP stabbilixxa stat totalitarju b'parti waħda fir-Reich Ġermaniż taħt it-tmexxija ta 'Adolf Hitler u allinja l-istituzzjonijiet. Nies mhux popolari u avversarji politiċi, speċjalment komunisti, soċjal-demokratiċi u trejdunjonisti, tneħħew mill-awtoritajiet kollha, inbnew l-ewwel kampijiet ta' konċentrament, li bdew fl-1935 taħt is-superviżjoni tal-Ispezzjoni tal-Kampijiet ta' Konċentrament, inħarqu kotba u xogħol artistiku mhux popolari kien imneħħija. Huwa kien malafamat bħala "deġenerat". Il-propaganda Nazista ppenetrat ukoll fil-ħajja privata; It-tfal kienu diġà qed jiġu ppressati biex jingħaqdu ma' organizzazzjonijiet tal-partit. F'Ottubru 1933, Hitler ħabbar l-irtirar tal-Ġermanja mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Huwa assigura l-ħakma tiegħu internament billi kellu l-avversarji interni tal-partit u l-ex sħabi maqtula waqt il-qtil ta' Röhm fit-30 ta' Ġunju 1934, li permezz tiegħu l-SA saret bla setgħa favur l-SS, li kienu leali bis-sħiħ lejn Hitler. Huwa kien ħalef personalment fit-tmexxija mill-ġeneri tar-Reichswehr. Il-Gestapo intużat bħala pulizija politika biex tiġġieled kontra l-avversarji politiċi u ideoloġiċi. Mill-bidu, Hitler kellu żewġ għanijiet, gwerra ta 'aggressjoni u annihilation biex jinħoloq "Lebenraum fil-Lvant" u l-persekuzzjoni tal-Lhud, li bdiet b'diskriminazzjoni, umiljazzjoni u esklużjoni u spiċċat bħala "soluzzjoni finali għall-kwistjoni Lhudija". fl-Olokawst. Fl-1934 il-Wehrmacht bdiet tirriarma. Politika monetarja espansjonali u ekonomija tad-dejn kienu mmirati lejn gwerra bikrija. Il-programm Reinhardt naqqas il-qgħad; Dan ġie riċevut mill-popolazzjoni bħala t-twettiq ta 'wegħdiet ekonomiċi. Is-sitwazzjoni tal-Lhud Ġermaniżi saret dejjem agħar; Il-Liġijiet ta' Nuremberg tal-1935 ikkastigaw b’mod sever ir-relazzjonijiet bejn “Arjani” u Lhud bħala “diżunur razzjali”. Il-Lhud tilfu l-uffiċċji pubbliċi kollha, ġew ippersegwitati b'mod arbitrarju, insterqu u rikatt, u fl-aħħar mill-aħħar ipprojbiti milli jaħdmu għal kollox, u l-proprjetà Lhudija ġiet Arjanizzata. Il-Lhud kienu wkoll dejjem aktar mibgħuta fil-kampijiet ta' konċentrament. Ħafna ddeċidew li jemigraw, iżda l-maġġoranza baqgħu fil-Ġermanja. [[File:Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg|thumb|left|Ritratt tal-bieb tad-dħul tal-kamp ta' sterminazzjoni ta' Auschwitz-Birkenau, ħarsa minn ġewwa, 1945 (ritratt: Stanisław Mucha)]] [[File:Koeln 1945.jpg|thumb|left|Kolonja meqruda fi tmiem il-kampanja tal-bumbardament, April 1945]] L-ideoloġija razzista Nażista biex tinħoloq "komunità nazzjonali" "b'saħħitha" (cf. razza kaptan) kienet diretta kontra żewġ gruppi oħra, ir-Roma u s-Slavi, bħala "subuman". Mhux meqjusa bħala "razza barranija," iżda bħala theddida għas-"saħħa" tal-"korp nazzjonali," omosesswali, nies b'diżabbiltà, u "nies antisoċjali" ġew ukoll ffastidjati u maqtula mir-reġim. Fl-istess ħin, ir-reġim iċċelebra suċċessi ta' propaganda; Fl-1936, il-Logħob Olimpiku tejbu r-reputazzjoni barra l-pajjiż u r-Rhineland demilitarizzat kien okkupat. L-espansjoni bdiet bl-annessjoni sfurzata tal-Awstrija f'Marzu 1938, u wara l-Ġermanja saret magħrufa bħala l-Kbir Reich Ġermaniż. Il-Ftehim ta' Munich ta' Ottubru, 1938 issiġilla l-annessjoni tas-Sudetenland. Bix-xoljiment tar-Repubblika Ċekoslovakka f'Marzu 1939, Hitler kiser il-wegħda tiegħu li s-Sudetenland kienet l-aħħar talba territorjali tiegħu. Dan għamilha ċara li l-politika ta' appeasement tal-qawwiet tal-Punent lejn il-Ġermanja kienet żball. Wara li r-Reich Ġermaniż beda l-invażjoni tiegħu tal-Polonja fl-1 ta' Settembru, 1939, il-Gran Brittanja, il-Kanada, l-Awstralja, l-Indja, New Zealand, l-Afrika t’Isfel, u Franza ddikjaraw gwerra lill-Ġermanja. It-Tieni Gwerra Dinjija kkawżat bejn 55 u 60 miljun mewt f’sitt snin. Il-Ġermanja inizjalment kisbet xi suċċessi militari magħrufa bħala "Blitzkrieg". Il-Polonja kienet maqsuma bejn Hitler u Stalin fil-Patt ta’ Non-Aggressjoni, il-Wehrmacht imbagħad nediet l-armati tagħha lejn il-punent, attakkat lid-Danimarka u n-Norveġja fil-“Weserübung” u l-istati newtrali tal-Lussemburgu, il-Belġju u l-Olanda fil-“Kampanja tal-Punent”. , u Okkupat żoni kbar f'sitt ġimgħat fl-1940 Partijiet ta 'Franza. Il-popolarità ta' Hitler laħqet il-quċċata tagħha. Anke qabel ma bdiet il-gwerra, it-Tielet Reich intensifika l-persekuzzjoni tiegħu tal-Lhud. Matul is-sena 1938, il-Lhud Ġermaniżi ġew esklużi mill-ħajja ekonomika u mċaħħda mill-proprjetà tagħhom permezz ta 'diversi regolamenti. Fid-9 ta' Novembru, 1938, il-ħwienet u s-sinagogi Lhud kienu meqruda waqt il-pogroms ta' Novembru. Fl-1941, il-Lhud kienu pprojbiti milli jitilqu mill-pajjiż. Minn dakinhar 'l quddiem kellhom jilbsu l-"Istilla Lhudija" u bdew il-qtil sistematiku tagħhom fl-isfera ta' influwenza Ġermaniża kollha. Ħafna mietu f'xogħol furzat minħabba kura inadegwata u epidemiji. L-SS, li kienet primarjament responsabbli għall-eżekuzzjoni, waqqfu kampijiet ta' sterminazzjoni f'territorju ta' qabel Pollakk jew Sovjetiku, fejn il-biċċa l-kbira tal-vittmi, miġjuba minn karozzi tal-bhejjem, kienu immedjatament issikkati bil-gass (ara Aktion Reinhardt). Aktar minn miljun ruħ inqatlu fil-kmamar tal-gass u l-krematorji tal-kamp ta' konċentrament ta' Auschwitz biss. B’kollox, in-numru ta' Lhud maqtula jammonta għal mill-inqas sitt miljuni. Operazzjoni Barbarossa bdiet fit-22 ta' Ġunju, 1941. L-armata Ġermaniża mxiet lejn il-kapitali Sovjetika u twaqqfet fil-Battalja ta' Moska f'Diċembru 1941. Wara li l-Imperu alleat tal-Ġappun (→ Axis Powers) attakka lill-flotta Amerikana Fl-attakk fuq Pearl Harbor fl-istess xahar, il-Ġermanja ddikjarat ukoll gwerra lill-Istati Uniti tal-Amerika. In-nuqqas ta 'riżorsi u s-saħħa ta' l-għadu superjuri malajr wasslu għal bidla fil-gwerra, li mmanifesta ruħha fil-Battalja mitlufa ta 'Stalingrad bl-annihilation sħiħa tas-6 Armata Ġermaniża. Aktar ma saret it-telfa inevitabbli, iktar saret il-politika domestika ħarxa. Fid-diskors tiegħu fil-Palazz tal-Isport fit-18 ta' Frar, 1943, Joseph Goebbels ipproklama “gwerra totali,” hekk kif l-armati Ġermaniżi rtiraw kważi fuq il-fronti kollha u bosta bliet Ġermaniżi ġew meqruda mill-bumbardamenti. Meta l-armati Sovjetiċi kienu diġà ħadu l-kapitali fil-Battalja ta' Berlin, Hitler ħadu ħajtu fil-Führerbunker fit-30 ta' April, 1945. Fit-8 ta' Mejju, il-Wehrmacht ċediet mingħajr kundizzjonijiet u fit-23 ta' Mejju, 1945 l-aħħar gvern tar-Reich ġie arrestat fiż-żona speċjali ta' Mürwik, ħdejn Flensburg. Il-mexxejja politiċi, militari u ekonomiċi li baqgħu ħajjin ġew ipproċessati fil-Proċessi ta' Nuremberg għar-responsabbiltà individwali tagħhom għal delitti tal-gwerra u delitti kontra l-umanità. === Il-Ġermanja taħt l-okkupazzjoni Alleata (1945-1949) === [[File:Potsdam Conference group portrait, July 1945.jpg|thumb|Parteċipanti tal-Konferenza ta' Potsdam, 1945]] [[File:Map-Germany-1947.svg|thumb|left|L-erba' żoni ta' okkupazzjoni skont il-Ftehim ta’ Potsdam, il-Protettorat tas-Saar u ż-żoni tal-Lvant taħt l-amministrazzjoni Pollakka u Sovjetika]] Il-Ġermanja kienet maqsuma fi ħdan il-fruntieri tal-31 ta' Diċembru, 1937; Fil-5 ta' Ġunju 1945, l-erba’ poteri rebbieħa – l-Istati Uniti, l-USSR, il-Gran Brittanja u finalment Franza – iddefinixxew żoni ta' okkupazzjoni u mbagħad eżerċitaw is-sovranità fiż-żoni rispettivi tagħhom fil-punent tal-linja Oder - Neisse u flimkien permezz ta' Kmand Alleat fuq Greater. Berlin. It-Territorji tal-Lvant Ġermaniżi, kwart tat-territorju tar-Reich u abitati minn ħamsa tal-popolazzjoni tar-Reich, kienu diġà tqiegħdu taħt l-amministrazzjoni tar-Repubblika Popolari Pollakka qabel it-tmiem tal-gwerra wara l-konkwista tagħha mill-Armata l-Ħamra, u fl- fit-tramuntana tal-Prussja tal-Lvant dik tal-Unjoni Sovjetika (Oblast ta' Kaliningrad). Fuq ħeġġa ta' Stalin, il-poteri tal-Punent approvaw dan fil-Ftehim ta' Potsdam, kif ukoll it-tkeċċija tal-Ġermaniżi mill-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Ir-Repubblika tal-Awstrija ġiet restawrata għall-fruntieri tagħha tal-1938 u wkoll maqsuma f'erba 'żoni ta' okkupazzjoni. Fl-1946/1947, is-Saarland ġie separat mit-territorju okkupat u mqiegħed taħt amministrazzjoni Franċiża diretta. Inizjalment, l-erba 'poteri ppruvaw jiżviluppaw politika ta' okkupazzjoni komuni. Kien hemm qbil dwar id-demilitarizzazzjoni, id-denazifikazzjoni u ż-żarmar tal-kartelli; Il-mistoqsija dwar x'kienet tfisser demokrazija żvelat differenzi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-poteri tal-Punent, li intensifikaw meta bdiet il-Gwerra Bierda. Fit-tliet żoni tal-punent, l-Alleati tal-Punent ssuġġettaw l-industrija tal-minjieri, li kienet importanti għar-rikostruzzjoni, għall-Istatut tar-Ruhr. Bir-riforma monetarja ta' Ġunju, 1948 u l-abolizzjoni simultanja ta' prezzijiet fissi u l-ġestjoni, id-direttur ekonomiku taż-żoni tal-punent, Ludwig Erhard, immarka bidla ekonomika partikolarment psikoloġikament sinifikanti; Bir-riforma monetarja fiż-żona tal-Ġermanja okkupata mis-Sovjetiċi li segwew ftit jiem wara u l-imblokk ta' Berlin mill-USSR, is-separazzjoni bejn il-Lvant u l-Punent żdiedet. === Repubblika Federali tal-Ġermanja u GDR (1949-1990) === [[File:Deutschland Bundeslaender 1957.png|thumb|left|Il-Ġermanja skont it-teorija ta' tliet stati difiża mill-Unjoni Sovjetika u l-GDR wara l-1958, li ma rnexxilhiex: Repubblika Federali, Berlin tal-Punent u GDR]] Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja twaqqfet fit-23 ta' Mejju, 1949 fit-tliet żoni ta' okkupazzjoni tal-punent u l-Liġi Bażika daħlet fis-seħħ bħala kostituzzjoni proviżorja, li l-preambolu tagħha kien fih ir-rekwiżit ta' riunifikazzjoni matul perjodu tranżitorju; Bonn saret is-sede tal-gvern. Erba’ xhur u nofs wara, ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża twaqqfet fiż-żona okkupata mis-Sovjetiċi. Iż-żewġ stati raw lilhom infushom bħala parti mill-kontinwità ta' stat Ġermaniż kollu u ma għarfux lill-ieħor. It-tnejn baqgħu taħt il-kontroll tal-forzi tal-okkupazzjoni. Bl-integrazzjoni fl-alleanzi militari opposti tan-NATO u t-Trattat ta' Varsavja, huma kisbu l-indipendenza formali fl-1955 (ara t-Trattati ta' Pariġi, id-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tal-USSR għall-GDR). Il-prerekwiżit għal dan kien li f'Lulju 1951 it-tliet potenzi tal-Punent iddeċidew li jtemmu formalment l-istat ta 'gwerra mal-Ġermanja; L-Unjoni Sovjetika ma ddikjaratx qabel Jannar 1955, u wara segwew stati oħra tal-Ewropa tal-Lvant. L-Alleati baqgħu responsabbli għall-Ġermanja kollha kemm hi u d-drittijiet tagħha f'Berlin. Filwaqt li fil-GDR ġiet stabbilita ekonomija ppjanata kkontrollata mill-istat, ir-Repubblika Federali għażlet l-hekk imsejħa ekonomija tas-suq soċjali bi ftit influwenza statali. Il-qawwa ta' okkupazzjoni Sovjetika ħolqot kundizzjonijiet inizjali diffiċli fil-GDR b'talbiet għoljin għal riparazzjonijiet (speċjalment id-dekummissjonar), filwaqt li fir-Repubblika Federali beda "miraklu ekonomiku" b'għajnuna barranija (Pjan Marshall), li wassal għal rati ta' tkabbir għoli sostnuti, impjieg sħiħ. . u l-prosperità. [[File:Berlinermauer.jpg|thumb|Il-Ħajt ta' Berlin f'Bethaniendamm f'Berlin-Kreuzberg (Berlin tal-Punent), 1986]] [[File:Bundesarchiv Bild 183-1989-1118-028, Berlin, Grenzübergang Bornholmer Straße.jpg|thumb|Bornholmer Straße f'Berlin tal-Punent fl-10 ta' Novembru, 1989. Ġurnata wara l-waqgħa tal-Ħajt, gradilja tħejji l-ewwel merħba għall-viżitaturi fil-GDR.]] Fil-Punent, bliet ġodda u mibnija mill-ġdid kienu bbażati fuq il-Karta ta' Ateni (CIAM) tal-1933, filwaqt li fil-Lvant is-16-il prinċipju tal-iżvilupp urban, żviluppati skont il-mudell Sovjetiku, saru vinkolanti. B'riżultat ta' dan, ir-rikostruzzjoni fiż-żewġ stati Ġermaniżi segwiet il-mudell tal-belt favur il-karozzi. Żoni residenzjali u kummerċjali spiss kienu separati minn xulxin. Minn dakinhar ’il quddiem, ġew ippjanati wkoll bosta bliet suburbani bis-satellita (“bliet rieqda”). Dan it-tip ta' żvilupp urban kien rikonoxxut mill-bidu bħala mhux korrett. Il-Purtiera tal-Ħadid li qasmet l-Ewropa Ċentrali wkoll qasmet il-Ġermanja; L-emigrazzjoni kontinwa ta' nies speċjalment żgħażagħ u bi kwalifiki għolja wasslet biex il-GDR tagħlaq dejjem aktar il-fruntiera interna Ġermaniża sakemm fl-1961, taħt l-eks segretarju ġenerali tas-SED Walter Ulbricht, ingħalqet kompletament bil-bini tal-Ħajt ta' Berlin, li saħansitra għamel kuntatti tal-Familja. bejn il-Ġermanja tal-Punent u tal-Lvant huma diffiċli ħafna. Kull min ipprova jaħrab mir-Repubblika xorta waħda kien detenut bil-forza (ara l-ordni ta' eżekuzzjoni, imwiet fil-fruntieri u l-ħitan). F'termini ta' politika barranija, il-Kanċillier Konrad Adenauer imbuttat għall-integrazzjoni tal-Punent u l-parteċipazzjoni fl-unifikazzjoni ekonomika tal-Ewropa tal-Punent għar-Repubblika Federali parzjalment sovrana, li tibda bl-Unjoni Montan fl-1952. forza tal-integrazzjoni Ewropea. F'Settembru 1950, il-GDR saret membru sħiħ tal-Kunsill tal-Lvant għall-Assistenza Ekonomika Reċiproka (RGW). Fi ħdan il-GDR, is-soċjaliżmu sar vinkolanti mill-partit statali SED u organizzazzjonijiet tal-massa bħall-FDJ; Ma kienx għad baqa' elezzjonijiet ħielsa u r-rewwixta tas-17 ta' Ġunju, 1953 ġiet imrażżna. L-opinjonijiet dissidenti ġew ippersegwitati permezz ta' ċensura u sorveljanza estensiva mill-pulizija sigrieta, is-Sigurtà tal-Istat; Il-protesta kontra dan qamet f'moviment dissidenti u tad-drittijiet ċivili, li sar radikalizzat bl-espatrijazzjoni ta' Wolf Biermann fl-1976. Fir-Repubblika Federali, li kienet qed tilliberalizza permezz tal-Punent, it-talbiet għal bidla soċjali u rikonċiljazzjoni żdiedu mal-passat, filwaqt li l-elites Nażisti baqgħet fil-biċċa l-kbira bla tfixkil, speċjalment mill-moviment tal-istudenti tal-Ġermanja tal-Punent tas-sittinijiet. Tfaċċat oppożizzjoni extra-parlamentari kontra l-koalizzjoni kbira ffurmata fl-1966 bil-liġijiet ta' emerġenza tagħha. Il-koalizzjoni soċjali-liberali taħt Willy Brandt espandiet l-istat soċjali u l-libertajiet soċjali mill-1969; Il-“New Ostpolitik”, li kellha l-għan li tnaqqas it-tensjonijiet mal-Ewropa tal-Lvant, qalgħet lil Brandt il-Premju Nobel għall-Paċi fl-1971 u kritika mill-konservattivi. Fl-1973, ir-Repubblika Federali u l-GDR saru stati membri tan-NU. Minbarra l-problemi tal-provvista li qed jikbru (ekonomija ta 'skarsezza), l-ekonomija ppjanata tal-GDR kellha tlaħħaq ma' bidliet demografiċi, li għalihom Erich Honecker, li ddeċidiet mill-1971 sal-1989, wieġeb b'appoġġ massiv tal-familja. Il-politika tal-GDR għan-nisa u l-familja, kif ukoll l-ugwaljanza u s-sigurtà soċjali miksuba, huma kkunsidrati parzjalment ta' suċċess. Is-snin sebgħin fir-Repubblika Federali kienu kkaratterizzati minn żieda fid-dejn u l-qgħad wara l-kriżi taż-żejt u t-terrur mill-fazzjoni tax-xellug radikali tal-Armata l-Ħamra. Il-Kanċillier Helmut Schmidt (SPD) tilef l-appoġġ fil-partit tiegħu minħabba l-appoġġ tiegħu għad-deċiżjoni doppja tan-NATO - attakkat mill-moviment għall-paċi, parti mill-Movimenti Soċjali Ġodda emerġenti - u ġie sostitwit fl-1982 minn Helmut Kohl (CDU ), li kellu l-opportunità biex tgħaqqad mill-ġdid il-Ġermanja fl-1989. L-iskuntentizza tal-popolazzjoni tal-GDR kien żdied minħabba t-tqabbil kostanti tas-sistemi appoġġjati mit-televiżjoni tal-Punent. Fl-aħħar tas-snin tmenin, bil-politika riformista ta' Mikhail Gorbachev fl-Unjoni Sovjetika, ġie ffurmat ukoll moviment ta' protesta fil-GDR, li fil-ħarifa tal-1989 għamel pressjoni fuq il-mexxejja politiċi tal-GDR mdgħajfa permezz ta’ moviment ta' ħruġ permezz tal-Ħadid Proċess, li kienet mimlija toqob, u permezz ta' dimostrazzjonijiet tal-massa (“Aħna l-poplu”) u wasslu għar-riżenja ta' Honecker. Fid-9 ta' Novembru, 1989, l-għoti tal-libertà tal-moviment mit-tmexxija tal-GDR wasslet għal stampede tal-massa u l-ftuħ tal-qsim tal-fruntiera tal-Ħajt ta' Berlin. Ibda bil-programm ta' għaxar punti tiegħu ta' Novembru tard, Kohl idderieġa l-avvenimenti lejn l-għaqda nazzjonali ("Aħna poplu wieħed") filwaqt li żamm rabtiet militari u politiċi mal-Punent. Fl-ewwel elezzjonijiet ħielsa għall-Kamra tal-Poplu fit-18 ta' Marzu, 1990, rebħet l-alleanza tal-partit “Alleanza għall-Ġermanja”, immexxija mis-CDU tal-Lvant, li ttamat għal riunifikazzjoni rapida. Dan ġie nnegozjat fix-xhur ta' wara fit-Trattat ta' Unifikazzjoni u mar-rappreżentanti tal-Alleati fi ħdan il-qafas tat-“Żewġ u Erba’ Taħditiet”. === Il-Ġermanja riunifikata (mill-1990) === [[File:BRD.png|thumb|Il-fruntieri esterni tal-Ġermanja mir-riunifikazzjoni fl-1990; il-fruntieri interni juru status wara d-29 ta' Ġunju, 1993.]] Ir-riunifikazzjoni Ġermaniża tlestiet fit-3 ta' Ottubru, 1990 bl-adeżjoni tal-GDR mar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; Din il-ġurnata tal-għaqda Ġermaniża saret festa nazzjonali. It-Trattat Two Plus Four, li daħal fis-seħħ fl-1991, fl-aħħar solviet il-kwistjoni Ġermaniża: l-erba 'poteri rrinunzjaw is-setgħat sovrani tagħhom, it-truppi tagħhom ħallew il-pajjiż fl-aħħar tal-1994, u l-Ġermanja riunifikata rċeviet is-sovranità statali sħiħa tagħha. Huwa wiegħed li jiddiżarma massimu ta' 370,000 suldat. Bit-trattat tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja ffirmat f'Varsavja fl-14 ta' Novembru, 1990, il-Ġermanja rrikonoxxiet il-fruntiera Oder-Neisse; It-territorju lejn il-lvant eventwalment sar Pollakk taħt il-liġi internazzjonali. Dan kien ikkumplimentat minn politika ta' rikonċiljazzjoni mal-ġirien tagħha tal-Lvant, l-ewwel mal-Polonja fl-1991 u mbagħad mar-Repubblika Ċeka fl-1997. F'termini ta 'politika barranija, il-gvern federali tal-Kanċillier Kohl sostna integrazzjoni aktar profonda mal-formazzjoni tal-Unjoni Ewropea, l-espansjoni sussegwenti tal-UE lejn il-lvant, u l-introduzzjoni tal-ewro. [[File:SoziodemographieDeutschlandsNachDerWiedervereinigung.png|thumb|left|Dejta soċjoekonomika mid-disgħinijiet: telf qawwi tal-popolazzjoni u qgħad massiv fl-istati federali l-ġodda]] Il-Bundestag għamel lil Berlin il-kapitali fl-1991, li għaliha marru l-gvern u l-parlament fl-1999 (ara l-bini tar-Reichstag u d-distrett tal-gvern). Wara żieda qawwija fir-riunifikazzjoni qasira, id-disgħinijiet kienu kkaratterizzati minn staġnar ekonomiku, qgħad tal-massa, u "riforma b'lura." B'mod partikolari, il-pajjiżi l-ġodda ma żviluppawx malajr kemm mistenni wara l-introduzzjoni tal-ekonomija tas-suq (“pajsaġġi li jiffjorixxu”). Mill-1991 sal-1993 kien hemm mewġa ta' rewwixti kontra dawk li jfittxu l-ażil. Kien biss fis-snin 2000 li l-istati l-ġodda stabbilizzaw soċjalment u ekonomikament. Fl-elezzjoni federali tal-1998, il-koalizzjoni iswed-isfar ta' Kohl tilfet il-maġġoranza tagħha fil-Bundestag, l-ex partiti tal-oppożizzjoni SPD u Alliance 90/The Greens iffurmaw l-ewwel koalizzjoni aħmar-aħdar taħt il-Kanċillier Gerhard Schröder (SPD), li kkawża bidliet profondi fil- politika soċjali, tal-pensjoni u tas-saħħa. L-ekoloġija saret aktar importanti, pereżempju mal-bidu tat-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari. Il-liberalizzazzjonijiet soċjo-politiċi inkludew il-liġi tal-unjoni ċivili u liġi ġdida taċ-ċittadinanza. L-ewwel missjoni ta' ġlieda mis-suldati Ġermaniżi mit-Tieni Gwerra Dinjija – fil-Gwerra tal-Kosovo fl-1999 – immarkat bidla fil-politika barranija. Wara l-attakki terroristiċi tal-11 ta' Settembru, 2001, Schröder assigura lill-Istati Uniti b’“solidarjetà bla restrizzjonijiet”; Il-Ġermanja pparteċipat fil-Gwerra tal-Afganistan, iżda mhux fil-Gwerra tal-Iraq, li għamlet lill-"Kanċillier tal-paċi" Schröder popolari. It-tieni mandat ta' Schröder mill-2002 kien ikkaratterizzat mill-Aġenda 2010 u r-riformi assoċjati tas-suq tax-xogħol tal-kunċett Hartz. Il-benefiċċji soċjali għall-persuni qiegħda tnaqqsu u marbuta ma' miżuri ta' appoġġ individwali, li dawk affettwati qiesu bħala inġusti. Dan wassal għal protesti madwar il-Ġermanja u indirettament għal elezzjoni federali bikrija fl-2005, u wara Angela Merkel (CDU) daħlet fil-gvern bħala l-ewwel kanċillier mara tal-Ġermanja. Il-koalizzjoni kbira tiegħu ffaċċjat fallimenti bankarji matul il-kriżi finanzjarja globali u r-riċessjoni kbira li segwiet. Wara li għelbet dan, il-Ġermanja esperjenzat boom ekonomiku sostnut u tnaqqis sostnut fil-qgħad. Minn dakinhar 'l hawn, il-kriżi tal-euro (li bdiet fl-2010) u l-kriżi tar-refuġjati fl-Ewropa li bdiet fl-2015 irrappreżentaw l-aktar sfidi politiċi importanti, li l-isplużjoni ekonomika għamlithom ħafna aktar faċli biex jingħelbu. Madankollu, iż-żewġ avvenimenti wasslu wkoll għal diskrezzjoni soċjali konsiderevoli u tisħiħ tal-movimenti Iżlamofobiċi u xettiċi tal-UE (Pegida, Alternattiva għall-Ġermanja). Bil-legalizzazzjoni taż-żwiġijiet bejn persuni tal-istess sess, l-introduzzjoni tat-tielet sess fiż-żwiġijiet ċivili, u t-twaqqif tal-konskrizzjoni fil-Bundeswehr, il-Ġermanja stinkat għal liberalizzazzjoni akbar tas-soċjetà tagħha. Angela Merkel temmet l-aħħar mill-erba' mandati tagħha fil-kariga matul il-pandemija tal-COVID-19, li għaliha l-Ġermanja wieġbet b'restrizzjonijiet temporanji fuq il-ħajja ekonomika, kulturali u pubblika u kkumbattuha bi programmi nazzjonali ta' tilqim, inkluż il-vaċċin ġdid tal-mRNA tozinameran żviluppat fil-Ġermanja. beda. Il-maġġoranza l-kbira tal-Ġermaniżi appoġġaw il-miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija. Madankollu, minn naħa waħda, il-pandemija żvelat tfixkil soċjali u ekonomiku fi ħdan is-soċjetà Ġermaniża, is-sistema tal-kura tas-saħħa Ġermaniża, u r-ritard teknoloġiku tal-Ġermanja meta mqabbla ma 'pajjiżi oħra tal-Punent. Min-naħa l-oħra, movimenti ta' protesta mmobilizzati kontra miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija u indirizzaw speċifikament il-biżgħat tal-popolazzjoni rigward it-tilqim. Wara l-elezzjoni federali tal-2021, Merkel ġiet sostitwita minn Olaf Scholz (SPD) u s-CDU, li qabel kienu ggvernaw f'koalizzjoni, b'koalizzjoni aħmar-aħdar-isfar. Dan ikompli t-trasformazzjoni diġitali tal-Ġermanja kif ukoll it-transizzjoni tat-trasport u l-enerġija lejn sorsi ta' enerġija sostenibbli li bdew minħabba t-tibdil fil-klima. L-attakk Russu fuq l-Ukrajna fl-2022 wassal għal sanzjonijiet ekonomiċi estensivi mill-Punent kontra r-Russja, li fiha pparteċipat ukoll il-Ġermanja. Fost affarijiet oħra, il-Ġermanja waqqfet l-ikkummissjonar tal-pipeline tal-gass Nord Stream 2. L-ekonomija Ġermaniża, li kienet saret dipendenti fuq il-gass Russu, kellha taċċetta inflazzjoni qawwija fis-settur tal-enerġija. Il-Ġermanja appoġġat lill-Ukrajna finanzjarjament u bil-provvista ta' armi li jiswew diversi biljuni ta' ewro, kif ukoll permezz ta' taħriġ militari ta' suldati Ukraini fuq art Ġermaniża fi ħdan il-qafas tal-Missjoni ta' Assistenza Militari tal-Unjoni Ewropea għall-Ukrajna. Aktar minn miljun refuġjat tal-gwerra Ukraini fittxew protezzjoni fil-Ġermanja. L-Ukraini fil-Ġermanja saru (mill-aħħar tal-2022) it-tieni l-akbar grupp ta' popolazzjoni barranija, wara t-Torok fil-Ġermanja. == Politika == === Fundazzjoni tal-stat === [[File:Berlin Reichstag BW 1.jpg|thumb|Bini tar-Reichstag f'Berlin, sede tal-Bundestag Ġermaniż; Quddiemha hemm il-bandiera tal-għaqda, li ilha tittajjar kontinwament mit-3 ta' Ottubru, 1990.]] Skont id-duttrina prevalenti u l-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti Kostituzzjonali Federali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja bħala Stat u suġġett tad-dritt internazzjonali hija identika għall-Imperu Ġermaniż u l-predeċessur tiegħu, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana, u għalhekk ilha fil-kontinwità tal-istat minn mindu 'l hawn. 1867 (ara Sitwazzjoni legali tal-Ġermanja wara l-1945). Kostituzzjonijiet storikament differenti jipprovdu informazzjoni dwar l-awto-immaġni tal-istat rispettiv. Wara li l-Ġermanja ġiet okkupata mill-Erbgħa Poteri, il-poteri rebbieħa tat-Tieni Gwerra Dinjija, fl-1945, il-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali ħarġet fil-Ġermanja tal-Punent ġiet ipproklamata fit-23 ta' Mejju, 1949 u daħlet fis-seħħ l-għada. L-ambitu tiegħu kien limitat mid-diviżjoni tal-Ġermanja u, sal-1955, mill-Istatut tal-Okkupazzjoni. Fil-parti tal-Lvant tal-Ġermanja, il-GDR twaqqfet bħala stat indipendenti fis-7 ta' Ottubru, 1949 u rċeviet kostituzzjoni li ġiet sostitwita fl-1968 u riveduta fl-1974. Il-Liġi Bażika tilfet il-karattru proviżorju tagħha bir-riunifikazzjoni u l-GDR daħlet fl-ambitu tagħha ta' applikazzjoni fit-3 ta' Ottubru, 1990. Bit-tmiem tar-responsabbiltà ta' Erba' Qawwa, il-Ġermanja magħquda kisbet sovranità sħiħa. === Territorju nazzjonali === It-territorju nazzjonali tal-Ġermanja jirriżulta mit-totalità tat-territorji nazzjonali tal-pajjiżi tagħha. It-territorju ġie estiż darbtejn bl-adeżjoni skont l-Artikolu 23 sentenza 2 tal-verżjoni l-antika tal-Liġi Bażika: fl-1957 biex jinkludi s-Saarland, fl-1990 biex jinkludi ż-żona tal-adeżjoni tal-GDR u Berlin (parti tal-Lvant ta' Berlin u tal-Punent parti). -Staaken). Iż-żona ekonomika esklussiva fl-ibħra tat-Tramuntana u tal-Baltiku mhijiex parti mit-territorju nazzjonali. Il-kors tal-fruntiera tal-istat issa huwa ffissat, ħlief f'xi partijiet tal-Lag ta' Constance. L-uniku condominium eżistenti fil-Ġermanja huwa t-territorju konġunt Ġermaniż-Lussemburgiż, li jifforma x-xmajjar Moselle, Sauer u Our fuq il-fruntiera bejn il-Gran Dukat tal-Lussemburgu u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja (ma 'l-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland). Din tmur lura għall-Att tal-Kungress ta' Vjenna tad-9 ta' Ġunju, 1815, li r-regoli tiegħu ġew ikkonfermati fi trattat tal-fruntiera fl-1984. Iż-żona hija l-unika żona mhux inkorporata fl-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland. Il-kwistjoni tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Olanda fiż-żona Ems - Dollart (→ Reġjun Ems Dollart) għadha kontroversjali minħabba li ż-żewġ stati ġirien iżommu l-pożizzjonijiet legali inkompatibbli tagħhom fuq il-fruntiera. Fi ħdan il-Ġermanja, it-tqassim tal-fruntieri statali bejn Schleswig-Holstein, is-Sassonja t'Isfel u possibbilment Hamburg fiż-żona ta' Lower Elbe ma ġiex iċċarat b'mod konklużiv. L-Istati rregolaw responsabbiltajiet amministrattivi u ġudizzjarji għal dan il-qasam permezz ta' ftehimiet amministrattivi u trattati internazzjonali, iżda s-sovranità territorjali mhijiex iċċarata. It-tilwima bejn l-istati ta' Baden-Württemberg u Hesse dwar l-affiljazzjoni kostituzzjonali tal-muniċipalità ta’ Bad Wimpfen, inkorporata f’Baden-Württemberg, lanqas ma ġiet iċċarata għal kollox. Partijiet esklussivi tat-territorju nazzjonali Ġermaniż huma Büsingen fuq ir-Rhine ta' Fuq f'Baden-Württemberg, li hija mdawra mill-Isvizzera u li tappartjeni għat-territorju doganali Żvizzeru, kif ukoll xi żoni żgħar ta' North Rhine-Westphalia li huma separati miż-żona ewlenija ta' ​​Il-Ġermanja mill-binarju Belġjan Vennbahn, li huwa wiesa' ftit metri. === Sistema politika === [[File:Politisches System Deutschlands neu.svg|thumb|Sistema politika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja]] Il-Liġi Bażika (GG) hija l-kostituzzjoni tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja. Il-kap tal-istat huwa l-president federali, li l-funzjonijiet tiegħu huma prinċipalment rappreżentattivi. Huwa elett mill-Assemblea Federali. Huwa segwit f'termini ta' protokoll mill-president tal-Bundestag Ġermaniż, il-Kanċillier federali, l-aġent president tal-Bundesrat, li jirrappreżenta lill-president federali, u l-president tal-Qorti Kostituzzjonali Federali. Is-sede tal-korp kostituzzjonali federali hija l-kapitali federali, Berlin (l-artikolu 3, paragrafu 3, il-Liġi ta' Berlin/Bonn). L-Artikolu 20 GG jistipula - garantit mill-klawsola ta' l-eternità - li l-Ġermanja għandha torganizza ruħha bħala Stat demokratiku, soċjali, kostituzzjonali u federali. Is-sistema tal-gvern hija demokrazija parlamentari. Il-federalità hija maqsuma f'żewġ livelli fis-sistema politika: il-livell federali, li jirrappreżenta l-istat kollu tal-Ġermanja esternament, u l-livell statali, li jeżisti f'kull wieħed mis-16-il stat federali. Kull livell għandu l-korpi statali tiegħu stess tal-eżekuttiv (fergħa eżekuttiva), leġiżlattiva (fergħa leġiżlattiva) u ġudizzjarja (fergħa ġudizzjarja). L-istati, min-naħa tagħhom, jiddeterminaw l-ordni tal-bliet u l-komunitajiet tagħhom; Pereżempju, ħames pajjiżi huma maqsuma f'total ta' 22 distrett amministrattiv. Il-pajjiżi taw lilhom infushom il-kostituzzjonijiet tagħhom; Fil-prinċipju għandhom kwalità statali, iżda huma suġġetti limitati tal-liġi internazzjonali li huma permessi biss jikkonkludu t-trattati tagħhom stess ma' stati oħra bil-kunsens tal-gvern federali (Art. 32 Para. 3, Art. 24 Para. 1 GG) . Ir-Repubblika Federali tista' titqies bħala l-unjoni kostituzzjonali ta' l-stati federati tagħha u biss imbagħad tikseb karattru statali, jiġifieri, hija stat federali fil-veru sens. ==== Leġiżlatura ==== Il-korpi leġiżlattivi tal-gvern federali huma l-Bundestag Ġermaniż, il-Bundesrat u, f'każ ta' difiża, il-Kumitat Konġunt taħt kundizzjonijiet oħra. Il-liġijiet federali huma approvati mill-Bundestag b'maġġoranza sempliċi. Dawn isiru effettivi jekk il-Kunsill Federali ma jkunx qajjem oġġezzjonijiet jew approvahom (art. 77 GG). Huwa possibbli biss li tiġi emendata l-Liġi Bażika b'maġġoranza ta' żewġ terzi tal-membri tal-Bundestag u l-Bundesrat (Art. 79, paragrafu 2 GG). Fl-istati federali, il-parlamenti statali jiddeċiedu l-liġijiet tal-istat federali tagħhom. Għalkemm il-membri parlamentari mhumiex suġġetti għal struzzjonijiet skont il-Liġi Bażika (l-Artikolu 38 tal-Liġi Bażika), fil-prattika leġiżlattiva huma jiddominaw id-deċiżjonijiet preliminari tal-partijiet involuti fil-formazzjoni tar-rieda politika (l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika ). Ir-responsabbiltà għall-leġislazzjoni hija tal-istati federati, sakemm il-gvern federali ma jkollux awtorità leġiżlattiva (artikoli 70 sa 72 GG), jiġifieri leġiżlazzjoni esklussiva jew, f'ċerti każijiet, kuntrarja. ==== Eżekuttiv ==== [[File:Frank-Walter Steinmeier - 2018 (cropped).jpg|thumb|L-aġent president federali]] [[File:2021-09-12 Politik, TV-Triell Bundestagswahl 2021 1DX 3801 by Stepro (cropped).jpg|thumb|left|Aġent Kanċillier Federali Olaf Scholz]] Il-fergħa eżekuttiva hija ffurmata fil-livell federali mill-gvern federali, li jikkonsisti mill-Kanċillier Federali bħala kap tal-gvern u l-ministri federali. Il-ministeri federali kollha għandhom uffiċċju f'Berlin u ieħor fil-belt federali ta' Bonn; xi wħud għandhom l-ewwel kwartieri ġenerali uffiċjali tagħhom f’Bonn. Fil-livell tal-istat, il-Prim Ministru jmexxi l-fergħa eżekuttiva, fil-bliet-stati ta' Hamburg u Bremen, il-presidenti tas-Senat, u f'Berlin, is-sindku fil-gvern imexxi l-fergħa eżekuttiva. L-istati federali huma wkoll demokraziji parlamentari u l-kapijiet tal-gvern tagħhom huma eletti mill-parlamenti tal-istat, iċ-ċittadini u l-Kamra tar-Rappreżentanti ta' Berlin. L-amministrazzjonijiet federali u statali huma mmexxija minn ministri speċjalizzati. Il-Kanċillier Federali jiġi elett mill-Bundestag b'maġġoranza tal-membri tiegħu, fuq rakkomandazzjoni tal-President Federali (art. 63 GG). Il-mandat tiegħu jintemm bil-perjodu elettorali tal-Bundestag (Art. 69.2 GG); Qabel ma jiskadi, il-Kanċillier Federali jista' biss iħalli l-kariga kontra r-rieda tiegħu jekk il-Bundestag jeleġġi suċċessur b'maġġoranza tal-membri tiegħu (art. 67 GG, l-hekk imsejjaħ vot kostruttiv ta' sfiduċja). Il-ministri federali jinħatru fuq rakkomandazzjoni tal-Kanċillier Federali (Art. 64 Para. 1 GG); Huma u l-Kanċillier Federali jiffurmaw il-gvern federali (Art. 62 GG), li l-awtorità tad-direttiva tiegħu tikkorrispondi mal-Kanċillier Federali (Art. 65 Sentenza 1 GG). Il-kompitu tat-tmexxija fid-“Demokrazija tal-Kanċillier” Ġermaniża jaqa' f'idejn il-Kanċillier Federali. Il-Kanċillier isemmi wkoll il-kandidat Ġermaniż għall-kariga ta' Kummissarju tal-UE. L-eżerċizzju tas-setgħat statali u l-applikazzjoni tal-liġijiet federali huma fundamentalment ir-responsabbiltà tal-istati federali, sakemm ma jkunx stabbilit jew permess regolament differenti mil-Liġi Bażika (Art. 30, Art. 83 GG). === Baġit tal-Stat === [[File:Bundeshaushaltsplan 2011.png|thumb|Pjan tal-baġit federali 2011. L-infiq soċjali individwali u l-pjanijiet tad-dejn federali waħedhom jeliminaw aktar minn nofs il-finanzi annwali]] Fl-2021, il-baġit tal-Stat kellu dħul minn taxxi, miżati u ħlasijiet parafiskali ta' 1,629 miljun ewro u spejjeż ta' 1,762 miljun ewro. Mid-dħul, €833 biljun kien dħul mit-taxxa minn gvernijiet federali, statali, lokali u tal-UE. Minħabba ż-żieda fin-numru ta' impjegati soġġetti għal kontribuzzjonijiet soċjali għal madwar 33 miljun u ż-żieda fis-salarji, dħul importanti mit-taxxa bħat-taxxa fuq id-dħul u t-taxxa fuq il-bejgħ jibqa' f'livell perċentwali għoli għall-istat. Skont ir-rapport tad-Deutsche Bundesbank, id-dejn pubbliku tal-Ġermanja kien jammonta għal madwar €2.5 biljun fl-2021. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 3.6 biljun ewro għall-2021, il-proporzjon tad-dejn nazzjonali kien jikkorrispondi għal madwar 70 fil-mija tal-prodott gross domestiku. Fl-2005, id-dejn pubbliku tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja kien jammonta għal 1,541 miljun ewro. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 2,281 miljun ewro fl-2005, dan kien jikkorrispondi għal proporzjon ta' dejn pubbliku ta' 67%. Ir-Repubblika Federali, li l-bonds tal-gvern tagħha jissejħu bonds federali, tirċievi l-aħjar klassifikazzjoni tal-kreditu possibbli mit-tliet aġenziji tal-klassifikazzjoni ewlenin Standard & Poor's, Moody's u Fitch. Id-domanda għal titoli, li huma meqjusa bħala investimenti sikuri, naqqset b'mod sinifikanti r-rati tal-imgħax f'dawn l-aħħar snin u, f'xi każijiet, saħansitra wasslet għal rati tal-imgħax negattivi, li kienet waħda mir-raġunijiet ewlenin għas-surplus tal-baġit tal-Ġermanja. Minbarra diversi taxxi tat-traffiku (eż. taxxa fuq il-bejgħ), l-istat jiġġenera parti kbira mid-dħul tiegħu minn taxxi fuq id-dħul u l-profitti: dawn jinkludu t-taxxa fuq id-dħul, it-taxxa fuq il-kumpanniji u t-taxxa fuq il-kummerċ. Jekk il-prodotti jew is-servizzi huma soġġetti għat-taxxa tal-bejgħ, ir-rata tat-taxxa fil-Ġermanja hija 19 fil-mija (rata ġenerali) jew 7 fil-mija (rata mnaqqsa, eż. ikel). B'mod kolokwali u fil-liġi tal-UE, it-taxxa tal-bejgħ tissejjaħ ukoll VAT. Skont studju tal-OECD tal-2014, il-Ġermaniżi għandhom l-ogħla piż tat-taxxa fid-dinja minħabba taxxi għoljin u kontribuzzjonijiet oħra bħall-kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali, anke qabel l-istati tal-welfare Skandinavi. Madankollu, it-tassazzjoni tad-dħul biss kienet ikkunsidrata. Jekk inħarsu lejn ir-rata tat-taxxa (proporzjon ta' taxxi u kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali mal-prodott gross domestiku), il-Ġermanja tikklassifika fid-disa' fost il-pajjiżi tal-OECD, skont studju tal-OECD tal-2021. Skont studju ppubblikat min-NU, il-Ġermanja hija waħda mill-pajjiżi l-aktar lesti li jiffinanzjaw beni pubbliċi permezz tat-taxxi. Il-gvern federali kultant jista 'jikseb self fit-tul (sa għaxar snin) b'rati ta' imgħax negattivi. === Partiti politiċi === [[File:German parliamentary elections diagram.svg|thumb|It-tieni voti fl-elezzjonijiet federali mill-1949 u l-gvernijiet federali]] Skont l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika, il-partiti jipparteċipaw fil-formazzjoni tar-rieda politika tal-poplu. L-ispettru tal-partiti huwa magħmul mill-partiti rappreżentati fil-Bundestag; dejjem inkludiet il-partiti popolari, l-SPD u l-partiti tal-Unjoni (fil-gruppi parlamentari CDU u CSU). Mill-partiti l-oħra, wara l-elezzjoni federali tal-2021, hemm rappreżentati wkoll ix-Xellug u l-Ħodor, l-SSW, kif ukoll l-AfD u l-FDP; L-SSW hija rappreżentata fil-Bundestag għall-ewwel darba mill-elezzjoni federali tal-1949. Il-partiti kollha msemmija huma rappreżentati fil-gruppi politiċi tal-Parlament Ewropew. L-organizzazzjonijiet taż-żgħażagħ jappoġġjaw kważi l-partiti influwenti kollha, u organizzazzjonijiet politiċi oħra ta' quddiem jinkludu rappreżentanti tal-istudenti, assoċjazzjonijiet tal-istudenti, organizzazzjonijiet tan-nisa u tal-anzjani, assoċjazzjonijiet tan-negozju, organizzazzjonijiet lokali u assoċjazzjonijiet internazzjonali. Il-fondazzjonijiet tal-partiti jgħinu biex jiddeterminaw id-diskors politiku, legalment indipendenti mill-partiti. === Politika ewropea === Il-Ġermanja hija membru fundatur tal-Kunsill tal-Ewropa u l-Komunitajiet Ewropej, li kibru flimkien biex jiffurmaw l-Unjoni Ewropea (UE) politika fid-disgħinijiet permezz tal-bidu prinċipalment integrazzjoni ekonomika. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja ssieħbet fl-Unjoni Monetarja Ewropea fl-1990 u hija parti mis-Suq Uniku Ewropew. L-euro ilu introdott bħala mezz ta' ħlas mill-2002 u ħa post il-marka Ġermaniża fir-Repubblika Federali. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona Schengen u mill-kooperazzjoni ġudizzjarja u tal-pulizija bl-għajnuna tal-Europol u l-Eurojust. Il-politika barranija u ta' sigurtà komuni ta' l-UE tiddetermina l-politika barranija Ġermaniża. Il-qafas legali tal-politika Ewropea Ġermaniża fl-UE huwa stabbilit mill-Artikolu 23 tal-Liġi Bażika. L-Uffiċċju Ewropew tal-Privattivi (Munich) u bosta istituzzjonijiet tal-UE huma bbażati fil-Ġermanja: il-Bank Ċentrali Ewropew fi Frankfurt am Main, l-awtorità superviżorja tal-assigurazzjoni tal-UE wkoll fi Frankfurt u l-Aġenzija Ewropea għas-Sigurtà tal-Avjazzjoni f'Cologne. Il-Ġermanja kellha l-presidenza tal-Kunsill tal-Unjoni Ewropea tlettax-il darba, l-aktar reċenti fit-tieni nofs tal-2020 taħt il-motto “Flimkien. "Agħmel l-Ewropa b'saħħitha mill-ġdid." === Politika barranija u ta' sigurtà === [[File:Plenarsaal des Europäischen Parlaments in Brüssel.jpg|thumb|Sala Plenarja tal-Parlament Ewropew fi Brussell. Il-Ġermanja hija waħda mis-27 stat membru tal-[[Unjoni Ewropea]].]] [[File:33rdG8Leaders.jpg|thumb|left|Ir-Repubblika Federali hija membru fundatur tas-summit G8 (issa G7) u G20 (G8 (issa G7) f'Heiligendamm, 2007).]] Il-prinċipji gwida tal-politika barranija Ġermaniża huma rabtiet mal-Punent u l-integrazzjoni Ewropea. Is-sħubija fl-alleanza transatlantika tad-difiża tan-NATO kienet ċentrali għall-politika tas-sigurtà mill-1955. Matul il-Gwerra Bierda, l-ambitu tal-politika barranija tal-Ġermanja tal-Punent kien limitat. Ir-riunifikazzjoni kienet meqjusa bħala waħda mill-aktar għanijiet importanti. L-operazzjonijiet militari barranin kienu barra mill-kwistjoni. Skont il-Liġi Bażika, il-Bundeswehr ma tistax tipparteċipa fi gwerer ta' aggressjoni; Il-missjoni tagħhom hija biss li jiddefendu l-pajjiż u l-alleanzi. Il-"Ostpolitik il-Ġdida" mibdija mill-koalizzjoni soċjali-liberali fl-1969 taħt l-islogan Bidla permezz tar-ravviċinament, li l-alleati importanti inizjalment qiesu b'xettiċiżmu, irnexxielha twaqqaf it-triq tagħha stess u kompliet mill-gvern liberali-konservattiv ta' Helmut Kohl mill-1982. . Sa mir-riunifikazzjoni, il-Ġermanja kellha responsabbiltà internazzjonali akbar; Mill-1991, il-Bundeswehr ilha involuta f'operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi u l-infurzar tal-paċi barra l-Ġermanja u t-territorju tal-alleati tan-NATO, taħt is-superviżjoni tal-Bundestag u flimkien mal-armati alleati (operazzjonijiet barra miż-żona). Il-gvern federali aħmar-aħdar ta' Gerhard Schröder ċaħad il-gwerra tal-Iraq fl-2003 u għalhekk oppona l-alleat importanti l-Istati Uniti. Tradizzjonalment, il-Ġermanja, flimkien ma' Franza, għandha rwol ewlieni fl-Unjoni Ewropea. Il-Ġermanja qed tmexxi sforzi biex toħloq politika barranija u ta' sigurtà Ewropea uniformi u effettiva lil hinn mill-unjoni ekonomika u monetarja. Għanijiet oħra ta' politika barranija jinkludu l-implimentazzjoni tal-Protokoll ta' Kjoto dwar il-protezzjoni tal-klima u r-rikonoxximent globali tal-Qorti Kriminali Internazzjonali. Il-Ġermanja hija speċjalment interessata f'soluzzjoni paċifika għall-kunflitt tal-Lvant Nofsani, xi ħaġa li tappoġġja prinċipalment permezz ta' opportunitajiet ta' kuntatt informali bejn il-partijiet involuti. Flimkien mal-alleati tagħha l-Gran Brittanja u Franza, ir-Repubblika Federali qed tipprova permezz tad-djalogu tikkonvinċi lill-Iran biex jabbanduna l-programm tal-enerġija nukleari tiegħu. Fit-13 ta' Lulju, 2016, il-gvern federali adotta l-White Paper il-ġdida dwar il-politika tas-sigurtà u l-futur tal-Bundeswehr bħala l-iktar dokument bażiku importanti tal-politika tas-sigurtà fil-Ġermanja. Il-politika tajba tal-Ġermanja u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam minn dakinhar ikkontestati u miċħuda mill-germanes, migranti Vjetnamiżi u attivisti Vjetnamiżi inzak r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-bank tagħha stess. === Militari === [[File:Bundeswehr Kreuz Black.svg|thumb|L-emblema nazzjonali tal-Bundeswehr: is-Salib tal-Ħadid. Din tmur lura għall-gwerer tal-ħelsien mill-1813 sal-1815.]] Wara li twaqqfet fl-1949, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja inizjalment ma tħallietx toħloq il-forzi armati tagħha stess minħabba l-status ta' okkupazzjoni. Madankollu, taħt l-influwenza tal-Gwerra Koreana u s-Sovjelizzazzjoni tal-Ewropa tal-Lvant, ir-Repubblika Federali tħalliet toħloq fl-1951 il-Gwardja Federali tal-Fruntiera paramilitari bħala pulizija tal-fruntiera u, mill-1955, forzi armati bis-sħiħ li jissieħbu fin-NATO. Għalhekk, it-twaqqif ta' din il-Bundeswehr bħala prerekwiżit għall-adeżjoni kien kontribut sinifikanti għar-rabtiet mal-Punent u għalhekk għar-rikonoxximent internazzjonali tar-Repubblika Federali, iżda kien kontroversjali ħafna internament minħabba l-impatt tat-Tieni Gwerra Dinjija. Wara r-riunifikazzjoni fl-1990, partijiet mill-Armata Popolari Nazzjonali (NVA) tal-GDR ġew inkorporati f'dawn il-forzi armati. Mill-1956 sal-2011, skont l-Artikolu 12a tal-Liġi Bażika, ġie applikat servizz militari obbligatorju ġenerali fir-Repubblika Federali għall-irġiel kollha ta' aktar minn 18-il sena. Ġie sospiż fl-2011 u sostitwit b'servizz militari volontarju. Mill-2001 'l hawn, in-nisa kellhom ukoll aċċess bla restrizzjonijiet biex iservu fil-forzi armati. Il-proporzjon tagħhom huwa madwar 13 fil-mija tas-suldati (minn Lulju 2023). Madwar 1,600 suldat Ġermaniż ġew skjerati barra mill-pajjiż fl-2023 (minn Settembru 2023). Il-Bundeswehr hija maqsuma fl-Armata, l-Air Force u l-Navy, kif ukoll l-oqsma organizzattivi ta' appoġġ tal-Bażi tal-Forzi Armati, is-Servizz Mediku Ċentrali u l-Ispazju Ċibernetiku u ta' Informazzjoni. Wara t-tmiem tal-Gwerra Bierda, il-qawwa totali tal-Bundeswehr tnaqqset gradwalment minn madwar 500,000 għal inqas minn 180,000 suldat fl-2015, wara li l-liġi internazzjonali stipula qawwa massima fi żmien il-paċi ta' 370,000 suldat Ġermaniż fit-Trattat. Is-sospensjoni tas-servizz militari obbligatorju fl-2011 fissret ukoll riforma komprensiva tal-Bundeswehr, li prinċipalment kienet tfisser l-istabbiliment ta' saħħa massima ta' 185,000 suldat u 55,000 impjegat ċivili. Barra minn hekk, in-numru ta' tagħmir tqil (tankijiet tal-battalja prinċipali, artillerija) tnaqqas b'mod sinifikanti. L-isfond għal dawn il-bidliet strutturali kien il-fokus tal-Bundeswehr minn nofs is-snin 90 fuq il-parteċipazzjoni f'missjonijiet internazzjonali tan-NU u tan-NATO, li għalihom kien meħtieġ inqas persunal militari u, fuq kollox, materjal eħfef u aktar skjerat. Bl-annessjoni tal-Krimea mir-Russja fl-2014 u l-gwerra madwar l-Ukrajna mill-2022, il-fokus tal-kompiti tal-Bundeswehr għal darb'oħra qaleb għad-difiża nazzjonali u tal-alleanza fi ħdan il-qafas tan-NATO u l-UE. Il-Bundeswehr hija l-ewwel armata ta' stat nazzjonali Ġermaniż li tkun armata parlamentari, li l-operazzjonijiet tagħha huma deċiżi esklussivament mill-Bundestag fuq rakkomandazzjoni tal-gvern federali. Fi żmien il-paċi, il-kmandant in-kap ("id-detentur tal-awtorità li jikkmanda") huwa l-Ministru Federali tad-Difiża rispettiv; F'każ ta' difiża, din il-funzjoni tiġi trasferita lill-Kanċillier Federali. Il-fehim tal-Bundeswehr tat-tradizzjoni tbiegħed kemm mill-Wehrmacht tal-era Nazista kif ukoll mill-NVA. Jirreferi għar-riforma tal-armata Prussjana madwar l-1810, il-gwerer tal-ħelsien kontra Napuljun, ir-reżistenza militari kontra n-Nazzjonaliżmu u l-istorja tagħha stess (ara d-digriet tradizzjonali). Il-mudell "ċittadin bl-uniformi" japplika għas-suldati. Il-Kbir Tatwaġġ huwa meqjus bħala l-aktar ċerimonja militari importanti; Il-ġuramenti u l-ġuramenti tas-suldati, li spiss jittieħdu barra mill-installazzjonijiet militari, huma pubbliċi ħafna. Fl-2024, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja nefqet 71.75 biljun ewro fuq il-Bundeswehr. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-għaxar pajjiżi fid-dinja bl-ogħla baġits għad-difiża; B'sehem ta 'madwar 2.12 fil-mija tal-prodott gross domestiku, l-infiq Ġermaniż issa huwa ogħla mill-medja ta' 2.02 fil-mija tal-stati Ewropej tan-NATO u l-Kanada. Il-medja inkluża l-Istati Uniti hija 2.71%. === Dipartiment tan-nar === [[File:Fire in a tire depot - 2012 April 27th - Mörfelden-Walldorf -7.jpg|thumb|Pumpieri fuq xogħol f'Mörfelden-Walldorf (Hesse)]] Mill-2021, it-tifi tan-nar tal-Ġermanja kellha madwar 1,385,000 membru attiv, inklużi aktar minn 1,014,000 pompier voluntier, 35,800 pompier professjonali, 34,000 pompier tal-kumpanija u 301,000 żagħżugħ u tfal. Jaħdmu fi kważi 24,000 dipartiment tan-nar voluntier, 111 dipartiment tan-nar professjonali, 754 dipartiment tan-nar tal-kumpanija u 22,900 dipartiment tan-nar taż-żgħażagħ. Dik l-istess sena, il-pumpiera Ġermaniżi ssejħu għal aktar minn 4,344,500 missjoni. Kellhom jintefa 197,834 nirien, kellha tingħata assistenza teknika kważi 659,700 darba, operazzjonijiet ta' salvataġġ ta' emerġenza kellhom isiru madwar 2,437,000 darba u kellhom isiru 1,050,000 operazzjoni oħra oħra. Barra minn hekk, bosta miljuni ta' membri ta' appoġġ jappartjenu għal assoċjazzjonijiet lokali tas-servizz tan-nar. It-tifi tan-nar huma magħqudin permezz ta' assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar, eventwalment assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar u assoċjazzjonijiet statali tat-tifi tan-nar biex jiffurmaw l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tat-tifi tan-nar, li tirrappreżentahom fl-Assoċjazzjoni Dinjija tal-Pompieri CTIF. === Pulizija u servizzi ta' intelligence === [[File:DSC 9248 (8739201218).jpg|thumb|Ħelikopter tal-Pulizija użat għall-Pulizija Federali (Gwardja tal-Fruntiera)]] Minħabba l-federaliżmu fil-Ġermanja, l-istati federali u b'mod partikolari l-pulizija tal-stat u l-uffiċċji tal-investigazzjoni kriminali tal-istat huma ġeneralment responsabbli għas-sigurtà interna tar-Repubblika Federali. Fi ħdan il-pulizija, ħafna drabi ssir distinzjoni bejn pulizija tal-protezzjoni, pulizija tal-irvellijiet, pulizija kriminali, unitajiet speċjali (bħal Kmand tal-Operazzjonijiet Speċjali (SEK) jew Kmand tal-Operazzjonijiet Mobbli (MEK)) u awtoritajiet regolatorji. Biex tinżamm l-ordni pubbliku, f'xi muniċipalitajiet għandhom ukoll l-appoġġ ta' uffiċċji tal-ordni pubbliku. Madankollu, diversi organizzazzjonijiet jeżistu wkoll fil-livell federali biex jipproteġu s-sigurtà pubblika. Dan jinkludi b'mod partikolari l-Pulizija Federali (li qabel kienet il-Gwardja Federali tal-Fruntiera), li tieħu kompiti bħall-protezzjoni tal-fruntieri, il-pulizija tal-ferrovija u l-ġlieda kontra t-terroriżmu u żżomm ukoll l-unità speċjali GSG 9, kif ukoll l-Uffiċċju Federali tal-Pulizija Kriminali, li, fost affarijiet o[rajn, jipproseku/a reati spe/jalment serji. It-tnejn huma direttament subordinati għall-Ministeru Federali tal-Intern u l-Patrija. Barra minn hekk, hemm awtoritajiet tal-infurzar tal-Amministrazzjoni Federali Doganali (bħas-Servizz tal-Investigazzjoni Doganali, l-Uffiċċju tal-Investigazzjoni Kriminali tad-Dwana, u l-Grupp ta' Appoġġ Ċentrali tad-Dwana), li huma responsabbli għall-infurzar tat-taxxa, il-kummerċ u x-xogħol u jinfurmaw lill-Ministeru Federali dwar Finanzi. Fil-Ġermanja hemm ukoll tliet servizzi ta' intelligence federali: Is-Servizz Federali ta' Intelliġenza ċivili (BND), bħala servizz ta' intelligence barrani, jiġbor u jevalwa informazzjoni ċivili u militari dwar pajjiżi barranin. Is-servizzi nazzjonali ta' intelligence responsabbli għall-kompiti ta' protezzjoni kostituzzjonali u kontro-intelliġenza huma l-Uffiċċju Federali għall-Protezzjoni tal-Kostituzzjoni (BfV), is-Servizz Militari ta' Kontra-intelliġenza (MAD) tal-Ministeru Federali tad-Difiża (BMVg) u, f'kull wieħed mill- stati federati, aġenzija statali għall-protezzjoni tal-kostituzzjoni. Is-servizzi tal-intelliġenza fil-Ġermanja m'għandhomx setgħat tal-pulizija minħabba r-rekwiżit tas-separazzjoni. === Dritt === ==== Oriġini ==== [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F083310-0005, Karlsruhe, Bundesverfassungsgericht (retuschiert).jpg|thumb|L-ewwel Senat tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fil-kompożizzjoni li kienet teżisti sal-15 ta' Ġunju 1989 mal-President Roman Herzog. Il-ħelsien tal-ajkla fl-awla inħoloq fl-1969 minn Hans Kindermann.]] Il-liġi Ġermaniża tappartjeni għaċ-ċirku legali kontinentali u żviluppat għal ħafna mill-eżistenza tagħha mingħajr l-ordni ta' stat nazzjonali Ġermaniż. Għalhekk hija bbażata fuq il-liġi Ġermaniża trażmessa storikament, li tmur lura għal-liġijiet tribali Ġermaniċi u kollezzjonijiet legali medjevali bħas-Sachsenspiegel, u għar-riċeviment tal-liġi Rumana mis-seklu 12 'il quddiem, li kienet meqjusa superjuri għall-eżattezza u l-universalità tagħha. Apparti xi normi legali, bħall- Constitutio Criminalis Carolina tal-1532, l-Imperu Ruman Qaddis kien ikkaratterizzat minn drittijiet speċjali. Matul is-seklu 19 biss bdiet in-normalizzazzjoni legali u ġie introdott Kodiċi Kummerċjali Ġenerali fil-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1861 u fl-Imperu, fost affarijiet oħra, il-Qorti tar-Reich fl-1877 u l-Liġijiet tal-Ġustizzja tar-Reich fl-1879. Fl-1900 daħal il-Kodiċi Ċivili. fis-seħħ. ==== Dittatorjat u wara l-gwerra ==== Is-Soċjaliżmu Nazzjonali biddel il-liġi f'mezz ta' tirannija, li hija rappreżentata mid-deċiżjonijiet tat-terrur tal-Qorti tal-Poplu, il-Liġijiet ta' Nuremberg u ħafna atti legali oħra, li tħassru biss mil-liġi tal-okkupazzjoni Alleata, sors legali mhux Ġermaniż. Għalkemm il-liġi tal-okkupazzjoni ġiet revokata f'ħames liġijiet federali u d-dispożizzjonijiet tagħha ġew inkorporati fil-biċċa l-kbira fil-liġi Ġermaniża, il-ġudikatura Ġermaniża għadha tistinka sal-lum biex terġa' lura l-liġi li tqattgħet mill-istat Nazzjonali Soċjalista inġust. Pereżempju, ir-reat kriminali tal-qtil, li jmur lura għall-era Nazzjonali Soċjalista, huwa kontroversjali fost l-awtoritajiet ġudizzjarji Ġermaniżi. Il-verżjoni aktar stretta tal-Artikolu 175 fit-Tielet Reich wasslet ukoll għal persekuzzjoni estensiva tal-omosesswalità fir-Repubblika Federali; Ma ġiex riformat sal-1969 u eliminat mill-kodiċi penali fl-1994. Fil-GDR, il-liġi kienet ikkontrollata mill-gvern SED ta’ partit wieħed; Is-separazzjoni tas-setgħat u l-indipendenza tal-qrati, meħtieġa mill-Kostituzzjoni, ġew elużi fir-realtà kostituzzjonali. Fl-amministrazzjoni tal-ġustizzja u l-leġiżlazzjoni, il-GDR ppruvat tul l-eżistenza tagħha biex titbiegħed mit-tradizzjoni legali ċivili, imwaqqfa fl-Imperu u kompliet fir-Repubblika Federali, u biex toħloq sorsi legali indipendenti bbażati fuq kuntest legali u storiku. perspettiva. B'differenza mir-Repubblika Federali, il-GDR legalment irrifjutat kemm l-identità kif ukoll is-suċċessjoni legali lill-Imperu Ġermaniż. Fil-Kodiċi Ċivili tal-GDR, li daħal fis-seħħ fl-1976, l-enfasi kienet fuq ir-"relazzjonijiet tal-provvista" taċ-ċittadini. [189] Kwistjonijiet ta’ proprjetà kienu regolati taħt l-awspiċi ċari tal-ekonomija ppjanata soċjalista; Bl-introduzzjoni tal-Kodiċi Ċivili, definizzjoni ta’ proprjetà ma baqgħetx teżisti. Bl-adeżjoni tal-GDR kemm l-iżvilupp kif ukoll l-eżistenza tal-liġi tal-GDR ġew fi tmiemhom. Ħlief f'każijiet antiki tal-amministrazzjoni tal-ġustizzja, il-liġi kriminali u ċivili tal-GDR m'għadhiex tinfluwenza l-liġi Ġermaniża kontemporanja. Permezz tal-Artikolu 9 tat-Trattat tal-Unifikazzjoni, xi liġijiet u regolamenti tal-GDR ġew trasferiti għal-liġi nazzjonali tal-istati l-ġodda. Il-piena tal-mewt ġiet abolita fil-Ġermanja bl-Artikolu 102 tal-Liġi Bażika meta ġiet promulgata. Fil-GDR, l-abolizzjoni ma seħħetx qabel l-1987, ftit snin qabel it-tmiem tagħha. ==== Preżenti ==== Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala stat kostituzzjonali (Artikolu 20, Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 1 GG), li jfisser li l-attività tal-istat tista' tiġi ġġustifikata biss bil-liġi u hija limitata mil-liġi. Għalhekk, il-kontenut tal-liġijiet Ġermaniżi huwa normalment l-ewwel il-limiti tal-kamp ta' applikazzjoni tagħhom qabel ma tiġi stabbilita l-liġi. Pereżempju, l-Artikolu 1 tal-Kodiċi Penali jeżenta l-atti kollha li ma kinux punibbli bil-liġi fiż-żmien tal-att. Kull persuna li d-drittijiet tagħha huma miksura minn awtorità pubblika għandha d-dritt li titlob protezzjoni legali kontra dan quddiem il-qrati (Art. 19 Para. 4 GG). L-imħallfin ma huma suġġetti għall-ebda struzzjonijiet meta jagħtu l-ġustizzja u huma indipendenti minn awtoritajiet statali jew politiċi oħra. Il-Ġermanja għandha qrati ta' mħallfin lajċi u awli kriminali li fihom is-sentenzi jingħataw b'mod konġunt minn imħallfin onorarji u mħallfin professjonali, sakemm is-sentenza mistennija għar-reati ma taqbiżx erba' snin. Proċedimenti bil-ġurija ġew aboliti fil-Ġermanja fl-1924. Regoli proċedurali estensivi, bħall-Kodiċi tal-Proċedura Kriminali u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili, jiddeterminaw il-kors eżatt tal-proċedimenti ġudizzjarji, iżda wkoll proċedimenti pre-, extraġudizzjarji u sussegwenti. ==== Preżenti ==== Il-ġurisprudenza hija essenzjalment eżerċitata mill-qrati tal-istati federali: f'kawżi ċivili u kriminali minn qrati lokali, qrati reġjonali u qrati reġjonali ogħla (ġurisdizzjoni ordinarja); Ġurisdizzjonijiet speċjalizzati jinkludu ġurisdizzjoni tax-xogħol, amministrattiva, soċjali u finanzjarja. Il-Qorti Federali tal-Privattivi hija responsabbli għall-protezzjoni tal-proprjetà intellettwali. Il-qrati federali ogħla jaġixxu bħala qrati tal-appell (Art. 95 GG): il-Qorti Federali tal-Ġustizzja bħala l-qorti ċivili u kriminali ogħla, il-Qorti Federali tax-Xogħol, il-Qorti Amministrattiva Federali, il-Qorti Soċjali Federali u l-Qorti Federali tal-Finanzi. It-tilwim kostituzzjonali jiġi solvut mill-qrati kostituzzjonali tal-istati federali u l-Qorti Kostituzzjonali Federali (l-Artikolu 93 GG), li d-deċiżjonijiet tagħhom jista’ jkollhom is-saħħa tal-liġi u b’hekk jorbtu qrati oħra (ara l-Artikolu 31 tal-Att dwar il-Qorti Kostituzzjonali Federali ). ==== Ġurisprudenza kostituzzjonali tal-qrati tal-UE ==== Il-liġi Ewropea u l-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea qed isiru dejjem aktar importanti. Bħala riżultat tal-kuntratti fit-tul tal-Ġermanja mal-Unjoni Ewropea u l-attivitajiet legali bbażati fuqhom, il-liġi Ġermaniża hija influwenzata b'mod sinifikanti mil-liġi tal-Unjoni. F'Diċembru 2021, il-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea ddikjarat f'deċiżjoni innovattiva u mifruxa mal-Unjoni kollha li l-liġi li tat tista' wkoll tegħleb il-każistika tal-qrati kostituzzjonali tal-istati membri. Skont l-osservaturi, il-Qorti Ewropea tal-Ġustizzja timmira wkoll li tkun l-awtorità finali dwar kwistjonijiet ta' kompetizzjoni għall-Istati Membri; Ma setgħux jistrieħu aktar fuq il-kostituzzjoni tagħhom bħala distinzjoni mil-liġi tal-UE. Id-deċiżjoni kienet preċeduta minn diversi tilwim bejn l-Unjoni Ewropea u l-istati membri tagħha dwar il-ġurisprudenza kostituzzjonali finali, inkluża proċedura ta' ksur (ma tkompliex) kontra l-Ġermanja minħabba deċiżjoni mill-Qorti Kostituzzjonali Federali tagħha dwar is-superviżjoni finanzjarja li kienet tikkontradixxi lill-ECJ. == Ekonomija == === L-essenzjali === [[File:Vessel Cosco Pride IMO9472153 departing Hamburg Germany 01.jpg|thumb|Vapur tal-kontejners fil-port ta' Hamburg. Imkejla mill-valur tal-merkanzija, il-Ġermanja hija t-tielet l-akbar esportatur u importatur fid-dinja fl-2018.]] Bi prodott domestiku gross nominali ta' madwar $3.8 triljun fl-2020, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Imkejla mill-PGD nominali per capita, il-Ġermanja tikklassifika fit-18-il post internazzjonali u fit-8 fl-Unjoni Ewropea (mill-2019). Imkejjel mill-valur tal-merkanzija, il-pajjiż kien it-tielet l-akbar importatur u esportatur fid-dinja fl-2016. Il-Programm tal-Iżvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti jikklassifika lill-Ġermanja fost il-pajjiżi b'livelli għoljin ħafna ta' żvilupp uman. Ikklassifikat fis-seba' post fl-Indiċi tal-Kompetittività Globali fl-2019. Il-kompetittività tal-Ġermanja hija bbażata prinċipalment fuq in-numru kbir ta 'intrapriżi żgħar u ta' daqs medju (Mittelstand), li huma fost il-mexxejja tas-suq globali, speċjalment f'setturi industrijali speċjalizzati. 2.1 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika totali hija ġġenerata fis-settur ekonomiku primarju (agrikoltura), 24.4 fil-mija fis-settur sekondarju (industrija), u 73.5 fil-mija fis-settur terzjarju (servizzi). Fl-2014, il-Ġermanja rreġistrat rekord b’medja ta' madwar 42.6 miljun impjegat soġġetti għal kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali. In-numru medju ta' nies qiegħda fl-2014 kien ta' 2,898 miljun. Skont l-Eurostat, il-Ġermanja kellha t-tieni l-inqas rata ta' qgħad fl-Unjoni Ewropea f'Ġunju 2019 bi 3.1 fil-mija. Fattur importanti fil-ħolqien ta' impjiegi ġodda huwa l-intraprenditorija u n-negozji ġodda, li dwarhom, fost affarijiet oħra, il-monitor annwali tal-bidu tal-KfW jipprovdi informazzjoni. Il-Ġermanja għandha varjetà wiesgħa ta' depożiti ta' materja prima u tradizzjoni twila tal-minjieri (inkluż faħam, melħ prezzjuż, minerali industrijali u materjali tal-kostruzzjoni, kif ukoll fidda, ħadid u landa). L-industrija tiddependi fuq importazzjonijiet globali ta 'materja prima. Il-potenzjal uman flimkien ma' edukazzjoni tajba u kultura ta' innovazzjoni huma kkunsidrati bħala prerekwiżiti għas-suċċess tal-ekonomija Ġermaniża u s-soċjetà tal-għarfien. L-aktar setturi kompetittivi globalment tal-industrija Ġermaniża huma l-karozzi, il-vetturi kummerċjali, l-inġinerija elettrika, l-inġinerija mekkanika u l-industrija kimika. It-teknoloġija aerospazjali, is-settur finanzjarju – pereżempju fiċ-ċentru finanzjarju ta' Frankfurt am Main – u s-settur tal-assigurazzjoni, speċjalment ir-riassigurazzjoni, huma importanti wkoll globalment. L-importanza tal-industriji kulturali u kreattivi qed tiżdied. Bħala membru tal-Unjoni Ewropea, il-Ġermanja hija parti mill-akbar suq uniku fid-dinja, b'popolazzjoni magħquda ta' madwar 500 miljun u PGD nominali ta' $17.6 triljun fl-2011. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona tal-euro, unjoni monetarja b'19-il membru. Pajjiżi u madwar 337 miljun abitant. Il-mezz ta' ħlas tiegħu huwa l-euro, li l-politika monetarja tiegħu hija kkontrollata mill-Bank Ċentrali Ewropew (BĊE) u hija t-tieni l-aktar munita ta' riżerva importanti fid-dinja u l-akbar munita fiċ-ċirkolazzjoni f'termini ta' valur fi flus kontanti. Ir-rata tal-qgħad fil-Ġermanja hija fost l-inqas fl-UE; huwa 3%; huwa aktar baxx biss fil-Polonja u r-Repubblika Ċeka. Il-medja fil-pajjiżi kollha tal-UE hija ta’ 6.1 %, filwaqt li l-pajjiżi tal-OECD għandhom rata ta' qgħad ta’ 4.8 % (minn Marzu 2023). L-inugwaljanza fid-dħul fil-Ġermanja kienet ftit inqas mill-medja tal-OECD fl-2005. Fl-2008, id-dħul medjan disponibbli kien 1,252 b'indiċi Gini ta' 0.29. Id-distribuzzjoni tal-ġid fil-Ġermanja hija ferm aktar ikkonċentrata mid-distribuzzjoni tad-dħul, b'indiċi ta' Gini ta' 0.78. Skont Credit Suisse, il-ġid privat ammonta għal $12.4 triljun fl-2016. Bħala medja, kull adult fil-Ġermanja kellu assi ta '$185,175 fl-2016 (assi medji: $42,833). Hija tikklassifika fis-27 post fid-dinja u hija inqas mill-biċċa l-kbira tal-pajjiżi ġirien tal-Ġermanja; kawża jew konsegwenza waħda (skont l-interpretazzjoni) hija l-proporzjon baxx tas-sjieda tal-proprjetà immobbli. Fl-2016 kien hemm 1,637,000 miljunarju fil-Ġermanja u fl-2017 kien hemm total ta' 114-il biljunarju (f'dollari Amerikani), it-tielet l-ogħla numru fid-dinja. === Kummerċ barrani u żvilupp ekonomiku === [[File:Germany Product Exports (2019).svg|thumb|Il-Ġermanja tesporta skont il-kategorija tal-prodott]] Mill-1986 sal-1988, mill-1990 u mill-2003 sal-2008, l-ekonomija Ġermaniża rreġistrat bilanċ favorevoli tal-esportazzjoni akbar minn kwalunkwe pajjiż ieħor (“ċampjin tal-esportazzjoni dinjija”). Matul is-snin 2010, il-Ġermanja kienet il-pajjiż bit-tielet l-ogħla valur ta' esportazzjonijiet fid-dinja. Fl-2020, l-esportazzjonijiet laħqu valur totali ta' 1,205 biljun ewro, il-valur tal-importazzjonijiet kien ta' 1,025 biljun ewro, eċċess fil-bilanċ tal-kummerċ barrani ta' 180 biljun ewro. Is-surplus tal-kont kurrenti kien l-ogħla fid-dinja fl-2016 u qabeż is-7 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika, li ntlaqgħet bi kritika kemm f'pajjiżhom kif ukoll barra. L-aktar imsieħba kummerċjali importanti (importazzjonijiet u esportazzjonijiet) fl-2020 kienu r-Repubblika Popolari taċ-Ċina (volum tal-kummerċ ta' 213 biljun ewro), l-Olanda (173 biljun ewro), l-Istati Uniti (172 biljun ewro), Franza (147 biljun ewro), il-Polonja (123 biljun ewro) u l-Italja (114 biljun ewro). L-akbar swieq tal-esportazzjoni kienu l-Istati Uniti, ir-Repubblika Popolari taċ-Ċina, Franza u l-Olanda. Il-Ġermanja wettqet aktar minn nofs il-kummerċ barrani tagħha mal-istati tal-Unjoni Ewropea. Il-valur tal-esportazzjonijiet kollha ta' oġġetti u servizzi ammontaw għal 47 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika fl-2019, li huwa għoli fost ekonomiji akbar. Il-pajjiż huwa għalhekk potenzjalment vulnerabbli għall-varjazzjonijiet fil-kummerċ globali, anke jekk ir-rebound f'dawn l-aħħar snin kien immexxi primarjament mill-konsum. [[File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|thumb|Frankfurt am Main huwa ċentru ekonomiku u tat-trasport internazzjonali, kif ukoll il-kwartieri ġenerali tal-Bank Ċentrali Ewropew.]] Il-Ġermanja ġiet affettwata lejn l-aħħar tal-2008 u l-2009 mill-kriżi finanzjarja internazzjonali, li kkawżat tnaqqis fil-prodott gross domestiku ta' 5.6 fil-mija fl-2009. L-ekonomija Ġermaniża mbagħad reġgħet kibret b'mod sinifikanti, b'4.1 u 3.7 fil-mija (2010 u 2011), u b'mod aktar moderat. fl-2012 u l-2013, b’0.5 fil-mija kull wieħed. Fl-2014, it-tkabbir ekonomiku reġa' aċċellera għal 1.9 fil-mija u għal 1.7 u 1.9 fil-mija fl-2015 u l-2016. Fl-2017, it-tkabbir kien 2.2 fil-mija. Il-pandemija tal-COVID-19 ikkawżat kollass ta '4.6 fil-mija fil-produzzjoni ekonomika fl-2020. Is-sena ta' wara, l-ekonomija rkuprat xi ftit u rreġistrat tkabbir ta' 2.7 fil-mija. Bejn l-2000 u l-2011, ir-rata medja ta' inflazzjoni annwali kienet baxxa ta' 0.3 fil-mija (2009) u għolja ta' 2.6 fil-mija (2008). Fil-bidu tal-2015, il-Ġermanja rreġistrat deflazzjoni żgħira (-0.3%) għall-ewwel darba mill-2009 minħabba l-prezzijiet baxxi taż-żejt. Wara snin ta' żidiet fil-prezzijiet relattivament moderati, ir-rata ta' inflazzjoni fil-Ġermanja laħqet l-ogħla livell tagħha mis-snin ħamsin fl-2022 fl-isfond tal-kriżi globali tal-enerġija, b'żidiet fil-prezzijiet b'żewġ ċifri. === Industrija tal-karozzi === [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F078957-0016, Stuttgart-Untertürkheim, Mercedes Autowerk.jpg|thumb|L-iżvilupp u l-manifattura tal-vetturi huma industriji ewlenin fil-Ġermanja.]] Il-Ġermanja hija magħrufa mad-dinja kollha għall-iżvilupp u l-produzzjoni ta' karozzi ta' kwalità għolja u innovattivi. Il-karozza ġiet ivvintata minn Carl Benz fil-Ġermanja fl-1886, u stabbiliet il-pedament għall-iżvilupp ta' dik li issa hija t-tielet l-akbar industrija tal-karozzi fid-dinja. Illum, korporazzjonijiet bħal Volkswagen, Mercedes-Benz u BMW huma parti importanti mill-ekonomija Ġermaniża. L-industrija tal-karozzi Ġermaniża ġġenerat aktar minn 400 biljun ewro f'bejgħ fl-2017 b'madwar 800,000 impjegat fil-Ġermanja, madwar sebgħa fil-mija tal-PGD jistgħu jiġu attribwiti lilhom. === Teknoloġiji ta' l-informazzjoni u telekomunikazzjoni === It-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) huma kkunsidrati bħala fattur ewlieni tal-post. Id-diġitalizzazzjoni tal-ekonomija Ġermaniża hija promossa taħt l-isem tal-proġett Industry 4.0. Il-kumpanija tat-telekomunikazzjoni bl-ogħla dħul fil-Ġermanja hija Deutsche Telekom. SAP, Software AG u DATEV huma fost l-akbar manifatturi ta' softwer fid-dinja bbażati fil-Ġermanja. Fis-settur tal-ħardwer, l-iżvilupp huwa speċjalment importanti, pereżempju f'Infineon u FTS. Minbarra l-kumpaniji tradizzjonali fis-settur tal-ICT, negozji ġodda u e-ventures innovattivi qed isiru dejjem aktar importanti fil-Ġermanja. Fl-2017, 88 fil-mija tal-popolazzjoni kellha aċċess għall-internet; madwar 87 fil-mija setgħu jaċċessaw konnessjoni broadband. === Enerġija === Fl-2010, il-Ġermanja kienet ir-raba' l-akbar produttur tal-enerġija primarja fl-Ewropa u kklassifikat fl-24 post fost il-produtturi tal-enerġija fid-dinja. Fl-2012, il-konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja kien 13,757 PJ (2005: 14,238 PJ). Dan jagħmel lill-pajjiż it-tieni l-akbar konsumatur nazzjonali tal-enerġija fl-Ewropa u s-seba' fid-dinja. Fl-2012, il-provvista tal-elettriku kienet garantita minn 1,059 kumpanija bbażati fil-Ġermanja. Fl-2016, l-enerġija rinnovabbli forniet 29.2 fil-mija tal-produzzjoni grossa tal-elettriku, 13.4 fil-mija tal-ħtiġijiet finali tal-enerġija fis-settur tat-tisħin u 5.1 fil-mija tal-fjuwils. Bħala parti mit-tranżizzjoni tal-enerġija, huwa ppjanat li jiżdied is-sehem tal-enerġija rinnovabbli fil-konsum tal-elettriku għal 80 fil-mija sal-2050, jitnaqqas il-konsum tal-enerġija primarja b'50 fil-mija meta mqabbel mal-2008 u jitnaqqsu l-emissjonijiet tal-gassijiet serra bejn 80 u 95 fil-mija. fil-mija f'konformità mal-miri tal-UE tal-1990 biex jitnaqqsu. B'mod ġenerali, mill-inqas 60 fil-mija tal-konsum tal-enerġija għandu jkun kopert minn enerġija rinnovabbli sal-2050. ==== Konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja - Sors ta' enerġija ==== * żejt minerali: 35.1 (1990), 35.3 (2019), 35 (2022) * Gass:​​ 15.5 (1990), 25.0 (2019), 24 (2022) * Enerġija rinnovabbli:​​ 1.3 (1990), 14.7 (2019), 17 (2022) * Lignite:​​ 21.5 (1990), 9.1 (2019), 10 (2022) * Karbonju iebes: 15.5 (1990), 8.8 (2019), 10 (2022) * Enerġija nukleari: 11.2 (1990), 6.4 (2019), 3 (2022) * Oħrajn: 0.7 (1990), 0.8 (2022) === Turiżmu === [[File:Deutschland UNESCO Welterbestätten.png|thumb|Is-siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja huma destinazzjonijiet ta' żjarat importanti għat-turisti kulturali u naturali.]] Fl-2016, il-Ġermanja kienet waħda mis-seba 'pajjiżi l-aktar miżjura fid-dinja, b'aktar minn 35 miljun mistieden barrani matul is-sena. Madwar 4,000 mill-11,116 komunità tal-Ġermanja huma organizzati f'assoċjazzjonijiet turistiċi, li 310 minnhom huma rikonoxxuti bħala resorts tas-saħħa, resorts tas-saħħa u resorts tas-saħħa. Hemm 6,135 mużew, 366 teatru, 34 park ta' divertiment u avventura, 45,000 courts tat-tennis, 648 korsa tal-golf, 190,000 kilometru ta' mixi, 40,000 kilometru ta' mogħdijiet għar-roti fuq distanzi twal, kif ukoll rotot tal-vaganzi u tematiċi. It-turiżmu tan-negozju u tal-konferenzi għandu importanza eċċellenti; Il-Ġermanja hija l-aktar post importanti tal-fieri kummerċjali internazzjonali b'diversi fieri tal-kummerċ ewlenin fid-dinja. L-Internationale Tourismus-Börse Berlin hija l-fiera ewlenija tat-turiżmu fid-dinja. Il-Ġermanja għandha wkoll l-ogħla konċentrazzjoni ta' festivals. == Traffiku == L-Indiċi tal-Prestazzjoni tal-Loġistika tal-2018 maħluq mill-Bank Dinji juri lill-Ġermanja bħala l-pajjiż bl-aqwa infrastruttura fid-dinja. Minħabba l-popolazzjoni densa u l-post ċentrali fl-Ewropa, hemm volum ta' traffiku għoli ħafna fil-Ġermanja. Huwa pajjiż ta' transitu importanti, speċjalment għat-trasport tal-merkanzija. Permezz tal-kunċett ta' Netwerks Trans-Ewropej, il-Ġermanja hija promossa bħala żona ta' trasferiment bejn l-ewwel żona ekonomika ċentrali Ewropea, l-hekk imsejħa Blue Banana, u ż-żona ekonomika ċentrali tal-Ewropa. Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Proġetti importanti f'dawn in-netwerks huma l-assi ferrovjarji Lyon/Ġenova–Rotterdam/Antwerp, POS (Pariġi–Lvant ta' Franza–Lbiċ tal-Ġermanja), PBKA (Pariġi–Brussell–Cologne–Amsterdam), Berlin–Palermo u r-rotta ewlenija lejn l-Ewropa. Barra minn hekk, il-Ġermanja hija l-punt tat-tluq tal-punent għal xi kurituri tat-trasport pan-Ewropej. Fl-2005 ġie introdott pedaġġ tat-trakkijiet tal-awtostrada. L-emissjonijiet tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija bejn l-1995 u l-2017. === Traffiku fit-toroq === [[File:Hallerbach- und Wiedtalbrücke.jpg|thumb|Raggruppament tar-rotot tat-trasport fil-kunċett tal-kuritur Ewropew]] Ir-Rumani diġà stabbilixxew toroq pavimentati fil-Ġermanja, li reġgħu marru għall-agħar. L-ewwel toroq inbnew fis-seklu 18. L-invenzjoni tal-karozzi tat impetu ġdid għall-kostruzzjoni tat-toroq. L-ewwel awtostrada fid-dinja, l-AVUS, infetħet f'Berlin fl-1921. It-trasport bit-triq ħa post il-ferroviji bħala l-aktar mod importanti ta' trasport fit-tieni nofs tas-seklu 20. Il-Ġermanja għandha wieħed mill-aktar netwerks tat-toroq densi fid-dinja. Fl-2012, in-netwerk ta' awtostradi federali kien jinkludi 12,845 kilometru ta' awtostradi u 40,711 kilometru ta' awtostradi federali. In-netwerk tat-toroq reġjonali kien jinkludi wkoll 86,597 kilometru ta' toroq statali, 91,520 kilometru ta' toroq distrettwali u muniċipali. Fl-1 ta' Jannar, 2020, 47.7 miljun karozza tal-passiġġieri ġew irreġistrati fil-Ġermanja. In-numru totali ta' vetturi bil-mutur u trejlers kien 65.8 miljun. Mill-1995 sal-2017, l-emissjonijiet assoluti tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija. Biex jitnaqqsu l-perikli u l-piżijiet ikkawżati mit-traffiku tat-triq, inħolqu żoni pedonali, żoni ta' traffiku kwiet u żoni ta' 30 km/h f'ħafna bliet Ġermaniżi. Minn dakinhar, in-numru ta’ nies li jmutu f’inċidenti tat-traffiku naqas kontinwament; Fl-2015 kien hemm 3,459 persuna, fl-2019 kien hemm 3,046. Ir-rota qed taqdi rwol dejjem aktar importanti u l-espansjoni tagħha qed tiġi appoġġjata politikament permezz tal-pjan taċ-ċikliżmu, pereżempju. === Trasport bil-ferrovija === [[File:Railway traffic Köln Hauptbahnhof_2015-12-17-01.JPG|thumb|Traffiku reġjonali u fuq distanzi twal quddiem l-istazzjon ċentrali ta' Cologne (mix-xellug għal-lemin: DB Regio, National Express, ICE 3 ta' DB Fernverkehr, DB Regio)]] Fis-7 ta' Diċembru, 1835, infetħet il-Ludwigseisenbahn, l-ewwel linja tal-ferrovija tal-Ġermanja, u fid-deċennji ta' wara n-netwerk ferrovjarju kiber għal aktar minn 18,000 kilometru fl-1870. L-espansjoni tal-ferrovija aċċellerat ukoll it-tkabbir industrijali fis-seklu 19. In-netwerk ferrovjarju Ġermaniż bħalissa huwa twil madwar 39,200 kilometru u madwar 41,500 ferrovija tal-passiġġieri u tal-merkanzija jgħaddu minnu kuljum. Bħala parti mir-riforma ferrovjarja, il-ferroviji statali Deutsche Bundesbahn (Punent) u Deutsche Reichsbahn (Lvant) ġew trasferiti lill-kumpanija privata Deutsche Bahn AG fl-1 ta' Jannar, 1994. Jorganizza l-biċċa l-kbira tat-traffiku ferrovjarju fil-Ġermanja. Madwar 350 kumpanija ferrovjarja oħra joperaw fuq in-netwerk ferrovjarju Ġermaniż. Filwaqt li l-Stat irtira mill-operazzjonijiet operattivi, jiffinanzja l-biċċa l-kbira tal-manutenzjoni u l-espansjoni tan-netwerk, kif ukoll (permezz ta' fondi ta' reġjonalizzazzjoni) l-aktar trasport reġjonali. Ferroviji reġjonali (Interregio-Express (IRE), Regionalbahn (RB), Regional-Express (RE) u S-Bahn (S)) u ferroviji fuq distanzi twal (Intercity (IC), Eurocity (EC) u Intercity-Express (ICE) ) ). Għal ferroviji fuq distanzi twal, rotot ta 'veloċità għolja b'tul totali ta' madwar 2,000 kilometru huma disponibbli. Il-prestazzjoni tat-trasport ferrovjarju fit-trasport lokali u fuq distanzi twal ammontat għal 104.2 biljun kilometru passiġġier fl-2023, u b'hekk laħaq livell rekord. === Trasport lokali === [[File:13-05-03-jena-by-RalfR-04.jpg|thumb|Tram u xarabank f'Jena am Paradies]] [[File:Berlin_SBahn_HackescherMarkt_east.jpg|thumb|Hackescher Markt Station, bil-ferroviji RegionalExpress u S-Bahn, Stazzjon Ċentrali ta' Berlin - Ferroviji Urbani (Berlin Stadtbahn) ]] Fl-1881, Werner von Siemens inawgura l-ewwel tram elettriku fid-dinja f'Lichterfelde, ħdejn Berlin. Dan il-mod ta' trasport iddomina t-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja fl-ewwel nofs tas-seklu 20. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ħafna ingħalqu, speċjalment fil-Ġermanja tal-Punent, u oħrajn ġew konvertiti għal linji tal-ferrovija ħafifa b'rotot tal-mini miċ-ċentru tal-belt. Ġew sostitwiti minn trasport bil-karozza tal-linja, li huwa wkoll disponibbli madwar il-pajjiż kollu u jservi kważi l-postijiet kollha. Madankollu, in-netwerks tal-karozzi tal-linja tnaqqsu minħabba tnaqqis fil-popolazzjoni fiż-żoni rurali u ħafna drabi ġew sostitwiti b'sistemi tal-karozzi tal-linja on-call. Fi bliet akbar, is-subway inbniet fis-seklu 20 u kkombinat ma' ferroviji S-Bahn biex jiffurmaw netwerk ta' transitu rapidu għall-belt u ż-żoni tal-madwar tagħha. L-ipproċessar amministrattiv isir mill-awtoritajiet tat-trasport pubbliku. Mis-snin tmenin, inħolqu u espandew netwerks ta' mogħdijiet għar-roti fl-ibliet u ż-żoni rurali, sabiex ir-roti għal darb'oħra qed ikollhom rwol dejjem akbar fit-trasport lokali. F'paragun internazzjonali, it-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja huwa kkaratterizzat mill-effiċjenza għolja u l-kopertura wiesgħa tiegħu. === Trasport bl-ajru === [[File:Flughäfen in Deutschland.png|thumb|Mappa tal-ajruporti fil-Ġermanja]] B'madwar 700 ajruport, il-Ġermanja għandha waħda mill-ogħla densitajiet ta' runway fid-dinja. L-ajruport ewlieni ta' Frankfurt huwa l-akbar fil-Ġermanja f'termini ta' passiġġieri (2016: 60.77 miljun), ir-raba' l-akbar fl-Ewropa u l-akbar ajruport fl-[[Ewropa]] f'termini ta' volum ta' merkanzija (2015: 2.1 miljun tunnellata). L-akbar linja tal-ajru tal-Ġermanja, il-Lufthansa, topera hubs interkontinentali fi Frankfurt u t-tieni l-akbar ajruport tal-Ġermanja, Munich. Il-gvern federali u l-stati ta' Berlin u Brandenburg huma l-azzjonisti uniċi ta' Flughafen Berlin Brandenburg GmbH, li topera l-Ajruport ta' Berlin Brandenburg "Willy Brandt". Il-Ġermanja m'għandhiex port spazjali (jew port spazjali) tagħha stess għat-traffiku lil hinn mil-Linja Kármán (100 km) fl-ispazju. Għalhekk, l-ivvjaġġar spazjali taċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż juża prinċipalment il-port spazjali CSG fil-Gujana Franċiża. === Traffiku marittimu === [[File:Freedom-of-the-Seas--in-Hamburg.jpg|thumb|Il-mollijiet tal-port ta' Hamburg]] Minħabba l-proporzjon għoli tagħha ta' kummerċ barrani, il-Ġermanja hija dipendenti b'mod speċjali fuq il-kummerċ marittimu. Għandha bosta portijiet tal-baħar moderni, iżda wkoll twettaq proporzjon kbir tal-kummerċ barrani tagħha permezz tal-portijiet ta' pajjiżi ġirien, partikolarment fl-Olanda. L-akbar tliet portijiet tal-baħar fil-Ġermanja huma Hamburg, Wilhelmshaven u l-portijiet ta' Bremen. Il-JadeWeserPort f'Wilhelmshaven huwa l-uniku port fil-fond tal-Ġermanja. L-aktar portijiet importanti fuq il-Baħar Baltiku huma Rostock, Lübeck u Kiel. Rostock-Warnemünde huwa l-aktar port traffikuż tal-Ġermanja. Ir-rotot tat-tbaħħir l-aktar importanti huma Lower Elbe u Lower Weser. Il-Kanal ta 'Kiel huwa l-aktar rotta ta' tbaħħir artifiċjali fid-dinja, barra mill-kosta Baltika Ġermaniża tinsab Kadetrinne, l-iktar rotta tat-tbaħħir traffikuża fil-Baħar Baltiku. Hemm netwerk żviluppat tajjeb ta' passaġġi tal-ilma għan-navigazzjoni interna. Ix-xmajjar ewlenin navigabbli huma r-Rhine, Main, Moselle, Weser u Elbe. Kanali interni importanti huma l-Kanal Mittelland, il-Kanal Dortmund-Ems, il-Kanal Rhine-Herne u l-Kanal Lateral Elbe. Il-Kanal Main-Danubju jevita l-baċin tax-xmara ewlieni Ewropew u għalhekk jippermetti rotta marittima diretta mill-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku sal-Baħar l-Iswed. Il-kumpless tal-port Duisburg-Ruhrort huwa l-akbar port intern fil-Ġermanja u huwa meqjus bħala l-akbar port intern fl-[[Ewropa]]. Hemm ukoll tibda u tispiċċa t-Triq il-Ħarir Ġdida, proġett infrastrutturali mir-Repubblika Popolari taċ-Ċina li trid tieħu vantaġġ mir-rotot tal-kummerċ antiki. Il-pjan ġenerali tan-navigazzjoni interna ġie approvat fl-2019. == Kultura == [[File:Goethecut.png|thumb|J. W. von Goethe, 1786 (prefazju għal Faust)]] [[File:Filmstudio Babelsberg Eingang.jpg|thumb|L-studjo tal-films Babelsberg f'Potsdam huwa wieħed mill-postijiet tal-films l-aktar tradizzjonali u famużi fid-dinja.]] L-storja tal-arti u l-kultura Ġermaniża, li l-għeruq tagħha jmorru lura għal żmien iċ-Ċelti, il-popli Ġermaniċi u r-Rumani, tat lok għal personalitajiet li mmarkaw stili u epoki sa mill-Medju Evu. F'varjetà wiesgħa ta 'dixxiplini, ħaddiema kulturali li jitkellmu bil-Ġermaniż saru pijunieri ta' xejriet ġodda u żviluppi intellettwali. Uħud mill-aktar artisti Ġermaniżi influwenti huma fost il-protagonisti taċ-ċiviltà tal-Punent. Il-finanzjament statali għall-kultura (teatri, mużewijiet, skejjel tal-arti, eċċ.) mill-gvern federali, gvernijiet statali u muniċipalitajiet fil-Ġermanja ammontaw għal aktar minn ħdax-il biljun ewro fl-2017. Peress li l-Ġermanja ma tantx teżisti bħala stat nazzjonali, il-kultura Ġermaniża għal sekli sħaħ ġiet definita primarjament bil-lingwa komuni; Anke wara t-twaqqif tal-imperu fl-1871, il-Ġermanja spiss kienet mifhuma bħala nazzjon kulturali. It-tixrid tal-midja tal-massa fis-seklu 20 tat lill-kultura popolari status għoli fis-soċjetà Ġermaniża. L-espansjoni tal-Internet fis-seklu 21 wasslet għal divrenzjar tal-pajsaġġ kulturali u bidlet il-karatteristiċi ta 'diversi kulturi speċjalizzati. L-Istituti Goethe iservu biex ixerrdu l-lingwa u l-kultura Ġermaniża madwar id-dinja. B'total ta' 158 kwartieri ġenerali, inklużi uffiċċji ta' kollegament, l-istitut huwa rappreżentat fl-2013 fi 93 pajjiż. Skont stħarriġ tal-BBC tal-2013 fuq 22 pajjiż, il-Ġermanja gawdiet l-ogħla reputazzjoni internazzjonali fost is-16-il pajjiż mistħarrġa għas-sitt darba konsekuttiva mill-2008. Bħala medja, 59 fil-mija ta' dawk li wieġbu kklassifikaw l-influwenza politika u jaħdmu b'mod pożittiv mill-Ġermanja, filwaqt li 15 fil-mija kkunsidraw huwa negattiv. == Sport == [[File:Germany champions 2014 FIFA World Cup.jpg|thumb|left|It-tim tal-futbol Ġermaniż wara r-rebħa tiegħu fil-finali tat-Tazza tad-Dinja 2014 fil-Brażil, ir-raba' titlu mondjali tiegħu]] Fil-Ġermanja, il-biċċa l-kbira tal-klabbs sportivi huma organizzati fil-Konfederazzjoni Olimpika Sportiva Ġermaniża (DOSB). Fl-2016, kellha madwar 27.5 miljun membru f'90,025 klabb tal-ġinnastika u sportivi. L-aktar sport li jintlagħab u li jarahom fil-Ġermanja huwa l-futbol. Fl-2012 madwar 6.8 miljun membru u madwar 172,000 tim ġew organizzati fil-Federazzjoni Ġermaniża tal-Futbol, ​​li organizzat it-Tazza tad-Dinja fl-1974 u l-2006 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew tal-Futbol fl-1988 u l-2024 u hija waħda mill-akbar u l-aktar suċċess. Assoċjazzjonijiet sportivi tad-dinja. It-tim tal-futbol tal-irġiel Ġermaniż sar ċampjins tad-dinja fl-1954, 1974, 1990 u 2014. Il-Ġermanja hija l-uniku pajjiż li rnexxielu jsir champion Ewropew u dinji kemm fil-futbol tan-nisa kif ukoll tal-irġiel. L-akbar grawnd iddisinjat għal-laqgħat internazzjonali huwa l-Istadium Olimpiku f’Berlin b’74,475 siġġu. Is-Signal Iduna Park f'Dortmund huwa l-istadium bl-aktar siġġijiet awtorizzati għall-ispettaturi fil-partiti tal-futbol tal-Bundesliga, b'aktar minn 80,500 siġġu. Il-Bundesliga tal-handball ħafna drabi titqies bħala l-aqwa kampjonat fid-dinja u fl-2007 it-tim tal-irġiel sar ċampjins tad-dinja għat-tielet darba. Madwar 830,000 membru attiv jappartjenu għal madwar 4,500 klabb (mill-2011). L-organizzazzjoni li tikkoordina hija l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Handball. Il-volleyball u l-varjant tiegħu tal-volleyball tal-bajja saru sport popolari fis-snin disgħin. Fl-2016, il-Federazzjoni Ġermaniża tal-Volleyball kellha madwar 430,000 membru. Iċ-champions tal-volleyball tan-nisa u tal-irġiel Ġermaniżi huma determinati kull sena, il-Lega taċ-Champions tal-Volleyball Ewropea ntrebħet diversi drabi minn klabbs Ġermaniżi u t-tim tal-irġiel tal-GDR sar ċampjins tad-dinja tal-volleyball fl-1970. Il-basketball u l-hockey fuq is-silġ qed jikbru kontinwament f'termini ta' telespettaturi u preżenza fil-midja. Iċ-champion rekord tal-kampjonat Ġermaniż tal-hockey fuq is-silġ huwa Eisbären Berlin. Fil-basketball, Dirk Nowitzki, li kien ivvutat bħala l-aktar plejer siewi tal-kampjonat professjonali tal-Amerika ta' Fuq NBA fl-2007 u sar l-ewwel Ġermaniż li rebaħ it-titlu tal-NBA ma’ Dallas Mavericks fl-2011, kien wieħed mill-aqwa plejers fid-dinja. Il-Bundesliga tal-basketball ilha teżisti mill-1966 u ċ-champion tar-rekord huwa Bayer Giants Leverkusen. Il-ProA u l-ProB ilhom jeżistu mill-2007. Fit-Tazza tad-Dinja tal-Baskitbol tal-2023, il-Ġermanja saret ċampjins tad-dinja għall-ewwel darba. Fl-isport tal-mutur, l-interess pubbliku huwa partikolarment iffukat fuq il-Formula 1 u d-DTM, li fihom is-sewwieqa u d-disinjaturi Ġermaniżi kisbu suċċess kbir. B'seba' titli ta' kampjonati mondjali, Michael Schumacher hu l-aktar sewwieq tal-Formula 1 ta' suċċess u Sebastian Vettel huwa l-iżgħar champion tad-dinja fl-istorja tal-Formula 1 Champion ieħor tad-dinja huwa Nico Rosberg. Iċ-champion tad-dinja Walter Röhrl kiseb fama dinjija fir-rally. It-tlielaq tal-muturi, li fihom il-fokus huwa fuq it-triq il-Kampjonat tad-Dinja jew il-MotoGP, ipproduċa ċampjins tad-dinja Ġermaniżi bħal Anton Mang, Dirk Raudies, Stefan Bradl u Sandro Cortese. Boxers notevoli tas-seklu 20 inkludew Max Schmeling u Henry Maske, u fil-bidu tas-seklu 21 Felix Sturm, Robert Stieglitz, Sebastian Sylvester, Jürgen Brähmer, Regina Halmich u l-kickboxer Christine Theiss. L-aħwa Ukraini Vitali u Wladimir Klitschko, kif ukoll Arthur Abraham u Susianna Kentikian imwielda fl-Armenja, saru ċampjins multipli tad-dinja fil-klassijiet tal-piż rispettivi tagħhom u temmew il-karriera professjonali tagħhom għal kollox fl-istalel tal-boksing Ġermaniż. L-isports tax-xitwa għandhom tradizzjoni twila fil-Ġermanja. Fil-bobsleigh, luge, biathlon, skiing cross-country u speed skating, atleti Ġermaniżi rebħu medalji regolarment fil-kampjonati tad-dinja u Ewropej kif ukoll fil-Logħob Olimpiku. Sportivi oħra popolari tax-xitwa huma l-iski jumping, b'Sven Hannawald, Jens Weißflog u Severin Freund huma atleti ta' suċċess partikolari, kif ukoll diversi sports ta' ski alpin. B’żewġ rebħiet Olimpiċi fil-figure skating, Katarina Witt hija waħda mill-akbar atleti fid-dixxiplina tagħha. [[File:München - Olympiapark (Luftbild).jpg|thumb|Munich Olympic Park bil-kwartieri ġenerali tal-Logħob Olimpiku tas-Sajf tal-1972, l-aħħar Logħob Olimpiku fil-Ġermanja]] Fl-1936, il-Ġermanja Nażista ospitat l-Olimpjadi tas-Sajf tal-1936 f'Berlin u l-Logħob tax-Xitwa f'Garmisch-Partenkirchen, u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja ospitat il-Logħob tas-Sajf tal-1972. Fit-tabella storika tal-midalji tal-Logħob Olimpiku, il-Ġermanja tinsab fit-tielet post b'600 midalja tad-deheb (2022). It-tennis gawda popolarità kbira, speċjalment mis-snin tmenin u disgħin, grazzi għas-suċċessi tal-atleti Ġermaniżi Boris Becker, Steffi Graf u Michael Stich. Fil-bidu tas-seklu 21, Tommy Haas u Angelique Kerber rebħu xi titli. Il-popolarità taċ-ċikliżmu fit-toroq tiddependi fuq is-suċċessi attwali taċ-ċiklisti Ġermaniżi. Rudi Altig (fis-snin 60), Jan Ullrich (1996-2005/07) u André Greipel (2010s) huma fost l-aktar ċiklisti ta' suċċess ta' żmienhom. Fiċ-ċikliżmu fuq ġewwa, il-Ġermanja hija l-pajjiż ewlieni fin-numru ta' titli tal-kampjonati tad-dinja. B'aktar minn 70 fil-mija tat-titli tat-Tazza tad-Dinja mirbuħa, il-Ġermanja, inkluża l-GDR, hija mexxejja fid-dixxiplini taċ-ċikliżmu u ċ-ċikliżmu artistiku. L-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Isparar għandha madwar 1.4 miljun membru u madwar il-Ġermanja hemm madwar sitt miljun tiratur sportiv. Fl-2024, kważi 95,000 membru se jiġu organizzati f'madwar 2,250 klabb tal-Federazzjoni Ġermaniża taċ-Ċess. Mill-1894 sal-1921, il-Ġermaniż Emanuel Lasker kien it-tieni ċampjin dinji taċ-ċess. Illum il-Ġermanja hija rappreżentata fil-quċċata tad-dinja minn Vincent Keymer. Atleti Ġermaniżi kisbu wkoll suċċess kbir fi sports oħra bħall-fencing, irkib taż-żwiemel, lotta, qdif, canoeing, hockey, atletika u għawm. Timo Boll u Dimitrij Ovtcharov huma fost l-aqwa plejers fid-dinja fit-table tennis, u Martin Kaymer u Bernhard Langer fil-golf. B'635,000 golfer fl-2014, l-Assoċjazzjoni tal-Golf Ġermaniża hija waħda mill-akbar għaxar assoċjazzjonijiet fl-sport Ġermaniż. Waħda mill-aktar maratoni importanti fid-dinja hija l-Maratona ta’ Berlin, li ilha ssir mill-1974. == Midja == Fil-Ġermanja, jiġu ppubblikati perjodikament 352 gazzetta, 27 fil-ġimgħa, 7 Ħdud, 2,450 rivista popolari u 3,753 rivista speċjalizzata. Xi wħud minn dawn il-midja huma ppubblikati mill-kumpaniji kbar Axel Springer SE, Bauer Media Group, Bertelsmann, Hubert Burda Media u l-grupp tal-midja Funke. Hemm 18-il aġenzija tal-aħbarijiet, li minnhom l-Aġenzija tal-Istampa Ġermaniża (dpa) u n-Netwerk Editorjali tal-Ġermanja (RND) huma l-aktar importanti. Il-gazzetti nazzjonali bl-akbar ċirkolazzjoni (mill-2020) huma Bild (b'ċirkolazzjoni ta' 1.27 miljun), is-Süddeutsche Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.3 miljun), il-Frankfurter Allgemeine Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.2 miljun) u il-Handelsblatt (b'ċirkolazzjoni ta' 0.14 miljun). Bil-bosta, il-gazzetta ta' kull ġimgħa bl-akbar ċirkolazzjoni hija Die Zeit (ċirkolazzjoni ta' 0.55 miljun). Hemm ukoll rivisti politiċi bħal Der Spiegel u rivisti li jiffokaw fuq suġġetti popolari bħal Stern u Focus. Fil-Ġermanja hemm 145 kanal tat-televiżjoni. Fuq it-televiżjoni hemm xandara pubbliċi bħal Das Erste u ZDF u programmi sħaħ iffinanzjati privatament, speċjalment RTL, Sat.1, Pro7, RTL Zwei, Kabel eins u VOX. F'dawn l-aħħar snin żdiedu ħafna kanali reġjonali u programmi ta' interess speċjali. Ix-xandir fil-Ġermanja għandu organizzazzjoni doppja u prinċipalment reġjonali. Huwa maqsum f'radju pubbliku, li huwa ffinanzjat mill-ħlas tax-xandir, u fornituri privati ​​tar-radju, li jiġġeneraw il-biċċa l-kbira tad-dħul tagħhom mir-reklamar. Fl-aħħar tal-2016, ġew irreġistrati aktar minn 300 fornitur tax-xandir, inklużi madwar 290 xandara kummerċjali u aktar minn 60 xandar pubbliku ARD, li xandru prinċipalment permezz tal-VHF, iżda dejjem aktar ukoll permezz tad-DAB. Żewġ sentenzi tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fl-1981 u fl-1986, li ddeterminaw l-organizzazzjoni u l-kundizzjonijiet tal-qafas, huma ta' importanza kbira għall-iżvilupp. L-aktar midja onlajn użata huma Spiegel Online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 15%), t-online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 14%) u l-portali tal-aħbarijiet ARD (il-firxa ta' kull ġimgħa: 13%). L-użu tal-midja attiv u passiv huwa madwar 9 sigħat kuljum (mill-2018). == Soċjetà == [[File:Sonnen und Wolken Kindertagesstätte Römernest Ladenburg.JPG|thumb|Grupp tal-kindergarten f'Ladenburg, Baden-Württemberg]] Skont l-Istħarriġ dwar il-Valuri Dinji, fil-Ġermanja, li huwa bbażat fuq it-tradizzjoni pluralistika tal-Illuminiżmu, il-valuri sekulari-razzjonali u l-iżvilupp personali personali huma vvalutati. Fl-oqsma tal-edukazzjoni, il-konċiljazzjoni, l-impjiegi, l-ambjent, ir-relazzjonijiet soċjali, l-akkomodazzjoni, is-sigurtà u l-benessri suġġettiv, il-popolazzjoni tirrapporta livelli ta’ sodisfazzjon ogħla mill-medja tal-pajjiżi industrijalizzati żviluppati u biss taħt il-medja fis-saħħa. B'mod ġenerali, il-Ġermanja kisbet 7 minn 10 punti fuq l-Indiċi tal-Għixien Aħjar tal-OECD fl-2015, ogħla mill-medja tal-OECD (6.5; il-Greċja 5.5, l-[[Żvizzera]] 7.6). Fir-Rapport Dinji tal-Ferħija 2018 tan-NU, il-Ġermanja kklassifikat fil-15-il post minn 156 pajjiż. === Saħħa === [[File:Uniklinikum Mannheim Haupteingang.jpg|thumb|L-Isptar tal-Università ta' Mannheim]] Is-sistema tas-saħħa Ġermaniża hija żviluppata ħafna, kif muri mir-rata baxxa ħafna ta' mortalità tat-trabi ta' madwar 3.5 subien u 3.0 bniet għal kull 1,000 twelid u stennija tal-għomor għolja, li fl-2016 kienet ta' 78.2 snin għall-irġiel u 83.1 għan-nisa. Fl-2015, l-irġiel foqra kellhom għomor ta' 70.1 snin, l-irġiel sinjuri 80.9 snin (nisa: 76.9 u 85.3 snin). Fl-2015, studju tal-OECD wera li l-pazjenti fil-Ġermanja kellhom ħinijiet qosra ta' stennija, spejjeż finanzjarji personali baxxi u ħafna għażliet. Madankollu, huwa meħtieġ li tittejjeb il-prevenzjoni, kif muri minn numru għoli ta' mard bħal mard kardjovaskulari u dijabete. Il-kwalità hija murija, fost affarijiet oħra, mill-fatt li n-nies spiss jgħixu puplesija. In-numru ta' dħul fl-isptar u operazzjonijiet huwa fost l-ewwel internazzjonalment, iżda wkoll l-ispejjeż tal-mediċini; Fl-2013, l-infiq fuq is-saħħa kien jirrappreżenta 11 fil-mija tal-PGD (medja tal-OECD: ftit inqas minn 9 %). Is-sistema tas-saħħa tinkludi fornituri tas-servizz bħal tobba, spiżjara, infermiera, l-istat (awtoritajiet federali, statali u lokali), kumpaniji tal-assigurazzjoni tas-saħħa, inċidenti, infermiera u pensjoni, assoċjazzjonijiet legali tal-assigurazzjoni tas-saħħa, assoċjazzjonijiet ta' min iħaddem u tal-impjegati. , gruppi ta' interess u pazjenti oħra, rappreżentati parzjalment minn assoċjazzjonijiet u organizzazzjonijiet ta' għajnuna personali. L-isptarijiet huma tipikament immexxija minn organizzazzjonijiet mingħajr skop ta' qligħ, iżda qed jiġu privatizzati dejjem aktar. Servizzi ta' kura oħra huma fil-biċċa l-kbira pprovduti privatament minn ħaddiema li jaħdmu għal rashom (tobba, spiżjara u kumpaniji stabbiliti, pereżempju fl-industriji tat-teknoloġija farmaċewtika u medika). L-Istat għandu biss rwol sekondarju bħala fornitur tas-servizz lill-awtoritajiet tas-saħħa, sptarijiet muniċipali u kliniki universitarji. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tappartjeni għall-assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja (GKV), li l-kontribuzzjonijiet tagħha huma bbażati prinċipalment fuq il-livell tad-dħul. Il-membri tal-familja li m'għandhomx id-dħul tagħhom huma ġeneralment assigurati mingħajr ma jħallsu l-kontribuzzjonijiet. Id-dritt għall-benefiċċji huwa indipendenti mill-ammont tal-kontribuzzjoni. Madwar 10.8 fil-mija ta' dawk assigurati kellhom assigurazzjoni tas-saħħa privata fl-2017. === Edukazzjoni === [[File:University Library - panoramio (1).jpg|thumb|Il-Librerija tal-Università ta' Heidelberg hija s-simbolu tal-Università ta' Heidelberg, l-eqdem università fil-Ġermanja, imwaqqfa fl-1386. Ilha parti mill-Inizjattiva ta' Eċċellenza mill-2007.]] Is-sistema edukattiva Ġermaniża attwali għandha l-għeruq tagħha, fost affarijiet oħra, fl-ideal edukattiv ta' Humboldt, li darba kien eżemplari madwar id-dinja, u fir-riformi edukattivi Prussjani. Id-disinn tiegħu huwa r-responsabbiltà tal-stati ("sovranità kulturali"), iżda huwa kkoordinat permezz ta' konferenzi nazzjonali tal-ministri tal-edukazzjoni, li jistabbilixxu wkoll standards edukattivi komuni. Skont l-stat federali, hemm perjodi ta' qabel l-skola u disa' sa tlettax-il sena ta' skola obbligatorja. L-attendenza ta' skejjel ta' edukazzjoni ġenerali tieħu mill-inqas disa' snin. Imbagħad tista' tattendi skejjel sekondarji jew skejjel vokazzjonali. Ħafna mill-istati federali Ġermaniżi għandhom sistema skolastika strutturata bi skejjel sekondarji, skejjel sekondarji u skejjel sekondarji, iżda hemm xejriet lejn skejjel aktar komprensivi u skejjel għall-ġurnata kollha. Skont l-stat, il-kwalifika tad-dħul fl-università tinkiseb wara tnax jew tlettax-il sena ta' skola. Prattikament iż-żgħażagħ kollha jattendu istituzzjoni ta' edukazzjoni sekondarja wara l-iskola. L-istudenti tal-kumpanija tipikament jattendu skola vokazzjonali jum jew jumejn fil-ġimgħa, li hija magħrufa madwar id-dinja bħala mudell ta' taħriġ doppju ta' suċċess. L-ekwivalenti akkademiku huwa l-programm ta' studju doppju. L-istudenti jistgħu jagħżlu bejn kulleġġi li għadhom ma ggradwawx u kulleġġi orjentati lejn l-applikazzjoni (skejjel tekniċi). Il-proporzjon ta' akkademiċi żdied b'mod kostanti mis-snin sebgħin. [[File:Deutsches Bildungssystem-quer.svg|thumb|left|Korsijiet fis-sistema edukattiva Ġermaniża.]] L-iżvilupp professjonali wkoll għandu rwol importanti. L-Aġenzija Federali tax-Xogħol toffri bonuses ta' taħriġ kontinwu għall-persuni qiegħda. Qabel it-taħriġ vokazzjonali tagħhom, iż-żgħażagħ jistgħu wkoll ilestu l-hekk imsejħa servizzi volontarji, bħal sena soċjali volontarja jew sena ekoloġika volontarja. Attivitajiet ta' tranżizzjoni popolari oħrajn jinkludu servizz militari volontarju u soġġorni barra l-pajjiż, pereżempju fil-forma ta' Xogħol u Ivvjaġġar jew skambju taż-żgħażagħ. Fi studji dwar il-prestazzjoni tal-iskola, il-Ġermanja ħafna drabi tikseb riżultati medjokri jew saħansitra taħt il-medja meta mqabbla mal-bqija tad-dinja. Fl-aħħar studji PISA, il-Ġermanja rnexxielha ttejjeb: fil-klassifika tal-PISA tal-2015, l-istudenti Ġermaniżi laħqu s-16-il post minn 72 fil-matematika, il-15 fix-xjenzi naturali u l-10 fil-komprensjoni tal-qari. Il-prestazzjoni tal-istudenti Ġermaniżi kienet ogħla mill-medja tal-OECD fit-tliet kategoriji kollha. Madankollu, l-OECD tikkritika l-politika edukattiva Ġermaniża fl-istudji PISA, peress li s-suċċess skolastiku ta' tfal minn djar soċjalment jew edukattivi żvantaġġati, u b’mod partikolari dawk ta' oriġini immigranti, huwa taħt il-medja. Kuntrarjament għall-isforzi ta' riforma fl-aħħar deċennji, it-tfal tal-klassi tax-xogħol għadhom statistikament ferm inqas probabbli li jaqilgħu diploma tal-skola sekondarja jew grad tal-kulleġġ minn tfal fil-klassijiet tan-nofs jew ta' fuq. Barra minn hekk, ikun hemm nuqqas ta' differenzjazzjoni u appoġġ individwali kemm għall-studenti ta' kisba għolja kif ukoll għal dawk ta' riżultati baxxi. L-infiq fuq l-edukazzjoni (4.6% tal-prodott gross domestiku) huwa taħt il-medja tal-OECD. Huwa meqjus meħtieġ li jittejjeb l-appoġġ skolastiku fl-età ta' meta jattendu l-skola primarja, speċjalment fir-rigward tal-għażliet ta' kura u appoġġ speċifiku għal studenti aktar dgħajfa. Mill-popolazzjoni fl-età tax-xogħol fl-2011, madwar 2.3 miljun (4 %) kienu kkunsidrati totalment illitterati u 7.5 miljun kienu meqjusa funzjonalment illitterati. === Xjenza === [[File:Einstein1921 by F Schmutzer_2.jpg|thumb|left|Albert Einstein (1921), fiżiku u rebbieħ tal-Premju Nobel]] Il-Ġermanja hija post teknoloġiku u xjentifiku ta' importanza internazzjonali. Sa mir-Rivoluzzjoni Industrijali, riċerkaturi li jitkellmu bil-Ġermaniż kienu strumentali fit-twaqqif tax-xjenzi empiriċi. B'mod partikolari, il-prestazzjoni ekonomika ta' diversi industriji u t-trasferiment tal-għarfien fil-prattika kienu mmexxija mix-xogħol kreattiv tal-inġiniera. Madwar 8 fil-mija tal-privattivi kollha rreġistrati mad-dinja kollha taħt il-PCT fl-2016 ġew mill-Ġermanja; Dan poġġa lill-Ġermanja fir-raba’ post wara l-Istati Uniti, il-Ġappun u ċ-Ċina. Fil-Ġermanja, l-universitajiet, l-universitajiet tekniċi u l-iskejjel tekniċi huma istituzzjonijiet ta' riċerka u tagħlim akkademiċi. L-universitajiet (tekniċi) għandhom id-dritt għal proċeduri ta' dottorat u ta' abilitazzjoni. Iż-żewġ proċeduri għandhom l-għan li juru edukazzjoni u jkun fihom għarfien xjentifiku. Bl-introduzzjoni ta' kwalifiki internazzjonali bħala parti mill-Proċess ta' Bolonja, is-separazzjoni preċedenti tal-kwalifiki bejn skejjel tekniċi u universitajiet fis-settur tal-edukazzjoni akkademika qed tiddgħajjef. Xi istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla ma joffru xejn edukazzjoni terzjarja, iżda minflok huma maħluqa għal edukazzjoni postgraduate jew esklussivament għal dottorati u kwalifiki. Ħafna mill-universitajiet Ġermaniżi jirċievu finanzjament pubbliku, iżda r-riċerka tagħhom hija ffinanzjata minn fondi ta' partijiet terzi (Fondazzjoni Ġermaniża għar-Riċerka, fondazzjonijiet, kumpaniji u oħrajn). [[File:Alexandre humboldt.jpg|thumb|left|Alessandru ta' Humboldt (1769–1859)]] Minbarra l-universitajiet, hemm numru kbir ta' organizzazzjonijiet ta' riċerka li joperaw madwar il-Ġermanja u lil hinn. Fil-Ġermanja, inħolqot sistema ta' diviżjoni tax-xogħol bejn l-universitajiet, minn naħa waħda, u bejn universitajiet u istituzzjonijiet ta' riċerka mhux universitarji, min-naħa l-oħra. Is-Soċjetà Max Planck hija impenjata għar-riċerka bażika. Tmexxi 79 istitut fil-Ġermanja u għandha baġit annwali ta' 1.8 biljun ewro. L-Assoċjazzjoni Helmholtz hija l-akbar soċjetà xjentifika fil-Ġermanja u tmexxi 15-il hekk imsejħa ċentru ta' riċerka kbar li jaħdmu fuq kumplessi xjentifiċi interdixxiplinari. Is-Soċjetà Fraunhofer hija l-akbar organizzazzjoni tar-riċerka applikata. Tiġbor ir-riżultati tar-riċerka bażika fis-56 istitut tagħha u tipprova tisfruttahom ekonomikament. Jipprovdi lill-ekonomija b'servizz ta' riċerka b'kuntratt. Huwa kiseb fama dinjija grazzi għall-iżvilupp tal-format awdjo MP3. Huwa wieħed mill-akbar applikanti u sidien tal-privattivi tal-Ġermanja. L-Assoċjazzjoni Leibniz hija netwerk ta' istituzzjonijiet ta' riċerka indipendenti li jaħdmu kemm fuq ir-riċerka bażika kif ukoll dik applikata. [[File:Views in the Main Control Room (12052189474).jpg|thumb|Ċentru Ewropew għall-Operazzjonijiet Spazjali (ESOC), kamra tal-kontroll tal-ESA f'Darmstadt. Il-Ġermanja hija l-akbar kontributur għall-programm spazjali Ewropew.]] In-nefqa tal-universitajiet u l-kulleġġi tal-stat fil-Ġermanja (imsejħa wkoll edukazzjoni terzjarja fil-Ġermanja) ammontat għal aktar minn 64 biljun ewro fl-2020 (fl-2005: 30.9 biljun ewro), li hija prinċipalment iffinanzjata minn dħul mit-taxxa mill-gvernijiet federali u tal-istat. Madwar 2.9 miljun student studjaw f'universitajiet u kulleġġi fil-Ġermanja fl-2020. Minnhom, madwar 14% kienu studenti barranin. Istituti mhux universitarji bħas-Soċjetà Fraunhofer, l-Assoċjazzjoni Helmholtz, l-Assoċjazzjoni Leibniz, is-Soċjetà Max Planck u l-Akkademji tax-Xjenzi rċevew 15.6 biljun ewro oħra. L-infiq totali fuq l-edukazzjoni, ir-riċerka u x-xjenza ammontat għal madwar €334 biljun fil-Ġermanja fl-2020. Bosta riċerkaturi mill-oqsma kollha tax-xjenza moderna ġejjin mill-Ġermanja. Aktar minn 100 rebbieħa Nobel huma assoċjati mal-pajjiż. Albert Einstein u Max Planck waqqfu pilastri importanti tal-fiżika teoretika bit-teoriji tagħhom, li Werner Heisenberg u Max Born, pereżempju, setgħu jibnu. Wilhelm Conrad Roentgen, l-ewwel Rebbieħ Nobel fil-Fiżika, skopra u eżamina r-raġġi-X li jġorru ismu u li għad għandhom rwol importanti llum, fost affarijiet oħra, fid-dijanjosi medika u l-ittestjar tal-materjali. Heinrich Hertz kiteb xogħlijiet importanti dwar ir-radjazzjoni elettromanjetika li huma kruċjali għat-teknoloġija tat-telekomunikazzjoni tal-lum. L-iżviluppi ta' Karl von Drais, Nikolaus Otto, Rudolf Diesel, Gottlieb Daimler u Carl Benz irrevoluzzjonaw it-trasport, u l-burners u ż-zeppelins Bunsen msemmijin wara l-inventuri tagħhom huma magħrufa mad-dinja kollha. L-aġenzija spazjali Ġermaniża wettqet xogħol pijunier importanti fil-qasam tal-ivvjaġġar spazjali u r-riċerka spazjali u llum għandha aġenzija spazjali effiċjenti maċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż (DLR). Il-Ġermanja hija wkoll l-Stat Membru li jikkontribwixxi l-aktar lill-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA). Ir-riċerka kimika kienet influwenzata minn, fost oħrajn, Carl Wilhelm Scheele, Otto Hahn u Justus von Liebig. Bl-invenzjonijiet ta' suċċess tagħhom, ismijiet bħal Johannes Gutenberg, Werner von Siemens, Wernher von Braun, Konrad Zuse u Philipp Reis huma parti mill-edukazzjoni teknoloġika ġenerali. Fil-Ġermanja twieldu wkoll ħafna matematiċi importanti, bħal Adam Ries, Friedrich Bessel, Richard Dedekind, Carl Friedrich Gauß, David Hilbert, Emmy Noether, Bernhard Riemann, Karl Weierstrass u Johannes Müller (Regiomontanus). Riċerkaturi u xjenzati Ġermaniżi importanti oħra huma l-astronomu Johannes Kepler, l-arkeologu Heinrich Schliemann, il-bijologu Christiane Nüsslein-Volhard, l-istudjuż Gottfried Wilhelm Leibniz, in-naturalista Alexander von Humboldt, ir-riċerkatur reliġjuż Max Müller, l-istoriku Theodor Mommsen, is-soċjologu Theodor Maxsen. Weber u r-riċerkatur mediku Robert Koch. == L-aktar bliet popolati == <gallery> File:Cityscape Berlin.jpg|Berlin File:Brandenburger Tor 2005 006.JPG|Berlin File:Washingtonplatz.jpg|Berlin File:Schloss Charlottenburg zur blauen Stunde.jpg|Berlin File:Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg|Berlin File:Reichstag, Berlín, Alemania, 2016-04-21, DD 46-48 HDR.jpg|Berlin File:2013-08 View from Rathaus Spandau 03.jpg|Spandau, Berlin File:Staaken1.JPG|Spandau, Berlin File:Zeppelin-Staaken R.VI photo1.jpg|Spandau, Berlin File:Luftbild Falkenhagener See.jpg|Berlin File:Hamburg montage.jpg|Hamburgo File:Munich montage.png|Munich File:Cologne montage.png|Cologne File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|Frankfurt am Main File:FFM-AlteOper-HDR--DINA4.jpg|Frankfurt am Main File:Europäische Zentralbank - European Central Bank (19190136328).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurter Römer.jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt am Main, Römerberg - Marktplatz am Römer (14069915085).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt 2013 - panoramio (4).jpg|Frankfurt am Main File:Düsseldorf Panorama.jpg|Düsseldorf File:D medienhafen.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00667.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00589.jpg|Düsseldorf File:Koenigsallee 2019 -WPWP.jpg|Düsseldorf File:Düsseldorf Benrath - Schlosspark - Statuen 31 ies.jpg|Düsseldorf File:Old city hall of Leipzig (20).jpg|Leipzig File:Leipzig (Rathausturm, Neues Rathaus) 18 ies.jpg|Leipzig File:Völkerschlachtdenkmal blaue Stunde.jpg|Leipzig File:Das Gewandhaus und der Mendebrunnen in Leipzig bei Nacht.jpg|Leipzig File:Altes Rathaus, Nikolaikirche, von Norden Leipzig 20180814 001.jpg|Leipzig File:Leipzig-Hauptbahnhof-overview.jpg|Leipzig File:Dortmund Panorama.jpg|Dortmund File:NRW, Dortmund, Friedensplatz - Altes Stadthaus 04.jpg|Dortmund File:Dortmund Oper Kaufmann.jpg|Dortmund File:Konzerthaus Dortmud Detail.jpg|Dortmund File:Dortmunder U mit Animation.jpg|Dortmund File:Signal iduna park stadium dortmund 2.jpg|Dortmund File:Essen Panorama.jpg|Essen File:Schloss-Borbeck-Komplettansicht-Sonnenuntergang-2012.jpg|Essen File:Essen-Südviertel Luft.jpg|Essen File:Zollverein 8107 2.jpg|Essen File:Villa Hügel, Essen, 20071222.jpg|Essen File:Essen, Saalbau, 2017-04 CN-07.jpg|Essen File:13-04-20-bremen-by-RalfR-026.jpg|Bremen File:00 1389 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:00 1383 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:Schnoor Bremen.jpg|Bremen File:2012-08-08-fotoflug-bremen zweiter flug 0587 (retouched).JPG|Bremen File:Bremer Musikanten.jpg|Bremen File:Dresden Montage (2016).png|Dresde File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:Hannover old townhall Karmarschstrasse Mitte Hannover Germany 01.jpg|Hannover File:Marktkirche St Georgii et Jacobi Mitte Hannover Germany.jpg|Hannover File:Herrenhäuser gärten 2.jpg|Hannover File:Neues Rathaus bei Nacht.jpg|Hannover File:Universität Hannover - Hauptgebäude - B02.jpg|Hannover File:Nürnberg Gostenhof gen Ost.jpg|Nuremberg File:Nürnberger Burg im Herbst 2013.jpg|Nuremberg File:Maxbrücke Nürnberg Nacht.jpg|Nuremberg File:Staatstheater Nürnberg 2006-08-08.jpg|Nuremberg File:Nürnberg-(Frauenkirche)-damir-zg.jpg|Nuremberg File:Nuernberg-Panorama-Burg.jpg|Nuremberg File:Innenhafen Duisburg Blaue Stunde 2014.jpg|Duisburg File:Hafen Duisburg Rhein -Luftbild (51720286199).jpg|Duisburg File:Innenhafen Duisburg Five Boats mit Marina Sonnenuntergang 2014.jpg|Duisburg File:Landesarchiv NRW Duisburg-4395.jpg|Duisburg File:Bochum (DerHexer) 2010-08-12 050.jpg|Bochum File:Wuppertal ansicht.jpg|Wuppertal File:Sparrenburg innovative sights.JPG|Bielefeld File:General view over bonn (cropped).jpg|Bonn File:Muenster Innenstadt.jpg|Münster File:Münster, Historisches Rathaus -- 2014 -- 6855.jpg|Münster File:Der Friedrichsplatz und der Wasserturm.jpg|Mannheim File:Die Jesuitenkirche.jpg|Mannheim File:Luisenpark Mannheim Gondolettas.JPG|Mannheim File:Mannheim wasserspiele.jpg|Mannheim File:MA-Friedrichsplatz-0329.jpg|Mannheim File:Schloss Karlsruhe und Fächerstadt 2.jpg|Karlsruhe File:Calle de Maximilian, Augsburgo, Alemania, 2021-06-04, DD 23-25 HDR.jpg|Augsburg File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:BambergerWiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mönchengladbach münster.jpg|Mönchengladbach File:Gelsenkirchen aug2004 002.jpg|Gelsenkirchen File:KaiserKarlsGymnasium.jpg|Aachen File:20171029 SchlossFassade RL breit DSC00157 PtrQs.jpg|Brunswick File:Braunschweig Alte Waage.jpg|Brunswick File:Happy Rizzi House Mai 2014.jpg|Brunswick File:BraunschweigAltstadtmarkt2022.jpg|Brunswick File:Braunschweig Rathaus Westseite (2012).JPG|Brunswick File:Sankt Michaelis Braunschweig.jpg|Brunswick File:Braunschweig Burg Dankwarderode mit Loewe.JPG|Brunswick File:Schloßkirche am Schloßteich..jpg|Chemnitz File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Blick Marktkirche Halle.jpg|Halle (Sajonia-Anhalt) File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Freiburger Münster - 51732844331.jpg|Freiburg im Breisgau File:Rathaus-krefeld.jpg|Krefeld File:Mainz altstadt.jpg|Maguncia File:Aerial image of Lübeck (view from the southwest).jpg|Lübeck File:Erfurter Dom von Oben 08.jpg|Érfurt File:Oberhausen - Neue Mitte+Gasometer (Aussichtsturm Knappenhalde) 01 ies.jpg|Oberhausen File:Rostock asv2018-05 img42 aerial view.jpg|Rostock File:00 1189 Blick vom Bergpark Wilhelmshöhe, Kassel.jpg|Kassel File:Palacio Wilhelmshöhe, Kassel, Alemania, 2013-10-19, DD 04.JPG|Kassel File:Hagen Rathausplatz.jpg|Hagen File:Sanssouci - Parkanlage -Große Fontäne - Statuen Römischer Götter - Venus - DSC4798.jpg|Potsdam File:2018-08-10 DE Potsdam, Havel, Potsdamer Stadtschloss, Charlottenhof 05609390 (49952695592).jpg|Potsdam File:Alte Rathaus Potsdam November 2013.jpg|Potsdam File:Brandenburg Gate in Potsdam.jpg|Potsdam File:Potsdam Neues Palais 1717.jpg|Potsdam File:Ludwigskirche.jpg|Saarbrücken File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Ludwigshafenmitte ausderluft.jpg|Ludwigshafen am Rhein File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldemburgo File:Panorama Mülheim vom Rathausturm Richtung NW Crop 2014.jpg|Mülheim an der Ruhr File:Osnabrück Süden.JPG|Osnabrück File:Leverkusen-Schloss-Morsbroich Hauptgebäude.jpg|Leverkusen File:Heidelberg corr.jpg|Heidelberg File:Darmstadt Altes Rathaus.jpg|Darmstadt File:Solingen Innenstadt 002.JPG|Solingen File:Regensburg 08 2006 2.jpg|Regensburg File:Herne, Blick auf Europaplatz mit Kreuzkirche.jpg|Herne File:Paderborn Kamp Stadtmodell.jpg|Paderborn File:Dom zu paderborn1.jpg|Paderborn File:Neuss, Rathaus 2008.JPG|Neuss File:St. Sebastianus Kirche Neuss 2.JPG|Neuss File:Ingolstadt Altes Rathaus 2012 02.jpg|Ingolstadt File:Neues Schloss Ingolstadt.JPG|Ingolstadt File:Luftansicht der Offenbacher Innenstadt (5954465588).jpg|Offenbach am Main File:Fuerther Innenstadt Mrz 2020.jpg|Fürth File:Ulm Donauschwabenufer1.jpg|Ulm File:Rathaus HN.JPG|Heilbronn File:Heilbronn Bollwerksturm 20050828.jpg|Heilbronn File:Pforzheim, Germany.jpg|Pforzheim File:Dom R1.jpg|Würzburg File:Wolfsburg Autostadt.jpg|Wolfsburg File:5306 Wolfsburg.JPG|Wolfsburgo File:Goettingen Marktplatz Oct06 Antilived.jpg|Göttingen File:Bottrop - Altmarkt 02 ies.jpg|Bottrop File:Bottrop, die Martinskirche Dm45 IMG 8481 2018-09-01 14.29.jpg|Bottrop File:Reutlingen Tübinger Tor 2012-04.jpg|Reutlingen File:Erlangen 08-2012.jpg|Erlangen File:Havenwelten Überblick Bremerhaven 2013.jpg|Bremerhaven File:2017-02-28 Festung Ehrenbreitstein 07.jpg|Koblenz File:Ausblick Bergisch Gladbach.jpg|Bergisch Gladbach File:Bergisch Gladbach altes Rathaus.jpg|Bergisch Gladbach File:Remscheid rathaus.jpg|Remscheid File:Remscheid, der Bismarckturm Dm161 foto6 2015-04-18 16.48.jpg|Remscheid File:Trier-Blick-vom Weishaus.JPG|Trier File:Recklinghausen, Rathaus -- 2015 -- 7398.jpg|Recklinghausen File:Recklinghausen, schachtbok Zeche Recklinghausen 2 Dm115TKD foto9 2015-07-20 10.12.jpg|Recklinghausen File:Zentrum Jenas im Tal 2008-05-24.JPG|Jena File:Moers schloss 211204.jpg|Moers File:Salzgitter Stahlwerk.jpg|Salzgitter File:Siegen - panoramio (9).jpg|Siegen File:Berliner Platz Guetersloh Proedous.jpg|Gütersloh File:Hildesheim - Blick vom Berghözchen.jpg|Hildesheim File:St Michaels Church Hildesheim.jpg|Hildesheim File:Hanau Bruder Grimm.jpg|Hanau File:Kaiserslautern town big 2.jpg|Kaiserslautern File:Weimar - Blick zu Herderkirche & Stadtschloss.jpg|Weimar File:Stuttgart Downtown Sights Collage.png|Stuttgart File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mainz altstadt.jpg|Mainz File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:2019-06-21 Flatowturm Potsdam (Wikipedianische KulTour) by DCB–023.jpg|Potsdam File:Hamburg montage.jpg|Hamburg File:Schwerin aus dem Flugzeug gesehen .jpg|Schwerin File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Büsingen am Hochrhein.jpg|Büsingen am Hochrhein File:Rgbg-dom und rathaus.jpg|Regensburg File:Regensburg-porta-praetoria 2.jpg|Regensburg File:Donau Regensburg.jpg|Regensburg File:Regensburg cathedral front.jpg|Regensburg File:Regensburg square.jpg|Regensburg File:SchlossThurnundTaxis2010.JPG|Regensburg File:Regensburg Uferpanorama 06 2006.jpg|Regensburg File:Walhalla aussen.jpg|Regensburg File:Augsburg - Markt.jpg|Augschburg/Augsburg File:Maximilianmuseum.jpg|Augschburg/Augsburg File:Gasse in der Fuggerei, Augsburg.JPG|Augschburg/Augsburg File:Der Hohe Dom zu AugsburgDSC 2136.jpg|Augschburg/Augsburg File:Aerial image of Heligoland.jpg|Helgoland/Heligoland File:Helgoland Hummerbuden 21955.JPG|Triq prinċipali ta' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo15.jpg|Lag Anna Laketa ' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo19.jpg|Irdum aħmar karatteristika tal-pajsaġġ ta' Heligoland/Heligoland. File:Bad Oeynhausen6.JPG|Bad Oeynhausen File:Bielefeld City.jpg|Bielefeld File:20140720 122639 Schloss Burgsteinfurt, Steinfurt (DSC04864 crop).jpg|Steinfurt File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldenburg/Oldenburgo File:Leer Rathaus Hafen townhall harbour 2008.jpg|Leer File:Oerlinghausen03.jpg|Oerlinghausen File:Oerlinghausen innovative sights.JPG|Oerlinghausen File:Oerlinghausen Hauptstr01.jpg|Oerlinghausen File:Rathaus Oerlinghausen01.jpg|Oerlinghausen File:Alexanderkirche Oerlinghausen.jpg|Oerlinghausen File:Toenskapelle.jpg|Hünenkapelle, knisja ta' qabel f'Oerlinghausen. File:Detmold Schloss01.jpg|Detmold File:City hall Neumuenster Germany.jpg|Neumünster File:Luftbild Flensburg Schleswig-Holstein Zentrum Stadthafen Foto 2012 Wolfgang Pehlemann Steinberg-Ostsee IMG 6187.jpg|Flensburg/Flensburgo File:13-09-29-Rendsburg-N3S 9754.jpg|Rendsburg File:Schwebefähre Rendsburg NIK 2853.JPG|Rendsburg File:Rothenburg BW 4.JPG|Rothenburg ob der Tauber/ File:Rothenburg02-06-008.jpg|Rothenburg ob der Tauber File:Rothenburg BW 25.JPG|Rothenburg ob der Tauber File:Rotenburg 2007.jpg|Rotenburg an der Fulda/Rotenburg an der Fulda File:Rottenburg - Marktplatz - geograph.org.uk - 7534.jpg|Rottenburg am Neckar/Rotemburgo del Néckar File:Altes Rathaus Bebra.jpg|Bebra File:Hersfeld altstadt tageberg.jpg|Bad Hersfeld File:Stiftsruine hersfeld oben.jpg|Bad Hersfeld File:Catedral de Fulda.jpg|Fulda File:Fulda Panorama.jpg|Fulda File:Rotenburg Rathaus.jpg|Rotenburg an dder Wümme File:Luftbild Oberrotweil.jpg|Vogtsburg im Kaiserstuhl File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Euskirchen_fasadoj_en_Kölner_Straße.JPG|Euskirchen File:Euskirchen alter markt.jpg|Euskirchen File:Nettersheim 02.jpg|Nettersheim File:Kaiserstuhl Vogtsburg.jpg|Immaġini mill-ajru ta' Vogtsburg. </gallery> == Gallerija == <gallery> File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-400,_Berlin,_deutsche_Vereinigung,_vor_dem_Reichstag.jpg|Il-bandiera tal-għaqda f'nofsillejl tat-3 ta' Ottubru 1990 quddiem ir-Reichstag File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-417,_Berlin,_Flaggen_vor_dem_Reichstag.jpg|1990 Jum l-Għaqda Ġermaniża, bil-bnadar tal-istati Ġermaniżi kollha fuq il-bini tar-Reichstag f'Berlin, Ġermanja File:Berliner_Mauer,_ostdeutscher_Grenzer_beobachtet_Räumung_des_Kubat-Dreieck.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] (1961-1989) File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-0922-002,_Leipzig,_Montagsdemonstration.jpg|Dimostrazzjoni tat-Tnejn tal-Ġermanja tal-Lvant kontra l-gvern f'Leipzig, 16 ta' Ottubru, 1989. File:Flag_of_East_Germany_with_cut_out_emblem.svg|Bandiera GDR/DDR b'emblema maqtugħa, viżibbli ħafna waqt protesti kontra r-reġim komunista File:BerlinWall-BrandenburgGate.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] fil-Bieb ta' Brandenburg fl-10 ta' Novembru, 1989 li juri l-graffiti Wie denn (“Kif Issa”) fuq it-tabella li twissi lill-pubbliku biex jitlaq minn Berlin tal-Punent. File:Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg|Uffiċjali tal-pulizija mill-Volkspolizei tal-Ġermanja tal-Lvant jistennew il-ftuħ uffiċjali tal-Bieb ta' Brandenburg tal-Ħajt ta' [[Berlin]] fit-22 ta' Diċembru, 1989. File:RIAN_archive_428452_Germany_becomes_one_country.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]], Ottubru 1990, qal "Grazzi, [[Mikhail Gorbachev|Gorbi]]!" File:EinigungsvertragBRD-DDR.JPG|Iż-żewġ kopji oriġinali tat-Trattat ta' Unifikazzjoni ġew iffirmati fil-31 ta' Awwissu 1990. Il-Ministru tal-Intern tal-Ġermanja tal-Punent Wolfgang Schäuble iffirma għall-FRG u s-Segretarju tal-Istat tal-Ġermanja tal-Lvant Günther Krause għall-GDR. File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008,_Berlin,_Brandenburger_Tor,_Vereinigungsfeier,_Feuerwerk.jpg|Logħob tan-nar fil-Bieb ta' Brandenburg wara r-riunifikazzjoni File:18-09-29-Görlitz-RalfR-DJI_0418.jpg|Fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja tul ix-Xmara Neisse tal-punent bejn Zgorzelec tal-Polonja u Görlitz, belt tal-Ġermanja li kienet tappartjeni għall-eks provinċja tas-Silesja t'Isfel. File:Landmark Traffic (26992261693).jpg|Traffiku jaqsam il-Bieb ta' Brandenburg fl-2016 File:DBP_249_Eingliederung_Saarland_10_Pf_1957.jpg|Bolla tad-Deutsche Bundespost (1957) għall-inkorporazzjoni politika tas-Saarland fir-Repubblika Federali tal-Ġermanja fl-1 ta' Jannar 1957 bl-istemma tal-stat il-ġdida tas-Saarland File:Inter-German Locator.svg|Il-Ġermanja tal-Punent u l-Ġermanja tal-Lvant (1957–1990) File:Bundesarchiv_Bild_175-14676,_Leipzig,_Reichsgericht,_russischer_Panzer.jpg|Tank IS-2 [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]] f'[[Leipzig]] waqt ir-rewwixta tal-Ġermanja tal-Lvant tal-1953 fis-17 ta' Ġunju File:Germans-airlift-1948.jpg|Imblokk ta' [[Berlin]] (1948-1949) File:Bundesarchiv_Bild_183-H26569,_Frankfurt-Main,_Frankfurter_Konferenz.jpg|Il-Prim Ministri u s-Sindki tal-Ġermanja tal-Punent irċevew il-Frankfurt Papers mill-okkupanti Brittaniċi, Amerikani u Franċiżi, li kien fihom rakkomandazzjonijiet għat-twaqqif tal-istat il-ġdid u ffurmaw il-bażi ta' ħidma għal-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; 1 ta' Lulju, 1948 File:Deutschland_Besatzungszonen_8_Jun_1947_-_22_Apr_1949.svg|Mappa fuq il-Ġermanja li turi l-erba' żoni ta' okkupazzjoni Alleati (de facto li ma jinkludux is-Saarland) fil-Ġermanja (1947-1949) </gallery> <gallery> File:Atlas_Van_der_Hagen-KW1049B10_047-S._IMPERIUM_ROMANO-GERMANICUM_oder_DEUTSCHLAND_MIT_SEINEN_ANGRÄNTZENDEN_KÖNIGREICHEN_UND_PROVINCIEN_Neulich_entworffen_und_theils_gezeichnet_durch_IULIUM_REICHELT_Chur_Pfaltz.jpg|Din il-mappa tal-Imperu Ġermaniż kienet iddisinjata minn Julius Reichelt (1637-1717). Reichelt kien professur tal-matematika fl-Università ta' Strasburgu. Matul is-seklu 18 dehru ħafna derivazzjonijiet. Din ir-riproduzzjoni ġiet ippubblikata minn Nicolaes Visscher II (1649-1702). File:Moritzbastei Leipzig 1785.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-1785 File:Leipzig_-_Universitätsstraße_-_Moritzbastei_05_ies.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-2015 File:Neue_Propsteikirche_St._Trinitatis_Leipzig.jpg|Il-Propsteikirche St. Trinitatis (Ġermaniż, knisja retturjali tat-Trinità Qaddisa) f'Leipzig, Sassonja, il-Ġermanja, hija knisja Kattolika fiċ-ċentru tal-belt mibnija fl-2015. </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Ġermanja| ]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1990]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] kcrvhg1ktl3um5aiqpv9kkza1iamggp 317357 317356 2024-11-15T02:48:29Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 317357 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Federali tal-Ġermanja |isem_nattiv = ''Bundesrepublik Deutschland'' |isem_komuni = Ġermanja |stampa_bandiera = Flag of Germany.svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Germany.svg |stampa_mappa = EU-Germany.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ġermanja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ġermanja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ġermanja |mottu_nazzjonali = "Einigkeit und Recht und Freiheit"<br /><small>Unità u Ġustizzja u Libertà</small> |innu_nazzjonali = <center>It-tielet stanza ta'</center>''[[Deutschlandlied|Lied der Deutschen]]'' <small>(''Kanzunetta tal-Ġermaniżi'')</small><br /><center>[[Stampa:National anthem of Germany - U.S. Army 1st Armored Division Band.ogg]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Berlin]] |latd=52 |latm=31 |latNS=N |lonġd=13 |lonġm=23 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Berlin]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|Federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] |titlu_kap1 = [[President tal-Ġermanja|President]] |titlu_kap2 = [[Kanċillier tal-Ġermanja (Repubblika Federali tal-Ġermanja)|Kanċillier]] |titlu_kap3 = [[President tal-Bundestag]] |titlu_kap4 = [[President tal-Bundesrat]] |isem_kap1 = [[Frank-Walter Steinmeier]] |isem_kap2 = [[Olaf Scholz]] |isem_kap3 = [[Wolfgang Schäuble]] |isem_kap4 = [[Michael Müller]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu 1957 |żona_kklassifika = 63 |poż_erja = 63 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 357,021 |erja_mi_kw = 137,847 |perċentwal_ilma = 2.416 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 80,219,695<ref>[https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressekonferenzen/2013/Zensus2011/bevoelkerung_zensus2011.pdf?__blob=publicationFile ''Zensus 2011: Bevölkerung am 9. Mai 2011'']. Miġjuba fl-1 ta' Ġunju 2013.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 16 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 80,399,30 |densità_popolazzjoni_km2 = 225 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 583 |poż_densità_popolazzjoni = 58 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $3.197 triljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=59&pr.y=9&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=134&s=NGDP_R%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Germany |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01}}</ref> |poż_PGD_PSX = 5 |PGD_PSX_per_capita = $39,028<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 17 |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Renju tal-Ġermanja|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Imperu Ruman Imqaddes]] |data_stabbilit1 = 2 ta' Frar 962 |avveniment_stabbilit2 = [[Unifikazzjoni tal-Ġermanja|Unifikazzjoni]] |data_stabbilit2 = 18 ta' Jannar 1871 |avveniment_stabbilit3 = [[Storja tal-Ġermanja|Repubblika Federali]] |data_stabbilit3 = 23 ta' Mejju 1949 |avveniment_stabbilit4 = [[Riunifikazzjoni tal-Ġermanja|Riunifikazzjoni]] |data_stabbilit4 = 3 ta' Ottubru 1990 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]]) |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.de]] |kodiċi_telefoniku = +49 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $3.401 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = 4 |PGD_nominali_per_capita = $41,513<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 22 |nota1 = }} [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-Ġebla tal-Fir tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija.Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Istat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] [[File:Frankfurt Am Main-Gallileo von Nordosten-20120115.jpg|thumb|Il-bini Gallileo fi Frankfurt]] [[File:Bahnhof_Berlin_Zoo_City_West.jpg|thumb|Berlin Zoologischer Garten Station (Stazzjon taż-Żoo ta' Berlin)]] [[File:Hotel de Rome, Berlin (1X7A5173).jpg|thumb|Hotel de Rome, Berlin]] [[File:Brandenburger Tor abends.jpg|thumb|Bieb ta' Brandenburg f'Berlin, simbolu nazzjonali tal-Ġermanja tal-lum u r-riunifikazzjoni tagħha fl-1990]] [[File:BrandenburgerTorDezember1989.jpg|thumb|Folol fil-Bieb ta' Brandenburg fl-1 ta' Diċembru, 1989. Id-daħla għan-naħa tal-punent kienet għadha ma miftuħa.]] [[File:Town hall of Alsfeld (2).jpg|thumb|Il-muniċipju ta' Alsfeld fil-Ġermanja bħala eżempju ta' sala tal-belt b'nofs injam mit-tranżizzjoni mill-Gotiku għar-Rinaxximent]] Il-'''Ġermanja''' ({{awdjo|En-uk-Germany.ogg|ˈdʒɜrməni}}; [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Deutschland''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Federali tal-Ġermanja''' ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Bundesrepublik Deutschland''),<ref>{{ċita ktieb|editur=Dudenverlag|titlu=Duden, Aussprachewörterbuch|edizzjoni=6|sena=1995|lingwa=Ġermaniż|paġni=271, 53f}} ISBN 978-3-411-20916-3</ref> [[repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|federali]] fl-[[Ewropa tal-Punent|Ewropa tal-punent]]-[[Ewropa Ċentrali|ċentrali]]. Il-pajjiż jikkonsisti f'[[Stati tal-Ġermanja|16-il stat]], u l-belt kapitali u l-akbar belt hija [[Berlin]] (3,821,881 abitant). Il-Ġermanja tkopri erja ta' 357,021 kilometru kwadru (137,847 mi kw) u għandha klima moderata staġjonali ħafna. Bi 80.3&nbsp;miljun abitant, hija l-istat membru l-aktar popolat fl-[[Unjoni Ewropea]]. Il-Ġermanja hija l-qawwa kbira fl-ekonomika u l-politika tal-kontinent Ewropew u mexxej storiku f'ħafna oqsma teoretiċi u tekniċi. Il-pajjiż imiss ma' [[Franza]], l-[[Żvizzera]] u l-[[Awstrija]] fin-nofsinhar; il-[[Belġju]], l-[[Pajjiżi l-Baxxi]] u l-[[Lussemburgu]] lejn il-punent; Id-[[Danimarka]] fit-tramuntana u l-[[Polonja]] u r-[[Repubblika Ċeka]] fil-lvant. Total tal-fruntieri tal-Ġermanja: 3,694 km, pajjiżi tal-fruntiera (9): Awstrija 801 km; Belġju 133 km; Ċekja 704 km; Id-Danimarka 140 km; Franza 418 km; Lussemburgu 128 km; Pajjiżi l-Baxxi 575 km; Polonja 447 km; Żvizzera 348 km. Il-Ġermanja hija magħmula minn 16-il stat federali u hija strutturata bħala stat kostituzzjonali liberali, demokratiku u soċjali. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja, imwaqqfa fl-1949, tirrappreżenta l-aħħar forma tal-istat nazzjonali Ġermaniż, l-ewwel imwaqqfa fl-1871. Bħala parti mir-riunifikazzjoni tal-Ġermanja, Berlin saret il-kapital federali fl-1990 u saret is-sede tal-parlament u l-gvern. fl-1991. Il-pajjiż imiss ma' disa' stati ġirien u jinsab fiż-żona tal-klima moderata bejn l-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku fit-tramuntana u l-Lag ta' Constance u l-Alpi fin-Nofsinhar. Il-Ġermanja għandha madwar 84.7 miljun abitant (mill-31 ta' Diċembru, 2023) u, b'erja ta' 357,588 kilometru kwadru, hija waħda mill-aktar pajjiżi b’popolazzjoni densa b'medja ta' 236 abitant għal kull kilometru kwadru. Ir-rata tat-twelid hija ta’ 1.46 tifel għal kull mara (2022). L-aktar belt Ġermaniża popolata hija Berlin; Metropoli oħra b'aktar minn miljun abitant huma Hamburg, Munich u Cologne; l-akbar żona metropolitana hija ż-żona tar-Ruhr. Hemm erba' bliet Ġermaniżi oħra b'aktar minn 600,000 abitant (2022): Frankfurt am Main huwa ċentru finanzjarju Ewropew ta’ importanza globali, Stuttgart hija waħda mill-aktar ċentri importanti tal-industrija tal-karozzi fid-dinja, Düsseldorf hija magħrufa għall-arti u l-kummerċ tagħha ta' moda u bħala "desk tar-reġjun tar-Ruhr" u Leipzig hija magħrufa għall-fiera tagħha u l-ajruport tal-merkanzija tagħha. Barra minn hekk, il-pajjiż għandu seba' bliet oħra b’aktar minn 500,000 abitant (2022): Dortmund, Essen, Bremen, Dresden, Hannover, Nuremberg u Duisburg. Kważi 15-il miljun ruħ jgħixu fil-15-il belt Ġermaniża b'aktar minn nofs miljun abitant, li jikkorrispondi għal madwar 18% tal-abitanti kollha. Is-sejbiet ta' Homo heidelbergensis u bosta xogħlijiet tal-arti preistoriċi mill-Paleolitiku Aktar tard juru li n-nies għexu fil-Ġermanja tal-lum għal 600,000 sena u li xi għodod tal-ġebel saħansitra jmorru lura għal aktar minn 1.3 miljun sena. Matul in-Neolitiku, madwar 5600 QK. L-ewwel bdiewa emigraw mil-Lvant Nofsani fl-1 seklu QK. Fi żminijiet il-qedem, ir-Rumani sejħu liż-żoni tas-settlement tat-tribujiet Ġermaniċi Germania magna. Bis-saħħa tal-konkwisti ta' Karlu Manju, madwar is-sena 800 ħafna mill-Ġermanja ta' żmienna kienet magħquda f'territorju wieħed għall-ewwel darba. Bħala riżultat tat-taqsimiet tal-Imperu Frankonjan taħt in-neputijiet ta' Karlu, fis-seklu 9 tfaċċa l-Imperu Franki tal-Lvant, li kien magħruf ukoll bħala Regnum Teutonicum mis-seklu 10 ‘il quddiem u li minnu ħareġ l-Imperu Ruman Qaddis, li kien jeżisti sal-1806, ħarġu. Din ġiet sostitwita mill-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1815, li kienet magħmula minn stati sovrani konnessi b'mod laxk. Wara r-Rivoluzzjoni falluta ta' Marzu tal-1848, kien biss fl-1871 li twaqqaf stat nazzjonali Ġermaniż, l-Imperu Ġermaniż. L-iżvilupp mgħaġġel minn stat agrikolu għal wieħed industrijali seħħ matul l-era Wilhelmine fit-tieni nofs tas-seklu 19. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-monarkija ġiet abolita fl-1918 u ġiet stabbilita r-Repubblika demokratika ta' Weimar. Mill-1933, id-dittatorjat Nazzjonali Soċjalista kkawża persekuzzjoni politika u razzjali li laħqet il-qofol tagħha fil-qtil ta' sitt miljun Lhudi u membri ta' minoranzi oħra bħas-Sinti u r-Roma. It-Tieni Gwerra Dinjija, mibdija mill-Istat Nazista fl-1939, spiċċat fl-1945 bit-telfa tal-poteri tal-Assi. Il-pajjiż okkupat mill-poteri rebbieħa kien maqsum fl-1949, wara li ż-żoni tal-Lvant tiegħu kienu diġà tqiegħdu parzjalment taħt is-sovranità amministrattiva Pollakka u parzjalment Sovjetika fl-1945. Sat-twaqqif tar-Repubblika Federali bħala stat demokratiku tal-Ġermanja tal-Punent b'rabtiet mal-Punent fuq It-23 ta' Mejju, 1949 kien segwit mit-twaqqif tal-GDR soċjalista fis-7 ta' Ottubru, 1949 bħala stat tal-Ġermanja tal-Lvant taħt l-eġemonija Sovjetika. Il-fruntiera interna Ġermaniża ġiet issiġillata wara l-kostruzzjoni tal-Ħajt ta' Berlin (mit-13 ta' Awwissu, 1961). Wara r-rivoluzzjoni paċifika fil-GDR fl-1989, il-kwistjoni Ġermaniża ġiet solvuta bir-riunifikazzjoni taż-żewġ partijiet tal-pajjiż fit-3 ta 'Ottubru 1990, li magħha l-fruntieri esterni tal-Ġermanja ġew rikonoxxuti wkoll bħala finali. Minħabba l-adeżjoni tal-ħames stati tal-Ġermanja tal-Lvant u r-riunifikazzjoni ta' Berlin tal-Lvant u tal-Punent biex jiffurmaw il-kapital federali attwali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha sittax-il stat federali mill-1990. Sa mir-riunifikazzjoni fl-1990, il-Ġermanja saret waħda mill-pajjiżi ekonomiċi ewlenin fid-dinja. L-integrazzjoni tal-GDR inizjalment ħolqot sfida kbira, iżda l-ekonomija ġiet stabbilizzata permezz ta' investimenti u riformi sinifikanti. B'mod partikolari, ir-riformi tas-suq tax-xogħol tal-Aġenda 2010 wasslu għal tnaqqis sinifikanti fil-qgħad u żiedu l-kompetittività tal-pajjiż. Illum il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-UE u waħda mill-aktar nazzjonijiet esportaturi importanti fid-dinja. Il-pajjiż għandu infrastruttura żviluppata tajjeb, sistema edukattiva b'saħħitha u forza tax-xogħol b'ħiliet kbar, li jagħmilha post attraenti għan-negozju u l-investiment. Illum, il-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar nazzjonijiet stabbli u sinjuri fid-dinja. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija membru fundatur tal-Unjoni Ewropea u l-predeċessuri tagħha (Trattat ta' Ruma 1957), kif ukoll il-pajjiż l-aktar popolat tagħha. Ma’ 19-il stat membru ieħor tal-UE tifforma unjoni monetarja, iż-żona ewro. Il-Ġermanja hija membru tan-NU, l-OECD, l-OSKE, in-NATO, il-G7, il-G20 u l-Kunsill tal-Ewropa. Diġà fl-1951, il-Kummissarju Għoli għar-Refuġjati (UNHCR) fetaħ uffiċċju ta' kollegament fil-kapitali federali ta' dak iż-żmien, Bonn, u mill-1991 in-Nazzjonijiet Uniti kellha l-kwartieri ġenerali Ġermaniżi tagħha hemmhekk (“il-Belt tan-Nazzjonijiet Uniti”). Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar stati politikament influwenti fl-Ewropa u hija pajjiż sieħeb imfittex ħafna madwar id-dinja. F'termini ta' prodott gross domestiku, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Il-Ġermanja kienet it-tielet l-akbar nazzjon li jesporta u li jimporta fl-2023. Huma jiffurmaw soċjetà tal-informazzjoni u l-għarfien li l-iżvilupp tagħha huwa kkaratterizzat minn awtomazzjoni, diġitalizzazzjoni u teknoloġiji li jfixklu. It-titjib tas-sistema edukattiva Ġermaniża u l-iżvilupp sostenibbli tal-pajjiż huma kkunsidrati bħala kompiti ċentrali tal-politika ta' lokalizzazzjoni. Skont l-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem, il-Ġermanja hija waħda mill-aktar pajjiżi żviluppati. Il-lingwa materna tal-maġġoranza tal-popolazzjoni hija l-Ġermaniż. Hemm ukoll lingwi reġjonali u minoritarji u kemm Ġermaniżi kif ukoll immigranti b'lingwi indiġeni oħra, li l-aktar importanti minnhom huma Tork, Ukrajn u Russu. L-aktar lingwa barranija mitkellma hija l-Ingliż, li huwa suġġett tal-iskola fl-istati federali kollha. Il-kultura Ġermaniża hija diversa u, minbarra bosta tradizzjonijiet, istituzzjonijiet u avvenimenti, hija rreġistrata u onorata, pereżempju fid-deżinjazzjoni tal-Ġermanja bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, f'monumenti kulturali u bħala wirt kulturali intanġibbli. == Denominazzjoni == [[File:Sachsenspiegel.jpg|thumb|Il-manuskritt ta' Berlin tas-Sachsenspiegel tal-1369 jgħid (bil-Ġermaniż Nofsani Baxx): “Iewelk düdesch lant hevet sinen palenzgreven” (“kull pajjiż Ġermaniż għandu l-kont palatin tiegħu”).]] l-prekursuri etimoloġiċi tal-aġġettiv Ġermaniku, bħall-Ġermaniku *þeudisk jew il-Ġermaniż Għoli Qadim thiutisk, oriġinarjament kienu jfissru "li jappartjenu għall-poplu" u jirreferu għal djaletti tal-kontinwu tad-djalett Kontinentali-Ġermaniku tal-Punent. It-terminu Ġermanja ilu jintuża mis-seklu 15, iżda huwa attestat f'dokumenti individwali saħansitra qabel; fit-traduzzjoni ta' Frankfurt tal-Bull tad-Deheb (c. 1365) tissejjaħ Dutschelant. Qabel dan, huma assenjati biss kombinazzjonijiet ta' kliem tal-pajjiż tal-attribut Ġermaniż, pereżempju fil-forma singular indefinit "pajjiż Ġermaniż" jew fil-forma plural definita "il-pajjiżi Ġermaniżi", iżda mhux fil-forma singular definita "il-pajjiż Ġermaniż" . Dawn kienu pajjiżi bi klassi dominanti li jirreferu għat-talba politika għall-poter tal-Frankonja (tal-Lvant), li bdiet fis-seklu 10, l-Imperu Ruman Qaddis (962-1806). It-terminu kien użat prinċipalment għal strutturi (pre-)statali fiż-żona ddominata mill-Ġermaniż jew li titkellem bil-Ġermaniż li għaddew minn bidliet kbar matul is-sekli. L-Imperu Ruman Qaddis, oriġinarjament imsejjaħ sempliċement "Imperu" (Imperu Latin), irċieva diversi żidiet għal ismu: "Qaddis" minn nofs is-seklu 12, "Ruman" minn nofs is-seklu 13, u mill-aħħar tas-seklu 12. "Nazzjon Ġermaniż" tas-seklu 15 (Imperu Ruman Qaddis tan-Nazzjon Ġermaniż). Kien biss fis-seklu 16 meta t-terminu “Teutschland” beda jintuża biex jindika l-artijiet Ġermaniżi li qabel kienu jissejħu. Dalwaqt ġiet stabbilita ekwazzjoni bejn Reich u l-Ġermanja fil-letteratura kontemporanja, li eventwalment intużaw b'mod sinonimu (eż. mill-avukat Halle Johann Peter von Ludewig fl-1735). Il-kuxjenza li l-patrija m'għandhiex tkun l-Istat territorjali rispettiv, iżda l-Ġermanja kollha kemm hi, ma bdietx tinfirex sal-Gwerer Napoleoniċi. Friedrich Schiller qabel kien għamel distinzjoni stretta bejn Ġermanja spiritwali u politika: “Il-Ġermanja, imma fejn tinsab? Ma nafx kif insib il-pajjiż. Fejn jibda t-tagħlim, jispiċċa l-politiku.” – Friedrich Schiller: Xenien, fi: “Almanak tal-Muża għas-Sena 1797” Huwa kien ukoll xettiku dwar il-possibbiltà ta' nazzjon unifikat: “Intom il-Ġermaniżi tamaw għalxejn li jsiru nazzjon. Teduka lilek innifsek, jekk tista', biex issir nies aktar ħielsa.” – Friedrich Schiller, ibid. Il-kobor Ġermaniż, it-titlu ta’ poeżija mhux mitmuma mill-1801, dehret biss fl-ispiritwali. Sa tard fl-1813, Achim von Arnim tkellem dwar il-Ġermanja bħala “kelma ideali vojta” li magħha kkuntrasta “kollox mill-isbaħ dwar popli Ġermaniżi individwali” (plural). Il-fehim politiku tal-isem Ġermanja inizjalment ġie biss minn grupp żgħir ta' intellettwali u politiċi bħal Ernst Moritz Arndt, Friedrich Ludwig Jahn, Johann Gottlieb Fichte jew Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein, iżda diġà kellu effett ta' mobilizzazzjoni importanti matul il- gwerer tal-ħelsien. L-Imperu Awstrijak u r-Renju tal-Prussja issa rreferew ukoll b'mod pożittiv għall-Ġermanja: fl-1809, fil-bidu tal-Gwerra tal-Ħames Koalizzjoni, l-Arċiduka Karlu tal-Awstrija-Teschen għamel appell lin-nazzjon Ġermaniż, li fih stqarr: " " Il-kawża tagħna hija l-kawża tal-Ġermanja.” Ir-Re Frederick William III tal-Prussja. ħabbret fil-Proklama ta' Kalisch tad-19 ta' Marzu, 1813 “ir-ritorn tal-libertà u l-indipendenza lill-prinċpijiet u lill-popli tal-Ġermanja.” Din il-Ġermanja kienet definita bħala r-reġjun li jitkellem bil-Ġermaniż (Arndt: Des Deutschen Vaterland, 1813; bl-istess mod fl-1841 f'The Song of the Germans ta' Hoffmann von Fallersleben). Ma kienx għadu mifhum bħala imperu, imma bħala nazzjon; Fl-għexieren ta' snin ta' wara, il-moviment nazzjonali Ġermaniż għamel kampanja biex jgħaqqad it-territorji Ġermaniżi kollha fi stat nazzjonali wieħed. Inizjalment, dan falla; Fil-Kungress ta' Vjenna tal-1814/1815, l-istati territorjali ġew restawrati u magħquda f'konfederazzjoni ta' stati, il-Konfederazzjoni Ġermaniża. Dan kien magħruf ukoll bħala l-Ġermanja, iżda kien jinkludi xi territorji li fil-biċċa l-kbira tagħhom ma jitkellmux bil-Ġermaniż, bħall-Boemja u l-Moravja, filwaqt li reġjuni oħra li prinċipalment jitkellmu bil-Ġermaniż, bħall-Prussja tal-Lvant, ma kinux inklużi. Madankollu, il-moviment nazzjonali inizjalment baqa 'proġett ta' elite. Sar effettiv biss fuq skala kbira matul il-kriżi tar-Rhine fl-1840. Minn meta twaqqaf l-imperu fl-1871, bdiet bidla fit-tifsira, mill-Ġermanja bħala nazzjon kulturali għal isem ta’ stat, ġeografikament ristrett għaż-żona attwali: L-Imperu Awstrijak ma sarx parti mill-Imperu Ġermaniż fl-1871. Ir-residenti tal-Awstrija li jitkellmu bil-Ġermaniż komplew iqisu lilhom infushom Ġermaniżi. Meta l-istat multietniku waqa' fi tmiem l-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Awstrijaċi Ġermaniżi riedu jissieħbu fl-Imperu Ġermaniż. Madankollu, dan kien ipprojbit mit-Trattat ta' Saint-Germain. B’hekk bdew jiżviluppaw identitajiet nazzjonali differenti. It-termini Ġermaniż u Ġermanja saru dejjem aktar identifikati biss mal-Imperu Ġermaniż. Dan il-proċess kien inizjalment interrott meta l-Awstrija ġiet annessa mar-Reich Ġermaniż fl-1938 taħt il-gvern Nazzjonali Soċjalista. Id-distanza mis-Nazzjonaliżmu wara t-Tieni Gwerra Dinjija wassal għal tbiegħed mill-kunċett tal-Ġermanja fl-Awstrija u l-konsolidazzjoni tal-identità nazzjonali tal-Awstrijaċi stess. Fil-qafas tar-riorganizzazzjoni politika tal-istat eżistenti kollu kemm hu, il-Kunsill Parlamentari tal-Ġermanja tal-Punent irrifjuta l-kontinwazzjoni tal-isem tal-istat German Reich minħabba l-"aċċent aggressiv" tiegħu u uża l-Ġermanja bħala isem tal-istat għall-ewwel darba. fir-“Repubblika Federali tal-Ġermanja” li dak iż-żmien kienet kostitwita. Fid-deliberazzjonijiet, Theodor Heuss qal fl-1948: "Bil-kelma Ġermanja nagħtu kollox ċertu pathos. ta' natura sentimentali u mhux politika ta' poter Ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża (GDR) ma użatx." Il-Ġermanja f'isem l-istat, iżda bħala sinonimu għall-GDR fl-Artikolu 1 tal-Kostituzzjoni tal-1949. Sussegwentement, il-GDR kważi esklussivament użat l-attribut jew is-suffiss Ġermaniż ". il-GDR" biex jinnomina stati sovrani. Bl-unifikazzjoni Ġermaniża fl-1990, il-Ġermanja setgħet issir il-forma qasira uffiċjali tal-isem tal-stat. == Ġeografija == [[File:Germany in Europe (relief).svg|thumb|Post tal-Ġermanja fl-[[Ewropa]]]] [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:Steilküste bei Ahrenshoop.jpg|thumb|Il-kosta tal-Baħar Baltiku qrib Ahrenshoop (il-grigal)]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-franka tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija. Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Stat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] Il-Ġermanja tikkonsisti fi tliet reġjuni fiżjografiċi ewlenin: pjanura tal-pjanura fit-tramuntana, Ġermanja Nofsani li hija żona ta 'plateaus fiċ-ċentru u reġjun muntanjuż fin-nofsinhar. L-artijiet baxxi, li jiffurmaw il-Pjanura tat-Tramuntana tal-Ġermanja, għandhom eżenzjoni varjata li tinkludi diversi widien tax-xmajjar u żona kbira miksija bix-xagħri. L-iktar punt baxx huwa l-kosta. It-tarf tal-Lvant tal-pjanura għandha ħamrija rikka ħafna għall-agrikoltura. Ir-reġjun tal-plateaux ċentrali, li l-limiti approssimattivi tagħhom huma bejn il-belt ta 'Hanover fit-tramuntana u x-Xmara Main fin-nofsinhar, ikopri territorju magħmul minn muntanji ġentili, widien tax-xmajjar, xmajjar u baċiri definiti sew. Il-firxiet tal-muntanji jinkludu l-firxiet tal-muntanji Eifel u Hunsrück fil-punent, il-muntanji Taunus u Spessart fiċ-ċentru, u l-firxa Fichtelgebirge. Fiċ-ċentru hemm żewġ żoni muntanjużi msejħa "foresti": Thuringian Forest u Franconian Forest. Fit-tarf tat-tramuntana tar-reġjun rolling ta' Thuringia jinsab ir-reġjun muntanjuż ta' Harz. Ħafna mil-Lbiċ tal-Ġermanja hija okkupata minn żewġ eminenti tal-Muntanji Jura u foresta kbira, il-Foresti Is-Sewda, li hija massif muntanjuż antik. Fit-tarf tan-nofsinhar hemm l-Alpi tal-Bavarja, bl-ogħla quċċata tal-Ġermanja, iż-Zugspitze (2,962 m). Reġjun: Ewropa Ċentrali; Żona: 357,023 km²: 348,672 km² (art), 8,350 km² (ilma) Kosta 2389; L-aktar punt baxx: (Neuendorf bei Wilster) -3.54 m; L-ogħla punt: 2963 m (Zugspitze); Fruntieri territorjali Internazzjonali: 3,621 km: Awstrija 784 km, Belġju: 167 km, Repubblika Ċeka: 646 km, Danimarka: 68 km, Franza: 451 km, Lussemburgu: 138 km, Pajjiżi l-Baxxi: 577 km, Polonja: 456 km, Żvizzera: 334 km. === Ġeografija fiżika === Ir-reġjuni naturali ewlenin jinfirxu mit-tramuntana għan-nofsinhar: l-artijiet baxxi tat-Tramuntana tal-Ġermanja, il-meded tal-muntanji baxxi u l-għoljiet tal-Alpi mal-Alpi. === Ġeoloġija === [[File:Geomap Germany.png|thumb|Ġeoloġija tal-wiċċ tal-Ġermanja]] Ġeoloġikament, il-Ġermanja tappartjeni għall-Ewropa tal-Punent, jiġifieri, għal dik il-parti tal-kontinent li kienet inkorporata biss gradwalment fil-Precambrian konsolidat "Ur-Europe" (l-Ewropa tal-Lvant inkluża ħafna mill-Iskandinavja, cf. Baltica) matul il-kors tas-seklu. XIX. Hija saret Fanerozoic permezz ta 'ħabtiet kontinent-kontinent (formazzjonijiet muntanjużi). Il-provinċji tal-qoxra korrispondenti (provinċji tal-kantina) huma klassikament u sempliċiment imsejħa (tal-Lvant) Avalonia (cf. Oroġenja Caledonian) u Armorica (cf. Oroġenija Variscan). L-iżgħar provinċja tal-qoxra hija l-oroġenu Alpini-Karpazji (cf. Formazzjoni tal-muntanji Alpini), li fiha l-Ġermanja taqsam biss il-ponta tan-nofsinhar tal-Bavarja u li, b'differenza miż-żewġ provinċji tettoniċi l-oħra, tirrappreżenta oroġenu attiv. Il-ġeoloġija attwali tal-wiċċ tal-Ġermanja, jiġifieri, il-mudell ta 'kumplessi ta' blat ta 'etajiet differenti u strutturi differenti, kif spiss rappreżentati fuq mapep ġeoloġiċi, qamet bejn 30 u 20 miljun sena ilu fiċ-Ċenozojku iżgħar u ġiet iffurmata b'mod sinifikanti minn żewġ avvenimenti: il-Formazzjoni tal-Muntanji Alpidiċi u l-Età tas-Silġ Kwaternarja. L-Età tas-Silġ Kwaternarja sawret il-ġeoloġija tal-wiċċ komparattivament monotona tat-Tramuntana tal-Ġermanja u l-għoljiet ta 'l-Alpi bid-depożiti tal-moraine tagħhom u fenomeni oħra li jakkumpanjaw glaciazzjonijiet fuq skala kbira (cf. serje glaċjali). Il-ġeoloġija tal-wiċċ taċ-ċentru u l-biċċa l-kbira tan-Nofsinhar tal-Ġermanja hija r-riżultat ta 'lift u subsidenza tettonika sinifikanti, li tmur lura għall-effetti fuq distanza twila tal-oroġenja Alpina. Hawnhekk xi kumplessi tal-kantina mitwija Variscan tal-qedem (l-aktar Paleozoic) (lavanja u muntanji kristallini) ġew imtellgħin minn taħt il-wiċċ u esposti fuq żoni kbar (inklużi l-muntanji tal-lavanja Rhenish, Harz, Erzgebirge), u parti mill-qoxra tad-Dinja naqset . u spazji ta' sedimentazzjoni li fihom rekords ta' sekwenzi sedimentarji Cenozoic ftit jew wisq ħoxnin ġew iffurmati (Upper Rhine Graben, Lower Rhine Graben, Hessian Depression, Molasse Basin). Il-plateaux jokkupaw pożizzjoni tettonika intermedja bis-sekwenzi tal-istrat Mesozoic mhux mitwija tagħhom, iddominati mit-Triassiku u l-Jurassiku (Thuringian Basin, reġjun tal-istrat tan-Nofsinhar tal-Ġermanja). === Meded tal-muntanji === [[File:Zugspitze Westansicht.JPG|thumb|F'2,962 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, Zugspitze tal-Bavarja hija l-ogħla punt fil-Ġermanja.]] Il-firxa tal-muntanji tal-Alpi ġeoloġikament żgħażagħ u mitwija hija l-unika firxa tal-muntanji għolja li fiha tipparteċipa l-Ġermanja. L-Alpi Ġermaniżi, li jinsabu kompletament fl-istat tal-Bavarja, għandhom l-uniċi qċaċet tal-muntanji ogħla minn 2000 m'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN fuq. Is-samit taż-Zugspitze (2962 m 'l fuq mil-livell tal-baħar), li l-Ġermanja taqsam mal-Awstrija, hija l-ogħla punt fil-pajjiż. [[File:DSC07706 Wüstems von Westen.jpg|thumb|Pajsaġġ baxx tal-muntanji: foresti u mergħat ħdejn Wüstems f'Taunus]] [[File:Nebelostfriesland.jpg|thumb|Artijiet baxxi tal-Ġermanja tat-Tramuntana fil-Frisja tal-Lvant (Tramuntana)]] [[File:Rheinhessen vineyards.jpg|thumb|Pajsaġġ b'vinji f'Rhine-Hesse (Ċentru)]] [[File:Hintersee.jpg|thumb|Pajsaġġ Alpin fil-Bavarja. (Nofsinhar)]] Il-firxiet tal-muntanji baxxi Ġermaniżi jestendu mit-tarf tat-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi sat-tarf tal-Alpi u r-Rhine ta' fuq mal-Lag ta' Constance. Normalment jiżdiedu fl-għoli u l-estensjoni mit-tramuntana għan-nofsinhar. L-ogħla quċċata tal-muntanja baxxa hija l-Feldberg fil-Foresta l-Iswed (1,493 m 'il fuq mil-livell tal-baħar), segwita mill-Großer Arber fil-Foresta tal-Bavarja (1,456 m 'l fuq mil-livell tal-baħar). Qċaċet ta' aktar minn 1000 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jinkludi wkoll Erzgebirge, Fichtelgebirge, Swabian Alb u Harz, li huwa pjuttost iżolat bħala l-aktar fit-Tramuntana ta' l-ogħla firxiet ta' muntanji baxxi tal-Ġermanja bil-Brocken f'1141 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jogħla. Fit-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi, ftit muntanji biss fi ħdan il-moraines terminali tal-Età tas-Silġ jilħqu aktar minn 100 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN, inkluż il-Heidehöhe fi Schraden (il-linja tan-Nofsinhar fiż-żona tal-fruntiera bejn Brandenburg u Sassonja) tinsab 201 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN huwa l-ogħla. Is-sit statali l-aktar fonda tal-Ġermanja, ġeneralment aċċessibbli, jinsab 3.54 m taħt il-livell tal-baħar, f'dipressjoni qrib Neuendorf-Sachsenbande f'Wilstermarsch (Schleswig-Holstein). L-aktar dipressjoni fonda tinsab ukoll f'dan l-istat: 39.6 m taħt il-livell tal-baħar fil-qiegħ tal-Lag Hemmelsdorf, fil-grigal ta' Lübeck. L-iktar punt fonda tat-terren maħluqa artifiċjalment huwa 267 m taħt il-livell tal-baħar, fil-qiegħ tal-minjiera ta' Hambach fil-miftuħ fil-lvant ta' Jülich fin-North Rhine-Westphalia. === Xmajjar, lagi u kosti === Ħafna mix-xmajjar kbar tal-Ġermanja jinsabu fil-parti tal-punent tat-territorju. L-aktar importanti huwa r-Rhine, li jiffunzjona wkoll bħala fruntiera naturali mal-Isvizzera u Franza qabel ma tgħaddi għall-kosta tal-Olanda. Fost it-tributarji tar-Rhine hemm il-Lahn, il-Lippe, il-Main, il-Moselle, in-Neckar u r-Ruhr. Xmajjar importanti oħra huma l-Elbe, li tgħaddi mill-fruntiera Ċeka fix-Xlokk sal-Baħar tat-Tramuntana, u d-Danubju, li joriġina fil-Foresti l-Iswed u jmur lejn il-Lvant fil-plateau tal-Bavarja; Jirċievi l-ilmijiet tal-Lech, l-Isar u l-Eno, u jispiċċa jgħaddi fl-[[Awstrija]]. L-Oder, flimkien mat-tributarju tiegħu, in-Neisse, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-fruntiera tal-Lvant tal-Ġermanja mal-[[Polonja]]. Il-Ġermanja hija mdawwar fil-punent mal-Baħar tat-Tramuntana u fil-lvant mal-Baħar Baltiku. Il-kosta Ġermaniża tinkludi żoni ta' duni u bansijiet. Barra mill-kosta hemm diversi gżejjer, inklużi l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant u l-Gżira ta' Rügen fil-Baħar Baltiku. ==== Xmajjar ==== [[File:Trier Roemerbruecke BW 1.JPG|thumb|left|Il-Pont Ruman madwar ix-Xmara Moselle f'Tier]] [[File:Rheinstein.jpg|thumb|Il-Kastell tar-Rhine u Rheinstein fi Trechtingshausen]] Mis-sitt xmajjar bl-akbar baċiri tad-drenaġġ, ir-Rhine, Elbe, Weser u Ems joħorġu fl-Atlantiku permezz tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Oder permezz tal-Baħar Baltiku, filwaqt li d-Danubju jgħaddi fil-Baħar l-Iswed u għalhekk, idrografikament huwa parti minn il-Mediterran. Il-baċini tax-xmara ta' dawn iż-żewġ sistemi huma separati minn xulxin mill-baċin tax-xmara Ewropew ewlieni. Ir-Rhine, li jitla' fl-[[Żvizzera]], jiddomina l-Lbiċ u l-Punent. Hija tgħaddi għal 865 kilometru tul il-fruntiera Ġermaniża qabel tiżvojta fil-Baħar tat-Tramuntana mill-Olanda. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma n-Neckar, Main, Moselle u Ruhr. Ir-Rhine għandu importanza ekonomika kbira u huwa wieħed mill-aktar passaġġi tal-ilma fl-Ewropa. Id-Danubju jbatti kważi l-għoljiet kollha tal-Alpi Ġermaniżi fin-Nofsinhar fuq 647 kilometru u jgħaddi lejn l-Awstrija u x-Xlokk tal-Ewropa. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma l-Iller, il-Lech, l-Isar u l-Inn. L-Elbe, li titla' fir-Repubblika Ċeka, taqsam il-Lvant tal-Ġermanja għal 725 kilometru. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma s-Saale u l-Havel. F'179 kilometru, l-Oder, bħall-aktar tributarju importanti tiegħu, in-Neisse, hija x-xmara tal-fruntiera mal-Polonja. Il-baċir tal-Weser biss, twil 452 kilometru, jinsab kollu kemm hu fil-Ġermanja. Huwa mitmugħ mix-xmajjar Werra u Fulda u jbattal iċ-ċentru tat-tramuntana. L-Ems jgħaddi 371 kilometru mill-kantuniera tal-majjistral tal-pajjiż. Iż-żona ta 'influwenza tagħha testendi wkoll għal partijiet ta' l-Olanda. ==== Lagi ==== Lagi naturali huma prinċipalment ta 'oriġini glaċjali. Il-biċċa l-kbira tal-lagi kbar għalhekk jinsabu fl-għoljiet tal-Alpi, fl-Isvizzera Holstein u f'Mecklenburg. L-akbar lag li jappartjeni għal kollox għat-territorju Ġermaniż huwa l-Müritz, li huwa parti mid-Distrett tal-Lag ta' Mecklenburg. L-akbar lag b'parteċipazzjoni Ġermaniża hija l-Lag ta' Constance, li tmiss ukoll mal-[[Awstrija]] u l-[[Żvizzera]]. Fil-Punent u fil-Lvant tal-Ġermanja hemm ħafna għadajjar artifiċjali maħluqa mill-kultivazzjoni mill-ġdid ta' minjieri tal-linjite jew artijiet skart industrijali, bħal Neuseenland ta' Leipzig jew Phoenix Lag ta' Dortmund. ==== Gżejjer ==== [[File:Putgarten, Kap Arkona (2011-05-21) 10.JPG|thumb|L-akbar gżira Ġermaniża, Rügen, tinsab fil-Pomerania tal-Punent fil-Baħar Baltiku (immaġni: Cape Arkona).]] Il-Gżejjer Friżjani jinsabu fil-Baħar Wadden, immedjatament lil hinn mill-kosti Olandiżi, Ġermaniżi u Daniżi tal-Baħar tat-Tramuntana. Filwaqt li l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana huma fdalijiet ta 'art kontinentali li ġew separati mill-kosta permezz ta' sussidenza tal-art u għargħar sussegwenti, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant huma gżejjer ta 'barriera li ffurmaw minn sediment li jinġarr minn kurrenti paralleli mal-kosta u dinamika tal-mewġ u tal-marea. Helgoland, li tinsab fin-nofs tal-Bight Ġermaniż, hija l-aktar gżira Ġermaniża abitata mill-kontinent. Din tmur lura għall-emerġenza ta 'koppla tal-melħ fis-sottoħamrija tal-Baħar tat-Tramuntana. L-akbar gżejjer Ġermaniżi fil-Baħar Baltiku huma (mill-punent għal-lvant) Fehmarn, Poel, Hiddensee, Rügen u Usedom. Rügen hija wkoll l-akbar gżira fil-Ġermanja. L-akbar peniżola hija Fischland-Darß-Zingst. Dawn l-uċuħ tal-art, bl-eċċezzjoni ta 'Fehmarn, huma parti minn kosta ta' laguna, jiġifieri, pajsaġġ ta' moraine terrestri li kien mgħarraq wara l-era tas-silġ u sussegwentement immodifikat minn proċessi ta' terraferma. L-akbar u l-aktar gżejjer magħrufa fl-ilmijiet interni huma Reichenau, Mainau u Lindau fil-Lag ta' Constance u Herreninsel fil-Lag Chiemsee. === Punti estremi === Din hija lista tal-punti estremi tal-Ġermanja, jiġifieri, il-punti li huma aktar fit-tramuntana, fin-nofsinhar, fil-lvant jew fil-punent minn kwalunkwe post ieħor: Il-punt l-aktar fit-Tramuntana — Lista, Sylt, Schleswig-Holstein (55°03′N 8°24′E) Il-punt l-aktar fin-Nofsinhar — Haldenwanger Eck, Oberstdorf, il-Bavarja (47°16′N 10°10′E) Il-punt l-aktar tal-Punent — Millen, North Rhine-Westphalia (51°1′N 5°53′E) Il-punt l-aktar tal-Lvant — Deschka, Sassonja (51°16′N 15°2′E) === Klima === [[File:Vergleich Temperaturtrend DE global.png|thumb|Tqabbil tal-evoluzzjoni tat-temperatura fil-Ġermanja (DWD) u madwar id-dinja (NOAA) fil-perjodu 1881 sal-2019]] Il-Ġermanja tappartjeni għal kollox għaż-żona tal-klima moderata tal-Ewropa Ċentrali fiż-żona taż-żona tar-riħ tal-punent u tinsab fiż-żona ta' tranżizzjoni bejn il-klima marittima fl-Ewropa tal-Punent u l-klima kontinentali fl-Ewropa tal-Lvant. Il-klima fil-Ġermanja hija influwenzata, fost affarijiet oħra, mill-Gulf Stream, għalhekk it-temperatura medja hija għolja mhux tas-soltu għal din il-latitudni. It-temperatura medja annwali, ibbażata fuq il-perjodu normali 1961-1990, hija ta' 8.2 °C fil-pajjiż kollu, it-temperaturi medji ta' kull xahar ivarjaw bejn -0.5 °C f'Jannar u 16.9 °C f'Lulju. Il-preċipitazzjoni medja annwali hija 789 millimetru. Il-preċipitazzjoni medja ta' kull xahar tvarja bejn 49 millimetru fi Frar u 85 millimetru f’Ġunju. L-inqas temperatura rreġistrata uffiċjalment fil-Ġermanja kienet -37.8°C; Kien irreġistrat f'Wolnzach fl-1929. L-ogħla temperatura s'issa kienet ta' 41.2 °C u ġiet imkejla fil-25 ta' Lulju, 2019 f'Duisburg-Baerl u f'Tönisvorst fir-Rhine t'isfel. Il-Ġermanja għandu fil-biċċa l-kbira klima oċeanika, moderata u marittima bi xtiewi u sjuf friski, spiss imsaħħab u umdi. It-temp kultant huwa imprevedibbli. F'nofs is-sajf, ġurnata waħda tista' tkun sħuna u xemxija u l-oħra kiesħa u xita. Madankollu, kundizzjonijiet atmosferiċi tassew estremi, bħal nixfa qawwija, tornadoes, maltempati tas-silġ, kesħa jew sħana estrema, eċċ., huma rari. Għalkemm fl-aħħar snin deher għargħar fuq skala kbira, huwa wkoll ġeneralment rari. M'hemm l-ebda aħbar ta' terremoti distruttivi. Il-biċċa l-kbira tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima friska/temperata fejn jippredominaw ir-riħ umdi tal-punent. L-influwenza marittima ttaffi l-kosta tal-punent. Il-klima hija mmoderata mill-Kurrent tal-Atlantiku tat-Tramuntana, li hija estensjoni tat-Tramuntana tal-Gulf Stream. L-ilmijiet sħan miġjuba minn dan il-kurrent jaffettwaw iż-żoni kostali tal-Baħar tat-Tramuntana inkluża l-Peniżola ta' Jutland u ż-żona tul ir-Rhine, li tmur lejn il-Baħar tat-Tramuntana. ==== Fil-majjistral u fit-tramuntana ==== Il-klima hija oċeanika (aktar simili għall-klima tar-Renju Unit u l-Olanda) u x-xita tista' tinżel is-sena kollha. Ix-xtiewi huma relattivament ħfief u s-sjuf komparattivament friski. ==== Fil-Lvant ==== Il-klima turi karatteristiċi kontinentali ċari: ix-xtiewi jistgħu jkunu kesħin ħafna għal perjodi twal u s-sjuf jistgħu jkunu sħan ħafna. Perjodi twal ta' nixfa ħafna drabi ġew dokumentati hawn ukoll. Fix-xitwa, il-Ġermanja tista 'taħt l-influwenza tal-antiċiklun Siberjan. Dan ifisser li t-temperaturi huma pjuttost baxxi, speċjalment f'din il-parti tal-pajjiż. ==== Fiċ-ċentru u fin-nofsinhar ==== Hemm klima tranżizzjonali li tista' tkun predominantement oċeanika jew kontinentali, skont is-sitwazzjoni ġenerali tat-temp. Ix-xtiewi huma ħfief u s-sjuf għandhom tendenza li jkunu pjaċevoli, għalkemm it-temperaturi massimi jistgħu jaqbżu t-30°C għal diversi jiem kull darba fil-mewġ tas-sħana. Fin-nofsinhar, fil-qiegħ tal-Alpi, kultant iseħħ il-fenomenu meteoroloġiku tar-riħ sħun tal-muntanji (il-foehn). L-iktar reġjuni sħan tal-Ġermanja jinsabu fil-Lbiċ (ara Upper Rhine u Rhenish Palatinate). Is-sjuf hawn jistgħu jkunu sħan b’numru għoli ta’ ġranet li jaqbżu t-30 °C.1​ Kultant it-temperaturi minimi ma jinżlux taħt l-20 °C, li huwa relattivament rari f’reġjuni oħra.​ Dan it-tip ta' klima tippermetti l-vitikultura, li l-preżenza tagħha tikkaratterizza l-kbar partijiet tal-pajsaġġ tal-Lbiċ tal-Ġermanja (Wine Germany, German Wine Route). Minħabba l-klima ħafifa, il-biċċa l-kbira tal-inbejjed prodotti huma bojod, iżda jiġi prodott ukoll l-inbid aħmar. Il-preċipitazzjoni tonqos min-nofsinhar għat-tramuntana u mill-punent għal-lvant. Għalhekk, huwa stmat li l-massimu ta' xita sseħħ f'żoni muntanjużi bħall-Black Forest (sa 2000 mm), imbagħad tagħmel xita madwar 930 mm fi Munich, u Hamburg, minkejja li tkun qrib il-baħar, bilkemm tirċievi 700 mm. Lejn il-Lvant, l-stat ta' Saxony-Anhalt għandu l-inqas xita fil-Ġermanja, bil-belt ta' Quedlinburg tirċievi biss 438 mm fis-sena. === Ambjent === [[File:Grube Messel fg04.jpg|thumb|Sit fossili ta' Messel, ħdejn Darmstadt, Sit ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja.]] Madwar 30% tat-territorju huwa magħmul minn foresti, li ħafna minnhom jinsabu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż. Madwar żewġ terzi minn dawn il-foresti huma magħmula minn arżnu u koniferi oħra, bil-kumplament magħmul minn speċi jwaqqgħu l-weraq bħall-fagu, il-betula, il-ballut u l-ġewż. Dwieli jkopru ħafna mill-għoljiet tal-Lbiċ tal-pajjiż u jestendu wkoll tul ix-xmajjar Rhine, Moselle u Main. Il-ġonna tal-frott huma karatteristika prominenti fil-Punent tal-Ġermanja. Il-flora hija ta 'varjetà kbira u showiness. Il-Ġermanja għandha 22,907 żona protetta, li jkopru 135,031 km², jiġifieri 37.76% tat-territorju tal-pajjiż. Il-bijoma dominanti fil-Ġermanja hija l-foresta tal-injam iebes moderat, għalkemm fin-Nofsinhar, fl-Alpi, hemm preżenti l-foresta tal-koniferi moderata. Il-WWF taqsam it-territorju tal-Ġermanja bejn ħames ekoreġjuni: * Foresti mħallta Atlantiku, fil-majjistral *Foresti mħallta Baltika, fil-grigal * Foresti mħallta tal-Ewropa ċentrali, fil-Lvant * Foresti tal-injam iebes tal-Ewropa tal-Punent, fiċ-ċentru u fin-Nofsinhar * Foresta Alpina, fin-Nofsinhar estrem, fuq il-fruntiera mal-Awstrija === Flora === [[File:Lüneburger Heide 093.jpg|thumb|Il-Lüneburg Heath fis-Sassonja t'Isfel]] Iż-żona naturali tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima moderata friska; Mill-punent għal-lvant, il-veġetazzjoni naturali tagħha timmarka t-tranżizzjoni mill-klima marittima tal-punent għall-klima kontinentali. Mingħajr l-influwenza tal-bniedem, il-flora tkun ikkaratterizzata prinċipalment minn foresti jwaqqgħu l-weraq u mħallta, bl-eċċezzjoni ta' postijiet niexfa jew foqra fin-nutrijenti, bħal summits tal-blat, artijiet baxxi tax-xagħri u pajsaġġi tal-moorland, kif ukoll artijiet għoljin alpini u subalpini, li Huma estremament fqira fil-veġetazzjoni u għandhom klima simili għaż-żona tal-klima kiesħa temperata. Fil-livell lokali, il-flora fil-Ġermanja turi grad għoli ta 'diversifikazzjoni minħabba fatturi tal-lokazzjoni tat-terren u s-sitwazzjoni mesoklimatika. Il-popolazzjoni totali ta' speċi ta' pjanti selvaġġi fil-Ġermanja hija stmata għal aktar minn 9,500 speċi, li minnhom kważi 3,000 huma pjanti taż-żerriegħa, 74 huma felċi, aktar minn 1,000 huma ħażiż u madwar 3,000 huma dijatomi. Hemm ukoll madwar 14,000 speċi ta' fungi u 373 speċi ta' moffa tal-ħama. Bosta speċi introdotti, bħall-ħarrub iswed u l-balzmu, issa jinsabu, speċjalment f'żoni mhux maħduma u disturbati. [[File:NP Müritz Teilgebie _Serrahn-7.JPG|thumb|left|Foresta antika fil-Park Nazzjonali Müritz fis-sajf. Madwar 32 fil-mija tal-art tal-Ġermanja hija koperta minn foresti.]] Bħalissa, il-foresti jkopru madwar 30 fil-mija tal-art tal-Ġermanja. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-aktar pajjiżi forestati fl-Unjoni Ewropea. Il-kompożizzjoni attwali tal-ispeċi tas-siġar tikkorrispondi biss sa ċertu punt għall-kundizzjonijiet naturali u hija ddeterminata prinċipalment mill-forestrija. L-aktar speċi ta' siġar komuni huma l-prinjoli rjali b'26.0 fil-mija taż-żona, segwiti mill-arżnu Skoċċiż bi 22.9 fil-mija, il-fagu b'15.8 fil-mija u l-ballut b’10.6 fil-mija. Madwar nofs iż-żona tal-istat tintuża għall-agrikoltura; Skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, fil-31 ta' Diċembru, 2016 kien ta' 182,637 kilometru kwadru. Minbarra l-użu tiegħu bħala mergħa permanenti, ħafna minnu ġie kkultivat, sa mill-Età tal-Ġebla u l-Età tal-Bronż, prinċipalment bl-uċuħ tar-raba'. li ma jseħħux b'mod naturali fl-Ewropa Ċentrali (il-biċċa l-kbira taċ-ċereali mill-Lvant Qarib, patata u qamħ mill-Amerika). Fil-widien tax-xmajjar, inklużi l-Main, Moselle, Ahr u Rhine, il-pajsaġġ spiss ġie trasformat favur il-vitikultura. Il-konservazzjoni tan-natura fil-Ġermanja hija kompitu pubbliku u għan tal-istat minqux fl-Artikolu 20 tal-Liġi Bażika. 16-il park nazzjonali (ara parks nazzjonali fil-Ġermanja), 19-il riżerva tal-bijosfera, 105 park naturali u eluf ta' riżervi naturali, żoni ta' protezzjoni tal-pajsaġġ u monumenti naturali jservu għall-konservazzjoni tan-natura. === Fawna === [[File:Adult white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla) of central Poland in flight (3).jpg|thumb|L-ajkla tal-baħar, għasfur tal-priża protett]] [[File:Common Seal Phoca vitulina.jpg|thumb|Siġill fuq il-gżira tal-Baħar tat-Tramuntana ta' Heligoland Dune]] Il-Ġermanja ftit għandha fawna varjata. L-aktar mammiferi komuni huma ċriev, ħanżir selvaġġ, ballottra, badger, lupu u volpi. Fost il-ftit rettili hemm serp velenuż, il-viper Ewropew. Is-sapponijiet, il-wiżż u għasafar oħra li jpassu jaqsmu l-pajjiż fi qatgħat kbar. Fl-ilmijiet kostali tal-Baħar tat-Tramuntana u tal-Baħar Baltiku, jinstab ħut bħal aringi, merluzz u barbun tat-tbajja', filwaqt li fix-xmajjar hemm karpjun, catfish u trota komuni. Skont ir-regolamenti tal-Unjoni Ewropea, it-territorju ta' dan il-pajjiż huwa maqsum fi tliet reġjuni bijoġeografiċi:6 kontinentali, Atlantiku u, fil-parti tal-Alpi Ġermaniżi, ir-reġjun bijoġeografiku Alpin. Is-Siti ta' Wirt Dinji li ġejjin iddikjarati mill-UNESCO jispikkaw fil-wirt naturali tagħha: il-Baħar Wadden (2009), assi naturali li jaqsam mal-Pajjiżi l-Baxxi, u s-Sit Fossili ta' Messel (1995). Għandu 15-il riżerva tal-bijosfera. 868,226 ettaru huma protetti bħala art mistagħdra ta' importanza internazzjonali taħt il-Konvenzjoni Ramsar, b'kollox, 34 sit Ramsar. Fl-aħħarnett, għandha 14-il park nazzjonali, inklużi Harz u Jasmund. Ir-riskju naturali ewlieni huwa l-għargħar. Rigward problemi ambjentali: l-emissjonijiet mill-ħruq tal-faħam u l-industriji jikkontribwixxu għat-tniġġis tal-arja; xita aċiduża li tirriżulta mill-emissjonijiet tal-ossidu tal-kubrit qed tagħmel ħsara lill-foresti; tniġġis fil-Baħar Baltiku mill-emissjoni ta' drenaġġ u skariki industrijali mix-xmajjar fil-Lvant tal-Ġermanja; rimi perikoluż ta' skart; il-gvern stabbilixxa mekkaniżmu biex itemm l-użu tal-enerġija nukleari matul il-ħmistax-il sena li ġejjin; Il-gvern qed jaħdem biex jikseb l-impenji tal-Unjoni Ewropea biex jiġu identifikati żoni ta' konservazzjoni tan-natura skont id-Direttiva Ewropea dwar il-Konservazzjoni tal-Ħabitat, Flora u Fawna. Fil-Ġermanja, ġew identifikati madwar 48,000 speċi ta' annimali, inklużi 104 mammiferi, 328 għasfur, 13-il rettili, 22 anfibji u 197 speċi ta' ħut, kif ukoll aktar minn 33,000 speċi ta' insetti, li jagħmlu l-pajjiż “wieħed mill-aktar b'inqas speċi. minħabba l-iżvilupp ġeoloġiku u l-post ġeografiku.” Dawn l-speċi jinkludu aktar minn 1,000 krustaċej, kważi 3,800 brimb, 635 molluski, u aktar minn 5,300 invertebrat ieħor. Il-mammiferi selvaġġi indiġeni għall-Ġermanja jinkludu ċriev, ħanżir, ċriev u ċriev mhux maħdum, kif ukoll volpijiet, martens u linċi. Il-kasturi u l-lontra huma abitanti rari tal-pjanuri tal-għargħar tax-xmajjar, u f'xi każijiet il-popolazzjonijiet tagħhom qed jerġgħu jiżdiedu. L-ibex, il-marmotta alpina u l-kamoxxa jgħixu fl-Alpi tal-Bavarja; dawn tal-aħħar jistgħu jinstabu wkoll f’diversi meded ta' muntanji baxxi. Mammiferi kbar oħra li qabel kienu jgħixu f’dik li llum hija l-Ġermanja ġew sterminati: żiemel selvaġġ, uru (seklu 15), bison (seklu 16), ors kannella (seklu 19), lupu (seklu 19), elk (seklu 20). Filwaqt li l-moose issa jemigraw okkażjonalment minn pajjiżi ġirien, l-ilpup Pollakki reġgħu stabbilixxew ruħhom sew fil-Ġermanja u welldu l-ewwel frieħ tagħhom madwar il-bidu tal-millennju. Fl-2018, 73 pakkett tal-lupu ġew ikkonfermati fil-Ġermanja, li ħafna minnhom jgħixu fl-stati federali ta' Sassonja, Brandenburg u Sassonja t'Isfel. Fl-2013, merħla bison ġiet rilaxxata fis-selvaġġ fil-Muntanji Rothaar u issa żdiedet għal madwar 40 annimal. F'Ottubru 2019, ors kannella, probabbilment ġej mill-Italja, ġie ritratt minn kamera tal-annimali selvaġġi fid-distrett ta' Garmisch-Partenkirchen. Fix-xhur ta' wara, l-annimal reġa' ġie skopert diversi drabi. “Problem bear” Bruno, ors, kien diġà emigra lejn il-Ġermanja fl-2006. Il-linċi oriġinarjament minn hawn issa jerġgħu jgħixu fil-Ġermanja, għalkemm f'numru mnaqqas, peress li huma vittmi ripetuti tal-kaċċa illegali u tat-traffiku fit-toroq. Hemm madwar 500 par tal-ajkla tal-baħar, li hija meqjusa bħala l-mudell tal-annimal araldika Ġermaniż, prinċipalment f'Mecklenburg-Vorpommern u Brandenburg. L-ajkla tad-deheb tinstab biss fl-Alpi tal-Bavarja, fejn qed jirritorna wkoll l-avultu tad-daqna Żvizzeru u Awstrijak, li estinta hemmhekk. L-aktar għasafar tal-priża komuni llum huma l-bużżażan u l-kestrel; il-popolazzjoni tal-falkun pellegrin hija sinifikament iżgħar. Aktar minn nofs il-popolazzjoni totali ta' astun aħmar titkattar fil-Ġermanja, iżda n-numri qed jonqsu minħabba agrikoltura intensiva. Mill-banda l-oħra, ħafna għasafar jibbenefikaw mill-preżenza tal-bniedem bħala segwaċi kulturali, speċjalment ħamiem urban, blackbirds (għasafar tal-foresti tal-qedem), għasafar tal-qedem u titmice li jgħixu fl-ibliet, li s-sopravivenza tagħhom hija assigurata wkoll bl-ikel, kif ukoll ċawla u l-gawwi fil-miżbliet. Il-Baħar Wadden huwa post ta' mistrieħ għal bejn għaxar u tnax-il miljun għasfur migratorju kull sena. Is-salamun, li darba kien komuni fix-xmajjar, inqered fil-biċċa l-kbira minħabba l-industrijalizzazzjoni, iżda fis-snin tmenin reġgħu ġew introdotti fir-Rhine. L-aħħar storion inqabad fil-Ġermanja fl-1969. Il-karpjuni introdotti mir-Rumani huma ppreservati f'ħafna għadajjar. L-ispeċi tal-foki u l-foki griż, li f’nofs is-seklu 20 kienu kważi sterminati minn sajjieda professjonali bħala kompetituri għall-priża tagħhom u li issa huma protetti (din tal-aħħar huwa l-akbar predatur indiġenu fil-Ġermanja), huma għal darb'oħra rappreżentati fuq il-kosti Ġermaniżi mal-Ġermanja. diversi eluf ta' kopji. Hemm tmien speċi ta' balieni fl-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, inklużi l-foċena u d-delfini komuni, speċi oħra ta' lampuki. Il-fawna tar-rettili fqira fl-ispeċi tinkludi, pereżempju, sriep, viperi, gremxul tar-ramel u l-fekruna tal-għadira Ewropea fil-periklu. Anfibji bħal salamandri, żrinġijiet, rospi, rospi u tritons huma speċi protetti fil-Ġermanja, u nofs il-madwar 20 speċi huma elenkati fil-lista l-ħamra nazzjonali ta' speċi ta' annimali mhedda. In-neozoans parzjalment invażivi fil-Ġermanja (speċi ta' annimali introdotti) jinkludu r-rakkun, il-kelb tar-rakkun, il-faru muskrat, il-lontra, il-parrukkju b'għonq ċurkett, il-wiżż tal-Kanada u l-wiżż Eġizzjan. === Ġeografija umana === [[File:Gm-map-es.png|thumb|Bliet ewlenin fil-Ġermanja]] Għandha popolazzjoni ta' 82,329,758 abitant (est. Lulju 2009), 74% urbani (2008). Il-kapitali, Berlin, għandha popolazzjoni ta' 3.4 miljun abitant, li tagħmilha l-aktar belt popolata fil-pajjiż, kif ukoll il-ħames l-akbar agglomerazzjoni urbana fost il-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea. Aktar minn tmenin belt għandhom aktar minn 100,000 abitant, l-ewwel ħamsa jkunu, wara Berlin: Hamburg, Munich, Cologne, Frankfurt am Main u Stuttgart. Hija maqsuma amministrattivament f'16-il stat (bil-Ġermaniż, Länder, singular - Land): Baden-Wurttemberg, Bavarja, Berlin, Brandenburg, Bremen, Hamburg, Hessen, Mecklenburg-Vorpommern, Lower Saxony, North Rhine-Westphalia, Rhineland-Palatinate , Saarland, Saxony, Saxony-Anhalt, Schleswig-Holstein, Thuringia. Il-Bavarja, is-Sassonja u t-Turingja jsejħu lilhom infushom Freistaaten (singulari, Freistaat), li tfisser "stati ħielsa". === Ġeografija ekonomika === Riżorsi naturali: faħam, linjite, gass naturali, minerali tal-ħadid, ram, nikil, uranju, potassju, melħ, materjali tal-kostruzzjoni, injam u art li tinħarat, li tirrappreżenta 33.13% tal-użu tal-art. 0.6% u 66.27% oħra (2005) huma ddedikati għall-uċuħ tar-raba' permanenti. Art imsaqqija tirrappreżenta 4 850 km² (2003). Il-PGD (est. 2009) ġej l-aktar mis-settur tas-servizzi 72%, imbagħad hemm l-industrija (27.1%) u finalment l-agrikoltura, li tipprovdi biss 0.9%. Fl-istess ħin, il-maġġoranza tal-popolazzjoni attiva (2005) hija ddedikata għas-servizzi (67.8%), imbagħad għall-industrija (29.7%) u finalment minoranza (2.4%) għall-agrikoltura. L-ekonomija Ġermaniża, li hija l-ħames l-akbar fid-dinja u l-akbar fl-[[Ewropa]], hija mexxejja fl-esportazzjoni ta 'makkinarju, vetturi, kimiċi u tagħmir tad-dar. Jibbenefika minn forza tax-xogħol kwalifikata ħafna. Bħall-ġirien tagħha tal-Ewropa tal-Punent, il-Ġermanja tiffaċċja sfidi demografiċi sinifikanti biex iżżomm it-tkabbir fit-tul. Rati baxxi ta' fertilità u immigrazzjoni netta li qed tonqos se jżidu l-pressjoni fuq is-sistema tal-istat soċjali tal-pajjiż u jeħtieġu riformi strutturali. Il-modernizzazzjoni u l-integrazzjoni tal-ekonomija tal-Ġermanja tal-Lvant, fejn il-qgħad jista' jaqbeż l-20 % f'xi muniċipalitajiet, jibqa' terminu twil għali ħafna, bi trasferimenti annwali mill-Punent għal-Lvant li jilħqu fl-2008 biss madwar tnax-il biljun dollaru. === Ġeografija umana === [[File:Sundern-Amecke, Germany.jpg|thumb|Pajsaġġ kulturali varjat ħafna f'reġjun rurali tal-istat l-aktar popolat ta' North Rhine-Westphalia: insedjamenti, żoni agrikoli, żoni tal-foresti u ġibjun]] Il-Ġermanja għandha total ta' disa' stati ġirien: il-Ġermanja tmiss mad-Danimarka fit-Tramuntana, il-Polonja fil-Grigal, ir-Repubblika Ċeka fil-lvant, Awstrija fix-Xlokk, l-Zvizzera fin-nofsinhar, Franza fil-Lbiċ, il-Lussemburgu u l-Belġju fil-punent, u lejn il-majjistral mal-Olanda. It-tul tal-fruntiera huwa ta' 3,876 kilometru b'kollox. Fil-Ġermanja, total ta' 51 fil-mija tal-art tal-pajjiż tintuża għall-agrikoltura (2016), bil-foresti jkopru 30 fil-mija oħra. 14 fil-mija jintuża bħala żona ta' settlement u traffiku. Iż-żoni tal-ilma jirrappreżentaw tnejn fil-mija, it-tlieta fil-mija li jifdal huma mqassma f'żoni oħra, l-aktar artijiet skart u wkoll minjieri miftuħa. ==== Diviżjoni amministrattiva ==== [[File:Germany in Europe (-rivers -mini_map).svg|thumb|Il-Ġermanja (1990-preżent)]] [[File:Germany, administrative divisions (+districts) - de - colored.svg|thumb|Diviżjoni politika tal-Ġermanja fi stati, distretti amministrattivi, distretti u bliet indipendenti]] [[File:Germany adm location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:Deutschland politisch 2010.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Ir-repubblika federali tikkonsisti minn 16-il stat membru, li uffiċjalment jissejħu stati (stati federali). Il-belt-stat ta’ Berlin u Hamburg huma kull waħda magħmula minn muniċipalitajiet unitarji tal-istess isem, filwaqt li l-Belt Ħielsa Anseatika ta’ Bremen, bħala t-tielet belt-stat, tinkludi żewġ muniċipalitajiet separati, Bremen u Bremerhaven. B'differenza minn stati federali oħra, m'hemm l-ebda żoni federali fil-Ġermanja. Il-muniċipalitajiet huma l-iżgħar unitajiet amministrattivi u awtoritajiet lokali kostitwiti demokratikament u legalment indipendenti fil-Ġermanja. Għandhom tradizzjoni twila ta' natura kooperattiva, li tmur lura għall-Medju Evu. Illum, il-muniċipalitajiet fil-Ġermanja, bl-eċċezzjoni tal-bliet stati u l-biċċa l-kbira tal-bliet indipendenti, huma miġbura f'distretti u assoċjazzjonijiet muniċipali oħra. Hemm 400 awtorità lokali fil-livell tad-distrett, li minnhom 294 huma distretti u 106 belt indipendenti. Huma maqsuma f'total ta' 10,752 muniċipalità (minn Ġunju 2024), u t-tendenza qed tonqos, kif ukoll aktar minn 200 żona mhux inkorporata fil-biċċa l-kbira diżabitata. Id-distretti u l-muniċipalitajiet huma suġġetti għal-liġi kostituzzjonali muniċipali tal-istat federali rispettiv u għalhekk huma organizzati b'mod differenti fil-pajjiż kollu. Għalhekk, id-distrett huwa kemm awtorità muniċipali supralokali kif ukoll awtorità amministrattiva statali aktar baxxa, għandu l-korp rappreżentattiv tiegħu stess, il-kunsill distrettwali (l-Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 2 tal-Liġi Bażika), u jwettaq diversi kompiti distrettwali; “komunità supralokali” għall-muniċipalitajiet li jappartjenu għad-distrett. l-muniċipalitajiet huma parti mill-stati taħt il-liġi kostituzzjonali, li jfisser li huma soġġetti għas-superviżjoni u l-istruzzjonijiet tagħhom u għalhekk m'għandhomx is-sovranità tal-stat tagħhom stess. Il-garanzija tal-awtonomija tal-artikolu 28, taqsima 2 tal-Liġi Bażika: minn naħa, l-hekk imsejħa garanzija istituzzjonali tas-suġġett legali, li minnha jirriżulta li l-muniċipalitajiet għandhom jeżistu fl-istruttura tal-Stat, u fuq min-naħa l-oħra, liġi pubblika suġġettiva b'rank kostituzzjonali tiddistingwi bejn il-muniċipalitajiet li lilhom dan id-dritt jingħata fl-intier tiegħu u l-assoċjazzjonijiet muniċipali (distretti) li lilhom jingħata biss b'mod gradwali. Għalhekk hemm relazzjoni ċara bejn ir-regoli u l-eċċezzjoni favur il-muniċipalitajiet meta jiġu biex jiġu delimitati l-kompiti bejn il-muniċipalitajiet u d-distretti (prinċipju tas-sussidjarjetà). Fir-rigward ta' “affarijiet tal-komunità lokali”, jiġifieri, l-awtorità ggarantita fl-Artikolu 28(2)(1) tal-Liġi Bażika li twettaq negozju b'mod indipendenti f’dan il-qasam ta' responsabbiltà (l-hekk imsejjaħ għan ta' garanzija legali tal-istituzzjoni ), il-Qorti Kostituzzjonali Federali tat prijorità lill-livell tal-komunità fuq il-livell tad-distrett determinat skont il-liġi: skont dan, il-prinċipju ta' "'universalità' tal-ambitu tal-attività muniċipali" japplika għall-bliet u l-muniċipalitajiet " bħala kundizzjoni essenzjali "u "karatteristika ta' identifikazzjoni ta' awto-gvern muniċipali", b'kuntrast mal-kompetenza speċjali ta' assoċjazzjonijiet muniċipali taħt dispożizzjonijiet legali espressi ta' Assenjazzjoni, li jfisser li m'hemm l-ebda sovranitajiet fissi ta' assoċjazzjonijiet komunitarji. Fil-Ġermanja hemm dawn is-16-il stat: {| style="background:none;" cellspacing="2px" | {| class="sortable wikitable" style="text-align:left; font-size:90%;" |- style="font-size:100%; text-align:right;" ! style="width:140px;"| Stat !! style="width:35px;"| [[Ċavetta reġjunali|Indiċi]] !! style="width:85px;"| Belt kapital !! style="width:85px;"| Erja (km²)!! style="width:85px;"| Popolazzjoni<ref>{{Ċita web|titlu=Bevölkerungszahlen 2011 und 2012 nach Bundesländern|url=https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/08/PD13_283_12411.html|data=2013-08-01|pubblikatur=Statistisches Bundesamt Deutschland|data-aċċess=2013-12-16|lingwa=de}}</ref> |- | [[Amburgu]] || 02 || [[Amburgu]] (Hamburg) || style="text-align:right" |755|| style="text-align:right"|1,734,300 |- | [[Baden-Württemberg]] || 08 || [[Stuttgart]] || style="text-align:right"|35,752|| style="text-align:right"|10,569,100 |- | [[Bavarja]] || 09 || [[Munich]] (München) || style="text-align:right" |70,549|| style="text-align:right"|12,519,600 |- | [[Berlin]] || 11 || [[Berlin]] ||style="text-align:right"|892|| style="text-align:right"|3,375,200 |- | [[Brandenburg]] || 12 || [[Potsdam]] || style="text-align:right"|29,477|| style="text-align:right"|2,449,500 |- | [[Belt Anseatika Ħielsa ta' Bremen|Bremen]] || 04 || [[Bremen]] || style="text-align:right"|404|| style="text-align:right"|654,800 |- | [[Hessen]] || 06 || [[Wiesbaden]] || style="text-align:right"|21,115|| style="text-align:right"|6,016,500 |- | [[Mecklenburg-Vorpommern]] || 13 || [[Schwerin]] || style="text-align:right"|23,174|| style="text-align:right"|1,600,300 |- | [[Nordrhein-Westfalen]] || 05 || [[Düsseldorf]] || style="text-align:right"|34,043|| style="text-align:right"|17,554,300 |- | [[Rheinland-Pfalz]] || 07 || [[Mainz]] || style="text-align:right"|19,847|| style="text-align:right"|3,990,300 |- | [[Saarland]] || 10 || [[Saarbrücken]] || style="text-align:right"|2,569|| style="text-align:right"|994,300 |- | [[Sassonja]] || 14 || [[Dresden]] || style="text-align:right"|18,416|| style="text-align:right"|4,050,200 |- | [[Sassonja-Anhalt]] || 15 || [[Magdeburg]] || style="text-align:right"|20,445|| style="text-align:right"|2,259,400 |- | [[Sassonja l-Baxxa]] || 03 || [[Hanover]] || style="text-align:right"|47,618|| style="text-align:right"|7,779,000 |- | [[Schleswig-Holstein]] || 01 || [[Kiel]] || style="text-align:right"|15,763|| style="text-align:right"|2,806,500 |- | [[Thüringen]] || 16 || [[Erfurt]] || style="text-align:right"|16,172|| style="text-align:right"|2,170,500 |} |} ==== Żoni metropolitani ==== [[File:Entwicklung deutscher Großstädte.png|thumb|Żvilupp storiku u distribuzzjoni tal-bliet ewlenin attwali u preċedenti f'Diċembru 2021]] [[File:Einwohnerdichte Deutschland.png|thumb|left|Mappa tad-densità tal-popolazzjoni fil-livell ta' distretti u bliet indipendenti, l-ibliet ta' Bremen u Bremerhaven, kif ukoll il-gżejjer tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, fil-Ġermanja fl-2018]] Fil-Ġermanja, żoni b'popolazzjoni densa u żoni metropolitani (agglomerazzjonijiet) mhumiex definiti b'mod preċiż statistikament. Hemm (mill-31 ta' Diċembru 2022) 82 belt kbira (100,000 abitant jew aktar), 15 minnhom għandhom aktar minn 500,000 abitant, storikament predominantement fil-Punent u l-Lbiċ tal-Ġermanja. Dawn iż-żoni metropolitani li jiġġebbed tul ir-Rhine jiffurmaw il-parti tan-nofs tal-konċentrazzjoni tal-popolazzjoni tal-Ewropa Ċentrali (Blue Banana). Ħafna mill-agglomerazzjonijiet huma monoċentriċi, iżda ż-żona tar-Ruhr hija konurbazzjoni (poliċentrika). Il-Ġermanja, bil-ħafna ċentri tagħha, m'għandhiex belt prinċipali, b'differenza mill-pajjiżi ġirien tagħha, l-Awstrija bil-kapitali tagħha Vjenna u d-Danimarka ma' Kopenħagen. Minkejja n-numru kbir ta' bliet kbar, sal-31 ta' Diċembru, 2022, ftit inqas minn terz (27.2 miljun) tar-residenti tal-Ġermanja kienu jgħixu fi bliet kbar. Bejn l-1995 u l-2005 fil-Ġermanja, total ta' ħdax-il reġjun metropolitan Ewropew ġew definiti fil-Konferenza Ministerjali dwar l-Ippjanar Spazjali. Dawn imorru ferm lil hinn mill-agglomerazzjonijiet korrispondenti. Cologne/Düsseldorf/Dortmund/Essen jappartjenu għar-reġjun metropolitan Rhine-Ruhr, Leipzig/Halle/Chemnitz jappartjenu għar-reġjun metropolitan tal-Ġermanja Ċentrali. Ieħor huwa r-reġjun metropolitan ta' Rhine-Neckar, madwar Ludwigshafen/Mannheim/Heidelberg. == Popolazzjoni == === Demografija === [[File:Alterspyramide Deutschland 2021 (CIA World Factbook).png|thumb|Struttura tal-popolazzjoni skont l-età fl-2021]] Skont l-aġġornament taċ-ċensiment tal-2011, mit-30 ta' Settembru, 2020, 83,190,556 abitant għexu fil-Ġermanja fuq erja ta' 357,381 kilometru kwadru. Bi kważi 233 abitant għal kull kilometru kwadru, il-pajjiż huwa wieħed mill-aktar stati densament popolati. Fl-2020, 50.7 fil-mija tal-popolazzjoni kienu nisa u 49.3 fil-mija kienu rġiel. Fl-2019, 18.4 fil-mija tar-residenti kellhom taħt l-20 sena, 24.6 fil-mija kellhom bejn 20 u 40 sena, u 28.4 fil-mija kellhom bejn 40 u 60 sena. 21.7 fil-mija tal-popolazzjoni kellha bejn 60 u 80 sena u 6.8 fil-mija kienet akbar. Fl-2019, l-età medja kienet 44.5 snin. Il-Ġermanja hija waħda mill-eqdem soċjetajiet fid-dinja. Skont iċ-ċensiment tal-2022, mill-15 ta' Mejju, 2022, 82,711,282 persuna għexu fil-Ġermanja. Minbarra l-familja bħala l-aktar forma mixtieqa ta' koeżistenza, ħafna mudelli ta' ħajja huma rappreżentati fis-soċjetà Ġermaniża. In-numru ta' tfal imwielda ħajjin kien ta' 737,575 fl-2015, l-ogħla numru ta' twelid fi 15-il sena. Dan jikkorrispondi għal rata ta' twelid ta' 1.50 wild għal kull mara jew 9.6 twelid għal kull 1,000 abitant. Matul l-istess perjodu, ġew irreġistrati 925,200 mewt, madwar 11.2 każ għal kull 1,000 abitant. Fl-2021, ir-rata tat-twelid għal kull mara żdiedet għal 1.58 tifel u tifla, u s-sena ta' wara reġgħet niżlet għal 1.46 tifel għal kull mara. Minħabba li r-rata tal-mewt kienet ogħla mir-rata tat-twelid kull sena mill-1972, l-għan tal-politika huwa li nimxu lejn soċjetà favur il-familja, li tappoġġja t-tfal u l-frieħ, b'familji bi tfal multipli (pronataliżmu). L-esperti jqisu li l-kompatibilità bejn il-familja u l-karriera hija rekwiżit fundamentali għal dan. Peress li r-rati tat-twelid għadhom baxxi, speċjalment fi gruppi tal-popolazzjoni bi kwalifiki edukattivi medji u ogħla, fil-Ġermanja kienu mbassra problemi soċjali, ekonomiċi u ġeopolitiċi (mill-2012). Madwar 72.65 biljun persuna fil-Ġermanja kellhom ċittadinanza Ġermaniża mit-30 ta' Settembru, 2020. Dan jikkorrispondi għal 87.33 fil-mija tal-popolazzjoni residenti. Fl-2017, madwar 18.9 miljun ruħ (23 fil-mija tal-popolazzjoni totali) kellhom sfond ta' migrazzjoni, fl-2022 kien hemm 23.8 miljun ruħ, 28.7 fil-mija tal-popolazzjoni totali, li kellhom sfond ta' migrazzjoni. Minnhom, kważi żewġ terzi kienu immigranti u aktar min-nofs kienu ċittadini Ġermaniżi. Fl-2022, 41 fil-mija tal-grupp ta' età taħt il-15-il sena kellhom sfond ta' migrazzjoni, 36 fil-mija tal-grupp ta' età 15-49 kellhom sfond ta' migrazzjoni, u 19 fil-mija tal-grupp ta 'età akbar (50+). Fiċ-ċensiment tal-2011, il-barranin kollha u l-Ġermaniżi kollha li emigraw lejn dik li llum hija r-Repubblika Federali tal-Ġermanja wara l-1955 jew li għandhom mill-inqas ġenitur wieħed li immigra wara l-1955 ġew magħduda bħala nies ta' oriġini immigranti. Mill-2009, dawk li jirritornaw lura u dawk li għadhom lura jiffurmaw l-akbar grupp, segwiti minn ċittadini tat-Turkija, stati oħra tal-Unjoni Ewropea, u dik li kienet il-Jugoslavja. Bejn l-1950 u l-2002, totalta' 4.3 miljun ruħ, imwielda fil-pajjiż jew li kienu għexu hemmhekk għal żmien twil, ġew naturalizzati fuq talba tagħhom stess. L-Istitut Ekonomiku Ġermaniż (IW) bassar fl-2017 li l-popolazzjoni tal-Ġermanja se tkompli tikber bis-saħħa tal-immigrazzjoni u se tilħaq madwar 83.1 miljun ruħ fl-2035. Fl-2018, il-popolazzjoni Ġermaniża kibret b'227,000, li jfisser li l-Ġermanja qabżet il-marka ta' 83 miljun abitant. . Fl-2019 kiber b'147,000 ruħ (+0.2%) għal 83.2 miljun. Fl-aħħar ta 'Settembru 2020, il-popolazzjoni kienet 83,190,556 Fl-2022, il-popolazzjoni tal-Ġermanja qabżet 84 miljun għall-ewwel darba; Mit-30 ta 'Ġunju 2022, skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, kien 84,080,000 abitant. Il-Ġermanja kienet pajjiż de facto ta' immigrazzjoni għal għexieren ta' snin, b'interruzzjonijiet qosra mill-1958. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha l-ogħla immigrazzjoni netta fl-istorja tagħha fl-2022, meta daħlu kważi 1.5 miljun ruħ aktar milli telqu. ==== Żvilupp demografiku ==== * 1950: 69.346.000 * 1955: 71.350.000 * 1960: 73.147.000 * 1965: 76.336.000 * 1970: 78.069.000 * 1975: 78.465.000 * 1980: 78.397.000 * 1985: 77.661.000 * 1990: 79.753.000 * 1995: 81.817.000 * 2000: 82.260.000 * 2005: 82.438.000 * 2010: 81.752.000 * 2015: 82.176.000 * 2020: 83.191.000 ==== Popolazzjoni barranija (2022) ==== * Torok: 1,487,110 (11.1% popolazzjoni barranija) * Ukraini: 1,164,200 (8.7% popolazzjoni barranija) * Sirjani: 923,805 (6.9% popolazzjoni barranija) * Rumeni: 883,670 (6.6% popolazzjoni barranija) * Pollakki: 880,780 (6.6% popolazzjoni barranija) * Italjani: 644,970 (4.8% popolazzjoni barranija) * Kroati: 436,325 (3.3% popolazzjoni barranija) * Bulgari: 429,665 (3.2% popolazzjoni barranija) * Afgani: (2.8% popolazzjoni barranija) * Griegi: 361,270 (2.7% popolazzjoni barranija) === Lingwi === [[File:Knowledge of German EU map (2010).svg|thumb|Għarfien tal-lingwa Ġermaniża fil-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea fl-2006]] [[File:Oskar-von-Miller-Ring 18 9632.jpg|thumb|Il-Goethe-Institut għandu fergħat mad-dinja kollha għat-tagħlim tal-lingwa Ġermaniża (immaġni: kwartieri ġenerali fi Munich).]] Il-lingwa Ġermaniża (Ġermaniż Għoli) hija mitkellma prinċipalment fil-Ġermanja. Jintuża bħala lingwa standard fil-midja nazzjonali u bħala lingwa miktuba; Bħala lingwa ta' kuljum, il-Ġermaniż huwa mitkellem kważi esklussivament f'ħafna reġjuni (spiss b'kulur reġjonali żgħir). It-tranżizzjoni għad-djaletti Ġermaniżi hija bla xkiel. Fost il-lingwi uffiċjali fil-Ġermanja, il-Ġermaniż huwa l-aktar lingwa amministrattiva importanti. Fil-prinċipju, ir-responsabbiltà hija tas-sovranità kulturali tal-stati; l-istat kollu kemm hu jiddetermina biss dawn il-lingwi biex iwettaq il-kompiti tiegħu stess. Jekk tapplika l-liġi Ewropea, applikazzjonijiet u dokumenti jistgħu jiġu sottomessi lill-qrati fi kwalunkwe lingwa uffiċjali jew ġudizzjarja ta' kwalunkwe stat membru tal-Unjoni Ewropea. Minoranzi nazzjonali antenati jinkludu Daniżi, Friżjani, Sorbiani, Sinti u Roma. Xi lingwi reġjonali u minoritarji jistgħu jintużaw bħala lingwi uffiċjali, legali jew ġudizzjarji. Il-bażi hija l-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji, li skontha l-Ġermanja tirrikonoxxi l-Ġermaniż Baxx bħala lingwa reġjonali u l-lingwi minoritarji li ġejjin: Daniż (madwar 50,000 kelliem, it-tnejn Imperiali Daniż, prinċipalment fil-varjant Sydslesvigdansk, u Sønderjysk), Friżjan. (madwar 10,000, Friżjani tat-Tramuntana fi Schleswig-Holstein, Friżjani Saterjani fis-Sassonja t'Isfel), Sorbi (madwar 30,000, Sorbi ta' Fuq fis-Sassonja, Sorbi Baxx fi Brandenburg) u Roma (madwar 200,000 madwar il-Ġermanja). Lingwi oħra ġodda jew minoritarji li ma tantx huma mitkellma fil-Ġermanja, bħall-Yiddish jew Yenish, ma kinux inklużi fil-karta. Il-lingwi tal-immigranti mhumiex espressament koperti mill-Karta. Il-Lingwa tas-Sinjali Ġermaniża (DGS), użata minn persuni neqsin mis-smigħ, ġiet rikonoxxuta bħala lingwa indipendenti fil-Ġermanja bl-introduzzjoni tal-Att dwar l-Ugwaljanza għal Persuni b'Diżabilità (BGG) fl-2002. seklu 11) u Polabian (estinn fis-seklu 18), m'għadhomx mitkellma llum. [[File:Lutherbibel.jpg|thumb|L-ewwel traduzzjoni sħiħa tal-Bibbja għall-Ġermaniż, 1534.]] Il-Ġermaniż baxx ġieli jitqies bħala lingwa indipendenti, kemm lingwistikament (f'termini tas-sustanza grammatikali u lessikali tiegħu) kif ukoll politikament; Madankollu, soċjolingwistikament iġib ruħu bħal djalett u għalhekk ġie msejjaħ “psewdodjalett” tal-Ġermaniż u, f'dan is-sens, varjetà reġjonali (ara Lingwa Ġermaniża Baxxa: Il-pożizzjoni tal-Ġermaniż Baxx). Fl-2007, il-Ġermaniż baxx kellu madwar 2.6 miljun kelliem attiv u madwar tliet kwarti tal-popolazzjoni taż-żona tal-lingwa kellha għarfien passiv. Fl-2016, il-komprensjoni passiva kienet tajba għal tajba ħafna għal kważi nofs l-abitanti taż-żona tal-lingwa: 70 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern, kważi 60 fil-mija fi Schleswig-Holstein u kważi 50 fil-mija fis-Sassonja t'Isfel. Kważi 21 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern tkellmu b’mod attiv il-Ġermaniż baxx, kważi 25 fil-mija fi Schleswig-Holstein, kważi 12 fil-mija f’North Rhine-Westphalia u Saxony-Anhalt u kważi 3 fil-mija fi Brandenburg. Il-Ġermaniżi tat-Tramuntana għandhom it-tendenza li jużaw Ġermaniż baxx jew djaletti reġjonali b'mod inqas estensiv, filwaqt li fil-Ġermanja Ċentrali u ta' Fuq l-użu tad-djaletti tal-Frankonjan, tal-Bavarja u tal-Ġermaniż huwa aktar mifrux, anke f'ambjenti akkademiċi. L-immigranti ġabu l-lingwi tagħhom magħhom ripetutament, pereżempju, il-Pollakki tar-Ruhr fis-seklu 19. Filwaqt li dixxendenti ta' mewġiet anzjani ta' immigrazzjoni issa adattaw fil-biċċa l-kbira l-lingwa tagħhom, l-immigranti ta' deċennji riċenti (bħal ħaddiema mistiedna) ħafna drabi għadhom jużaw il-lingwa nattiva tagħhom, speċjalment it-Tork (madwar żewġ miljun), minbarra l-Ġermaniż. Barra minn hekk, il-lingwa Russa hija mifruxa wkoll, fost ir-refuġjati tal-kwota u fost il-Ġermaniżi Russi, li jinkludu mhux biss kelliema Ġermaniżi jew Plautdietsche, iżda wkoll kelliema nattivi Russu (tlieta sa erba' miljuni). Porzjon mill-popolazzjoni Lhudija anzjana li emigrat mill-ex Unjoni Sovjetika titkellem ukoll bil-Jiddish; Madankollu, din il-lingwa ma baqgħetx trażmessa lill-ġenerazzjonijiet sussegwenti qabel l-emigrazzjoni, għalhekk ġiet sostitwita bir-Russu jew il-Ġermaniż. Haredim, il-kelliema ewlenin attwali tal-lingwa Yiddish fl-Iżrael u l-Istati Uniti, jikkostitwixxu biss minoranza żgħira ta' komunitajiet Lhud fil-Ġermanja. Huwa preżunt li n-numru ta 'nies li jużaw il-Pollakk bħala lingwa ta' kuljum huwa relattivament għoli. Madankollu, minħabba l-assimilazzjoni qawwija tal-popolazzjoni Pollakka u mwielda Pollakka, l-użu tal-Pollakk barra mid-dar huwa relattivament rari. Il-lingwa barranija mgħallma primarjament fl-iskejjel pubbliċi hija l-Ingliż. It-tieni lingwa barranija hija ġeneralment il-Franċiż, il-Latin jew l-Ispanjol, aktar rari l-Ukraina, ir-Russu jew it-Taljan (sovranità tat-teħid tad-deċiżjonijiet tal-pajjiżi). Fil-GDR, ir-Russu kien mgħallem prinċipalment bħala lingwa barranija, iżda l-klassijiet tal-Ingliż kienu wkoll mgħallma. === Reliġjon === [[File:Trier basilica DSC02373.jpg|thumb|left|Il-Bażilika ta' Constantine fi Trier (Aula Palatina)]] [[File:Martin Luther, 1529.jpg|thumb|Martin Luther (1483-1546), pittura ta' Lucas Cranach il-Anzjan, 1528]] ==== Tradizzjonijiet ==== Bħal ħafna mill-Ewropa tal-Punent u Ċentrali, il-Ġermanja ta' żmienna kellha influwenza tal-Punent-Kristjana li tmur lura għall-antikità tard u kienet influwenzata mix-xjenza tal-Illuminiżmu sa mis-seklu 18. Dan huwa bbażat fuq influwenzi mill-kultura antika Griega u Rumana, kif ukoll tradizzjonijiet Lhudija u Kristjani, li kienu mħallta mat-tradizzjonijiet Ġermaniċi mill-bidu tal-Kristjanizzazzjoni tal-majjistral tal-Ewropa, madwar is-seklu 4. Il-Ġudaiżmu jmur lura għal żmien ir-Rumani fil-Ġermanja, iżda kemm-il darba spiċċa vittma ta' pogroms u konverżjonijiet sfurzati, fl-agħar forma tagħha, ix-Shoah ta' żmien Nazisti. Iż-żona tal-Ġermanja ġiet Kristjanizzata mill-bidu tal-Medju Evu. Matul il-perjodu Franki, ix-xogħol missjunarju tlesta fl-imperu ta' Karlu Manju, parzjalment permezz tal-koerċizzjoni. Ir-Riforma Nisranija bdiet bil-pubblikazzjoni ta' Martin Luther tat-teżijiet tiegħu fl-1517 u, bħala riżultat, il-formazzjoni ta' denominazzjonijiet Protestanti li, flimkien mad-denominazzjoni Kattolika, isawru l-pajsaġġ reliġjuż fil-Ġermanja. Minħabba r-regola cuius regio, eius religio (jiġifieri, is-sovran jiddetermina għal liema reliġjon għandhom jappartjenu s-suġġetti), il-pajsaġġ konfessjonali kien għal sekli sħaħ frammentat ħafna, b'reġjuni kważi purament Kattoliċi u Protestanti qrib ħafna ta' xulxin. Madankollu, l-influss ta' nies spostati wara t-Tieni Gwerra Dinjija, iż-żieda fil-mobilità tal-popolazzjoni, u s-suburbanizzazzjoni u s-sekularizzazzjoni kontinwi ċajpru dawn il-kuntrasti fis-sekli 20 u 21. ==== Relazzjoni bejn l-istat u r-reliġjon ==== Il-libertà tar-reliġjon fil-Ġermanja hija garantita mill-Artikolu 4 tal-Liġi Bażika, individwalment bħala dritt fundamentali u istituzzjonaliment fir-relazzjoni bejn ir-reliġjon u l-Istat. Dan iħaddan in-newtralità ideoloġika tal-Stat u d-dritt tal-awtodeterminazzjoni tal-komunitajiet reliġjużi. Fuq din il-bażi, ir-relazzjoni bejn il-komunitajiet reliġjużi u l-Istat hija waħda ta' assoċjazzjoni; Għalhekk m'hemmx separazzjoni stretta bejn il-Knisja u l-Stat, iżda hemm interkonnessjonijiet f'ħafna sferi soċjali u edukattivi u kulturali, pereżempju permezz tal-isponsorizzazzjoni ġestita mill-Knisja, iżda kofinanzjata mill-Istat, ta' nurseries, skejjel, sptarijiet jew infermiera. djar. Xi partiti Ġermaniżi jsegwu wkoll it-tradizzjoni Nisranija tal-pajjiż. Il-knejjes Insara għandhom status ta' knejjes uffiċjali u huma korporazzjonijiet tal-liġi pubblika, iżda sui generis minħabba l-liġi ekkleżjastika tal-istat applikabbli. Bħala soċjetajiet reliġjużi tal-liġi pubblika, il-knejjes għandhom jingħataw ċerti għażliet ta' disinn mingħajr ma jkunu suġġetti għal sorveljanza mill-stat; Minflok, il-mandat tar-relazzjonijiet pubbliċi tal-knisja huwa parzjalment rikonoxxut fil-kuntratti tal-knisja mal-istati jew f'regolamenti korrispondenti fil-kostituzzjonijiet tal-stat, u s-setgħa oriġinali u speċjali tal-knisja hija legalment konfermata. Xi knejjes Insara u komunitajiet Lhud jitolbu taxxa tal-knisja, li l-istat jiġbor bi skambju għal sussidju għall-ispejjeż u jittrasferiha lill-knejjes rispettivi jew lill-Kunsill Ċentrali tal-Lhud fil-Ġermanja. Barra minn hekk, skont il-Liġi Bażika, l-edukazzjoni reliġjuża hija suġġett fakultattiv, għalkemm regolari, fl-iskejjel pubbliċi (bl-eċċezzjoni ta' Bremen, Berlin u Brandenburg). Dan is-suġġett normalment jiġi mgħallem minn rappreżentant ta' waħda miż-żewġ knejjes ewlenin. ==== Proporzjonijiet tal-popolazzjoni ==== [[File:Konfessionen Deutschland Zensus 2022.png|thumb|Affiljazzjoni denominazzjonali skont iċ-ċensiment tal-2022: isfar: Kattoliku Ruman, vjola: Protestanti, aħdar: mhux affiljat ma' ebda komunità reliġjuża pubblika; skur: maġġoranza assoluta, dawl: maġġoranza relattiva]] Fl-2021, madwar 53 fil-mija tal-popolazzjoni kienu jappartjenu għal denominazzjoni Kristjana: il-Knisja Kattolika Rumana 26 fil-mija (l-aktar fil-Punent u fin-nofsinhar tal-Ġermanja), il-Knisja Protestant (Luterana, Riformata u Magħquda) 24 fil-mija; Knejjes Kristjani oħra bħall- Knejjes Ortodossa u tal- Lvant Qadim, ix- Xhieda ta' Jehovah, il- Knisja Appostolika Ġdida u l- Knejjes Ħieles jammontaw għal madwar 3 fil- mija. In-numru ta' nies li jattendu servizzi reliġjużi huwa ferm inqas min-numru ta' membri tal-knisja. Fl-hekk imsejħa Ħdud tal-għadd (it-tieni Ħadd tar-Randan u t-tieni Ħadd ta' Novembru) fl-2016, 2.4 miljun ruħ (2.9% tal-popolazzjoni totali) attendew is-servizzi Kattoliċi u 0.8 miljun (1%) għal dawk tal-Knisja Protestanti. . Fil-festi ewlenin, speċjalment Lejlet il-Milied, ħafna aktar nies jattendu servizzi reliġjużi. Il-Kristjaneżmu Sirjan huwa denominazzjoni Kristjana li qed tikber fil-Ġermanja minħabba l-influss kontinwu ta' Assirjani mill-Mesopotamia b'madwar 130,000 membru. Minnhom, madwar 100,000 Assirjan jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Sirjana ta' Antijokja. Madwar 42 fil-mija tal-popolazzjoni m'għandha l-ebda reliġjon. Fl-istati federali l-ġodda, kif ukoll f'Berlin u Hamburg, il-proporzjon ta' nies li ma jappartjenu għall-ebda waħda miż-żewġ knejjes ewlenin u li huma l-aktar mhux denominazzjonali jaqbeż is-70 fil-mija. Il-GDR ippropagat u trażmettiet ħarsa tad-dinja atea (ara Jugendweihe) u ħeġġet lin-nies biex iħallu l-knisja. Minħabba l-proċessi twal ta 'sekularizzazzjoni u valuri li jinbidlu, il-proporzjon ta' nies mhux reliġjużi fil-popolazzjoni totali żdied ukoll f'dik li qabel kienet ir-Repubblika Federali (1970: 3.9%; 1987: 11.4%). Dan l-iżvilupp kompla fil-Ġermanja unifikata. Fl-aħħar tal-2022, madwar 5.5 miljun Musulmani kienu jgħixu fil-Ġermanja. Is-sehem tiegħu mill-popolazzjoni totali kien ta' madwar 6.6 fil-mija. Madwar nofshom għandhom sfond ta' immigrazzjoni Torka. Il-Kunsill ta' Koordinazzjoni tal-Musulmani fil-Ġermanja twaqqaf bħala organizzazzjoni umbrella għall-bosta organizzazzjonijiet Iżlamiċi u punt ta' kuntatt għall-barranin. L-Unjoni Buddista Ġermaniża tistma li hemm madwar 270,000 Buddist fil-Ġermanja. Nofshom huma immigranti Asjatiċi. Dan jikkorrispondi għal 0.3 fil-mija tal-popolazzjoni. Madwar 200,000 Lhudi jgħixu fil-Ġermanja, li jikkorrispondi għal 0.25 fil-mija tal-popolazzjoni (mill-2022). Madwar nofshom huma organizzati f'komunitajiet Lhud. Mis-snin disgħin, kien hemm żieda qawwija fl-immigranti minn pajjiżi li qabel kienu Blokk tal-Lvant, speċjalment l-Ukrajna u r-Russja. ==== Ir-reliġjon fil-Ġermanja (stima għall-2022) ==== * Knisja Kattolika (24.8%) * Knisja Protestanti (22.6%) * Ortodossija tal-Lvant (2.2%) * Insara oħra (1.1%) * L-ebda reliġjon (43.8%) * [[Iżlam]] (3.7%) * Reliġjonijiet oħra (1.7%) <gallery> File:Religious_denominations_in_Germany,_2011_Census,_self-identification_of_the_population.svg|Denominazzjonijiet predominanti fil-Ġermanja kif żvelat miċ-ċensiment tal-2011 bl-użu tal-mistoqsija tal-awto-identifikazzjoni., Blu: Pluralità protestanti, Aħdar: pluralità Kattolika, Aħmar: pluralità mhux reliġjuża/mhux affiljata, Sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza bejn 50 u 75%, filwaqt li sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza super ta 'aktar minn 75%. File:Evangelisch Zensus 2011.png|Protestanti File:Katholisch Zensus 2011.png|Kattoliċi File:Konfessionslos Zensus 2011.png|Mhux reliġjużi u mhux affiljati </gallery> == Storja == === Preistorja, Ċelti, popli Ġermaniċi u Rumani === [[File:Loewenmensch1.jpg|thumb|Il-Lion Man mill-Għar Stadel f’Hohlenstein, Wied Solitarju, inħoloq bejn 39,000 u 33,000 QK]] [[File:GermansAD50.svg|thumb|left|Mappa tat-tribujiet Ġermaniċi tal-Ewropa Ċentrali mal-Limes Rumani u l-kampijiet leġjunarji madwar is-sena 50 AD]] [[File:Nebra Disk.jpg|thumb|left|Id-diska ċelesti Nebra mill-Età tal-Bronż bikrija]] Is-sejbiet tal-ispeċi tal-primati Danuvius fil-Ġermanja tal-lum għandhom aktar minn 11-il miljun sena u probabbilment jirrappreżentaw wieħed mill-ewwel antenati umani li mexa wieqfa. L-eqdem evidenza fossili tal-preżenza tal-ġeneru Homo fit-territorju Ġermaniż: ix-xedaq t'isfel ta' Mauer. - għandu madwar 600,000 sena u kien imsemmi għal Heidelberg minn Homo heidelbergensis. Il-lanez ta' Schöningen, li għandhom mill-inqas 300,000 sena, huma l-eqdem armi tal-kaċċa preservati bis-sħiħ tal-umanità u rrivoluzzjonaw l-istampa tal-iżvilupp kulturali u soċjali tal-bnedmin tal-bidu, kif għamel is-sit ta' Bilzingsleben b’wieħed mill-eqdem bini u forsi l-eqdem xogħol. tal-arti fid-dinja. In-Neanderthal, imsemmija għal sit Neanderthal fil-lvant ta' Düsseldorf, ingħaqdu mill-inqas 47,500 sena ilu minn Homo sapiens, il-bniedem anatomikament modern li emigra mill-Afrika, iddokumentat għall-ewwel darba fit-Turingja. Għalkemm in-Neanderthal sparixxew, intwera li t-tnejn kellhom mill-inqas xi dixxendenti komuni. Il-kabaret tal-Paleolitiku ta’ Fuq fil-Ġura tas-Swab huwa l-eqdem arti magħrufa mill-umanità. Bdiewa Neolitiċi mil-Lvant Nofsani li emigraw bil-bhejjem u l-uċuħ tar-raba tagħhom permezz tal-Anatolja u l-Balkani (Fuħħar Lineari) spostaw il-popolazzjoni madwar 5700/5600 QK. Il-kaċċaturi tal-Età tal-Ġebla Nofsani u l-ġabra tan-nofs tan-Nofsinhar tal-Ġermanja. Biss madwar 4000 QK. Fir-4 seklu QK, il-kulturi li japproprjaw il-kaċċaturi, il-ġabra u s-sajjieda ġew sostitwiti wkoll fit-Tramuntana tal-Ġermanja minn kulturi agrikoli, issa kompletament sedentarji; Il-kultura Ertebølle hija meqjusa bħala l-aħħar kultura tal-kaċċa fit-Tramuntana tal-Ġermanja. Wara dewmien ta' aktar minn 1000 sena, il-Bronż Età bdiet fit-territorju Ġermaniż madwar 2200 QK. Waħda mis-sejbiet l-aktar importanti tagħhom hija n-Nebra Sky Disk. Fil-bidu tal-perjodu Hallstatt (1200-1000 QK), in-Nofsinhar u ċ-ċentru tal-Ġermanja kienu popolati minn Ċelti, u l-ħadid beda jistabbilixxi lilu nnifsu bħala l-aktar metall importanti. Madwar 600 Q.K. Il-kultura Jastorf, meqjusa bħala kultura Ġermanika, ħarġet fit-Tramuntana tal-Ġermanja fir-4 seklu QK. It-terminu "poplu Ġermaniku" (mil-Latin Germani) ġie maħluq fl-1 seklu QK. Issemma l-ewwel minn awturi antiki fi QK. Dan huwa terminu kollettiv etnografiku inqas preċiż, li, għal raġunijiet metodoloġiċi, m'għandux jiġi interpretat ħażin bħala isem ta' poplu magħqud. Minn 58 QK Minn madwar 80 sa madwar 455 E.K., iż-żoni fuq ix-xellug tar-Rhine u fin-nofsinhar tad-Danubju kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman, u minn madwar 80 sa madwar 260 EK. kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman. parti wkoll minn Hesse u l-biċċa l-kbira tal-Baden-Württemberg tal-lum fin-Nofsinhar tal-Limes. Dawn it-territorji Rumani tqassmu fost il-provinċji ta' Gallia Belgica, Germania superjuri, Germania inferjuri, Raetia u Noricum. Ir-Rumani waqqfu kampijiet leġjunarji hemmhekk u diversi bliet bħal Trier, Cologne, Augsburg u Mainz, l-eqdem bliet fil-Ġermanja. Tribijiet Ġermaniċi Alleati żguraw dawn il-provinċji u settlers minn partijiet oħra tal-imperu stabbilixxew ukoll hawn. Il-parti taż-żona tas-settlement Ġermaniċi li tinsab barra l-provinċji Rumani ta 'Germania Inferior u Germania Superior kienet imsejħa Germania magna mir-Rumani fil-perijodi imperjali bikrija u għolja u fl-antikità tard. Tentattivi biex tespandi l-isfera ta' influwenza f'din iż-żona Ġermanika fallew bil-Battalja ta' Varus fid-9 AD. L-isforzi Rumani biex jistabbilixxu provinċji sal-Elba fl-aħħar spiċċaw. Il-Germanja ta' Taċitu, miktuba mill-inqas fis-sena 98, hija l-eqdem deskrizzjoni tat-tribujiet Ġermaniċi. === Il-Migrazzjoni u l-Medju Evu Bikri (375–962) === Wara l-invażjoni tal-Huni madwar is-sena 375, bdiet il-migrazzjoni tal-popli u fl-istess ħin ħarġu diversi tribujiet kbar fit-tranżizzjoni mill-Antikità Tard għall-Medju Evu Bikri, jiġifieri l-Franki, l-Alemanni, is-Sassoni, il-Bavarja u it-Turingjani. Dak li huwa importanti fir-riċerka riċenti f'dan il-kuntest huwa l-proċess kumpless ta 'etnoġenesi ta' nies (tribujiet) differenti. It-tfaċċar tal-identitajiet etniċi (etniċità) fl-Antikità tard u fil-bidu tal-Medju Evu fir-rigward tal-hekk imsejħa migrazzjoni tal-popli m'għadhiex mifhuma llum bħala kategorija bijoloġika. Anzi, l-identitajiet joħorġu fi proċess soċjali li jinbidel li fih jintervjenu diversi fatturi. L-għan tal-gruppi li invadew l-imperu kien, fuq kollox, li jipparteċipaw fil-prosperità tal-imperu, li l-istrutturi u l-kultura tiegħu ma ridux jeqirdu. Iżda l-kunflitti militari sussegwenti u l-ġlidiet interni għall-poter Ruman wasslu għal erożjoni politika tal-Imperu tal-Punent. Wara l-waqgħa ta' Ruma tal-Punent (l-aħħar imperatur ta' l-Italja ġie depożitat fl-476), l-imperi Ġermaniċi-Rumani suċċessuri ġew iffurmati fit-territorju ta' l-Imperu tal-Punent. Madankollu, l-Imperu Ruman tal-Lvant (“Biżanzju”) kien jeżisti sal-1453 u baqa' jżomm kuntatti mal-Punent. Tribijiet Slavi emigraw lejn iż-żoni fil-biċċa l-kbira mhux popolati ta' dik li llum hija l-Ġermanja tal-Lvant fis-seklu 7. Kienu assimilati biss matul l-insedjament tal-Lvant medjevali bikri. L-Ewropa tal-Punent u ċ-ċentru kienet iddominata mill-Imperu Franki, li tfaċċa fl-aħħar tas-seklu 5, u t-Tramuntana tal-Ġermanja tal-lum mis-Sassoni u s-Slavi. Iż-żoni kollha tal-Imperu Franki li llum jappartjenu lill-Ġermanja kienu fil-parti tal-Lvant tal-Awstrasja. Madankollu, kien hemm kunflitti dinastiċi ripetuti taħt il-Merovingi. [[File:Vertrag von Verdun.svg|thumb|left|It-tqassim tat-territorju fit-Trattat ta' Verdun, 843]] F'nofs is-seklu 8, Pipinu ż-Żgħir, tad-dinastija Karolingja, ħa f'idejh bħala suċċessur rjali tal-Merovingi li qabel kienu jmexxu l-Imperu Franki. Wara s-sottomissjoni u l-missjonijiet missjunarji sfurzati tas-Sassoni u l-konkwisti fl-Italja, fit-Tramuntana ta' Spanja u fiż-żona tal-fruntiera tal-Lvant taħt Karlu Manju, l-imperu multi-etniku ġie riorganizzat. L-organizzazzjoni tal-Knisja u l-promozzjoni kulturali kienu parzjalment ibbażati fuq tradizzjonijiet Rumani (Rinaxximent Karolinju). Fil-Milied tas-sena 800, Karlu kien inkurunat lilu nnifsu imperatur mill-Papa f'Ruma u b'hekk talab is-suċċessjoni tal-Imperu Ruman (Translatio imperii), li wasslet għal kompetizzjoni mal-imperaturi Biżantini (problema ta' żewġ imperaturi). Wara l-mewt ta' Karlu fl-814, kien hemm ġlied fost id-dixxendenti tiegħu, li fl-843 wassal għat-Trattat ta' Verdun li qasam l-imperu fi tliet partijiet: l-Imperu Franki tal-Lvant taħt “Lwiġi l-Ġermaniż”, l-Imperu Franki tal-Punent u Lotharingia. Madwar is-sena 900, fl-Imperu Franki tal-Lvant ħarġu ħames dukjati kbar: id-dukjati tribali ta' Sassonja, Bavarja, Swabia, Franconia, u Lorraine. Fis-seklu 10, id-dinastija Karolingja spiċċat kemm fil-Punent kif ukoll fil-Lvant tal-Frankonja, u ż-żewġ partijiet tal-imperu baqgħu politikament separati minn hemm 'il quddiem. Il-Battalja ta' Lechfeld fl-955 temmet għexieren ta' snin ta' invażjonijiet Ungeriżi, ġabet żieda fil-prestiġju għar-Re Otto, li kien inkurunat imperatur f'Ruma fl-962, u n-nomina tal-Arkanġlu Mikiel bħala patrun tal-Ġermaniżi. === Minn Franza tal-Lvant sal-Imperu Ruman Qaddis (962-1806) === [[File:HRR 10Jh.jpg|thumb|left|It-territorju imperjali fis-seklu 10 (deskritt bl-aħmar)]] Id-dinastija Ottonjana kienet essenzjali għall-formazzjoni tal-Imperu Franki tal-Lvant, iżda m'għadhiex meqjusa bħala l-bidu tal-istorja imperjali vera "Ġermaniża". Pjuttost, il-proċess assoċjat kompla mill-inqas sas-seklu 11. It-terminu regnum Teutonicorum ("Renju tal-Ġermaniżi") instab għall-ewwel darba fis-sorsi fil-bidu tas-seklu 11, iżda qatt ma kien it-titlu tal-imperu, anzi kien użat mill-papiet biex jirrelatizza l-Imperu Ruman. Talba tal-Ġermaniżi għall-Poter. Fl-951, Otto I aċċetta t-titlu rjali Lombard. Dan għaqqad lil Regnum Teutonicum mal-Italja imperjali. Fl-962, Otto kien inkurunat imperatur, u b'hekk għaqqad id-dinjità rjali Rumana-Ġermaniża mad-dritt għall-imperu "Ruman" tal-punent (Reichidee). Dan l-Imperu Ruman-Ġermaniż kellu pożizzjoni eġemonika fl-Ewropa tal-Punent taħt l-Ottonjani. Fl-1024, is-Saljani ħadu f’idejhom is-suċċessjoni rjali, li sal-aħħar tal-Medju Evu kienet dejjem marbuta ma’ elezzjoni ta' diversi grandees tal-imperu. Il- mod kif il- qawwa sekulari u spiritwali kienu interkonnessi issa ġieli jissejjaħ is- “sistema tal- knisja imperjali.” Il-kwistjoni ta' min tħalla jaħtar isqfijiet wasslet għat-tilwima dwar l-investitura mal-papat riformat, il-vjaġġ lejn Canossa fl-1077, u s-soluzzjoni provviżorja tal-Konkordat ta' Worms fl-1122. Il-kunflitt bejn l-imperatur u l-papa laħaq il-qofol tiegħu fil- Matul il-perjodu Hohenstaufen, speċjalment taħt Frederick II, insinji. Bil-mewt tiegħu fl-1250, il-gvern irjali Hohenstaufen waqa’; L-interregnu li ġej żied il-qawwa tal-prinċpijiet. L-imperu baqa' jeżisti bħala fattur ta' ordni politiku, iżda dejjem tilef l-influwenza tiegħu fil-livell Ewropew. [[File:Aachen Germany Imperial-Cathedral-01.jpg|thumb|Il-Katidral ta' Aachen serva bħala s-sit tal-inkurunazzjoni għal 31 ħakkiem Ġermaniż sal-1531.]] [[File:Karlsthron im Aachener Dom (5684752639).jpg|thumb|left|It-tron irjali hemmhekk (lemin) inbena għal Karlu Manju fis-sena 790.]] Fil-forma ta 'stati territorjali, bosta Lordships feudali saru indipendenti għad-detriment tal-qawwa rjali-imperjali, li, madankollu, qatt ma kienet b'saħħitha u għalhekk tiddependi fuq gvern kunsenswali mal-grandees tal-imperu. L-Imperatur Enriku VI Fl-aħħar tas-seklu 12 falla l-attentat biex tiġi introdotta monarkija ereditarja permezz tal-pjan tas-suċċessjoni. Filwaqt li l-Imperu tal-Frankon tal-Punent sar stat ċentrali Franċiż, l-Imperu tal-Frankon tal-Lvant jew l-Imperu Rumano-Ġermaniż baqa’ kkaratterizzat minn sovrani u d-dritt li jeleġġi s-rejiet. F'nofs is-seklu 13 inħoloq l-Imperu Ruman Imqaddes: l-isem Sacrum Imperium (Imperu Qaddis) kien diġà użat fl-1157, Sacrum Imperium Romanum (Imperu Ruman Imqaddes) kien iddokumentat għall-ewwel darba fl-1184 (l-eqdem riċerka kienet ibbażata fuq l-1254) . Sat-tmiem tiegħu fl-1806, l-imperu baqa’ formalment monarkija elettiva. Għalkemm l-imperaturi ppruvaw kemm-il darba jsaħħu l-pożizzjoni tagħhom, l-imperu baqa’ assoċjazzjoni supranazzjonali ta' ħafna territorji ta' daqsijiet differenti, kif ukoll bliet imperjali. Is-sekli 14 u 15 tal-Medju Evu tard kienu kkaratterizzati minn kingship elettiva: tliet familji kbar (l-Habsburgs, il-Lussemburgi, u l-Wittelsbachs) kellhom l-akbar influwenza fl-imperu u l-akbar qawwa interna. L-aktar re importanti huwa Karlu IV, li segwa politika ta' poter intern intelliġenti. Minkejja kriżijiet bħall-pesta (Black Death), il-kriżi agrarja, u x-Xiżma tal-Punent, il-bliet u l-kummerċ iffjorixxu; It-tranżizzjoni għar-Rinaxximent bdiet. Fl-imperu, l-Habsburgi wirtu l-Lussemburgi, li mietu fil-linja maskili fl-1437, u kienu l-ħakkiema Rumani-Ġermaniżi kważi kontinwament sa tmiem l-imperu. Permezz ta' politika għaqlija, l-Habsburgi kisbu territorji addizzjonali fl-imperu u anke l-kuruna rjali Spanjola: Habsburg telgħet biex issir qawwa Ewropea ewlenija. [[File:Kurfürst August, Reichstaler 1575.JPG|thumb|left|Elettorat tas-Sassonja, Reichstaler mill-1575 miz-zekka ta' Dresden, Mmz. HB]] [[File:HRR 1648.png|thumb|left|L-Imperu Ruman Qaddis fl-1648 wara l-konklużjoni tal-Paċi ta' Westphalia]] Fil-bidu tas-seklu 16, l-Imperatur Massimiljan I wettaq riforma imperjali komprensiva li saħħet ir-Reichstag, il-ġudikatura (ħolqien tar-Reichskammergericht u Reichshofrat), u l-ordni intern permezz tal-Paċi Eterna u d-diviżjoni f'ċrieki imperjali. Madankollu, minħabba l-falliment tal-penny komuni u r-reġiment imperjali, ir-riforma baqgħet mhux kompluta. Mill-1519, l-Imperatur Karlu V, li kien ukoll sultan ta' Spanja b’imperu kolonjali barra minn xtutna, segwa l-kunċett ta' monarkija universali. Id-dominanza tagħhom fl-Ewropa stabbilixxiet antagoniżmu Habsburg-Franċiż li dam sekli sħaħ. Fl-1517, Martin Luteru beda r-Riforma permezz ta' sejħiet għal riformi teoloġiċi u interni tal-knisja u pożizzjoni anti-papali, li wasslet għall-lok ta' denominazzjonijiet “Protestanti”. Il-Kattoliċiżmu wieġeb bil-Kontro-Riforma, iżda l-knejjes Protestanti l-ġodda rebħu f'ħafna mill-imperu. Il-Paċi ta' Augsburg tal-1555 ħolqot bilanċ proviżorju: is-sovrani tħallew jiddeterminaw liema denominazzjoni kienet tapplika għas-suġġetti tagħhom (cuius regio, eius religio). Id-differenzi konfessjonali u l-poter politiku ħarġu l-Gwerra ta' Tletin Sena (1618-1648) b'ħafna mwiet u pajsaġġi meqruda, li spiċċat bil-Paċi ta' Westphalia, li saħħet u kkodifikat l-influwenza tat-territorji kontra l-imperatur (ara l-Aħħar Adieu Imperial). Il-prinċpijiet imperjali issa tħallew jgħollu t-truppi tagħhom stess u jikkonkludu trattati ma’ poteri barranin. Bħala riżultat, l-imperu sar konfederazzjoni de facto ta' stati; de jure baqgħet struttura mmexxija b'mod monarkiku u dominata mill-klassi. Mill-1663, ir-Reichstag ġie trasformat f'kungress permanenti ta' mibgħuta (Reichstag Perpetwu), li ltaqa' f'Regensburg. Bħala parti mill-politika tar-riunifikazzjoni tiegħu, Louis aktar milli jkun l-awtorità rjali ċentrali tal-imperu. Xi ħakkiema, partikolarment Frederick II tal-Prussja, fetħu lilhom infushom għall-ispirtu filosofiku ta 'dak iż-żmien u implimentaw riformi (assolutiżmu illuminat). Iż-żieda politika tal-Prussja fis-seklu 18 wasslet għal dualiżmu mad-Dar tal-Habsburg. Wara r-Rivoluzzjoni Franċiża, it-truppi tiegħu okkupaw ix-xatt tax-xellug tar-Rhine. Wara r-rebħa ta' Napuljun Bonaparte fit-Tieni Gwerra ta' Koalizzjoni, fl-1803 waslet il-konklużjoni ewlenija tad-Deputazzjoni Imperjali. Fl-1806 l-aħħar imperatur, Franġisku II, irriżenja mill-kuruna u l-imperu ġie fi tmiemu. === Konfederazzjoni tar-Rhine, Konfederazzjoni Ġermaniża, Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1806–1871) === [[File:Deutscher Bund.svg|thumb|left|Il-Konfederazzjoni Ġermaniża 1815-1866]] Bejn l-1801 u l-1806, taħt l-influwenza ta' Napuljun, in-numru ta' pajjiżi fiż-żona tar-“Renju l-Qadim” naqas minn madwar 300 għal madwar 60. Franza annesset il-punent u l-majjistral Ġermaniżi u ħolqot stati vassalli Ġermaniżi, li t-troni tagħhom Napuljun imla bil-familja. membri (Gran Dukat ta' Berg, Renju ta' Westphalia, Gran Dukat ta' Frankfurt). Napuljun għamel alleati xi stati Ġermaniżi, speċjalment ir-Renju tal-Bavarja, Württemberg u Baden li għadu kif inħoloq fil-Paċi ta' Pressburg fl-1805, espandihom biex jinkludi l-oqsma tal-istati żgħar sekularizzati u medjatizzati u għaqqadhom fil-Konfederazzjoni tar-Rhine, li kien alleat ma' Franza. Dan, bl-avversarji tiegħu il-Prussja u l-Awstrija, li ġew megħluba minn Napuljun, rnexxielu lill-Imperu Ruman Qaddis, li b'hekk inqasam fi tlieta u ġie eliminat bħala fattur ta' qawwa. L-"era Franċiża" ġabet lill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine spinta kbira għall-modernizzazzjoni, inklużi l-libertajiet ċivili, permezz tal-introduzzjoni tal-kodiċi ċivili. Fil-Prussja wkoll, saru riformi estensivi mill-1806 biex is-suġġetti jinbidlu f’ċittadini (cf. Citoyen) u l-Istat jerġa' jkun kapaċi jaġixxi u jiddefendi lilu nnifsu. Mill-1809 kien hemm reżistenza għall-okkupazzjoni u l-ħakma Franċiża; Fil-bidu, ġew imrażżna diversi rewwixti, bħal dawk ta' Andreas Hofer fit-Tirol u Ferdinand von Schill fil-Prussja. Wara t-telfa ta' Napuljun fil-kampanja Russa tal-1812, il-Prussja u l-Awstrija, f'alleanza mal-Imperu Russu, bdew il-Gwerer tal-Ħelsien (1813–1815), li saħħew is-sentiment nazzjonali Ġermaniż, inizjalment fost l-istudjużi Protestanti, eż. fil-Lützow Freikorps. li kienet ukoll l-oriġini tal-kuluri iswed u aħmar. Ħafna mill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine ngħaqdu mal-Alleati, li, wara r-rebħa fil-Battalja ta' Leipzig fl-1813, fl-aħħar għelbu lil Napuljun fl-1815. Aktar tard, il-Kungress ta' Vjenna (1814-1815) fil-biċċa l-kbira stabbilixxa mill-ġdid il-gvern monarkiku. Fil-Konfederazzjoni Ġermaniża, konfederazzjoni ta' stati ddominati mill-Awstrija u l-Prussja, 38 stat (→ It-Tielet Ġermanja) ġew organizzati bil-Bundestag ta' Frankfurt bħala l-korp li jieħu d-deċiżjonijiet. Fl-1833/1834 l-Unjoni Doganali Ġermaniża nħolqot taħt is-supremazija Prussjana. Fil-perjodu ta 'qabel Marzu, l-elite tal-gvern ta' qabel rrepressjonat lill-bourgeoisie li ssaħħaħ ekonomikament (persekuzzjoni tad-demagogi), li baqgħet titlob parteċipazzjoni politika u l-formazzjoni ta 'stat nazzjonali, bħal fl-1817 fil-festival tal-istudenti ta' Wartburg u fl-1832 f'Hambach's. Ċelebrazzjoni bit-tlugħ ta' iswed, aħmar u deheb, il-kuluri nazzjonali aktar tard. [[File:Zeitgenössige Lithografie der Nationalversammlung in der Paulskirche.jpg|thumb|Assemblea Nazzjonali fil-Paulskirche fi Frankfurt, 1848/49: l-ewwel parlament Ġermaniż elett liberament]] [[File:NB 1866-1871.99.svg|thumb|left|1867: Il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana]] Bir-Rivoluzzjoni ta' Marzu bourgeois ta' l-1848, ħafna politiċi konservattivi kellhom jirriżenjaw, inkluż il-Kanċillier Awstrijak li ddefinixxa l-era, il-Prinċep Metternich. Taħt pressjoni rivoluzzjonarja f’Berlin, il-Bundestag Ġermaniż aċċetta l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali ta' Frankfurt. Huwa stabbilixxa gvern u ppromulga l-Kostituzzjoni Paulskirche, li kienet tinkludi stat nazzjonali federali bħala l-"Imperu Ġermaniż" b'monarkija kostituzzjonali u l-irtirar tal-Awstrija mill-Ġermanja. Iżda r-re Prussjan Frederick William IV ċaħad il-kuruna imperjali li ġiet offruta lilu. Wara s-soppressjoni tar-Rewwixta ta' Mejju, ir-rivoluzzjoni ntemmet fit-23 ta' Lulju, 1849 bil-qbid tal-fortizza ta' Rastatt mit-truppi Prussjani. Il-falliment tal-moviment demokratiku wassal għat-titjira u l-emigrazzjoni tat-Tmienja u Erbgħin u era ta' reazzjoni fl-istati Ġermaniżi. Fil-bidu tas-snin 60 faqqa' l-kunflitt tal-Prussja mal-Awstrija dwar is-supremazija fil-Konfederazzjoni Ġermaniża (dualiżmu Ġermaniż), li spiċċa bir-rebħa tal-Prussja fil-Gwerra Ġermaniża fl-1866. Il-Konfederazzjoni Ġermaniża ġiet xolta u l-Prussja annesset diversi żoni avversarju tal-gwerra tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-Ġermanja. Fl-1866, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana twaqqfet inizjalment bħala alleanza militari taħt il-ħakma Prussjana. Il-kostituzzjoni tagħha tal-1867 għamlitha stat federali sovran u waqqfet il-pedamenti għas-Soluzzjoni Żgħira Ġermaniża. === Imperu Ġermaniż (1871-1918) === [[File:A v Werner - Kaiserproklamation am 18 Januar 1871 (3. Fassung 1885).jpg|thumb|Il-proklamazzjoni tal-Imperu Ġermaniż fl-1871, pittura ta' Anton von Werner]] Matul il-Gwerra Franko-Prussjana, l-stati tan-Nofsinhar tal-Ġermanja ssieħbu mal-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1 ta' Jannar 1871). Dan il-gvern federali għalhekk sar l-istat nazzjonali Ġermaniż mingħajr l-Awstrija u l-ewwel stat federali tal-Ġermanja. Fit-18 ta' Jannar, 1871, ir-Re Guglielmu I tal-Prussja aċċetta t-titlu imperjali f’Versailles, li kien irċieva mal-kostituzzjoni l-ġdida. Aktar tard ġie ċċelebrat Jum it-Twaqqif tar-Reich. [[File:Deutsches Reich (1871-1918)-de.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1871-1918]] Otto von Bismarck, Prim Ministru Prussjan mill-1862, waqqaf l-imperu u sar l-ewwel kanċillier. Il-kostituzzjoni imperjali ta' Bismarck appoġġat il-qawwa tal-monarkija kostituzzjonali, iżda kienet iddisinjata wkoll għall-modernizzazzjoni u kienet ambivalenti; Il-liġijiet dwar l-iskola u ż-żwieġ ċivili kienu parzjalment liberali. Il-vot universali (għall-irġiel) applikat għar-Reichstag. Bismarck mexxa l-Kulturkampf kontra l-Knisja Kattolika, kontra s-Soċjal Demokratiċi approva l-liġijiet soċjalisti tal-1878 u pprova jgħaqqad lill-ħaddiema mal-Istat permezz ta' leġiżlazzjoni soċjali. L-industrijalizzazzjoni għolja fil-Ġermanja kkawżat tkabbir ekonomiku u demografiku, eżodu rurali u żieda wiesgħa fl-istandards tal-għajxien; Il-Ġermanja saret l-akbar ekonomija fl-Ewropa. Il-politika ta' alleanza ta' Otto von Bismarck kellha l-għan li tiżola lil Franza mill-Ġermanja bħala qawwa semi-eġemonika fl-Ewropa ċentrali. Wara li n-negozjanti u l-assoċjazzjonijiet Ġermaniżi segwew politika kolonjali privata, l-imperu approprja territorji Afrikani fl-1884. Dawn il-kolonji Ġermaniżi kienu magħrufa bħala “żoni protetti.” Minbarra l-entużjażmu kolonjali, kien hemm ukoll xettiċiżmu u ċaħda, kultant anke min-naħa ta' Bismarck. Iż-żoni ġew sfruttati; Xi ħakkiema kolonjali Ġermaniżi wettqu reati kontra nies tal-post, pereżempju fil-ġenoċidju kontra l-Herero u Nama (1904-1908). Fis-"Sena tat-Tliet Imperaturi" tal-1888, Wilhelm II sar Imperatur tal-Ġermanja u waqqaf l-era ta' Wilhelminianism orjentat lejn il-militar. Huwa talab li r-Reich Ġermaniż jirrikonoxxi l-potenzi l-kbar ta' qabel ("post fix-xemx") u fittex li jistabbilixxi kolonji u flotot ġodda taħt l-imperialiżmu. Madankollu, il-Gran Brittanja issa eskludiet lill-Ġermanja minflok lil Franza f'sistema ta' alleanza ġdida (Triple Entente). Il-Kriżi ta' Lulju tal-1914 wasslet għall-Ewwel Gwerra Dinjija, gwerra fuq bosta fronti b’telf kbir; Iktar minn żewġ miljun suldat Ġermaniż mietu u madwar 800,000 ċivili mietu bil-ġuħ. Il-gwerra kkawżat ukoll ħafna mwiet u taqlib politiku f’pajjiżi oħra. === Repubblika ta' Weimar (1919-1933) === [[File:Karte des Deutschen Reiches, Weimarer Republik-Drittes Reich 1919–1937.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1919-1937]] Ir-Rivoluzzjoni ta' Novembru u l-proklamazzjoni tar-Repubblika fid-9 ta' Novembru, 1918 mmarkaw it-tmiem tal-Imperu Ġermaniż, li kien ammetta telfa fl-Ewwel Gwerra Dinjija bil-konsenja tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali Kostitwenti, li fiha n-nisa setgħu jivvutaw b'mod attiv u passiv għall-ewwel darba, il-Kostituzzjoni ta' Weimar daħlet fis-seħħ fl-14 ta' Awwissu, 1919. Fit-Trattat ta' Paċi ta' Versailles, iċ-Ċessjonijiet importanti tat-territorju, l-Alleati l-okkupazzjoni tar-Rhineland u r-riparazzjonijiet ġew determinati fuq il-bażi tar-responsabbiltà esklussiva tal-Ġermanja għall-gwerra. Din is-sitwazzjoni inizjali ttestjat il-klima politika; L-estremisti tal-lemin xerrdu l-leġġenda tal-ponta f'dahar kontra l-“kriminali ta' Novembru”, li wasslet għal qtil politiku u attentati ta' kolp ta' stat (kolp ta' stat ta' Kapp fl-1920 u ta' Hitler fl-1923). Rewwixti Komunisti bħar-Rewwixta tar-Ruhr fl-1920, il-Battalja ta’ Marzu fil-Ġermanja Ċentrali fl-1921, u r-Rewwixta ta' Hamburg fl-1923 ikkawżaw ukoll instabbiltà. Il-Belġju u Franza użaw ħlasijiet ta' riparazzjonijiet insuffiċjenti bħala raġuni għall-okkupazzjoni tagħhom tar-Ruhr mill-1923 sal-1925. [[File:Ausrufung Republik Scheidemann.jpg|thumb|Philipp Scheidemann jipproklama r-Repubblika mir-Reichstag fid-9 ta' Novembru, 1918.]] Fil-qosor "għoxrinijiet tad-deheb" il-kultura iffjorixxiet u, mill-1924, hekk għamlet l-ekonomija. B'aktar minn erba' miljun abitant, Berlin kienet it-tielet l-akbar belt u waħda mill-aktar dinamiċi fid-dinja. Il-prosperità ntemmet fl-1929 bid-Depressjoni l-Kbira; Fl-aqwa tagħha, fl-1932, kien hemm aktar minn sitt miljuni bla xogħol fil-Ġermanja, li ħafna minnhom għexu fil-miżerja. Il-partiti radikali kisbu appoġġ qawwi, u għamilha dejjem aktar diffiċli għall-partiti moderati biex jiffurmaw gvernijiet stabbli. Wara r-rebħa ċara ħafna tas-Soċjalisti Nazzjonali fl-elezzjonijiet tar-Reichstag fl-1930, il-kanċillieri tar-Reich li qed jinbidlu malajr ma kellhomx aktar maġġoranza parlamentari; Il-kabinetti presidenzjali tagħhom kienu jiddependu fuq il-President tar-Reich Paul von Hindenburg u d-digrieti ta' emerġenza tiegħu. Il-politika deflazzjonarja tal-Kanċillier tar-Reich Heinrich Brüning aggravat il-kriżi ekonomika. Is-suċċessur tiegħu Franz von Papen (Ġunju-Novembru 1932) poġġa l-gvern demokratiku tal-Prussja taħt il-kontroll ta' Kummissarju tar-Reich (Preußenschlag) u għamel elezzjonijiet ġodda li fihom is-Soċjalisti Nazzjonali saru saħansitra aktar b'saħħithom. Il-Kanċillier tar-Reich Kurt von Schleicher ipprova jipprevjeni lil Adolf Hitler milli jasal għall-poter permezz ta '"cross front" ta' unjins u sezzjonijiet tas-Nazzjonalisti, iżda von Papen ikkonvinċa lil Hindenburg riluttanti biex isemmi lil Hitler kanċillier fit-30 ta' Jannar 1933. Fis-27 ta' Frar, seħħ in-Nar tar-Reichstag, li sal-lum għadu mhux solvut, u Hitler approfitta minn dan biex joħroġ l-"Ordinanza tan-Nar tar-Reichstag", li ssospendiet id-drittijiet bażiċi għal żmien indefinit. L-arresti sussegwenti tal-massa ta' avversarji politiċi, speċjalment komunisti u soċjal-demokratiċi, sawru l-elezzjonijiet tar-Reichstag tal-5 ta' Marzu, 1933, li fihom l-NSDAP tilef il-maġġoranza assoluta tiegħu u kompla jiggverna mad-DNVP reazzjonarju. Il-qabda definittiva tal-poter seħħet ftit wara, meta r-Reichstag approva l-Liġi ta' Abilitazzjoni tal-24 ta' Marzu 1933 bil-voti tal-partiti bourgeois, biss kontra l-voti tal-SPD, u b’hekk ħalliet il-leġiżlazzjoni f'idejn il-gvern ta' Hitler. === Dittatorjat Nazzjonali Soċjalista (1933-1945) === [[File:Grossdeutsches Reich NS Administration 1944.png|thumb|left|Il-Ġermanja Nażista b'territorji okkupati, 1943-1945]] Fi ftit xhur, l-NSDAP stabbilixxa stat totalitarju b'parti waħda fir-Reich Ġermaniż taħt it-tmexxija ta 'Adolf Hitler u allinja l-istituzzjonijiet. Nies mhux popolari u avversarji politiċi, speċjalment komunisti, soċjal-demokratiċi u trejdunjonisti, tneħħew mill-awtoritajiet kollha, inbnew l-ewwel kampijiet ta' konċentrament, li bdew fl-1935 taħt is-superviżjoni tal-Ispezzjoni tal-Kampijiet ta' Konċentrament, inħarqu kotba u xogħol artistiku mhux popolari kien imneħħija. Huwa kien malafamat bħala "deġenerat". Il-propaganda Nazista ppenetrat ukoll fil-ħajja privata; It-tfal kienu diġà qed jiġu ppressati biex jingħaqdu ma' organizzazzjonijiet tal-partit. F'Ottubru 1933, Hitler ħabbar l-irtirar tal-Ġermanja mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Huwa assigura l-ħakma tiegħu internament billi kellu l-avversarji interni tal-partit u l-ex sħabi maqtula waqt il-qtil ta' Röhm fit-30 ta' Ġunju 1934, li permezz tiegħu l-SA saret bla setgħa favur l-SS, li kienu leali bis-sħiħ lejn Hitler. Huwa kien ħalef personalment fit-tmexxija mill-ġeneri tar-Reichswehr. Il-Gestapo intużat bħala pulizija politika biex tiġġieled kontra l-avversarji politiċi u ideoloġiċi. Mill-bidu, Hitler kellu żewġ għanijiet, gwerra ta 'aggressjoni u annihilation biex jinħoloq "Lebenraum fil-Lvant" u l-persekuzzjoni tal-Lhud, li bdiet b'diskriminazzjoni, umiljazzjoni u esklużjoni u spiċċat bħala "soluzzjoni finali għall-kwistjoni Lhudija". fl-Olokawst. Fl-1934 il-Wehrmacht bdiet tirriarma. Politika monetarja espansjonali u ekonomija tad-dejn kienu mmirati lejn gwerra bikrija. Il-programm Reinhardt naqqas il-qgħad; Dan ġie riċevut mill-popolazzjoni bħala t-twettiq ta 'wegħdiet ekonomiċi. Is-sitwazzjoni tal-Lhud Ġermaniżi saret dejjem agħar; Il-Liġijiet ta' Nuremberg tal-1935 ikkastigaw b’mod sever ir-relazzjonijiet bejn “Arjani” u Lhud bħala “diżunur razzjali”. Il-Lhud tilfu l-uffiċċji pubbliċi kollha, ġew ippersegwitati b'mod arbitrarju, insterqu u rikatt, u fl-aħħar mill-aħħar ipprojbiti milli jaħdmu għal kollox, u l-proprjetà Lhudija ġiet Arjanizzata. Il-Lhud kienu wkoll dejjem aktar mibgħuta fil-kampijiet ta' konċentrament. Ħafna ddeċidew li jemigraw, iżda l-maġġoranza baqgħu fil-Ġermanja. [[File:Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg|thumb|left|Ritratt tal-bieb tad-dħul tal-kamp ta' sterminazzjoni ta' Auschwitz-Birkenau, ħarsa minn ġewwa, 1945 (ritratt: Stanisław Mucha)]] [[File:Koeln 1945.jpg|thumb|left|Kolonja meqruda fi tmiem il-kampanja tal-bumbardament, April 1945]] L-ideoloġija razzista Nażista biex tinħoloq "komunità nazzjonali" "b'saħħitha" (cf. razza kaptan) kienet diretta kontra żewġ gruppi oħra, ir-Roma u s-Slavi, bħala "subuman". Mhux meqjusa bħala "razza barranija," iżda bħala theddida għas-"saħħa" tal-"korp nazzjonali," omosesswali, nies b'diżabbiltà, u "nies antisoċjali" ġew ukoll ffastidjati u maqtula mir-reġim. Fl-istess ħin, ir-reġim iċċelebra suċċessi ta' propaganda; Fl-1936, il-Logħob Olimpiku tejbu r-reputazzjoni barra l-pajjiż u r-Rhineland demilitarizzat kien okkupat. L-espansjoni bdiet bl-annessjoni sfurzata tal-Awstrija f'Marzu 1938, u wara l-Ġermanja saret magħrufa bħala l-Kbir Reich Ġermaniż. Il-Ftehim ta' Munich ta' Ottubru, 1938 issiġilla l-annessjoni tas-Sudetenland. Bix-xoljiment tar-Repubblika Ċekoslovakka f'Marzu 1939, Hitler kiser il-wegħda tiegħu li s-Sudetenland kienet l-aħħar talba territorjali tiegħu. Dan għamilha ċara li l-politika ta' appeasement tal-qawwiet tal-Punent lejn il-Ġermanja kienet żball. Wara li r-Reich Ġermaniż beda l-invażjoni tiegħu tal-Polonja fl-1 ta' Settembru, 1939, il-Gran Brittanja, il-Kanada, l-Awstralja, l-Indja, New Zealand, l-Afrika t’Isfel, u Franza ddikjaraw gwerra lill-Ġermanja. It-Tieni Gwerra Dinjija kkawżat bejn 55 u 60 miljun mewt f’sitt snin. Il-Ġermanja inizjalment kisbet xi suċċessi militari magħrufa bħala "Blitzkrieg". Il-Polonja kienet maqsuma bejn Hitler u Stalin fil-Patt ta’ Non-Aggressjoni, il-Wehrmacht imbagħad nediet l-armati tagħha lejn il-punent, attakkat lid-Danimarka u n-Norveġja fil-“Weserübung” u l-istati newtrali tal-Lussemburgu, il-Belġju u l-Olanda fil-“Kampanja tal-Punent”. , u Okkupat żoni kbar f'sitt ġimgħat fl-1940 Partijiet ta 'Franza. Il-popolarità ta' Hitler laħqet il-quċċata tagħha. Anke qabel ma bdiet il-gwerra, it-Tielet Reich intensifika l-persekuzzjoni tiegħu tal-Lhud. Matul is-sena 1938, il-Lhud Ġermaniżi ġew esklużi mill-ħajja ekonomika u mċaħħda mill-proprjetà tagħhom permezz ta 'diversi regolamenti. Fid-9 ta' Novembru, 1938, il-ħwienet u s-sinagogi Lhud kienu meqruda waqt il-pogroms ta' Novembru. Fl-1941, il-Lhud kienu pprojbiti milli jitilqu mill-pajjiż. Minn dakinhar 'l quddiem kellhom jilbsu l-"Istilla Lhudija" u bdew il-qtil sistematiku tagħhom fl-isfera ta' influwenza Ġermaniża kollha. Ħafna mietu f'xogħol furzat minħabba kura inadegwata u epidemiji. L-SS, li kienet primarjament responsabbli għall-eżekuzzjoni, waqqfu kampijiet ta' sterminazzjoni f'territorju ta' qabel Pollakk jew Sovjetiku, fejn il-biċċa l-kbira tal-vittmi, miġjuba minn karozzi tal-bhejjem, kienu immedjatament issikkati bil-gass (ara Aktion Reinhardt). Aktar minn miljun ruħ inqatlu fil-kmamar tal-gass u l-krematorji tal-kamp ta' konċentrament ta' Auschwitz biss. B’kollox, in-numru ta' Lhud maqtula jammonta għal mill-inqas sitt miljuni. Operazzjoni Barbarossa bdiet fit-22 ta' Ġunju, 1941. L-armata Ġermaniża mxiet lejn il-kapitali Sovjetika u twaqqfet fil-Battalja ta' Moska f'Diċembru 1941. Wara li l-Imperu alleat tal-Ġappun (→ Axis Powers) attakka lill-flotta Amerikana Fl-attakk fuq Pearl Harbor fl-istess xahar, il-Ġermanja ddikjarat ukoll gwerra lill-Istati Uniti tal-Amerika. In-nuqqas ta 'riżorsi u s-saħħa ta' l-għadu superjuri malajr wasslu għal bidla fil-gwerra, li mmanifesta ruħha fil-Battalja mitlufa ta 'Stalingrad bl-annihilation sħiħa tas-6 Armata Ġermaniża. Aktar ma saret it-telfa inevitabbli, iktar saret il-politika domestika ħarxa. Fid-diskors tiegħu fil-Palazz tal-Isport fit-18 ta' Frar, 1943, Joseph Goebbels ipproklama “gwerra totali,” hekk kif l-armati Ġermaniżi rtiraw kważi fuq il-fronti kollha u bosta bliet Ġermaniżi ġew meqruda mill-bumbardamenti. Meta l-armati Sovjetiċi kienu diġà ħadu l-kapitali fil-Battalja ta' Berlin, Hitler ħadu ħajtu fil-Führerbunker fit-30 ta' April, 1945. Fit-8 ta' Mejju, il-Wehrmacht ċediet mingħajr kundizzjonijiet u fit-23 ta' Mejju, 1945 l-aħħar gvern tar-Reich ġie arrestat fiż-żona speċjali ta' Mürwik, ħdejn Flensburg. Il-mexxejja politiċi, militari u ekonomiċi li baqgħu ħajjin ġew ipproċessati fil-Proċessi ta' Nuremberg għar-responsabbiltà individwali tagħhom għal delitti tal-gwerra u delitti kontra l-umanità. === Il-Ġermanja taħt l-okkupazzjoni Alleata (1945-1949) === [[File:Potsdam Conference group portrait, July 1945.jpg|thumb|Parteċipanti tal-Konferenza ta' Potsdam, 1945]] [[File:Map-Germany-1947.svg|thumb|left|L-erba' żoni ta' okkupazzjoni skont il-Ftehim ta’ Potsdam, il-Protettorat tas-Saar u ż-żoni tal-Lvant taħt l-amministrazzjoni Pollakka u Sovjetika]] Il-Ġermanja kienet maqsuma fi ħdan il-fruntieri tal-31 ta' Diċembru, 1937; Fil-5 ta' Ġunju 1945, l-erba’ poteri rebbieħa – l-Istati Uniti, l-USSR, il-Gran Brittanja u finalment Franza – iddefinixxew żoni ta' okkupazzjoni u mbagħad eżerċitaw is-sovranità fiż-żoni rispettivi tagħhom fil-punent tal-linja Oder - Neisse u flimkien permezz ta' Kmand Alleat fuq Greater. Berlin. It-Territorji tal-Lvant Ġermaniżi, kwart tat-territorju tar-Reich u abitati minn ħamsa tal-popolazzjoni tar-Reich, kienu diġà tqiegħdu taħt l-amministrazzjoni tar-Repubblika Popolari Pollakka qabel it-tmiem tal-gwerra wara l-konkwista tagħha mill-Armata l-Ħamra, u fl- fit-tramuntana tal-Prussja tal-Lvant dik tal-Unjoni Sovjetika (Oblast ta' Kaliningrad). Fuq ħeġġa ta' Stalin, il-poteri tal-Punent approvaw dan fil-Ftehim ta' Potsdam, kif ukoll it-tkeċċija tal-Ġermaniżi mill-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Ir-Repubblika tal-Awstrija ġiet restawrata għall-fruntieri tagħha tal-1938 u wkoll maqsuma f'erba 'żoni ta' okkupazzjoni. Fl-1946/1947, is-Saarland ġie separat mit-territorju okkupat u mqiegħed taħt amministrazzjoni Franċiża diretta. Inizjalment, l-erba 'poteri ppruvaw jiżviluppaw politika ta' okkupazzjoni komuni. Kien hemm qbil dwar id-demilitarizzazzjoni, id-denazifikazzjoni u ż-żarmar tal-kartelli; Il-mistoqsija dwar x'kienet tfisser demokrazija żvelat differenzi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-poteri tal-Punent, li intensifikaw meta bdiet il-Gwerra Bierda. Fit-tliet żoni tal-punent, l-Alleati tal-Punent ssuġġettaw l-industrija tal-minjieri, li kienet importanti għar-rikostruzzjoni, għall-Istatut tar-Ruhr. Bir-riforma monetarja ta' Ġunju, 1948 u l-abolizzjoni simultanja ta' prezzijiet fissi u l-ġestjoni, id-direttur ekonomiku taż-żoni tal-punent, Ludwig Erhard, immarka bidla ekonomika partikolarment psikoloġikament sinifikanti; Bir-riforma monetarja fiż-żona tal-Ġermanja okkupata mis-Sovjetiċi li segwew ftit jiem wara u l-imblokk ta' Berlin mill-USSR, is-separazzjoni bejn il-Lvant u l-Punent żdiedet. === Repubblika Federali tal-Ġermanja u GDR (1949-1990) === [[File:Deutschland Bundeslaender 1957.png|thumb|left|Il-Ġermanja skont it-teorija ta' tliet stati difiża mill-Unjoni Sovjetika u l-GDR wara l-1958, li ma rnexxilhiex: Repubblika Federali, Berlin tal-Punent u GDR]] Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja twaqqfet fit-23 ta' Mejju, 1949 fit-tliet żoni ta' okkupazzjoni tal-punent u l-Liġi Bażika daħlet fis-seħħ bħala kostituzzjoni proviżorja, li l-preambolu tagħha kien fih ir-rekwiżit ta' riunifikazzjoni matul perjodu tranżitorju; Bonn saret is-sede tal-gvern. Erba’ xhur u nofs wara, ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża twaqqfet fiż-żona okkupata mis-Sovjetiċi. Iż-żewġ stati raw lilhom infushom bħala parti mill-kontinwità ta' stat Ġermaniż kollu u ma għarfux lill-ieħor. It-tnejn baqgħu taħt il-kontroll tal-forzi tal-okkupazzjoni. Bl-integrazzjoni fl-alleanzi militari opposti tan-NATO u t-Trattat ta' Varsavja, huma kisbu l-indipendenza formali fl-1955 (ara t-Trattati ta' Pariġi, id-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tal-USSR għall-GDR). Il-prerekwiżit għal dan kien li f'Lulju 1951 it-tliet potenzi tal-Punent iddeċidew li jtemmu formalment l-istat ta 'gwerra mal-Ġermanja; L-Unjoni Sovjetika ma ddikjaratx qabel Jannar 1955, u wara segwew stati oħra tal-Ewropa tal-Lvant. L-Alleati baqgħu responsabbli għall-Ġermanja kollha kemm hi u d-drittijiet tagħha f'Berlin. Filwaqt li fil-GDR ġiet stabbilita ekonomija ppjanata kkontrollata mill-istat, ir-Repubblika Federali għażlet l-hekk imsejħa ekonomija tas-suq soċjali bi ftit influwenza statali. Il-qawwa ta' okkupazzjoni Sovjetika ħolqot kundizzjonijiet inizjali diffiċli fil-GDR b'talbiet għoljin għal riparazzjonijiet (speċjalment id-dekummissjonar), filwaqt li fir-Repubblika Federali beda "miraklu ekonomiku" b'għajnuna barranija (Pjan Marshall), li wassal għal rati ta' tkabbir għoli sostnuti, impjieg sħiħ. . u l-prosperità. [[File:Berlinermauer.jpg|thumb|Il-Ħajt ta' Berlin f'Bethaniendamm f'Berlin-Kreuzberg (Berlin tal-Punent), 1986]] [[File:Bundesarchiv Bild 183-1989-1118-028, Berlin, Grenzübergang Bornholmer Straße.jpg|thumb|Bornholmer Straße f'Berlin tal-Punent fl-10 ta' Novembru, 1989. Ġurnata wara l-waqgħa tal-Ħajt, gradilja tħejji l-ewwel merħba għall-viżitaturi fil-GDR.]] Fil-Punent, bliet ġodda u mibnija mill-ġdid kienu bbażati fuq il-Karta ta' Ateni (CIAM) tal-1933, filwaqt li fil-Lvant is-16-il prinċipju tal-iżvilupp urban, żviluppati skont il-mudell Sovjetiku, saru vinkolanti. B'riżultat ta' dan, ir-rikostruzzjoni fiż-żewġ stati Ġermaniżi segwiet il-mudell tal-belt favur il-karozzi. Żoni residenzjali u kummerċjali spiss kienu separati minn xulxin. Minn dakinhar ’il quddiem, ġew ippjanati wkoll bosta bliet suburbani bis-satellita (“bliet rieqda”). Dan it-tip ta' żvilupp urban kien rikonoxxut mill-bidu bħala mhux korrett. Il-Purtiera tal-Ħadid li qasmet l-Ewropa Ċentrali wkoll qasmet il-Ġermanja; L-emigrazzjoni kontinwa ta' nies speċjalment żgħażagħ u bi kwalifiki għolja wasslet biex il-GDR tagħlaq dejjem aktar il-fruntiera interna Ġermaniża sakemm fl-1961, taħt l-eks segretarju ġenerali tas-SED Walter Ulbricht, ingħalqet kompletament bil-bini tal-Ħajt ta' Berlin, li saħansitra għamel kuntatti tal-Familja. bejn il-Ġermanja tal-Punent u tal-Lvant huma diffiċli ħafna. Kull min ipprova jaħrab mir-Repubblika xorta waħda kien detenut bil-forza (ara l-ordni ta' eżekuzzjoni, imwiet fil-fruntieri u l-ħitan). F'termini ta' politika barranija, il-Kanċillier Konrad Adenauer imbuttat għall-integrazzjoni tal-Punent u l-parteċipazzjoni fl-unifikazzjoni ekonomika tal-Ewropa tal-Punent għar-Repubblika Federali parzjalment sovrana, li tibda bl-Unjoni Montan fl-1952. forza tal-integrazzjoni Ewropea. F'Settembru 1950, il-GDR saret membru sħiħ tal-Kunsill tal-Lvant għall-Assistenza Ekonomika Reċiproka (RGW). Fi ħdan il-GDR, is-soċjaliżmu sar vinkolanti mill-partit statali SED u organizzazzjonijiet tal-massa bħall-FDJ; Ma kienx għad baqa' elezzjonijiet ħielsa u r-rewwixta tas-17 ta' Ġunju, 1953 ġiet imrażżna. L-opinjonijiet dissidenti ġew ippersegwitati permezz ta' ċensura u sorveljanza estensiva mill-pulizija sigrieta, is-Sigurtà tal-Istat; Il-protesta kontra dan qamet f'moviment dissidenti u tad-drittijiet ċivili, li sar radikalizzat bl-espatrijazzjoni ta' Wolf Biermann fl-1976. Fir-Repubblika Federali, li kienet qed tilliberalizza permezz tal-Punent, it-talbiet għal bidla soċjali u rikonċiljazzjoni żdiedu mal-passat, filwaqt li l-elites Nażisti baqgħet fil-biċċa l-kbira bla tfixkil, speċjalment mill-moviment tal-istudenti tal-Ġermanja tal-Punent tas-sittinijiet. Tfaċċat oppożizzjoni extra-parlamentari kontra l-koalizzjoni kbira ffurmata fl-1966 bil-liġijiet ta' emerġenza tagħha. Il-koalizzjoni soċjali-liberali taħt Willy Brandt espandiet l-istat soċjali u l-libertajiet soċjali mill-1969; Il-“New Ostpolitik”, li kellha l-għan li tnaqqas it-tensjonijiet mal-Ewropa tal-Lvant, qalgħet lil Brandt il-Premju Nobel għall-Paċi fl-1971 u kritika mill-konservattivi. Fl-1973, ir-Repubblika Federali u l-GDR saru stati membri tan-NU. Minbarra l-problemi tal-provvista li qed jikbru (ekonomija ta 'skarsezza), l-ekonomija ppjanata tal-GDR kellha tlaħħaq ma' bidliet demografiċi, li għalihom Erich Honecker, li ddeċidiet mill-1971 sal-1989, wieġeb b'appoġġ massiv tal-familja. Il-politika tal-GDR għan-nisa u l-familja, kif ukoll l-ugwaljanza u s-sigurtà soċjali miksuba, huma kkunsidrati parzjalment ta' suċċess. Is-snin sebgħin fir-Repubblika Federali kienu kkaratterizzati minn żieda fid-dejn u l-qgħad wara l-kriżi taż-żejt u t-terrur mill-fazzjoni tax-xellug radikali tal-Armata l-Ħamra. Il-Kanċillier Helmut Schmidt (SPD) tilef l-appoġġ fil-partit tiegħu minħabba l-appoġġ tiegħu għad-deċiżjoni doppja tan-NATO - attakkat mill-moviment għall-paċi, parti mill-Movimenti Soċjali Ġodda emerġenti - u ġie sostitwit fl-1982 minn Helmut Kohl (CDU ), li kellu l-opportunità biex tgħaqqad mill-ġdid il-Ġermanja fl-1989. L-iskuntentizza tal-popolazzjoni tal-GDR kien żdied minħabba t-tqabbil kostanti tas-sistemi appoġġjati mit-televiżjoni tal-Punent. Fl-aħħar tas-snin tmenin, bil-politika riformista ta' Mikhail Gorbachev fl-Unjoni Sovjetika, ġie ffurmat ukoll moviment ta' protesta fil-GDR, li fil-ħarifa tal-1989 għamel pressjoni fuq il-mexxejja politiċi tal-GDR mdgħajfa permezz ta’ moviment ta' ħruġ permezz tal-Ħadid Proċess, li kienet mimlija toqob, u permezz ta' dimostrazzjonijiet tal-massa (“Aħna l-poplu”) u wasslu għar-riżenja ta' Honecker. Fid-9 ta' Novembru, 1989, l-għoti tal-libertà tal-moviment mit-tmexxija tal-GDR wasslet għal stampede tal-massa u l-ftuħ tal-qsim tal-fruntiera tal-Ħajt ta' Berlin. Ibda bil-programm ta' għaxar punti tiegħu ta' Novembru tard, Kohl idderieġa l-avvenimenti lejn l-għaqda nazzjonali ("Aħna poplu wieħed") filwaqt li żamm rabtiet militari u politiċi mal-Punent. Fl-ewwel elezzjonijiet ħielsa għall-Kamra tal-Poplu fit-18 ta' Marzu, 1990, rebħet l-alleanza tal-partit “Alleanza għall-Ġermanja”, immexxija mis-CDU tal-Lvant, li ttamat għal riunifikazzjoni rapida. Dan ġie nnegozjat fix-xhur ta' wara fit-Trattat ta' Unifikazzjoni u mar-rappreżentanti tal-Alleati fi ħdan il-qafas tat-“Żewġ u Erba’ Taħditiet”. === Il-Ġermanja riunifikata (mill-1990) === [[File:BRD.png|thumb|Il-fruntieri esterni tal-Ġermanja mir-riunifikazzjoni fl-1990; il-fruntieri interni juru status wara d-29 ta' Ġunju, 1993.]] Ir-riunifikazzjoni Ġermaniża tlestiet fit-3 ta' Ottubru, 1990 bl-adeżjoni tal-GDR mar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; Din il-ġurnata tal-għaqda Ġermaniża saret festa nazzjonali. It-Trattat Two Plus Four, li daħal fis-seħħ fl-1991, fl-aħħar solviet il-kwistjoni Ġermaniża: l-erba 'poteri rrinunzjaw is-setgħat sovrani tagħhom, it-truppi tagħhom ħallew il-pajjiż fl-aħħar tal-1994, u l-Ġermanja riunifikata rċeviet is-sovranità statali sħiħa tagħha. Huwa wiegħed li jiddiżarma massimu ta' 370,000 suldat. Bit-trattat tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja ffirmat f'Varsavja fl-14 ta' Novembru, 1990, il-Ġermanja rrikonoxxiet il-fruntiera Oder-Neisse; It-territorju lejn il-lvant eventwalment sar Pollakk taħt il-liġi internazzjonali. Dan kien ikkumplimentat minn politika ta' rikonċiljazzjoni mal-ġirien tagħha tal-Lvant, l-ewwel mal-Polonja fl-1991 u mbagħad mar-Repubblika Ċeka fl-1997. F'termini ta 'politika barranija, il-gvern federali tal-Kanċillier Kohl sostna integrazzjoni aktar profonda mal-formazzjoni tal-Unjoni Ewropea, l-espansjoni sussegwenti tal-UE lejn il-lvant, u l-introduzzjoni tal-ewro. [[File:SoziodemographieDeutschlandsNachDerWiedervereinigung.png|thumb|left|Dejta soċjoekonomika mid-disgħinijiet: telf qawwi tal-popolazzjoni u qgħad massiv fl-istati federali l-ġodda]] Il-Bundestag għamel lil Berlin il-kapitali fl-1991, li għaliha marru l-gvern u l-parlament fl-1999 (ara l-bini tar-Reichstag u d-distrett tal-gvern). Wara żieda qawwija fir-riunifikazzjoni qasira, id-disgħinijiet kienu kkaratterizzati minn staġnar ekonomiku, qgħad tal-massa, u "riforma b'lura." B'mod partikolari, il-pajjiżi l-ġodda ma żviluppawx malajr kemm mistenni wara l-introduzzjoni tal-ekonomija tas-suq (“pajsaġġi li jiffjorixxu”). Mill-1991 sal-1993 kien hemm mewġa ta' rewwixti kontra dawk li jfittxu l-ażil. Kien biss fis-snin 2000 li l-istati l-ġodda stabbilizzaw soċjalment u ekonomikament. Fl-elezzjoni federali tal-1998, il-koalizzjoni iswed-isfar ta' Kohl tilfet il-maġġoranza tagħha fil-Bundestag, l-ex partiti tal-oppożizzjoni SPD u Alliance 90/The Greens iffurmaw l-ewwel koalizzjoni aħmar-aħdar taħt il-Kanċillier Gerhard Schröder (SPD), li kkawża bidliet profondi fil- politika soċjali, tal-pensjoni u tas-saħħa. L-ekoloġija saret aktar importanti, pereżempju mal-bidu tat-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari. Il-liberalizzazzjonijiet soċjo-politiċi inkludew il-liġi tal-unjoni ċivili u liġi ġdida taċ-ċittadinanza. L-ewwel missjoni ta' ġlieda mis-suldati Ġermaniżi mit-Tieni Gwerra Dinjija – fil-Gwerra tal-Kosovo fl-1999 – immarkat bidla fil-politika barranija. Wara l-attakki terroristiċi tal-11 ta' Settembru, 2001, Schröder assigura lill-Istati Uniti b’“solidarjetà bla restrizzjonijiet”; Il-Ġermanja pparteċipat fil-Gwerra tal-Afganistan, iżda mhux fil-Gwerra tal-Iraq, li għamlet lill-"Kanċillier tal-paċi" Schröder popolari. It-tieni mandat ta' Schröder mill-2002 kien ikkaratterizzat mill-Aġenda 2010 u r-riformi assoċjati tas-suq tax-xogħol tal-kunċett Hartz. Il-benefiċċji soċjali għall-persuni qiegħda tnaqqsu u marbuta ma' miżuri ta' appoġġ individwali, li dawk affettwati qiesu bħala inġusti. Dan wassal għal protesti madwar il-Ġermanja u indirettament għal elezzjoni federali bikrija fl-2005, u wara Angela Merkel (CDU) daħlet fil-gvern bħala l-ewwel kanċillier mara tal-Ġermanja. Il-koalizzjoni kbira tiegħu ffaċċjat fallimenti bankarji matul il-kriżi finanzjarja globali u r-riċessjoni kbira li segwiet. Wara li għelbet dan, il-Ġermanja esperjenzat boom ekonomiku sostnut u tnaqqis sostnut fil-qgħad. Minn dakinhar 'l hawn, il-kriżi tal-euro (li bdiet fl-2010) u l-kriżi tar-refuġjati fl-Ewropa li bdiet fl-2015 irrappreżentaw l-aktar sfidi politiċi importanti, li l-isplużjoni ekonomika għamlithom ħafna aktar faċli biex jingħelbu. Madankollu, iż-żewġ avvenimenti wasslu wkoll għal diskrezzjoni soċjali konsiderevoli u tisħiħ tal-movimenti Iżlamofobiċi u xettiċi tal-UE (Pegida, Alternattiva għall-Ġermanja). Bil-legalizzazzjoni taż-żwiġijiet bejn persuni tal-istess sess, l-introduzzjoni tat-tielet sess fiż-żwiġijiet ċivili, u t-twaqqif tal-konskrizzjoni fil-Bundeswehr, il-Ġermanja stinkat għal liberalizzazzjoni akbar tas-soċjetà tagħha. Angela Merkel temmet l-aħħar mill-erba' mandati tagħha fil-kariga matul il-pandemija tal-COVID-19, li għaliha l-Ġermanja wieġbet b'restrizzjonijiet temporanji fuq il-ħajja ekonomika, kulturali u pubblika u kkumbattuha bi programmi nazzjonali ta' tilqim, inkluż il-vaċċin ġdid tal-mRNA tozinameran żviluppat fil-Ġermanja. beda. Il-maġġoranza l-kbira tal-Ġermaniżi appoġġaw il-miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija. Madankollu, minn naħa waħda, il-pandemija żvelat tfixkil soċjali u ekonomiku fi ħdan is-soċjetà Ġermaniża, is-sistema tal-kura tas-saħħa Ġermaniża, u r-ritard teknoloġiku tal-Ġermanja meta mqabbla ma 'pajjiżi oħra tal-Punent. Min-naħa l-oħra, movimenti ta' protesta mmobilizzati kontra miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija u indirizzaw speċifikament il-biżgħat tal-popolazzjoni rigward it-tilqim. Wara l-elezzjoni federali tal-2021, Merkel ġiet sostitwita minn Olaf Scholz (SPD) u s-CDU, li qabel kienu ggvernaw f'koalizzjoni, b'koalizzjoni aħmar-aħdar-isfar. Dan ikompli t-trasformazzjoni diġitali tal-Ġermanja kif ukoll it-transizzjoni tat-trasport u l-enerġija lejn sorsi ta' enerġija sostenibbli li bdew minħabba t-tibdil fil-klima. L-attakk Russu fuq l-Ukrajna fl-2022 wassal għal sanzjonijiet ekonomiċi estensivi mill-Punent kontra r-Russja, li fiha pparteċipat ukoll il-Ġermanja. Fost affarijiet oħra, il-Ġermanja waqqfet l-ikkummissjonar tal-pipeline tal-gass Nord Stream 2. L-ekonomija Ġermaniża, li kienet saret dipendenti fuq il-gass Russu, kellha taċċetta inflazzjoni qawwija fis-settur tal-enerġija. Il-Ġermanja appoġġat lill-Ukrajna finanzjarjament u bil-provvista ta' armi li jiswew diversi biljuni ta' ewro, kif ukoll permezz ta' taħriġ militari ta' suldati Ukraini fuq art Ġermaniża fi ħdan il-qafas tal-Missjoni ta' Assistenza Militari tal-Unjoni Ewropea għall-Ukrajna. Aktar minn miljun refuġjat tal-gwerra Ukraini fittxew protezzjoni fil-Ġermanja. L-Ukraini fil-Ġermanja saru (mill-aħħar tal-2022) it-tieni l-akbar grupp ta' popolazzjoni barranija, wara t-Torok fil-Ġermanja. == Politika == === Fundazzjoni tal-stat === [[File:Berlin Reichstag BW 1.jpg|thumb|Bini tar-Reichstag f'Berlin, sede tal-Bundestag Ġermaniż; Quddiemha hemm il-bandiera tal-għaqda, li ilha tittajjar kontinwament mit-3 ta' Ottubru, 1990.]] Skont id-duttrina prevalenti u l-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti Kostituzzjonali Federali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja bħala Stat u suġġett tad-dritt internazzjonali hija identika għall-Imperu Ġermaniż u l-predeċessur tiegħu, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana, u għalhekk ilha fil-kontinwità tal-istat minn mindu 'l hawn. 1867 (ara Sitwazzjoni legali tal-Ġermanja wara l-1945). Kostituzzjonijiet storikament differenti jipprovdu informazzjoni dwar l-awto-immaġni tal-istat rispettiv. Wara li l-Ġermanja ġiet okkupata mill-Erbgħa Poteri, il-poteri rebbieħa tat-Tieni Gwerra Dinjija, fl-1945, il-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali ħarġet fil-Ġermanja tal-Punent ġiet ipproklamata fit-23 ta' Mejju, 1949 u daħlet fis-seħħ l-għada. L-ambitu tiegħu kien limitat mid-diviżjoni tal-Ġermanja u, sal-1955, mill-Istatut tal-Okkupazzjoni. Fil-parti tal-Lvant tal-Ġermanja, il-GDR twaqqfet bħala stat indipendenti fis-7 ta' Ottubru, 1949 u rċeviet kostituzzjoni li ġiet sostitwita fl-1968 u riveduta fl-1974. Il-Liġi Bażika tilfet il-karattru proviżorju tagħha bir-riunifikazzjoni u l-GDR daħlet fl-ambitu tagħha ta' applikazzjoni fit-3 ta' Ottubru, 1990. Bit-tmiem tar-responsabbiltà ta' Erba' Qawwa, il-Ġermanja magħquda kisbet sovranità sħiħa. === Territorju nazzjonali === It-territorju nazzjonali tal-Ġermanja jirriżulta mit-totalità tat-territorji nazzjonali tal-pajjiżi tagħha. It-territorju ġie estiż darbtejn bl-adeżjoni skont l-Artikolu 23 sentenza 2 tal-verżjoni l-antika tal-Liġi Bażika: fl-1957 biex jinkludi s-Saarland, fl-1990 biex jinkludi ż-żona tal-adeżjoni tal-GDR u Berlin (parti tal-Lvant ta' Berlin u tal-Punent parti). -Staaken). Iż-żona ekonomika esklussiva fl-ibħra tat-Tramuntana u tal-Baltiku mhijiex parti mit-territorju nazzjonali. Il-kors tal-fruntiera tal-istat issa huwa ffissat, ħlief f'xi partijiet tal-Lag ta' Constance. L-uniku condominium eżistenti fil-Ġermanja huwa t-territorju konġunt Ġermaniż-Lussemburgiż, li jifforma x-xmajjar Moselle, Sauer u Our fuq il-fruntiera bejn il-Gran Dukat tal-Lussemburgu u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja (ma 'l-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland). Din tmur lura għall-Att tal-Kungress ta' Vjenna tad-9 ta' Ġunju, 1815, li r-regoli tiegħu ġew ikkonfermati fi trattat tal-fruntiera fl-1984. Iż-żona hija l-unika żona mhux inkorporata fl-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland. Il-kwistjoni tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Olanda fiż-żona Ems - Dollart (→ Reġjun Ems Dollart) għadha kontroversjali minħabba li ż-żewġ stati ġirien iżommu l-pożizzjonijiet legali inkompatibbli tagħhom fuq il-fruntiera. Fi ħdan il-Ġermanja, it-tqassim tal-fruntieri statali bejn Schleswig-Holstein, is-Sassonja t'Isfel u possibbilment Hamburg fiż-żona ta' Lower Elbe ma ġiex iċċarat b'mod konklużiv. L-Istati rregolaw responsabbiltajiet amministrattivi u ġudizzjarji għal dan il-qasam permezz ta' ftehimiet amministrattivi u trattati internazzjonali, iżda s-sovranità territorjali mhijiex iċċarata. It-tilwima bejn l-istati ta' Baden-Württemberg u Hesse dwar l-affiljazzjoni kostituzzjonali tal-muniċipalità ta’ Bad Wimpfen, inkorporata f’Baden-Württemberg, lanqas ma ġiet iċċarata għal kollox. Partijiet esklussivi tat-territorju nazzjonali Ġermaniż huma Büsingen fuq ir-Rhine ta' Fuq f'Baden-Württemberg, li hija mdawra mill-Isvizzera u li tappartjeni għat-territorju doganali Żvizzeru, kif ukoll xi żoni żgħar ta' North Rhine-Westphalia li huma separati miż-żona ewlenija ta' ​​Il-Ġermanja mill-binarju Belġjan Vennbahn, li huwa wiesa' ftit metri. === Sistema politika === [[File:Politisches System Deutschlands neu.svg|thumb|Sistema politika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja]] Il-Liġi Bażika (GG) hija l-kostituzzjoni tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja. Il-kap tal-istat huwa l-president federali, li l-funzjonijiet tiegħu huma prinċipalment rappreżentattivi. Huwa elett mill-Assemblea Federali. Huwa segwit f'termini ta' protokoll mill-president tal-Bundestag Ġermaniż, il-Kanċillier federali, l-aġent president tal-Bundesrat, li jirrappreżenta lill-president federali, u l-president tal-Qorti Kostituzzjonali Federali. Is-sede tal-korp kostituzzjonali federali hija l-kapitali federali, Berlin (l-artikolu 3, paragrafu 3, il-Liġi ta' Berlin/Bonn). L-Artikolu 20 GG jistipula - garantit mill-klawsola ta' l-eternità - li l-Ġermanja għandha torganizza ruħha bħala Stat demokratiku, soċjali, kostituzzjonali u federali. Is-sistema tal-gvern hija demokrazija parlamentari. Il-federalità hija maqsuma f'żewġ livelli fis-sistema politika: il-livell federali, li jirrappreżenta l-istat kollu tal-Ġermanja esternament, u l-livell statali, li jeżisti f'kull wieħed mis-16-il stat federali. Kull livell għandu l-korpi statali tiegħu stess tal-eżekuttiv (fergħa eżekuttiva), leġiżlattiva (fergħa leġiżlattiva) u ġudizzjarja (fergħa ġudizzjarja). L-istati, min-naħa tagħhom, jiddeterminaw l-ordni tal-bliet u l-komunitajiet tagħhom; Pereżempju, ħames pajjiżi huma maqsuma f'total ta' 22 distrett amministrattiv. Il-pajjiżi taw lilhom infushom il-kostituzzjonijiet tagħhom; Fil-prinċipju għandhom kwalità statali, iżda huma suġġetti limitati tal-liġi internazzjonali li huma permessi biss jikkonkludu t-trattati tagħhom stess ma' stati oħra bil-kunsens tal-gvern federali (Art. 32 Para. 3, Art. 24 Para. 1 GG) . Ir-Repubblika Federali tista' titqies bħala l-unjoni kostituzzjonali ta' l-stati federati tagħha u biss imbagħad tikseb karattru statali, jiġifieri, hija stat federali fil-veru sens. ==== Leġiżlatura ==== Il-korpi leġiżlattivi tal-gvern federali huma l-Bundestag Ġermaniż, il-Bundesrat u, f'każ ta' difiża, il-Kumitat Konġunt taħt kundizzjonijiet oħra. Il-liġijiet federali huma approvati mill-Bundestag b'maġġoranza sempliċi. Dawn isiru effettivi jekk il-Kunsill Federali ma jkunx qajjem oġġezzjonijiet jew approvahom (art. 77 GG). Huwa possibbli biss li tiġi emendata l-Liġi Bażika b'maġġoranza ta' żewġ terzi tal-membri tal-Bundestag u l-Bundesrat (Art. 79, paragrafu 2 GG). Fl-istati federali, il-parlamenti statali jiddeċiedu l-liġijiet tal-istat federali tagħhom. Għalkemm il-membri parlamentari mhumiex suġġetti għal struzzjonijiet skont il-Liġi Bażika (l-Artikolu 38 tal-Liġi Bażika), fil-prattika leġiżlattiva huma jiddominaw id-deċiżjonijiet preliminari tal-partijiet involuti fil-formazzjoni tar-rieda politika (l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika ). Ir-responsabbiltà għall-leġislazzjoni hija tal-istati federati, sakemm il-gvern federali ma jkollux awtorità leġiżlattiva (artikoli 70 sa 72 GG), jiġifieri leġiżlazzjoni esklussiva jew, f'ċerti każijiet, kuntrarja. ==== Eżekuttiv ==== [[File:Frank-Walter Steinmeier - 2018 (cropped).jpg|thumb|L-aġent president federali]] [[File:2021-09-12 Politik, TV-Triell Bundestagswahl 2021 1DX 3801 by Stepro (cropped).jpg|thumb|left|Aġent Kanċillier Federali Olaf Scholz]] Il-fergħa eżekuttiva hija ffurmata fil-livell federali mill-gvern federali, li jikkonsisti mill-Kanċillier Federali bħala kap tal-gvern u l-ministri federali. Il-ministeri federali kollha għandhom uffiċċju f'Berlin u ieħor fil-belt federali ta' Bonn; xi wħud għandhom l-ewwel kwartieri ġenerali uffiċjali tagħhom f’Bonn. Fil-livell tal-istat, il-Prim Ministru jmexxi l-fergħa eżekuttiva, fil-bliet-stati ta' Hamburg u Bremen, il-presidenti tas-Senat, u f'Berlin, is-sindku fil-gvern imexxi l-fergħa eżekuttiva. L-istati federali huma wkoll demokraziji parlamentari u l-kapijiet tal-gvern tagħhom huma eletti mill-parlamenti tal-istat, iċ-ċittadini u l-Kamra tar-Rappreżentanti ta' Berlin. L-amministrazzjonijiet federali u statali huma mmexxija minn ministri speċjalizzati. Il-Kanċillier Federali jiġi elett mill-Bundestag b'maġġoranza tal-membri tiegħu, fuq rakkomandazzjoni tal-President Federali (art. 63 GG). Il-mandat tiegħu jintemm bil-perjodu elettorali tal-Bundestag (Art. 69.2 GG); Qabel ma jiskadi, il-Kanċillier Federali jista' biss iħalli l-kariga kontra r-rieda tiegħu jekk il-Bundestag jeleġġi suċċessur b'maġġoranza tal-membri tiegħu (art. 67 GG, l-hekk imsejjaħ vot kostruttiv ta' sfiduċja). Il-ministri federali jinħatru fuq rakkomandazzjoni tal-Kanċillier Federali (Art. 64 Para. 1 GG); Huma u l-Kanċillier Federali jiffurmaw il-gvern federali (Art. 62 GG), li l-awtorità tad-direttiva tiegħu tikkorrispondi mal-Kanċillier Federali (Art. 65 Sentenza 1 GG). Il-kompitu tat-tmexxija fid-“Demokrazija tal-Kanċillier” Ġermaniża jaqa' f'idejn il-Kanċillier Federali. Il-Kanċillier isemmi wkoll il-kandidat Ġermaniż għall-kariga ta' Kummissarju tal-UE. L-eżerċizzju tas-setgħat statali u l-applikazzjoni tal-liġijiet federali huma fundamentalment ir-responsabbiltà tal-istati federali, sakemm ma jkunx stabbilit jew permess regolament differenti mil-Liġi Bażika (Art. 30, Art. 83 GG). === Baġit tal-Stat === [[File:Bundeshaushaltsplan 2011.png|thumb|Pjan tal-baġit federali 2011. L-infiq soċjali individwali u l-pjanijiet tad-dejn federali waħedhom jeliminaw aktar minn nofs il-finanzi annwali]] Fl-2021, il-baġit tal-Stat kellu dħul minn taxxi, miżati u ħlasijiet parafiskali ta' 1,629 miljun ewro u spejjeż ta' 1,762 miljun ewro. Mid-dħul, €833 biljun kien dħul mit-taxxa minn gvernijiet federali, statali, lokali u tal-UE. Minħabba ż-żieda fin-numru ta' impjegati soġġetti għal kontribuzzjonijiet soċjali għal madwar 33 miljun u ż-żieda fis-salarji, dħul importanti mit-taxxa bħat-taxxa fuq id-dħul u t-taxxa fuq il-bejgħ jibqa' f'livell perċentwali għoli għall-istat. Skont ir-rapport tad-Deutsche Bundesbank, id-dejn pubbliku tal-Ġermanja kien jammonta għal madwar €2.5 biljun fl-2021. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 3.6 biljun ewro għall-2021, il-proporzjon tad-dejn nazzjonali kien jikkorrispondi għal madwar 70 fil-mija tal-prodott gross domestiku. Fl-2005, id-dejn pubbliku tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja kien jammonta għal 1,541 miljun ewro. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 2,281 miljun ewro fl-2005, dan kien jikkorrispondi għal proporzjon ta' dejn pubbliku ta' 67%. Ir-Repubblika Federali, li l-bonds tal-gvern tagħha jissejħu bonds federali, tirċievi l-aħjar klassifikazzjoni tal-kreditu possibbli mit-tliet aġenziji tal-klassifikazzjoni ewlenin Standard & Poor's, Moody's u Fitch. Id-domanda għal titoli, li huma meqjusa bħala investimenti sikuri, naqqset b'mod sinifikanti r-rati tal-imgħax f'dawn l-aħħar snin u, f'xi każijiet, saħansitra wasslet għal rati tal-imgħax negattivi, li kienet waħda mir-raġunijiet ewlenin għas-surplus tal-baġit tal-Ġermanja. Minbarra diversi taxxi tat-traffiku (eż. taxxa fuq il-bejgħ), l-istat jiġġenera parti kbira mid-dħul tiegħu minn taxxi fuq id-dħul u l-profitti: dawn jinkludu t-taxxa fuq id-dħul, it-taxxa fuq il-kumpanniji u t-taxxa fuq il-kummerċ. Jekk il-prodotti jew is-servizzi huma soġġetti għat-taxxa tal-bejgħ, ir-rata tat-taxxa fil-Ġermanja hija 19 fil-mija (rata ġenerali) jew 7 fil-mija (rata mnaqqsa, eż. ikel). B'mod kolokwali u fil-liġi tal-UE, it-taxxa tal-bejgħ tissejjaħ ukoll VAT. Skont studju tal-OECD tal-2014, il-Ġermaniżi għandhom l-ogħla piż tat-taxxa fid-dinja minħabba taxxi għoljin u kontribuzzjonijiet oħra bħall-kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali, anke qabel l-istati tal-welfare Skandinavi. Madankollu, it-tassazzjoni tad-dħul biss kienet ikkunsidrata. Jekk inħarsu lejn ir-rata tat-taxxa (proporzjon ta' taxxi u kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali mal-prodott gross domestiku), il-Ġermanja tikklassifika fid-disa' fost il-pajjiżi tal-OECD, skont studju tal-OECD tal-2021. Skont studju ppubblikat min-NU, il-Ġermanja hija waħda mill-pajjiżi l-aktar lesti li jiffinanzjaw beni pubbliċi permezz tat-taxxi. Il-gvern federali kultant jista 'jikseb self fit-tul (sa għaxar snin) b'rati ta' imgħax negattivi. === Partiti politiċi === [[File:German parliamentary elections diagram.svg|thumb|It-tieni voti fl-elezzjonijiet federali mill-1949 u l-gvernijiet federali]] Skont l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika, il-partiti jipparteċipaw fil-formazzjoni tar-rieda politika tal-poplu. L-ispettru tal-partiti huwa magħmul mill-partiti rappreżentati fil-Bundestag; dejjem inkludiet il-partiti popolari, l-SPD u l-partiti tal-Unjoni (fil-gruppi parlamentari CDU u CSU). Mill-partiti l-oħra, wara l-elezzjoni federali tal-2021, hemm rappreżentati wkoll ix-Xellug u l-Ħodor, l-SSW, kif ukoll l-AfD u l-FDP; L-SSW hija rappreżentata fil-Bundestag għall-ewwel darba mill-elezzjoni federali tal-1949. Il-partiti kollha msemmija huma rappreżentati fil-gruppi politiċi tal-Parlament Ewropew. L-organizzazzjonijiet taż-żgħażagħ jappoġġjaw kważi l-partiti influwenti kollha, u organizzazzjonijiet politiċi oħra ta' quddiem jinkludu rappreżentanti tal-istudenti, assoċjazzjonijiet tal-istudenti, organizzazzjonijiet tan-nisa u tal-anzjani, assoċjazzjonijiet tan-negozju, organizzazzjonijiet lokali u assoċjazzjonijiet internazzjonali. Il-fondazzjonijiet tal-partiti jgħinu biex jiddeterminaw id-diskors politiku, legalment indipendenti mill-partiti. === Politika ewropea === Il-Ġermanja hija membru fundatur tal-Kunsill tal-Ewropa u l-Komunitajiet Ewropej, li kibru flimkien biex jiffurmaw l-Unjoni Ewropea (UE) politika fid-disgħinijiet permezz tal-bidu prinċipalment integrazzjoni ekonomika. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja ssieħbet fl-Unjoni Monetarja Ewropea fl-1990 u hija parti mis-Suq Uniku Ewropew. L-euro ilu introdott bħala mezz ta' ħlas mill-2002 u ħa post il-marka Ġermaniża fir-Repubblika Federali. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona Schengen u mill-kooperazzjoni ġudizzjarja u tal-pulizija bl-għajnuna tal-Europol u l-Eurojust. Il-politika barranija u ta' sigurtà komuni ta' l-UE tiddetermina l-politika barranija Ġermaniża. Il-qafas legali tal-politika Ewropea Ġermaniża fl-UE huwa stabbilit mill-Artikolu 23 tal-Liġi Bażika. L-Uffiċċju Ewropew tal-Privattivi (Munich) u bosta istituzzjonijiet tal-UE huma bbażati fil-Ġermanja: il-Bank Ċentrali Ewropew fi Frankfurt am Main, l-awtorità superviżorja tal-assigurazzjoni tal-UE wkoll fi Frankfurt u l-Aġenzija Ewropea għas-Sigurtà tal-Avjazzjoni f'Cologne. Il-Ġermanja kellha l-presidenza tal-Kunsill tal-Unjoni Ewropea tlettax-il darba, l-aktar reċenti fit-tieni nofs tal-2020 taħt il-motto “Flimkien. "Agħmel l-Ewropa b'saħħitha mill-ġdid." === Politika barranija u ta' sigurtà === [[File:Plenarsaal des Europäischen Parlaments in Brüssel.jpg|thumb|Sala Plenarja tal-Parlament Ewropew fi Brussell. Il-Ġermanja hija waħda mis-27 stat membru tal-[[Unjoni Ewropea]].]] [[File:33rdG8Leaders.jpg|thumb|left|Ir-Repubblika Federali hija membru fundatur tas-summit G8 (issa G7) u G20 (G8 (issa G7) f'Heiligendamm, 2007).]] Il-prinċipji gwida tal-politika barranija Ġermaniża huma rabtiet mal-Punent u l-integrazzjoni Ewropea. Is-sħubija fl-alleanza transatlantika tad-difiża tan-NATO kienet ċentrali għall-politika tas-sigurtà mill-1955. Matul il-Gwerra Bierda, l-ambitu tal-politika barranija tal-Ġermanja tal-Punent kien limitat. Ir-riunifikazzjoni kienet meqjusa bħala waħda mill-aktar għanijiet importanti. L-operazzjonijiet militari barranin kienu barra mill-kwistjoni. Skont il-Liġi Bażika, il-Bundeswehr ma tistax tipparteċipa fi gwerer ta' aggressjoni; Il-missjoni tagħhom hija biss li jiddefendu l-pajjiż u l-alleanzi. Il-"Ostpolitik il-Ġdida" mibdija mill-koalizzjoni soċjali-liberali fl-1969 taħt l-islogan Bidla permezz tar-ravviċinament, li l-alleati importanti inizjalment qiesu b'xettiċiżmu, irnexxielha twaqqaf it-triq tagħha stess u kompliet mill-gvern liberali-konservattiv ta' Helmut Kohl mill-1982. . Sa mir-riunifikazzjoni, il-Ġermanja kellha responsabbiltà internazzjonali akbar; Mill-1991, il-Bundeswehr ilha involuta f'operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi u l-infurzar tal-paċi barra l-Ġermanja u t-territorju tal-alleati tan-NATO, taħt is-superviżjoni tal-Bundestag u flimkien mal-armati alleati (operazzjonijiet barra miż-żona). Il-gvern federali aħmar-aħdar ta' Gerhard Schröder ċaħad il-gwerra tal-Iraq fl-2003 u għalhekk oppona l-alleat importanti l-Istati Uniti. Tradizzjonalment, il-Ġermanja, flimkien ma' Franza, għandha rwol ewlieni fl-Unjoni Ewropea. Il-Ġermanja qed tmexxi sforzi biex toħloq politika barranija u ta' sigurtà Ewropea uniformi u effettiva lil hinn mill-unjoni ekonomika u monetarja. Għanijiet oħra ta' politika barranija jinkludu l-implimentazzjoni tal-Protokoll ta' Kjoto dwar il-protezzjoni tal-klima u r-rikonoxximent globali tal-Qorti Kriminali Internazzjonali. Il-Ġermanja hija speċjalment interessata f'soluzzjoni paċifika għall-kunflitt tal-Lvant Nofsani, xi ħaġa li tappoġġja prinċipalment permezz ta' opportunitajiet ta' kuntatt informali bejn il-partijiet involuti. Flimkien mal-alleati tagħha l-Gran Brittanja u Franza, ir-Repubblika Federali qed tipprova permezz tad-djalogu tikkonvinċi lill-Iran biex jabbanduna l-programm tal-enerġija nukleari tiegħu. Fit-13 ta' Lulju, 2016, il-gvern federali adotta l-White Paper il-ġdida dwar il-politika tas-sigurtà u l-futur tal-Bundeswehr bħala l-iktar dokument bażiku importanti tal-politika tas-sigurtà fil-Ġermanja. Il-politika tajba tal-Ġermanja u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam minn dakinhar ikkontestati u miċħuda mill-germanes, migranti Vjetnamiżi u attivisti Vjetnamiżi inzak r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-bank tagħha stess. === Militari === [[File:Bundeswehr Kreuz Black.svg|thumb|L-emblema nazzjonali tal-Bundeswehr: is-Salib tal-Ħadid. Din tmur lura għall-gwerer tal-ħelsien mill-1813 sal-1815.]] Wara li twaqqfet fl-1949, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja inizjalment ma tħallietx toħloq il-forzi armati tagħha stess minħabba l-status ta' okkupazzjoni. Madankollu, taħt l-influwenza tal-Gwerra Koreana u s-Sovjelizzazzjoni tal-Ewropa tal-Lvant, ir-Repubblika Federali tħalliet toħloq fl-1951 il-Gwardja Federali tal-Fruntiera paramilitari bħala pulizija tal-fruntiera u, mill-1955, forzi armati bis-sħiħ li jissieħbu fin-NATO. Għalhekk, it-twaqqif ta' din il-Bundeswehr bħala prerekwiżit għall-adeżjoni kien kontribut sinifikanti għar-rabtiet mal-Punent u għalhekk għar-rikonoxximent internazzjonali tar-Repubblika Federali, iżda kien kontroversjali ħafna internament minħabba l-impatt tat-Tieni Gwerra Dinjija. Wara r-riunifikazzjoni fl-1990, partijiet mill-Armata Popolari Nazzjonali (NVA) tal-GDR ġew inkorporati f'dawn il-forzi armati. Mill-1956 sal-2011, skont l-Artikolu 12a tal-Liġi Bażika, ġie applikat servizz militari obbligatorju ġenerali fir-Repubblika Federali għall-irġiel kollha ta' aktar minn 18-il sena. Ġie sospiż fl-2011 u sostitwit b'servizz militari volontarju. Mill-2001 'l hawn, in-nisa kellhom ukoll aċċess bla restrizzjonijiet biex iservu fil-forzi armati. Il-proporzjon tagħhom huwa madwar 13 fil-mija tas-suldati (minn Lulju 2023). Madwar 1,600 suldat Ġermaniż ġew skjerati barra mill-pajjiż fl-2023 (minn Settembru 2023). Il-Bundeswehr hija maqsuma fl-Armata, l-Air Force u l-Navy, kif ukoll l-oqsma organizzattivi ta' appoġġ tal-Bażi tal-Forzi Armati, is-Servizz Mediku Ċentrali u l-Ispazju Ċibernetiku u ta' Informazzjoni. Wara t-tmiem tal-Gwerra Bierda, il-qawwa totali tal-Bundeswehr tnaqqset gradwalment minn madwar 500,000 għal inqas minn 180,000 suldat fl-2015, wara li l-liġi internazzjonali stipula qawwa massima fi żmien il-paċi ta' 370,000 suldat Ġermaniż fit-Trattat. Is-sospensjoni tas-servizz militari obbligatorju fl-2011 fissret ukoll riforma komprensiva tal-Bundeswehr, li prinċipalment kienet tfisser l-istabbiliment ta' saħħa massima ta' 185,000 suldat u 55,000 impjegat ċivili. Barra minn hekk, in-numru ta' tagħmir tqil (tankijiet tal-battalja prinċipali, artillerija) tnaqqas b'mod sinifikanti. L-isfond għal dawn il-bidliet strutturali kien il-fokus tal-Bundeswehr minn nofs is-snin 90 fuq il-parteċipazzjoni f'missjonijiet internazzjonali tan-NU u tan-NATO, li għalihom kien meħtieġ inqas persunal militari u, fuq kollox, materjal eħfef u aktar skjerat. Bl-annessjoni tal-Krimea mir-Russja fl-2014 u l-gwerra madwar l-Ukrajna mill-2022, il-fokus tal-kompiti tal-Bundeswehr għal darb'oħra qaleb għad-difiża nazzjonali u tal-alleanza fi ħdan il-qafas tan-NATO u l-UE. Il-Bundeswehr hija l-ewwel armata ta' stat nazzjonali Ġermaniż li tkun armata parlamentari, li l-operazzjonijiet tagħha huma deċiżi esklussivament mill-Bundestag fuq rakkomandazzjoni tal-gvern federali. Fi żmien il-paċi, il-kmandant in-kap ("id-detentur tal-awtorità li jikkmanda") huwa l-Ministru Federali tad-Difiża rispettiv; F'każ ta' difiża, din il-funzjoni tiġi trasferita lill-Kanċillier Federali. Il-fehim tal-Bundeswehr tat-tradizzjoni tbiegħed kemm mill-Wehrmacht tal-era Nazista kif ukoll mill-NVA. Jirreferi għar-riforma tal-armata Prussjana madwar l-1810, il-gwerer tal-ħelsien kontra Napuljun, ir-reżistenza militari kontra n-Nazzjonaliżmu u l-istorja tagħha stess (ara d-digriet tradizzjonali). Il-mudell "ċittadin bl-uniformi" japplika għas-suldati. Il-Kbir Tatwaġġ huwa meqjus bħala l-aktar ċerimonja militari importanti; Il-ġuramenti u l-ġuramenti tas-suldati, li spiss jittieħdu barra mill-installazzjonijiet militari, huma pubbliċi ħafna. Fl-2024, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja nefqet 71.75 biljun ewro fuq il-Bundeswehr. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-għaxar pajjiżi fid-dinja bl-ogħla baġits għad-difiża; B'sehem ta 'madwar 2.12 fil-mija tal-prodott gross domestiku, l-infiq Ġermaniż issa huwa ogħla mill-medja ta' 2.02 fil-mija tal-stati Ewropej tan-NATO u l-Kanada. Il-medja inkluża l-Istati Uniti hija 2.71%. === Dipartiment tan-nar === [[File:Fire in a tire depot - 2012 April 27th - Mörfelden-Walldorf -7.jpg|thumb|Pumpieri fuq xogħol f'Mörfelden-Walldorf (Hesse)]] Mill-2021, it-tifi tan-nar tal-Ġermanja kellha madwar 1,385,000 membru attiv, inklużi aktar minn 1,014,000 pompier voluntier, 35,800 pompier professjonali, 34,000 pompier tal-kumpanija u 301,000 żagħżugħ u tfal. Jaħdmu fi kważi 24,000 dipartiment tan-nar voluntier, 111 dipartiment tan-nar professjonali, 754 dipartiment tan-nar tal-kumpanija u 22,900 dipartiment tan-nar taż-żgħażagħ. Dik l-istess sena, il-pumpiera Ġermaniżi ssejħu għal aktar minn 4,344,500 missjoni. Kellhom jintefa 197,834 nirien, kellha tingħata assistenza teknika kważi 659,700 darba, operazzjonijiet ta' salvataġġ ta' emerġenza kellhom isiru madwar 2,437,000 darba u kellhom isiru 1,050,000 operazzjoni oħra oħra. Barra minn hekk, bosta miljuni ta' membri ta' appoġġ jappartjenu għal assoċjazzjonijiet lokali tas-servizz tan-nar. It-tifi tan-nar huma magħqudin permezz ta' assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar, eventwalment assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar u assoċjazzjonijiet statali tat-tifi tan-nar biex jiffurmaw l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tat-tifi tan-nar, li tirrappreżentahom fl-Assoċjazzjoni Dinjija tal-Pompieri CTIF. === Pulizija u servizzi ta' intelligence === [[File:DSC 9248 (8739201218).jpg|thumb|Ħelikopter tal-Pulizija użat għall-Pulizija Federali (Gwardja tal-Fruntiera)]] Minħabba l-federaliżmu fil-Ġermanja, l-istati federali u b'mod partikolari l-pulizija tal-stat u l-uffiċċji tal-investigazzjoni kriminali tal-istat huma ġeneralment responsabbli għas-sigurtà interna tar-Repubblika Federali. Fi ħdan il-pulizija, ħafna drabi ssir distinzjoni bejn pulizija tal-protezzjoni, pulizija tal-irvellijiet, pulizija kriminali, unitajiet speċjali (bħal Kmand tal-Operazzjonijiet Speċjali (SEK) jew Kmand tal-Operazzjonijiet Mobbli (MEK)) u awtoritajiet regolatorji. Biex tinżamm l-ordni pubbliku, f'xi muniċipalitajiet għandhom ukoll l-appoġġ ta' uffiċċji tal-ordni pubbliku. Madankollu, diversi organizzazzjonijiet jeżistu wkoll fil-livell federali biex jipproteġu s-sigurtà pubblika. Dan jinkludi b'mod partikolari l-Pulizija Federali (li qabel kienet il-Gwardja Federali tal-Fruntiera), li tieħu kompiti bħall-protezzjoni tal-fruntieri, il-pulizija tal-ferrovija u l-ġlieda kontra t-terroriżmu u żżomm ukoll l-unità speċjali GSG 9, kif ukoll l-Uffiċċju Federali tal-Pulizija Kriminali, li, fost affarijiet o[rajn, jipproseku/a reati spe/jalment serji. It-tnejn huma direttament subordinati għall-Ministeru Federali tal-Intern u l-Patrija. Barra minn hekk, hemm awtoritajiet tal-infurzar tal-Amministrazzjoni Federali Doganali (bħas-Servizz tal-Investigazzjoni Doganali, l-Uffiċċju tal-Investigazzjoni Kriminali tad-Dwana, u l-Grupp ta' Appoġġ Ċentrali tad-Dwana), li huma responsabbli għall-infurzar tat-taxxa, il-kummerċ u x-xogħol u jinfurmaw lill-Ministeru Federali dwar Finanzi. Fil-Ġermanja hemm ukoll tliet servizzi ta' intelligence federali: Is-Servizz Federali ta' Intelliġenza ċivili (BND), bħala servizz ta' intelligence barrani, jiġbor u jevalwa informazzjoni ċivili u militari dwar pajjiżi barranin. Is-servizzi nazzjonali ta' intelligence responsabbli għall-kompiti ta' protezzjoni kostituzzjonali u kontro-intelliġenza huma l-Uffiċċju Federali għall-Protezzjoni tal-Kostituzzjoni (BfV), is-Servizz Militari ta' Kontra-intelliġenza (MAD) tal-Ministeru Federali tad-Difiża (BMVg) u, f'kull wieħed mill- stati federati, aġenzija statali għall-protezzjoni tal-kostituzzjoni. Is-servizzi tal-intelliġenza fil-Ġermanja m'għandhomx setgħat tal-pulizija minħabba r-rekwiżit tas-separazzjoni. === Dritt === ==== Oriġini ==== [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F083310-0005, Karlsruhe, Bundesverfassungsgericht (retuschiert).jpg|thumb|L-ewwel Senat tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fil-kompożizzjoni li kienet teżisti sal-15 ta' Ġunju 1989 mal-President Roman Herzog. Il-ħelsien tal-ajkla fl-awla inħoloq fl-1969 minn Hans Kindermann.]] Il-liġi Ġermaniża tappartjeni għaċ-ċirku legali kontinentali u żviluppat għal ħafna mill-eżistenza tagħha mingħajr l-ordni ta' stat nazzjonali Ġermaniż. Għalhekk hija bbażata fuq il-liġi Ġermaniża trażmessa storikament, li tmur lura għal-liġijiet tribali Ġermaniċi u kollezzjonijiet legali medjevali bħas-Sachsenspiegel, u għar-riċeviment tal-liġi Rumana mis-seklu 12 'il quddiem, li kienet meqjusa superjuri għall-eżattezza u l-universalità tagħha. Apparti xi normi legali, bħall- Constitutio Criminalis Carolina tal-1532, l-Imperu Ruman Qaddis kien ikkaratterizzat minn drittijiet speċjali. Matul is-seklu 19 biss bdiet in-normalizzazzjoni legali u ġie introdott Kodiċi Kummerċjali Ġenerali fil-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1861 u fl-Imperu, fost affarijiet oħra, il-Qorti tar-Reich fl-1877 u l-Liġijiet tal-Ġustizzja tar-Reich fl-1879. Fl-1900 daħal il-Kodiċi Ċivili. fis-seħħ. ==== Dittatorjat u wara l-gwerra ==== Is-Soċjaliżmu Nazzjonali biddel il-liġi f'mezz ta' tirannija, li hija rappreżentata mid-deċiżjonijiet tat-terrur tal-Qorti tal-Poplu, il-Liġijiet ta' Nuremberg u ħafna atti legali oħra, li tħassru biss mil-liġi tal-okkupazzjoni Alleata, sors legali mhux Ġermaniż. Għalkemm il-liġi tal-okkupazzjoni ġiet revokata f'ħames liġijiet federali u d-dispożizzjonijiet tagħha ġew inkorporati fil-biċċa l-kbira fil-liġi Ġermaniża, il-ġudikatura Ġermaniża għadha tistinka sal-lum biex terġa' lura l-liġi li tqattgħet mill-istat Nazzjonali Soċjalista inġust. Pereżempju, ir-reat kriminali tal-qtil, li jmur lura għall-era Nazzjonali Soċjalista, huwa kontroversjali fost l-awtoritajiet ġudizzjarji Ġermaniżi. Il-verżjoni aktar stretta tal-Artikolu 175 fit-Tielet Reich wasslet ukoll għal persekuzzjoni estensiva tal-omosesswalità fir-Repubblika Federali; Ma ġiex riformat sal-1969 u eliminat mill-kodiċi penali fl-1994. Fil-GDR, il-liġi kienet ikkontrollata mill-gvern SED ta’ partit wieħed; Is-separazzjoni tas-setgħat u l-indipendenza tal-qrati, meħtieġa mill-Kostituzzjoni, ġew elużi fir-realtà kostituzzjonali. Fl-amministrazzjoni tal-ġustizzja u l-leġiżlazzjoni, il-GDR ppruvat tul l-eżistenza tagħha biex titbiegħed mit-tradizzjoni legali ċivili, imwaqqfa fl-Imperu u kompliet fir-Repubblika Federali, u biex toħloq sorsi legali indipendenti bbażati fuq kuntest legali u storiku. perspettiva. B'differenza mir-Repubblika Federali, il-GDR legalment irrifjutat kemm l-identità kif ukoll is-suċċessjoni legali lill-Imperu Ġermaniż. Fil-Kodiċi Ċivili tal-GDR, li daħal fis-seħħ fl-1976, l-enfasi kienet fuq ir-"relazzjonijiet tal-provvista" taċ-ċittadini. [189] Kwistjonijiet ta’ proprjetà kienu regolati taħt l-awspiċi ċari tal-ekonomija ppjanata soċjalista; Bl-introduzzjoni tal-Kodiċi Ċivili, definizzjoni ta’ proprjetà ma baqgħetx teżisti. Bl-adeżjoni tal-GDR kemm l-iżvilupp kif ukoll l-eżistenza tal-liġi tal-GDR ġew fi tmiemhom. Ħlief f'każijiet antiki tal-amministrazzjoni tal-ġustizzja, il-liġi kriminali u ċivili tal-GDR m'għadhiex tinfluwenza l-liġi Ġermaniża kontemporanja. Permezz tal-Artikolu 9 tat-Trattat tal-Unifikazzjoni, xi liġijiet u regolamenti tal-GDR ġew trasferiti għal-liġi nazzjonali tal-istati l-ġodda. Il-piena tal-mewt ġiet abolita fil-Ġermanja bl-Artikolu 102 tal-Liġi Bażika meta ġiet promulgata. Fil-GDR, l-abolizzjoni ma seħħetx qabel l-1987, ftit snin qabel it-tmiem tagħha. ==== Preżenti ==== Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala stat kostituzzjonali (Artikolu 20, Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 1 GG), li jfisser li l-attività tal-istat tista' tiġi ġġustifikata biss bil-liġi u hija limitata mil-liġi. Għalhekk, il-kontenut tal-liġijiet Ġermaniżi huwa normalment l-ewwel il-limiti tal-kamp ta' applikazzjoni tagħhom qabel ma tiġi stabbilita l-liġi. Pereżempju, l-Artikolu 1 tal-Kodiċi Penali jeżenta l-atti kollha li ma kinux punibbli bil-liġi fiż-żmien tal-att. Kull persuna li d-drittijiet tagħha huma miksura minn awtorità pubblika għandha d-dritt li titlob protezzjoni legali kontra dan quddiem il-qrati (Art. 19 Para. 4 GG). L-imħallfin ma huma suġġetti għall-ebda struzzjonijiet meta jagħtu l-ġustizzja u huma indipendenti minn awtoritajiet statali jew politiċi oħra. Il-Ġermanja għandha qrati ta' mħallfin lajċi u awli kriminali li fihom is-sentenzi jingħataw b'mod konġunt minn imħallfin onorarji u mħallfin professjonali, sakemm is-sentenza mistennija għar-reati ma taqbiżx erba' snin. Proċedimenti bil-ġurija ġew aboliti fil-Ġermanja fl-1924. Regoli proċedurali estensivi, bħall-Kodiċi tal-Proċedura Kriminali u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili, jiddeterminaw il-kors eżatt tal-proċedimenti ġudizzjarji, iżda wkoll proċedimenti pre-, extraġudizzjarji u sussegwenti. ==== Preżenti ==== Il-ġurisprudenza hija essenzjalment eżerċitata mill-qrati tal-istati federali: f'kawżi ċivili u kriminali minn qrati lokali, qrati reġjonali u qrati reġjonali ogħla (ġurisdizzjoni ordinarja); Ġurisdizzjonijiet speċjalizzati jinkludu ġurisdizzjoni tax-xogħol, amministrattiva, soċjali u finanzjarja. Il-Qorti Federali tal-Privattivi hija responsabbli għall-protezzjoni tal-proprjetà intellettwali. Il-qrati federali ogħla jaġixxu bħala qrati tal-appell (Art. 95 GG): il-Qorti Federali tal-Ġustizzja bħala l-qorti ċivili u kriminali ogħla, il-Qorti Federali tax-Xogħol, il-Qorti Amministrattiva Federali, il-Qorti Soċjali Federali u l-Qorti Federali tal-Finanzi. It-tilwim kostituzzjonali jiġi solvut mill-qrati kostituzzjonali tal-istati federali u l-Qorti Kostituzzjonali Federali (l-Artikolu 93 GG), li d-deċiżjonijiet tagħhom jista’ jkollhom is-saħħa tal-liġi u b’hekk jorbtu qrati oħra (ara l-Artikolu 31 tal-Att dwar il-Qorti Kostituzzjonali Federali ). ==== Ġurisprudenza kostituzzjonali tal-qrati tal-UE ==== Il-liġi Ewropea u l-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea qed isiru dejjem aktar importanti. Bħala riżultat tal-kuntratti fit-tul tal-Ġermanja mal-Unjoni Ewropea u l-attivitajiet legali bbażati fuqhom, il-liġi Ġermaniża hija influwenzata b'mod sinifikanti mil-liġi tal-Unjoni. F'Diċembru 2021, il-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea ddikjarat f'deċiżjoni innovattiva u mifruxa mal-Unjoni kollha li l-liġi li tat tista' wkoll tegħleb il-każistika tal-qrati kostituzzjonali tal-istati membri. Skont l-osservaturi, il-Qorti Ewropea tal-Ġustizzja timmira wkoll li tkun l-awtorità finali dwar kwistjonijiet ta' kompetizzjoni għall-Istati Membri; Ma setgħux jistrieħu aktar fuq il-kostituzzjoni tagħhom bħala distinzjoni mil-liġi tal-UE. Id-deċiżjoni kienet preċeduta minn diversi tilwim bejn l-Unjoni Ewropea u l-istati membri tagħha dwar il-ġurisprudenza kostituzzjonali finali, inkluża proċedura ta' ksur (ma tkompliex) kontra l-Ġermanja minħabba deċiżjoni mill-Qorti Kostituzzjonali Federali tagħha dwar is-superviżjoni finanzjarja li kienet tikkontradixxi lill-ECJ. == Ekonomija == === L-essenzjali === [[File:Vessel Cosco Pride IMO9472153 departing Hamburg Germany 01.jpg|thumb|Vapur tal-kontejners fil-port ta' Hamburg. Imkejla mill-valur tal-merkanzija, il-Ġermanja hija t-tielet l-akbar esportatur u importatur fid-dinja fl-2018.]] Bi prodott domestiku gross nominali ta' madwar $3.8 triljun fl-2020, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Imkejla mill-PGD nominali per capita, il-Ġermanja tikklassifika fit-18-il post internazzjonali u fit-8 fl-Unjoni Ewropea (mill-2019). Imkejjel mill-valur tal-merkanzija, il-pajjiż kien it-tielet l-akbar importatur u esportatur fid-dinja fl-2016. Il-Programm tal-Iżvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti jikklassifika lill-Ġermanja fost il-pajjiżi b'livelli għoljin ħafna ta' żvilupp uman. Ikklassifikat fis-seba' post fl-Indiċi tal-Kompetittività Globali fl-2019. Il-kompetittività tal-Ġermanja hija bbażata prinċipalment fuq in-numru kbir ta 'intrapriżi żgħar u ta' daqs medju (Mittelstand), li huma fost il-mexxejja tas-suq globali, speċjalment f'setturi industrijali speċjalizzati. 2.1 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika totali hija ġġenerata fis-settur ekonomiku primarju (agrikoltura), 24.4 fil-mija fis-settur sekondarju (industrija), u 73.5 fil-mija fis-settur terzjarju (servizzi). Fl-2014, il-Ġermanja rreġistrat rekord b’medja ta' madwar 42.6 miljun impjegat soġġetti għal kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali. In-numru medju ta' nies qiegħda fl-2014 kien ta' 2,898 miljun. Skont l-Eurostat, il-Ġermanja kellha t-tieni l-inqas rata ta' qgħad fl-Unjoni Ewropea f'Ġunju 2019 bi 3.1 fil-mija. Fattur importanti fil-ħolqien ta' impjiegi ġodda huwa l-intraprenditorija u n-negozji ġodda, li dwarhom, fost affarijiet oħra, il-monitor annwali tal-bidu tal-KfW jipprovdi informazzjoni. Il-Ġermanja għandha varjetà wiesgħa ta' depożiti ta' materja prima u tradizzjoni twila tal-minjieri (inkluż faħam, melħ prezzjuż, minerali industrijali u materjali tal-kostruzzjoni, kif ukoll fidda, ħadid u landa). L-industrija tiddependi fuq importazzjonijiet globali ta 'materja prima. Il-potenzjal uman flimkien ma' edukazzjoni tajba u kultura ta' innovazzjoni huma kkunsidrati bħala prerekwiżiti għas-suċċess tal-ekonomija Ġermaniża u s-soċjetà tal-għarfien. L-aktar setturi kompetittivi globalment tal-industrija Ġermaniża huma l-karozzi, il-vetturi kummerċjali, l-inġinerija elettrika, l-inġinerija mekkanika u l-industrija kimika. It-teknoloġija aerospazjali, is-settur finanzjarju – pereżempju fiċ-ċentru finanzjarju ta' Frankfurt am Main – u s-settur tal-assigurazzjoni, speċjalment ir-riassigurazzjoni, huma importanti wkoll globalment. L-importanza tal-industriji kulturali u kreattivi qed tiżdied. Bħala membru tal-Unjoni Ewropea, il-Ġermanja hija parti mill-akbar suq uniku fid-dinja, b'popolazzjoni magħquda ta' madwar 500 miljun u PGD nominali ta' $17.6 triljun fl-2011. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona tal-euro, unjoni monetarja b'19-il membru. Pajjiżi u madwar 337 miljun abitant. Il-mezz ta' ħlas tiegħu huwa l-euro, li l-politika monetarja tiegħu hija kkontrollata mill-Bank Ċentrali Ewropew (BĊE) u hija t-tieni l-aktar munita ta' riżerva importanti fid-dinja u l-akbar munita fiċ-ċirkolazzjoni f'termini ta' valur fi flus kontanti. Ir-rata tal-qgħad fil-Ġermanja hija fost l-inqas fl-UE; huwa 3%; huwa aktar baxx biss fil-Polonja u r-Repubblika Ċeka. Il-medja fil-pajjiżi kollha tal-UE hija ta’ 6.1 %, filwaqt li l-pajjiżi tal-OECD għandhom rata ta' qgħad ta’ 4.8 % (minn Marzu 2023). L-inugwaljanza fid-dħul fil-Ġermanja kienet ftit inqas mill-medja tal-OECD fl-2005. Fl-2008, id-dħul medjan disponibbli kien 1,252 b'indiċi Gini ta' 0.29. Id-distribuzzjoni tal-ġid fil-Ġermanja hija ferm aktar ikkonċentrata mid-distribuzzjoni tad-dħul, b'indiċi ta' Gini ta' 0.78. Skont Credit Suisse, il-ġid privat ammonta għal $12.4 triljun fl-2016. Bħala medja, kull adult fil-Ġermanja kellu assi ta '$185,175 fl-2016 (assi medji: $42,833). Hija tikklassifika fis-27 post fid-dinja u hija inqas mill-biċċa l-kbira tal-pajjiżi ġirien tal-Ġermanja; kawża jew konsegwenza waħda (skont l-interpretazzjoni) hija l-proporzjon baxx tas-sjieda tal-proprjetà immobbli. Fl-2016 kien hemm 1,637,000 miljunarju fil-Ġermanja u fl-2017 kien hemm total ta' 114-il biljunarju (f'dollari Amerikani), it-tielet l-ogħla numru fid-dinja. === Kummerċ barrani u żvilupp ekonomiku === [[File:Germany Product Exports (2019).svg|thumb|Il-Ġermanja tesporta skont il-kategorija tal-prodott]] Mill-1986 sal-1988, mill-1990 u mill-2003 sal-2008, l-ekonomija Ġermaniża rreġistrat bilanċ favorevoli tal-esportazzjoni akbar minn kwalunkwe pajjiż ieħor (“ċampjin tal-esportazzjoni dinjija”). Matul is-snin 2010, il-Ġermanja kienet il-pajjiż bit-tielet l-ogħla valur ta' esportazzjonijiet fid-dinja. Fl-2020, l-esportazzjonijiet laħqu valur totali ta' 1,205 biljun ewro, il-valur tal-importazzjonijiet kien ta' 1,025 biljun ewro, eċċess fil-bilanċ tal-kummerċ barrani ta' 180 biljun ewro. Is-surplus tal-kont kurrenti kien l-ogħla fid-dinja fl-2016 u qabeż is-7 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika, li ntlaqgħet bi kritika kemm f'pajjiżhom kif ukoll barra. L-aktar imsieħba kummerċjali importanti (importazzjonijiet u esportazzjonijiet) fl-2020 kienu r-Repubblika Popolari taċ-Ċina (volum tal-kummerċ ta' 213 biljun ewro), l-Olanda (173 biljun ewro), l-Istati Uniti (172 biljun ewro), Franza (147 biljun ewro), il-Polonja (123 biljun ewro) u l-Italja (114 biljun ewro). L-akbar swieq tal-esportazzjoni kienu l-Istati Uniti, ir-Repubblika Popolari taċ-Ċina, Franza u l-Olanda. Il-Ġermanja wettqet aktar minn nofs il-kummerċ barrani tagħha mal-istati tal-Unjoni Ewropea. Il-valur tal-esportazzjonijiet kollha ta' oġġetti u servizzi ammontaw għal 47 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika fl-2019, li huwa għoli fost ekonomiji akbar. Il-pajjiż huwa għalhekk potenzjalment vulnerabbli għall-varjazzjonijiet fil-kummerċ globali, anke jekk ir-rebound f'dawn l-aħħar snin kien immexxi primarjament mill-konsum. [[File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|thumb|Frankfurt am Main huwa ċentru ekonomiku u tat-trasport internazzjonali, kif ukoll il-kwartieri ġenerali tal-Bank Ċentrali Ewropew.]] Il-Ġermanja ġiet affettwata lejn l-aħħar tal-2008 u l-2009 mill-kriżi finanzjarja internazzjonali, li kkawżat tnaqqis fil-prodott gross domestiku ta' 5.6 fil-mija fl-2009. L-ekonomija Ġermaniża mbagħad reġgħet kibret b'mod sinifikanti, b'4.1 u 3.7 fil-mija (2010 u 2011), u b'mod aktar moderat. fl-2012 u l-2013, b’0.5 fil-mija kull wieħed. Fl-2014, it-tkabbir ekonomiku reġa' aċċellera għal 1.9 fil-mija u għal 1.7 u 1.9 fil-mija fl-2015 u l-2016. Fl-2017, it-tkabbir kien 2.2 fil-mija. Il-pandemija tal-COVID-19 ikkawżat kollass ta '4.6 fil-mija fil-produzzjoni ekonomika fl-2020. Is-sena ta' wara, l-ekonomija rkuprat xi ftit u rreġistrat tkabbir ta' 2.7 fil-mija. Bejn l-2000 u l-2011, ir-rata medja ta' inflazzjoni annwali kienet baxxa ta' 0.3 fil-mija (2009) u għolja ta' 2.6 fil-mija (2008). Fil-bidu tal-2015, il-Ġermanja rreġistrat deflazzjoni żgħira (-0.3%) għall-ewwel darba mill-2009 minħabba l-prezzijiet baxxi taż-żejt. Wara snin ta' żidiet fil-prezzijiet relattivament moderati, ir-rata ta' inflazzjoni fil-Ġermanja laħqet l-ogħla livell tagħha mis-snin ħamsin fl-2022 fl-isfond tal-kriżi globali tal-enerġija, b'żidiet fil-prezzijiet b'żewġ ċifri. === Industrija tal-karozzi === [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F078957-0016, Stuttgart-Untertürkheim, Mercedes Autowerk.jpg|thumb|L-iżvilupp u l-manifattura tal-vetturi huma industriji ewlenin fil-Ġermanja.]] Il-Ġermanja hija magħrufa mad-dinja kollha għall-iżvilupp u l-produzzjoni ta' karozzi ta' kwalità għolja u innovattivi. Il-karozza ġiet ivvintata minn Carl Benz fil-Ġermanja fl-1886, u stabbiliet il-pedament għall-iżvilupp ta' dik li issa hija t-tielet l-akbar industrija tal-karozzi fid-dinja. Illum, korporazzjonijiet bħal Volkswagen, Mercedes-Benz u BMW huma parti importanti mill-ekonomija Ġermaniża. L-industrija tal-karozzi Ġermaniża ġġenerat aktar minn 400 biljun ewro f'bejgħ fl-2017 b'madwar 800,000 impjegat fil-Ġermanja, madwar sebgħa fil-mija tal-PGD jistgħu jiġu attribwiti lilhom. === Teknoloġiji ta' l-informazzjoni u telekomunikazzjoni === It-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) huma kkunsidrati bħala fattur ewlieni tal-post. Id-diġitalizzazzjoni tal-ekonomija Ġermaniża hija promossa taħt l-isem tal-proġett Industry 4.0. Il-kumpanija tat-telekomunikazzjoni bl-ogħla dħul fil-Ġermanja hija Deutsche Telekom. SAP, Software AG u DATEV huma fost l-akbar manifatturi ta' softwer fid-dinja bbażati fil-Ġermanja. Fis-settur tal-ħardwer, l-iżvilupp huwa speċjalment importanti, pereżempju f'Infineon u FTS. Minbarra l-kumpaniji tradizzjonali fis-settur tal-ICT, negozji ġodda u e-ventures innovattivi qed isiru dejjem aktar importanti fil-Ġermanja. Fl-2017, 88 fil-mija tal-popolazzjoni kellha aċċess għall-internet; madwar 87 fil-mija setgħu jaċċessaw konnessjoni broadband. === Enerġija === Fl-2010, il-Ġermanja kienet ir-raba' l-akbar produttur tal-enerġija primarja fl-Ewropa u kklassifikat fl-24 post fost il-produtturi tal-enerġija fid-dinja. Fl-2012, il-konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja kien 13,757 PJ (2005: 14,238 PJ). Dan jagħmel lill-pajjiż it-tieni l-akbar konsumatur nazzjonali tal-enerġija fl-Ewropa u s-seba' fid-dinja. Fl-2012, il-provvista tal-elettriku kienet garantita minn 1,059 kumpanija bbażati fil-Ġermanja. Fl-2016, l-enerġija rinnovabbli forniet 29.2 fil-mija tal-produzzjoni grossa tal-elettriku, 13.4 fil-mija tal-ħtiġijiet finali tal-enerġija fis-settur tat-tisħin u 5.1 fil-mija tal-fjuwils. Bħala parti mit-tranżizzjoni tal-enerġija, huwa ppjanat li jiżdied is-sehem tal-enerġija rinnovabbli fil-konsum tal-elettriku għal 80 fil-mija sal-2050, jitnaqqas il-konsum tal-enerġija primarja b'50 fil-mija meta mqabbel mal-2008 u jitnaqqsu l-emissjonijiet tal-gassijiet serra bejn 80 u 95 fil-mija. fil-mija f'konformità mal-miri tal-UE tal-1990 biex jitnaqqsu. B'mod ġenerali, mill-inqas 60 fil-mija tal-konsum tal-enerġija għandu jkun kopert minn enerġija rinnovabbli sal-2050. ==== Konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja - Sors ta' enerġija ==== * żejt minerali: 35.1 (1990), 35.3 (2019), 35 (2022) * Gass:​​ 15.5 (1990), 25.0 (2019), 24 (2022) * Enerġija rinnovabbli:​​ 1.3 (1990), 14.7 (2019), 17 (2022) * Lignite:​​ 21.5 (1990), 9.1 (2019), 10 (2022) * Karbonju iebes: 15.5 (1990), 8.8 (2019), 10 (2022) * Enerġija nukleari: 11.2 (1990), 6.4 (2019), 3 (2022) * Oħrajn: 0.7 (1990), 0.8 (2022) === Turiżmu === [[File:Deutschland UNESCO Welterbestätten.png|thumb|Is-siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja huma destinazzjonijiet ta' żjarat importanti għat-turisti kulturali u naturali.]] Fl-2016, il-Ġermanja kienet waħda mis-seba 'pajjiżi l-aktar miżjura fid-dinja, b'aktar minn 35 miljun mistieden barrani matul is-sena. Madwar 4,000 mill-11,116 komunità tal-Ġermanja huma organizzati f'assoċjazzjonijiet turistiċi, li 310 minnhom huma rikonoxxuti bħala resorts tas-saħħa, resorts tas-saħħa u resorts tas-saħħa. Hemm 6,135 mużew, 366 teatru, 34 park ta' divertiment u avventura, 45,000 courts tat-tennis, 648 korsa tal-golf, 190,000 kilometru ta' mixi, 40,000 kilometru ta' mogħdijiet għar-roti fuq distanzi twal, kif ukoll rotot tal-vaganzi u tematiċi. It-turiżmu tan-negozju u tal-konferenzi għandu importanza eċċellenti; Il-Ġermanja hija l-aktar post importanti tal-fieri kummerċjali internazzjonali b'diversi fieri tal-kummerċ ewlenin fid-dinja. L-Internationale Tourismus-Börse Berlin hija l-fiera ewlenija tat-turiżmu fid-dinja. Il-Ġermanja għandha wkoll l-ogħla konċentrazzjoni ta' festivals. == Traffiku == L-Indiċi tal-Prestazzjoni tal-Loġistika tal-2018 maħluq mill-Bank Dinji juri lill-Ġermanja bħala l-pajjiż bl-aqwa infrastruttura fid-dinja. Minħabba l-popolazzjoni densa u l-post ċentrali fl-Ewropa, hemm volum ta' traffiku għoli ħafna fil-Ġermanja. Huwa pajjiż ta' transitu importanti, speċjalment għat-trasport tal-merkanzija. Permezz tal-kunċett ta' Netwerks Trans-Ewropej, il-Ġermanja hija promossa bħala żona ta' trasferiment bejn l-ewwel żona ekonomika ċentrali Ewropea, l-hekk imsejħa Blue Banana, u ż-żona ekonomika ċentrali tal-Ewropa. Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Proġetti importanti f'dawn in-netwerks huma l-assi ferrovjarji Lyon/Ġenova–Rotterdam/Antwerp, POS (Pariġi–Lvant ta' Franza–Lbiċ tal-Ġermanja), PBKA (Pariġi–Brussell–Cologne–Amsterdam), Berlin–Palermo u r-rotta ewlenija lejn l-Ewropa. Barra minn hekk, il-Ġermanja hija l-punt tat-tluq tal-punent għal xi kurituri tat-trasport pan-Ewropej. Fl-2005 ġie introdott pedaġġ tat-trakkijiet tal-awtostrada. L-emissjonijiet tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija bejn l-1995 u l-2017. === Traffiku fit-toroq === [[File:Hallerbach- und Wiedtalbrücke.jpg|thumb|Raggruppament tar-rotot tat-trasport fil-kunċett tal-kuritur Ewropew]] Ir-Rumani diġà stabbilixxew toroq pavimentati fil-Ġermanja, li reġgħu marru għall-agħar. L-ewwel toroq inbnew fis-seklu 18. L-invenzjoni tal-karozzi tat impetu ġdid għall-kostruzzjoni tat-toroq. L-ewwel awtostrada fid-dinja, l-AVUS, infetħet f'Berlin fl-1921. It-trasport bit-triq ħa post il-ferroviji bħala l-aktar mod importanti ta' trasport fit-tieni nofs tas-seklu 20. Il-Ġermanja għandha wieħed mill-aktar netwerks tat-toroq densi fid-dinja. Fl-2012, in-netwerk ta' awtostradi federali kien jinkludi 12,845 kilometru ta' awtostradi u 40,711 kilometru ta' awtostradi federali. In-netwerk tat-toroq reġjonali kien jinkludi wkoll 86,597 kilometru ta' toroq statali, 91,520 kilometru ta' toroq distrettwali u muniċipali. Fl-1 ta' Jannar, 2020, 47.7 miljun karozza tal-passiġġieri ġew irreġistrati fil-Ġermanja. In-numru totali ta' vetturi bil-mutur u trejlers kien 65.8 miljun. Mill-1995 sal-2017, l-emissjonijiet assoluti tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija. Biex jitnaqqsu l-perikli u l-piżijiet ikkawżati mit-traffiku tat-triq, inħolqu żoni pedonali, żoni ta' traffiku kwiet u żoni ta' 30 km/h f'ħafna bliet Ġermaniżi. Minn dakinhar, in-numru ta’ nies li jmutu f’inċidenti tat-traffiku naqas kontinwament; Fl-2015 kien hemm 3,459 persuna, fl-2019 kien hemm 3,046. Ir-rota qed taqdi rwol dejjem aktar importanti u l-espansjoni tagħha qed tiġi appoġġjata politikament permezz tal-pjan taċ-ċikliżmu, pereżempju. === Trasport bil-ferrovija === [[File:Railway traffic Köln Hauptbahnhof_2015-12-17-01.JPG|thumb|Traffiku reġjonali u fuq distanzi twal quddiem l-istazzjon ċentrali ta' Cologne (mix-xellug għal-lemin: DB Regio, National Express, ICE 3 ta' DB Fernverkehr, DB Regio)]] Fis-7 ta' Diċembru, 1835, infetħet il-Ludwigseisenbahn, l-ewwel linja tal-ferrovija tal-Ġermanja, u fid-deċennji ta' wara n-netwerk ferrovjarju kiber għal aktar minn 18,000 kilometru fl-1870. L-espansjoni tal-ferrovija aċċellerat ukoll it-tkabbir industrijali fis-seklu 19. In-netwerk ferrovjarju Ġermaniż bħalissa huwa twil madwar 39,200 kilometru u madwar 41,500 ferrovija tal-passiġġieri u tal-merkanzija jgħaddu minnu kuljum. Bħala parti mir-riforma ferrovjarja, il-ferroviji statali Deutsche Bundesbahn (Punent) u Deutsche Reichsbahn (Lvant) ġew trasferiti lill-kumpanija privata Deutsche Bahn AG fl-1 ta' Jannar, 1994. Jorganizza l-biċċa l-kbira tat-traffiku ferrovjarju fil-Ġermanja. Madwar 350 kumpanija ferrovjarja oħra joperaw fuq in-netwerk ferrovjarju Ġermaniż. Filwaqt li l-Stat irtira mill-operazzjonijiet operattivi, jiffinanzja l-biċċa l-kbira tal-manutenzjoni u l-espansjoni tan-netwerk, kif ukoll (permezz ta' fondi ta' reġjonalizzazzjoni) l-aktar trasport reġjonali. Ferroviji reġjonali (Interregio-Express (IRE), Regionalbahn (RB), Regional-Express (RE) u S-Bahn (S)) u ferroviji fuq distanzi twal (Intercity (IC), Eurocity (EC) u Intercity-Express (ICE) ) ). Għal ferroviji fuq distanzi twal, rotot ta 'veloċità għolja b'tul totali ta' madwar 2,000 kilometru huma disponibbli. Il-prestazzjoni tat-trasport ferrovjarju fit-trasport lokali u fuq distanzi twal ammontat għal 104.2 biljun kilometru passiġġier fl-2023, u b'hekk laħaq livell rekord. === Trasport lokali === [[File:13-05-03-jena-by-RalfR-04.jpg|thumb|Tram u xarabank f'Jena am Paradies]] [[File:Berlin_SBahn_HackescherMarkt_east.jpg|thumb|Hackescher Markt Station, bil-ferroviji RegionalExpress u S-Bahn, Stazzjon Ċentrali ta' Berlin - Ferroviji Urbani (Berlin Stadtbahn) ]] Fl-1881, Werner von Siemens inawgura l-ewwel tram elettriku fid-dinja f'Lichterfelde, ħdejn Berlin. Dan il-mod ta' trasport iddomina t-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja fl-ewwel nofs tas-seklu 20. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ħafna ingħalqu, speċjalment fil-Ġermanja tal-Punent, u oħrajn ġew konvertiti għal linji tal-ferrovija ħafifa b'rotot tal-mini miċ-ċentru tal-belt. Ġew sostitwiti minn trasport bil-karozza tal-linja, li huwa wkoll disponibbli madwar il-pajjiż kollu u jservi kważi l-postijiet kollha. Madankollu, in-netwerks tal-karozzi tal-linja tnaqqsu minħabba tnaqqis fil-popolazzjoni fiż-żoni rurali u ħafna drabi ġew sostitwiti b'sistemi tal-karozzi tal-linja on-call. Fi bliet akbar, is-subway inbniet fis-seklu 20 u kkombinat ma' ferroviji S-Bahn biex jiffurmaw netwerk ta' transitu rapidu għall-belt u ż-żoni tal-madwar tagħha. L-ipproċessar amministrattiv isir mill-awtoritajiet tat-trasport pubbliku. Mis-snin tmenin, inħolqu u espandew netwerks ta' mogħdijiet għar-roti fl-ibliet u ż-żoni rurali, sabiex ir-roti għal darb'oħra qed ikollhom rwol dejjem akbar fit-trasport lokali. F'paragun internazzjonali, it-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja huwa kkaratterizzat mill-effiċjenza għolja u l-kopertura wiesgħa tiegħu. === Trasport bl-ajru === [[File:Flughäfen in Deutschland.png|thumb|Mappa tal-ajruporti fil-Ġermanja]] B'madwar 700 ajruport, il-Ġermanja għandha waħda mill-ogħla densitajiet ta' runway fid-dinja. L-ajruport ewlieni ta' Frankfurt huwa l-akbar fil-Ġermanja f'termini ta' passiġġieri (2016: 60.77 miljun), ir-raba' l-akbar fl-Ewropa u l-akbar ajruport fl-[[Ewropa]] f'termini ta' volum ta' merkanzija (2015: 2.1 miljun tunnellata). L-akbar linja tal-ajru tal-Ġermanja, il-Lufthansa, topera hubs interkontinentali fi Frankfurt u t-tieni l-akbar ajruport tal-Ġermanja, Munich. Il-gvern federali u l-stati ta' Berlin u Brandenburg huma l-azzjonisti uniċi ta' Flughafen Berlin Brandenburg GmbH, li topera l-Ajruport ta' Berlin Brandenburg "Willy Brandt". Il-Ġermanja m'għandhiex port spazjali (jew port spazjali) tagħha stess għat-traffiku lil hinn mil-Linja Kármán (100 km) fl-ispazju. Għalhekk, l-ivvjaġġar spazjali taċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż juża prinċipalment il-port spazjali CSG fil-Gujana Franċiża. === Traffiku marittimu === [[File:Freedom-of-the-Seas--in-Hamburg.jpg|thumb|Il-mollijiet tal-port ta' Hamburg]] Minħabba l-proporzjon għoli tagħha ta' kummerċ barrani, il-Ġermanja hija dipendenti b'mod speċjali fuq il-kummerċ marittimu. Għandha bosta portijiet tal-baħar moderni, iżda wkoll twettaq proporzjon kbir tal-kummerċ barrani tagħha permezz tal-portijiet ta' pajjiżi ġirien, partikolarment fl-Olanda. L-akbar tliet portijiet tal-baħar fil-Ġermanja huma Hamburg, Wilhelmshaven u l-portijiet ta' Bremen. Il-JadeWeserPort f'Wilhelmshaven huwa l-uniku port fil-fond tal-Ġermanja. L-aktar portijiet importanti fuq il-Baħar Baltiku huma Rostock, Lübeck u Kiel. Rostock-Warnemünde huwa l-aktar port traffikuż tal-Ġermanja. Ir-rotot tat-tbaħħir l-aktar importanti huma Lower Elbe u Lower Weser. Il-Kanal ta 'Kiel huwa l-aktar rotta ta' tbaħħir artifiċjali fid-dinja, barra mill-kosta Baltika Ġermaniża tinsab Kadetrinne, l-iktar rotta tat-tbaħħir traffikuża fil-Baħar Baltiku. Hemm netwerk żviluppat tajjeb ta' passaġġi tal-ilma għan-navigazzjoni interna. Ix-xmajjar ewlenin navigabbli huma r-Rhine, Main, Moselle, Weser u Elbe. Kanali interni importanti huma l-Kanal Mittelland, il-Kanal Dortmund-Ems, il-Kanal Rhine-Herne u l-Kanal Lateral Elbe. Il-Kanal Main-Danubju jevita l-baċin tax-xmara ewlieni Ewropew u għalhekk jippermetti rotta marittima diretta mill-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku sal-Baħar l-Iswed. Il-kumpless tal-port Duisburg-Ruhrort huwa l-akbar port intern fil-Ġermanja u huwa meqjus bħala l-akbar port intern fl-[[Ewropa]]. Hemm ukoll tibda u tispiċċa t-Triq il-Ħarir Ġdida, proġett infrastrutturali mir-Repubblika Popolari taċ-Ċina li trid tieħu vantaġġ mir-rotot tal-kummerċ antiki. Il-pjan ġenerali tan-navigazzjoni interna ġie approvat fl-2019. == Kultura == [[File:Goethecut.png|thumb|J. W. von Goethe, 1786 (prefazju għal Faust)]] [[File:Filmstudio Babelsberg Eingang.jpg|thumb|L-studjo tal-films Babelsberg f'Potsdam huwa wieħed mill-postijiet tal-films l-aktar tradizzjonali u famużi fid-dinja.]] L-storja tal-arti u l-kultura Ġermaniża, li l-għeruq tagħha jmorru lura għal żmien iċ-Ċelti, il-popli Ġermaniċi u r-Rumani, tat lok għal personalitajiet li mmarkaw stili u epoki sa mill-Medju Evu. F'varjetà wiesgħa ta 'dixxiplini, ħaddiema kulturali li jitkellmu bil-Ġermaniż saru pijunieri ta' xejriet ġodda u żviluppi intellettwali. Uħud mill-aktar artisti Ġermaniżi influwenti huma fost il-protagonisti taċ-ċiviltà tal-Punent. Il-finanzjament statali għall-kultura (teatri, mużewijiet, skejjel tal-arti, eċċ.) mill-gvern federali, gvernijiet statali u muniċipalitajiet fil-Ġermanja ammontaw għal aktar minn ħdax-il biljun ewro fl-2017. Peress li l-Ġermanja ma tantx teżisti bħala stat nazzjonali, il-kultura Ġermaniża għal sekli sħaħ ġiet definita primarjament bil-lingwa komuni; Anke wara t-twaqqif tal-imperu fl-1871, il-Ġermanja spiss kienet mifhuma bħala nazzjon kulturali. It-tixrid tal-midja tal-massa fis-seklu 20 tat lill-kultura popolari status għoli fis-soċjetà Ġermaniża. L-espansjoni tal-Internet fis-seklu 21 wasslet għal divrenzjar tal-pajsaġġ kulturali u bidlet il-karatteristiċi ta 'diversi kulturi speċjalizzati. L-Istituti Goethe iservu biex ixerrdu l-lingwa u l-kultura Ġermaniża madwar id-dinja. B'total ta' 158 kwartieri ġenerali, inklużi uffiċċji ta' kollegament, l-istitut huwa rappreżentat fl-2013 fi 93 pajjiż. Skont stħarriġ tal-BBC tal-2013 fuq 22 pajjiż, il-Ġermanja gawdiet l-ogħla reputazzjoni internazzjonali fost is-16-il pajjiż mistħarrġa għas-sitt darba konsekuttiva mill-2008. Bħala medja, 59 fil-mija ta' dawk li wieġbu kklassifikaw l-influwenza politika u jaħdmu b'mod pożittiv mill-Ġermanja, filwaqt li 15 fil-mija kkunsidraw huwa negattiv. == Sport == [[File:Germany champions 2014 FIFA World Cup.jpg|thumb|left|It-tim tal-futbol Ġermaniż wara r-rebħa tiegħu fil-finali tat-Tazza tad-Dinja 2014 fil-Brażil, ir-raba' titlu mondjali tiegħu]] Fil-Ġermanja, il-biċċa l-kbira tal-klabbs sportivi huma organizzati fil-Konfederazzjoni Olimpika Sportiva Ġermaniża (DOSB). Fl-2016, kellha madwar 27.5 miljun membru f'90,025 klabb tal-ġinnastika u sportivi. L-aktar sport li jintlagħab u li jarahom fil-Ġermanja huwa l-futbol. Fl-2012 madwar 6.8 miljun membru u madwar 172,000 tim ġew organizzati fil-Federazzjoni Ġermaniża tal-Futbol, ​​li organizzat it-Tazza tad-Dinja fl-1974 u l-2006 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew tal-Futbol fl-1988 u l-2024 u hija waħda mill-akbar u l-aktar suċċess. Assoċjazzjonijiet sportivi tad-dinja. It-tim tal-futbol tal-irġiel Ġermaniż sar ċampjins tad-dinja fl-1954, 1974, 1990 u 2014. Il-Ġermanja hija l-uniku pajjiż li rnexxielu jsir champion Ewropew u dinji kemm fil-futbol tan-nisa kif ukoll tal-irġiel. L-akbar grawnd iddisinjat għal-laqgħat internazzjonali huwa l-Istadium Olimpiku f’Berlin b’74,475 siġġu. Is-Signal Iduna Park f'Dortmund huwa l-istadium bl-aktar siġġijiet awtorizzati għall-ispettaturi fil-partiti tal-futbol tal-Bundesliga, b'aktar minn 80,500 siġġu. Il-Bundesliga tal-handball ħafna drabi titqies bħala l-aqwa kampjonat fid-dinja u fl-2007 it-tim tal-irġiel sar ċampjins tad-dinja għat-tielet darba. Madwar 830,000 membru attiv jappartjenu għal madwar 4,500 klabb (mill-2011). L-organizzazzjoni li tikkoordina hija l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Handball. Il-volleyball u l-varjant tiegħu tal-volleyball tal-bajja saru sport popolari fis-snin disgħin. Fl-2016, il-Federazzjoni Ġermaniża tal-Volleyball kellha madwar 430,000 membru. Iċ-champions tal-volleyball tan-nisa u tal-irġiel Ġermaniżi huma determinati kull sena, il-Lega taċ-Champions tal-Volleyball Ewropea ntrebħet diversi drabi minn klabbs Ġermaniżi u t-tim tal-irġiel tal-GDR sar ċampjins tad-dinja tal-volleyball fl-1970. Il-basketball u l-hockey fuq is-silġ qed jikbru kontinwament f'termini ta' telespettaturi u preżenza fil-midja. Iċ-champion rekord tal-kampjonat Ġermaniż tal-hockey fuq is-silġ huwa Eisbären Berlin. Fil-basketball, Dirk Nowitzki, li kien ivvutat bħala l-aktar plejer siewi tal-kampjonat professjonali tal-Amerika ta' Fuq NBA fl-2007 u sar l-ewwel Ġermaniż li rebaħ it-titlu tal-NBA ma’ Dallas Mavericks fl-2011, kien wieħed mill-aqwa plejers fid-dinja. Il-Bundesliga tal-basketball ilha teżisti mill-1966 u ċ-champion tar-rekord huwa Bayer Giants Leverkusen. Il-ProA u l-ProB ilhom jeżistu mill-2007. Fit-Tazza tad-Dinja tal-Baskitbol tal-2023, il-Ġermanja saret ċampjins tad-dinja għall-ewwel darba. Fl-isport tal-mutur, l-interess pubbliku huwa partikolarment iffukat fuq il-Formula 1 u d-DTM, li fihom is-sewwieqa u d-disinjaturi Ġermaniżi kisbu suċċess kbir. B'seba' titli ta' kampjonati mondjali, Michael Schumacher hu l-aktar sewwieq tal-Formula 1 ta' suċċess u Sebastian Vettel huwa l-iżgħar champion tad-dinja fl-istorja tal-Formula 1 Champion ieħor tad-dinja huwa Nico Rosberg. Iċ-champion tad-dinja Walter Röhrl kiseb fama dinjija fir-rally. It-tlielaq tal-muturi, li fihom il-fokus huwa fuq it-triq il-Kampjonat tad-Dinja jew il-MotoGP, ipproduċa ċampjins tad-dinja Ġermaniżi bħal Anton Mang, Dirk Raudies, Stefan Bradl u Sandro Cortese. Boxers notevoli tas-seklu 20 inkludew Max Schmeling u Henry Maske, u fil-bidu tas-seklu 21 Felix Sturm, Robert Stieglitz, Sebastian Sylvester, Jürgen Brähmer, Regina Halmich u l-kickboxer Christine Theiss. L-aħwa Ukraini Vitali u Wladimir Klitschko, kif ukoll Arthur Abraham u Susianna Kentikian imwielda fl-Armenja, saru ċampjins multipli tad-dinja fil-klassijiet tal-piż rispettivi tagħhom u temmew il-karriera professjonali tagħhom għal kollox fl-istalel tal-boksing Ġermaniż. L-isports tax-xitwa għandhom tradizzjoni twila fil-Ġermanja. Fil-bobsleigh, luge, biathlon, skiing cross-country u speed skating, atleti Ġermaniżi rebħu medalji regolarment fil-kampjonati tad-dinja u Ewropej kif ukoll fil-Logħob Olimpiku. Sportivi oħra popolari tax-xitwa huma l-iski jumping, b'Sven Hannawald, Jens Weißflog u Severin Freund huma atleti ta' suċċess partikolari, kif ukoll diversi sports ta' ski alpin. B’żewġ rebħiet Olimpiċi fil-figure skating, Katarina Witt hija waħda mill-akbar atleti fid-dixxiplina tagħha. [[File:München - Olympiapark (Luftbild).jpg|thumb|Munich Olympic Park bil-kwartieri ġenerali tal-Logħob Olimpiku tas-Sajf tal-1972, l-aħħar Logħob Olimpiku fil-Ġermanja]] Fl-1936, il-Ġermanja Nażista ospitat l-Olimpjadi tas-Sajf tal-1936 f'Berlin u l-Logħob tax-Xitwa f'Garmisch-Partenkirchen, u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja ospitat il-Logħob tas-Sajf tal-1972. Fit-tabella storika tal-midalji tal-Logħob Olimpiku, il-Ġermanja tinsab fit-tielet post b'600 midalja tad-deheb (2022). It-tennis gawda popolarità kbira, speċjalment mis-snin tmenin u disgħin, grazzi għas-suċċessi tal-atleti Ġermaniżi Boris Becker, Steffi Graf u Michael Stich. Fil-bidu tas-seklu 21, Tommy Haas u Angelique Kerber rebħu xi titli. Il-popolarità taċ-ċikliżmu fit-toroq tiddependi fuq is-suċċessi attwali taċ-ċiklisti Ġermaniżi. Rudi Altig (fis-snin 60), Jan Ullrich (1996-2005/07) u André Greipel (2010s) huma fost l-aktar ċiklisti ta' suċċess ta' żmienhom. Fiċ-ċikliżmu fuq ġewwa, il-Ġermanja hija l-pajjiż ewlieni fin-numru ta' titli tal-kampjonati tad-dinja. B'aktar minn 70 fil-mija tat-titli tat-Tazza tad-Dinja mirbuħa, il-Ġermanja, inkluża l-GDR, hija mexxejja fid-dixxiplini taċ-ċikliżmu u ċ-ċikliżmu artistiku. L-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Isparar għandha madwar 1.4 miljun membru u madwar il-Ġermanja hemm madwar sitt miljun tiratur sportiv. Fl-2024, kważi 95,000 membru se jiġu organizzati f'madwar 2,250 klabb tal-Federazzjoni Ġermaniża taċ-Ċess. Mill-1894 sal-1921, il-Ġermaniż Emanuel Lasker kien it-tieni ċampjin dinji taċ-ċess. Illum il-Ġermanja hija rappreżentata fil-quċċata tad-dinja minn Vincent Keymer. Atleti Ġermaniżi kisbu wkoll suċċess kbir fi sports oħra bħall-fencing, irkib taż-żwiemel, lotta, qdif, canoeing, hockey, atletika u għawm. Timo Boll u Dimitrij Ovtcharov huma fost l-aqwa plejers fid-dinja fit-table tennis, u Martin Kaymer u Bernhard Langer fil-golf. B'635,000 golfer fl-2014, l-Assoċjazzjoni tal-Golf Ġermaniża hija waħda mill-akbar għaxar assoċjazzjonijiet fl-sport Ġermaniż. Waħda mill-aktar maratoni importanti fid-dinja hija l-Maratona ta’ Berlin, li ilha ssir mill-1974. == Midja == Fil-Ġermanja, jiġu ppubblikati perjodikament 352 gazzetta, 27 fil-ġimgħa, 7 Ħdud, 2,450 rivista popolari u 3,753 rivista speċjalizzata. Xi wħud minn dawn il-midja huma ppubblikati mill-kumpaniji kbar Axel Springer SE, Bauer Media Group, Bertelsmann, Hubert Burda Media u l-grupp tal-midja Funke. Hemm 18-il aġenzija tal-aħbarijiet, li minnhom l-Aġenzija tal-Istampa Ġermaniża (dpa) u n-Netwerk Editorjali tal-Ġermanja (RND) huma l-aktar importanti. Il-gazzetti nazzjonali bl-akbar ċirkolazzjoni (mill-2020) huma Bild (b'ċirkolazzjoni ta' 1.27 miljun), is-Süddeutsche Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.3 miljun), il-Frankfurter Allgemeine Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.2 miljun) u il-Handelsblatt (b'ċirkolazzjoni ta' 0.14 miljun). Bil-bosta, il-gazzetta ta' kull ġimgħa bl-akbar ċirkolazzjoni hija Die Zeit (ċirkolazzjoni ta' 0.55 miljun). Hemm ukoll rivisti politiċi bħal Der Spiegel u rivisti li jiffokaw fuq suġġetti popolari bħal Stern u Focus. Fil-Ġermanja hemm 145 kanal tat-televiżjoni. Fuq it-televiżjoni hemm xandara pubbliċi bħal Das Erste u ZDF u programmi sħaħ iffinanzjati privatament, speċjalment RTL, Sat.1, Pro7, RTL Zwei, Kabel eins u VOX. F'dawn l-aħħar snin żdiedu ħafna kanali reġjonali u programmi ta' interess speċjali. Ix-xandir fil-Ġermanja għandu organizzazzjoni doppja u prinċipalment reġjonali. Huwa maqsum f'radju pubbliku, li huwa ffinanzjat mill-ħlas tax-xandir, u fornituri privati ​​tar-radju, li jiġġeneraw il-biċċa l-kbira tad-dħul tagħhom mir-reklamar. Fl-aħħar tal-2016, ġew irreġistrati aktar minn 300 fornitur tax-xandir, inklużi madwar 290 xandara kummerċjali u aktar minn 60 xandar pubbliku ARD, li xandru prinċipalment permezz tal-VHF, iżda dejjem aktar ukoll permezz tad-DAB. Żewġ sentenzi tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fl-1981 u fl-1986, li ddeterminaw l-organizzazzjoni u l-kundizzjonijiet tal-qafas, huma ta' importanza kbira għall-iżvilupp. L-aktar midja onlajn użata huma Spiegel Online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 15%), t-online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 14%) u l-portali tal-aħbarijiet ARD (il-firxa ta' kull ġimgħa: 13%). L-użu tal-midja attiv u passiv huwa madwar 9 sigħat kuljum (mill-2018). == Soċjetà == [[File:Sonnen und Wolken Kindertagesstätte Römernest Ladenburg.JPG|thumb|Grupp tal-kindergarten f'Ladenburg, Baden-Württemberg]] Skont l-Istħarriġ dwar il-Valuri Dinji, fil-Ġermanja, li huwa bbażat fuq it-tradizzjoni pluralistika tal-Illuminiżmu, il-valuri sekulari-razzjonali u l-iżvilupp personali personali huma vvalutati. Fl-oqsma tal-edukazzjoni, il-konċiljazzjoni, l-impjiegi, l-ambjent, ir-relazzjonijiet soċjali, l-akkomodazzjoni, is-sigurtà u l-benessri suġġettiv, il-popolazzjoni tirrapporta livelli ta’ sodisfazzjon ogħla mill-medja tal-pajjiżi industrijalizzati żviluppati u biss taħt il-medja fis-saħħa. B'mod ġenerali, il-Ġermanja kisbet 7 minn 10 punti fuq l-Indiċi tal-Għixien Aħjar tal-OECD fl-2015, ogħla mill-medja tal-OECD (6.5; il-Greċja 5.5, l-[[Żvizzera]] 7.6). Fir-Rapport Dinji tal-Ferħija 2018 tan-NU, il-Ġermanja kklassifikat fil-15-il post minn 156 pajjiż. === Saħħa === [[File:Uniklinikum Mannheim Haupteingang.jpg|thumb|L-Isptar tal-Università ta' Mannheim]] Is-sistema tas-saħħa Ġermaniża hija żviluppata ħafna, kif muri mir-rata baxxa ħafna ta' mortalità tat-trabi ta' madwar 3.5 subien u 3.0 bniet għal kull 1,000 twelid u stennija tal-għomor għolja, li fl-2016 kienet ta' 78.2 snin għall-irġiel u 83.1 għan-nisa. Fl-2015, l-irġiel foqra kellhom għomor ta' 70.1 snin, l-irġiel sinjuri 80.9 snin (nisa: 76.9 u 85.3 snin). Fl-2015, studju tal-OECD wera li l-pazjenti fil-Ġermanja kellhom ħinijiet qosra ta' stennija, spejjeż finanzjarji personali baxxi u ħafna għażliet. Madankollu, huwa meħtieġ li tittejjeb il-prevenzjoni, kif muri minn numru għoli ta' mard bħal mard kardjovaskulari u dijabete. Il-kwalità hija murija, fost affarijiet oħra, mill-fatt li n-nies spiss jgħixu puplesija. In-numru ta' dħul fl-isptar u operazzjonijiet huwa fost l-ewwel internazzjonalment, iżda wkoll l-ispejjeż tal-mediċini; Fl-2013, l-infiq fuq is-saħħa kien jirrappreżenta 11 fil-mija tal-PGD (medja tal-OECD: ftit inqas minn 9 %). Is-sistema tas-saħħa tinkludi fornituri tas-servizz bħal tobba, spiżjara, infermiera, l-istat (awtoritajiet federali, statali u lokali), kumpaniji tal-assigurazzjoni tas-saħħa, inċidenti, infermiera u pensjoni, assoċjazzjonijiet legali tal-assigurazzjoni tas-saħħa, assoċjazzjonijiet ta' min iħaddem u tal-impjegati. , gruppi ta' interess u pazjenti oħra, rappreżentati parzjalment minn assoċjazzjonijiet u organizzazzjonijiet ta' għajnuna personali. L-isptarijiet huma tipikament immexxija minn organizzazzjonijiet mingħajr skop ta' qligħ, iżda qed jiġu privatizzati dejjem aktar. Servizzi ta' kura oħra huma fil-biċċa l-kbira pprovduti privatament minn ħaddiema li jaħdmu għal rashom (tobba, spiżjara u kumpaniji stabbiliti, pereżempju fl-industriji tat-teknoloġija farmaċewtika u medika). L-Istat għandu biss rwol sekondarju bħala fornitur tas-servizz lill-awtoritajiet tas-saħħa, sptarijiet muniċipali u kliniki universitarji. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tappartjeni għall-assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja (GKV), li l-kontribuzzjonijiet tagħha huma bbażati prinċipalment fuq il-livell tad-dħul. Il-membri tal-familja li m'għandhomx id-dħul tagħhom huma ġeneralment assigurati mingħajr ma jħallsu l-kontribuzzjonijiet. Id-dritt għall-benefiċċji huwa indipendenti mill-ammont tal-kontribuzzjoni. Madwar 10.8 fil-mija ta' dawk assigurati kellhom assigurazzjoni tas-saħħa privata fl-2017. === Edukazzjoni === [[File:University Library - panoramio (1).jpg|thumb|Il-Librerija tal-Università ta' Heidelberg hija s-simbolu tal-Università ta' Heidelberg, l-eqdem università fil-Ġermanja, imwaqqfa fl-1386. Ilha parti mill-Inizjattiva ta' Eċċellenza mill-2007.]] Is-sistema edukattiva Ġermaniża attwali għandha l-għeruq tagħha, fost affarijiet oħra, fl-ideal edukattiv ta' Humboldt, li darba kien eżemplari madwar id-dinja, u fir-riformi edukattivi Prussjani. Id-disinn tiegħu huwa r-responsabbiltà tal-stati ("sovranità kulturali"), iżda huwa kkoordinat permezz ta' konferenzi nazzjonali tal-ministri tal-edukazzjoni, li jistabbilixxu wkoll standards edukattivi komuni. Skont l-stat federali, hemm perjodi ta' qabel l-skola u disa' sa tlettax-il sena ta' skola obbligatorja. L-attendenza ta' skejjel ta' edukazzjoni ġenerali tieħu mill-inqas disa' snin. Imbagħad tista' tattendi skejjel sekondarji jew skejjel vokazzjonali. Ħafna mill-istati federali Ġermaniżi għandhom sistema skolastika strutturata bi skejjel sekondarji, skejjel sekondarji u skejjel sekondarji, iżda hemm xejriet lejn skejjel aktar komprensivi u skejjel għall-ġurnata kollha. Skont l-stat, il-kwalifika tad-dħul fl-università tinkiseb wara tnax jew tlettax-il sena ta' skola. Prattikament iż-żgħażagħ kollha jattendu istituzzjoni ta' edukazzjoni sekondarja wara l-iskola. L-istudenti tal-kumpanija tipikament jattendu skola vokazzjonali jum jew jumejn fil-ġimgħa, li hija magħrufa madwar id-dinja bħala mudell ta' taħriġ doppju ta' suċċess. L-ekwivalenti akkademiku huwa l-programm ta' studju doppju. L-istudenti jistgħu jagħżlu bejn kulleġġi li għadhom ma ggradwawx u kulleġġi orjentati lejn l-applikazzjoni (skejjel tekniċi). Il-proporzjon ta' akkademiċi żdied b'mod kostanti mis-snin sebgħin. [[File:Deutsches Bildungssystem-quer.svg|thumb|left|Korsijiet fis-sistema edukattiva Ġermaniża.]] L-iżvilupp professjonali wkoll għandu rwol importanti. L-Aġenzija Federali tax-Xogħol toffri bonuses ta' taħriġ kontinwu għall-persuni qiegħda. Qabel it-taħriġ vokazzjonali tagħhom, iż-żgħażagħ jistgħu wkoll ilestu l-hekk imsejħa servizzi volontarji, bħal sena soċjali volontarja jew sena ekoloġika volontarja. Attivitajiet ta' tranżizzjoni popolari oħrajn jinkludu servizz militari volontarju u soġġorni barra l-pajjiż, pereżempju fil-forma ta' Xogħol u Ivvjaġġar jew skambju taż-żgħażagħ. Fi studji dwar il-prestazzjoni tal-iskola, il-Ġermanja ħafna drabi tikseb riżultati medjokri jew saħansitra taħt il-medja meta mqabbla mal-bqija tad-dinja. Fl-aħħar studji PISA, il-Ġermanja rnexxielha ttejjeb: fil-klassifika tal-PISA tal-2015, l-istudenti Ġermaniżi laħqu s-16-il post minn 72 fil-matematika, il-15 fix-xjenzi naturali u l-10 fil-komprensjoni tal-qari. Il-prestazzjoni tal-istudenti Ġermaniżi kienet ogħla mill-medja tal-OECD fit-tliet kategoriji kollha. Madankollu, l-OECD tikkritika l-politika edukattiva Ġermaniża fl-istudji PISA, peress li s-suċċess skolastiku ta' tfal minn djar soċjalment jew edukattivi żvantaġġati, u b’mod partikolari dawk ta' oriġini immigranti, huwa taħt il-medja. Kuntrarjament għall-isforzi ta' riforma fl-aħħar deċennji, it-tfal tal-klassi tax-xogħol għadhom statistikament ferm inqas probabbli li jaqilgħu diploma tal-skola sekondarja jew grad tal-kulleġġ minn tfal fil-klassijiet tan-nofs jew ta' fuq. Barra minn hekk, ikun hemm nuqqas ta' differenzjazzjoni u appoġġ individwali kemm għall-studenti ta' kisba għolja kif ukoll għal dawk ta' riżultati baxxi. L-infiq fuq l-edukazzjoni (4.6% tal-prodott gross domestiku) huwa taħt il-medja tal-OECD. Huwa meqjus meħtieġ li jittejjeb l-appoġġ skolastiku fl-età ta' meta jattendu l-skola primarja, speċjalment fir-rigward tal-għażliet ta' kura u appoġġ speċifiku għal studenti aktar dgħajfa. Mill-popolazzjoni fl-età tax-xogħol fl-2011, madwar 2.3 miljun (4 %) kienu kkunsidrati totalment illitterati u 7.5 miljun kienu meqjusa funzjonalment illitterati. === Xjenza === [[File:Einstein1921 by F Schmutzer_2.jpg|thumb|left|Albert Einstein (1921), fiżiku u rebbieħ tal-Premju Nobel]] Il-Ġermanja hija post teknoloġiku u xjentifiku ta' importanza internazzjonali. Sa mir-Rivoluzzjoni Industrijali, riċerkaturi li jitkellmu bil-Ġermaniż kienu strumentali fit-twaqqif tax-xjenzi empiriċi. B'mod partikolari, il-prestazzjoni ekonomika ta' diversi industriji u t-trasferiment tal-għarfien fil-prattika kienu mmexxija mix-xogħol kreattiv tal-inġiniera. Madwar 8 fil-mija tal-privattivi kollha rreġistrati mad-dinja kollha taħt il-PCT fl-2016 ġew mill-Ġermanja; Dan poġġa lill-Ġermanja fir-raba’ post wara l-Istati Uniti, il-Ġappun u ċ-Ċina. Fil-Ġermanja, l-universitajiet, l-universitajiet tekniċi u l-iskejjel tekniċi huma istituzzjonijiet ta' riċerka u tagħlim akkademiċi. L-universitajiet (tekniċi) għandhom id-dritt għal proċeduri ta' dottorat u ta' abilitazzjoni. Iż-żewġ proċeduri għandhom l-għan li juru edukazzjoni u jkun fihom għarfien xjentifiku. Bl-introduzzjoni ta' kwalifiki internazzjonali bħala parti mill-Proċess ta' Bolonja, is-separazzjoni preċedenti tal-kwalifiki bejn skejjel tekniċi u universitajiet fis-settur tal-edukazzjoni akkademika qed tiddgħajjef. Xi istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla ma joffru xejn edukazzjoni terzjarja, iżda minflok huma maħluqa għal edukazzjoni postgraduate jew esklussivament għal dottorati u kwalifiki. Ħafna mill-universitajiet Ġermaniżi jirċievu finanzjament pubbliku, iżda r-riċerka tagħhom hija ffinanzjata minn fondi ta' partijiet terzi (Fondazzjoni Ġermaniża għar-Riċerka, fondazzjonijiet, kumpaniji u oħrajn). [[File:Alexandre humboldt.jpg|thumb|left|Alessandru ta' Humboldt (1769–1859)]] Minbarra l-universitajiet, hemm numru kbir ta' organizzazzjonijiet ta' riċerka li joperaw madwar il-Ġermanja u lil hinn. Fil-Ġermanja, inħolqot sistema ta' diviżjoni tax-xogħol bejn l-universitajiet, minn naħa waħda, u bejn universitajiet u istituzzjonijiet ta' riċerka mhux universitarji, min-naħa l-oħra. Is-Soċjetà Max Planck hija impenjata għar-riċerka bażika. Tmexxi 79 istitut fil-Ġermanja u għandha baġit annwali ta' 1.8 biljun ewro. L-Assoċjazzjoni Helmholtz hija l-akbar soċjetà xjentifika fil-Ġermanja u tmexxi 15-il hekk imsejħa ċentru ta' riċerka kbar li jaħdmu fuq kumplessi xjentifiċi interdixxiplinari. Is-Soċjetà Fraunhofer hija l-akbar organizzazzjoni tar-riċerka applikata. Tiġbor ir-riżultati tar-riċerka bażika fis-56 istitut tagħha u tipprova tisfruttahom ekonomikament. Jipprovdi lill-ekonomija b'servizz ta' riċerka b'kuntratt. Huwa kiseb fama dinjija grazzi għall-iżvilupp tal-format awdjo MP3. Huwa wieħed mill-akbar applikanti u sidien tal-privattivi tal-Ġermanja. L-Assoċjazzjoni Leibniz hija netwerk ta' istituzzjonijiet ta' riċerka indipendenti li jaħdmu kemm fuq ir-riċerka bażika kif ukoll dik applikata. [[File:Views in the Main Control Room (12052189474).jpg|thumb|Ċentru Ewropew għall-Operazzjonijiet Spazjali (ESOC), kamra tal-kontroll tal-ESA f'Darmstadt. Il-Ġermanja hija l-akbar kontributur għall-programm spazjali Ewropew.]] In-nefqa tal-universitajiet u l-kulleġġi tal-stat fil-Ġermanja (imsejħa wkoll edukazzjoni terzjarja fil-Ġermanja) ammontat għal aktar minn 64 biljun ewro fl-2020 (fl-2005: 30.9 biljun ewro), li hija prinċipalment iffinanzjata minn dħul mit-taxxa mill-gvernijiet federali u tal-istat. Madwar 2.9 miljun student studjaw f'universitajiet u kulleġġi fil-Ġermanja fl-2020. Minnhom, madwar 14% kienu studenti barranin. Istituti mhux universitarji bħas-Soċjetà Fraunhofer, l-Assoċjazzjoni Helmholtz, l-Assoċjazzjoni Leibniz, is-Soċjetà Max Planck u l-Akkademji tax-Xjenzi rċevew 15.6 biljun ewro oħra. L-infiq totali fuq l-edukazzjoni, ir-riċerka u x-xjenza ammontat għal madwar €334 biljun fil-Ġermanja fl-2020. Bosta riċerkaturi mill-oqsma kollha tax-xjenza moderna ġejjin mill-Ġermanja. Aktar minn 100 rebbieħa Nobel huma assoċjati mal-pajjiż. Albert Einstein u Max Planck waqqfu pilastri importanti tal-fiżika teoretika bit-teoriji tagħhom, li Werner Heisenberg u Max Born, pereżempju, setgħu jibnu. Wilhelm Conrad Roentgen, l-ewwel Rebbieħ Nobel fil-Fiżika, skopra u eżamina r-raġġi-X li jġorru ismu u li għad għandhom rwol importanti llum, fost affarijiet oħra, fid-dijanjosi medika u l-ittestjar tal-materjali. Heinrich Hertz kiteb xogħlijiet importanti dwar ir-radjazzjoni elettromanjetika li huma kruċjali għat-teknoloġija tat-telekomunikazzjoni tal-lum. L-iżviluppi ta' Karl von Drais, Nikolaus Otto, Rudolf Diesel, Gottlieb Daimler u Carl Benz irrevoluzzjonaw it-trasport, u l-burners u ż-zeppelins Bunsen msemmijin wara l-inventuri tagħhom huma magħrufa mad-dinja kollha. L-aġenzija spazjali Ġermaniża wettqet xogħol pijunier importanti fil-qasam tal-ivvjaġġar spazjali u r-riċerka spazjali u llum għandha aġenzija spazjali effiċjenti maċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż (DLR). Il-Ġermanja hija wkoll l-Stat Membru li jikkontribwixxi l-aktar lill-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA). Ir-riċerka kimika kienet influwenzata minn, fost oħrajn, Carl Wilhelm Scheele, Otto Hahn u Justus von Liebig. Bl-invenzjonijiet ta' suċċess tagħhom, ismijiet bħal Johannes Gutenberg, Werner von Siemens, Wernher von Braun, Konrad Zuse u Philipp Reis huma parti mill-edukazzjoni teknoloġika ġenerali. Fil-Ġermanja twieldu wkoll ħafna matematiċi importanti, bħal Adam Ries, Friedrich Bessel, Richard Dedekind, Carl Friedrich Gauß, David Hilbert, Emmy Noether, Bernhard Riemann, Karl Weierstrass u Johannes Müller (Regiomontanus). Riċerkaturi u xjenzati Ġermaniżi importanti oħra huma l-astronomu Johannes Kepler, l-arkeologu Heinrich Schliemann, il-bijologu Christiane Nüsslein-Volhard, l-istudjuż Gottfried Wilhelm Leibniz, in-naturalista Alexander von Humboldt, ir-riċerkatur reliġjuż Max Müller, l-istoriku Theodor Mommsen, is-soċjologu Theodor Maxsen. Weber u r-riċerkatur mediku Robert Koch. == L-aktar bliet popolati == <gallery> File:Cityscape Berlin.jpg|Berlin File:Brandenburger Tor 2005 006.JPG|Berlin File:Washingtonplatz.jpg|Berlin File:Schloss Charlottenburg zur blauen Stunde.jpg|Berlin File:Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg|Berlin File:Reichstag, Berlín, Alemania, 2016-04-21, DD 46-48 HDR.jpg|Berlin File:2013-08 View from Rathaus Spandau 03.jpg|Spandau, Berlin File:Staaken1.JPG|Spandau, Berlin File:Zeppelin-Staaken R.VI photo1.jpg|Spandau, Berlin File:Luftbild Falkenhagener See.jpg|Berlin File:Hamburg montage.jpg|Hamburgo File:Munich montage.png|Munich File:Cologne montage.png|Cologne File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|Frankfurt am Main File:FFM-AlteOper-HDR--DINA4.jpg|Frankfurt am Main File:Europäische Zentralbank - European Central Bank (19190136328).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurter Römer.jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt am Main, Römerberg - Marktplatz am Römer (14069915085).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt 2013 - panoramio (4).jpg|Frankfurt am Main File:Düsseldorf Panorama.jpg|Düsseldorf File:D medienhafen.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00667.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00589.jpg|Düsseldorf File:Koenigsallee 2019 -WPWP.jpg|Düsseldorf File:Düsseldorf Benrath - Schlosspark - Statuen 31 ies.jpg|Düsseldorf File:Old city hall of Leipzig (20).jpg|Leipzig File:Leipzig (Rathausturm, Neues Rathaus) 18 ies.jpg|Leipzig File:Völkerschlachtdenkmal blaue Stunde.jpg|Leipzig File:Das Gewandhaus und der Mendebrunnen in Leipzig bei Nacht.jpg|Leipzig File:Altes Rathaus, Nikolaikirche, von Norden Leipzig 20180814 001.jpg|Leipzig File:Leipzig-Hauptbahnhof-overview.jpg|Leipzig File:Dortmund Panorama.jpg|Dortmund File:NRW, Dortmund, Friedensplatz - Altes Stadthaus 04.jpg|Dortmund File:Dortmund Oper Kaufmann.jpg|Dortmund File:Konzerthaus Dortmud Detail.jpg|Dortmund File:Dortmunder U mit Animation.jpg|Dortmund File:Signal iduna park stadium dortmund 2.jpg|Dortmund File:Essen Panorama.jpg|Essen File:Schloss-Borbeck-Komplettansicht-Sonnenuntergang-2012.jpg|Essen File:Essen-Südviertel Luft.jpg|Essen File:Zollverein 8107 2.jpg|Essen File:Villa Hügel, Essen, 20071222.jpg|Essen File:Essen, Saalbau, 2017-04 CN-07.jpg|Essen File:13-04-20-bremen-by-RalfR-026.jpg|Bremen File:00 1389 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:00 1383 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:Schnoor Bremen.jpg|Bremen File:2012-08-08-fotoflug-bremen zweiter flug 0587 (retouched).JPG|Bremen File:Bremer Musikanten.jpg|Bremen File:Dresden Montage (2016).png|Dresde File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:Hannover old townhall Karmarschstrasse Mitte Hannover Germany 01.jpg|Hannover File:Marktkirche St Georgii et Jacobi Mitte Hannover Germany.jpg|Hannover File:Herrenhäuser gärten 2.jpg|Hannover File:Neues Rathaus bei Nacht.jpg|Hannover File:Universität Hannover - Hauptgebäude - B02.jpg|Hannover File:Nürnberg Gostenhof gen Ost.jpg|Nuremberg File:Nürnberger Burg im Herbst 2013.jpg|Nuremberg File:Maxbrücke Nürnberg Nacht.jpg|Nuremberg File:Staatstheater Nürnberg 2006-08-08.jpg|Nuremberg File:Nürnberg-(Frauenkirche)-damir-zg.jpg|Nuremberg File:Nuernberg-Panorama-Burg.jpg|Nuremberg File:Innenhafen Duisburg Blaue Stunde 2014.jpg|Duisburg File:Hafen Duisburg Rhein -Luftbild (51720286199).jpg|Duisburg File:Innenhafen Duisburg Five Boats mit Marina Sonnenuntergang 2014.jpg|Duisburg File:Landesarchiv NRW Duisburg-4395.jpg|Duisburg File:Bochum (DerHexer) 2010-08-12 050.jpg|Bochum File:Wuppertal ansicht.jpg|Wuppertal File:Sparrenburg innovative sights.JPG|Bielefeld File:General view over bonn (cropped).jpg|Bonn File:Muenster Innenstadt.jpg|Münster File:Münster, Historisches Rathaus -- 2014 -- 6855.jpg|Münster File:Der Friedrichsplatz und der Wasserturm.jpg|Mannheim File:Die Jesuitenkirche.jpg|Mannheim File:Luisenpark Mannheim Gondolettas.JPG|Mannheim File:Mannheim wasserspiele.jpg|Mannheim File:MA-Friedrichsplatz-0329.jpg|Mannheim File:Schloss Karlsruhe und Fächerstadt 2.jpg|Karlsruhe File:Calle de Maximilian, Augsburgo, Alemania, 2021-06-04, DD 23-25 HDR.jpg|Augsburg File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:BambergerWiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mönchengladbach münster.jpg|Mönchengladbach File:Gelsenkirchen aug2004 002.jpg|Gelsenkirchen File:KaiserKarlsGymnasium.jpg|Aachen File:20171029 SchlossFassade RL breit DSC00157 PtrQs.jpg|Brunswick File:Braunschweig Alte Waage.jpg|Brunswick File:Happy Rizzi House Mai 2014.jpg|Brunswick File:BraunschweigAltstadtmarkt2022.jpg|Brunswick File:Braunschweig Rathaus Westseite (2012).JPG|Brunswick File:Sankt Michaelis Braunschweig.jpg|Brunswick File:Braunschweig Burg Dankwarderode mit Loewe.JPG|Brunswick File:Schloßkirche am Schloßteich..jpg|Chemnitz File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Blick Marktkirche Halle.jpg|Halle (Sajonia-Anhalt) File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Freiburger Münster - 51732844331.jpg|Freiburg im Breisgau File:Rathaus-krefeld.jpg|Krefeld File:Mainz altstadt.jpg|Maguncia File:Aerial image of Lübeck (view from the southwest).jpg|Lübeck File:Erfurter Dom von Oben 08.jpg|Érfurt File:Oberhausen - Neue Mitte+Gasometer (Aussichtsturm Knappenhalde) 01 ies.jpg|Oberhausen File:Rostock asv2018-05 img42 aerial view.jpg|Rostock File:00 1189 Blick vom Bergpark Wilhelmshöhe, Kassel.jpg|Kassel File:Palacio Wilhelmshöhe, Kassel, Alemania, 2013-10-19, DD 04.JPG|Kassel File:Hagen Rathausplatz.jpg|Hagen File:Sanssouci - Parkanlage -Große Fontäne - Statuen Römischer Götter - Venus - DSC4798.jpg|Potsdam File:2018-08-10 DE Potsdam, Havel, Potsdamer Stadtschloss, Charlottenhof 05609390 (49952695592).jpg|Potsdam File:Alte Rathaus Potsdam November 2013.jpg|Potsdam File:Brandenburg Gate in Potsdam.jpg|Potsdam File:Potsdam Neues Palais 1717.jpg|Potsdam File:Ludwigskirche.jpg|Saarbrücken File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Ludwigshafenmitte ausderluft.jpg|Ludwigshafen am Rhein File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldemburgo File:Panorama Mülheim vom Rathausturm Richtung NW Crop 2014.jpg|Mülheim an der Ruhr File:Osnabrück Süden.JPG|Osnabrück File:Leverkusen-Schloss-Morsbroich Hauptgebäude.jpg|Leverkusen File:Heidelberg corr.jpg|Heidelberg File:Darmstadt Altes Rathaus.jpg|Darmstadt File:Solingen Innenstadt 002.JPG|Solingen File:Regensburg 08 2006 2.jpg|Regensburg File:Herne, Blick auf Europaplatz mit Kreuzkirche.jpg|Herne File:Paderborn Kamp Stadtmodell.jpg|Paderborn File:Dom zu paderborn1.jpg|Paderborn File:Neuss, Rathaus 2008.JPG|Neuss File:St. Sebastianus Kirche Neuss 2.JPG|Neuss File:Ingolstadt Altes Rathaus 2012 02.jpg|Ingolstadt File:Neues Schloss Ingolstadt.JPG|Ingolstadt File:Luftansicht der Offenbacher Innenstadt (5954465588).jpg|Offenbach am Main File:Fuerther Innenstadt Mrz 2020.jpg|Fürth File:Ulm Donauschwabenufer1.jpg|Ulm File:Rathaus HN.JPG|Heilbronn File:Heilbronn Bollwerksturm 20050828.jpg|Heilbronn File:Pforzheim, Germany.jpg|Pforzheim File:Dom R1.jpg|Würzburg File:Wolfsburg Autostadt.jpg|Wolfsburg File:5306 Wolfsburg.JPG|Wolfsburgo File:Goettingen Marktplatz Oct06 Antilived.jpg|Göttingen File:Bottrop - Altmarkt 02 ies.jpg|Bottrop File:Bottrop, die Martinskirche Dm45 IMG 8481 2018-09-01 14.29.jpg|Bottrop File:Reutlingen Tübinger Tor 2012-04.jpg|Reutlingen File:Erlangen 08-2012.jpg|Erlangen File:Havenwelten Überblick Bremerhaven 2013.jpg|Bremerhaven File:2017-02-28 Festung Ehrenbreitstein 07.jpg|Koblenz File:Ausblick Bergisch Gladbach.jpg|Bergisch Gladbach File:Bergisch Gladbach altes Rathaus.jpg|Bergisch Gladbach File:Remscheid rathaus.jpg|Remscheid File:Remscheid, der Bismarckturm Dm161 foto6 2015-04-18 16.48.jpg|Remscheid File:Trier-Blick-vom Weishaus.JPG|Trier File:Recklinghausen, Rathaus -- 2015 -- 7398.jpg|Recklinghausen File:Recklinghausen, schachtbok Zeche Recklinghausen 2 Dm115TKD foto9 2015-07-20 10.12.jpg|Recklinghausen File:Zentrum Jenas im Tal 2008-05-24.JPG|Jena File:Moers schloss 211204.jpg|Moers File:Salzgitter Stahlwerk.jpg|Salzgitter File:Siegen - panoramio (9).jpg|Siegen File:Berliner Platz Guetersloh Proedous.jpg|Gütersloh File:Hildesheim - Blick vom Berghözchen.jpg|Hildesheim File:St Michaels Church Hildesheim.jpg|Hildesheim File:Hanau Bruder Grimm.jpg|Hanau File:Kaiserslautern town big 2.jpg|Kaiserslautern File:Weimar - Blick zu Herderkirche & Stadtschloss.jpg|Weimar File:Stuttgart Downtown Sights Collage.png|Stuttgart File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mainz altstadt.jpg|Mainz File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:2019-06-21 Flatowturm Potsdam (Wikipedianische KulTour) by DCB–023.jpg|Potsdam File:Hamburg montage.jpg|Hamburg File:Schwerin aus dem Flugzeug gesehen .jpg|Schwerin File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Büsingen am Hochrhein.jpg|Büsingen am Hochrhein File:Rgbg-dom und rathaus.jpg|Regensburg File:Regensburg-porta-praetoria 2.jpg|Regensburg File:Donau Regensburg.jpg|Regensburg File:Regensburg cathedral front.jpg|Regensburg File:Regensburg square.jpg|Regensburg File:SchlossThurnundTaxis2010.JPG|Regensburg File:Regensburg Uferpanorama 06 2006.jpg|Regensburg File:Walhalla aussen.jpg|Regensburg File:Augsburg - Markt.jpg|Augschburg/Augsburg File:Maximilianmuseum.jpg|Augschburg/Augsburg File:Gasse in der Fuggerei, Augsburg.JPG|Augschburg/Augsburg File:Der Hohe Dom zu AugsburgDSC 2136.jpg|Augschburg/Augsburg File:Aerial image of Heligoland.jpg|Helgoland/Heligoland File:Helgoland Hummerbuden 21955.JPG|Triq prinċipali ta' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo15.jpg|Lag Anna Laketa ' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo19.jpg|Irdum aħmar karatteristika tal-pajsaġġ ta' Heligoland/Heligoland. File:Bad Oeynhausen6.JPG|Bad Oeynhausen File:Bielefeld City.jpg|Bielefeld File:20140720 122639 Schloss Burgsteinfurt, Steinfurt (DSC04864 crop).jpg|Steinfurt File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldenburg/Oldenburgo File:Leer Rathaus Hafen townhall harbour 2008.jpg|Leer File:Oerlinghausen03.jpg|Oerlinghausen File:Oerlinghausen innovative sights.JPG|Oerlinghausen File:Oerlinghausen Hauptstr01.jpg|Oerlinghausen File:Rathaus Oerlinghausen01.jpg|Oerlinghausen File:Alexanderkirche Oerlinghausen.jpg|Oerlinghausen File:Toenskapelle.jpg|Hünenkapelle, knisja ta' qabel f'Oerlinghausen. File:Detmold Schloss01.jpg|Detmold File:City hall Neumuenster Germany.jpg|Neumünster File:Luftbild Flensburg Schleswig-Holstein Zentrum Stadthafen Foto 2012 Wolfgang Pehlemann Steinberg-Ostsee IMG 6187.jpg|Flensburg/Flensburgo File:13-09-29-Rendsburg-N3S 9754.jpg|Rendsburg File:Schwebefähre Rendsburg NIK 2853.JPG|Rendsburg File:Rothenburg BW 4.JPG|Rothenburg ob der Tauber/ File:Rothenburg02-06-008.jpg|Rothenburg ob der Tauber File:Rothenburg BW 25.JPG|Rothenburg ob der Tauber File:Rotenburg 2007.jpg|Rotenburg an der Fulda/Rotenburg an der Fulda File:Rottenburg - Marktplatz - geograph.org.uk - 7534.jpg|Rottenburg am Neckar/Rotemburgo del Néckar File:Altes Rathaus Bebra.jpg|Bebra File:Hersfeld altstadt tageberg.jpg|Bad Hersfeld File:Stiftsruine hersfeld oben.jpg|Bad Hersfeld File:Catedral de Fulda.jpg|Fulda File:Fulda Panorama.jpg|Fulda File:Rotenburg Rathaus.jpg|Rotenburg an dder Wümme File:Luftbild Oberrotweil.jpg|Vogtsburg im Kaiserstuhl File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Euskirchen_fasadoj_en_Kölner_Straße.JPG|Euskirchen File:Euskirchen alter markt.jpg|Euskirchen File:Nettersheim 02.jpg|Nettersheim File:Kaiserstuhl Vogtsburg.jpg|Immaġini mill-ajru ta' Vogtsburg. </gallery> == Gallerija == <gallery> File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-400,_Berlin,_deutsche_Vereinigung,_vor_dem_Reichstag.jpg|Il-bandiera tal-għaqda f'nofsillejl tat-3 ta' Ottubru 1990 quddiem ir-Reichstag File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-417,_Berlin,_Flaggen_vor_dem_Reichstag.jpg|1990 Jum l-Għaqda Ġermaniża, bil-bnadar tal-istati Ġermaniżi kollha fuq il-bini tar-Reichstag f'Berlin, Ġermanja File:Berliner_Mauer,_ostdeutscher_Grenzer_beobachtet_Räumung_des_Kubat-Dreieck.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] (1961-1989) File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-0922-002,_Leipzig,_Montagsdemonstration.jpg|Dimostrazzjoni tat-Tnejn tal-Ġermanja tal-Lvant kontra l-gvern f'Leipzig, 16 ta' Ottubru, 1989. File:Flag_of_East_Germany_with_cut_out_emblem.svg|Bandiera GDR/DDR b'emblema maqtugħa, viżibbli ħafna waqt protesti kontra r-reġim komunista File:BerlinWall-BrandenburgGate.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] fil-Bieb ta' Brandenburg fl-10 ta' Novembru, 1989 li juri l-graffiti Wie denn (“Kif Issa”) fuq it-tabella li twissi lill-pubbliku biex jitlaq minn Berlin tal-Punent. File:Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg|Uffiċjali tal-pulizija mill-Volkspolizei tal-Ġermanja tal-Lvant jistennew il-ftuħ uffiċjali tal-Bieb ta' Brandenburg tal-Ħajt ta' [[Berlin]] fit-22 ta' Diċembru, 1989. File:RIAN_archive_428452_Germany_becomes_one_country.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]], Ottubru 1990, qal "Grazzi, [[Mikhail Gorbachev|Gorbi]]!" File:EinigungsvertragBRD-DDR.JPG|Iż-żewġ kopji oriġinali tat-Trattat ta' Unifikazzjoni ġew iffirmati fil-31 ta' Awwissu 1990. Il-Ministru tal-Intern tal-Ġermanja tal-Punent Wolfgang Schäuble iffirma għall-FRG u s-Segretarju tal-Istat tal-Ġermanja tal-Lvant Günther Krause għall-GDR. File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008,_Berlin,_Brandenburger_Tor,_Vereinigungsfeier,_Feuerwerk.jpg|Logħob tan-nar fil-Bieb ta' Brandenburg wara r-riunifikazzjoni File:18-09-29-Görlitz-RalfR-DJI_0418.jpg|Fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja tul ix-Xmara Neisse tal-punent bejn Zgorzelec tal-Polonja u Görlitz, belt tal-Ġermanja li kienet tappartjeni għall-eks provinċja tas-Silesja t'Isfel. File:Landmark Traffic (26992261693).jpg|Traffiku jaqsam il-Bieb ta' Brandenburg fl-2016 File:DBP_249_Eingliederung_Saarland_10_Pf_1957.jpg|Bolla tad-Deutsche Bundespost (1957) għall-inkorporazzjoni politika tas-Saarland fir-Repubblika Federali tal-Ġermanja fl-1 ta' Jannar 1957 bl-istemma tal-stat il-ġdida tas-Saarland File:Inter-German Locator.svg|Il-Ġermanja tal-Punent u l-Ġermanja tal-Lvant (1957–1990) File:Bundesarchiv_Bild_175-14676,_Leipzig,_Reichsgericht,_russischer_Panzer.jpg|Tank IS-2 [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]] f'[[Leipzig]] waqt ir-rewwixta tal-Ġermanja tal-Lvant tal-1953 fis-17 ta' Ġunju File:Germans-airlift-1948.jpg|Imblokk ta' [[Berlin]] (1948-1949) File:Bundesarchiv_Bild_183-H26569,_Frankfurt-Main,_Frankfurter_Konferenz.jpg|Il-Prim Ministri u s-Sindki tal-Ġermanja tal-Punent irċevew il-Frankfurt Papers mill-okkupanti Brittaniċi, Amerikani u Franċiżi, li kien fihom rakkomandazzjonijiet għat-twaqqif tal-istat il-ġdid u ffurmaw il-bażi ta' ħidma għal-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; 1 ta' Lulju, 1948 File:Deutschland_Besatzungszonen_8_Jun_1947_-_22_Apr_1949.svg|Mappa fuq il-Ġermanja li turi l-erba' żoni ta' okkupazzjoni Alleati (de facto li ma jinkludux is-Saarland) fil-Ġermanja (1947-1949) </gallery> <gallery> File:Atlas_Van_der_Hagen-KW1049B10_047-S._IMPERIUM_ROMANO-GERMANICUM_oder_DEUTSCHLAND_MIT_SEINEN_ANGRÄNTZENDEN_KÖNIGREICHEN_UND_PROVINCIEN_Neulich_entworffen_und_theils_gezeichnet_durch_IULIUM_REICHELT_Chur_Pfaltz.jpg|Din il-mappa tal-Imperu Ġermaniż kienet iddisinjata minn Julius Reichelt (1637-1717). Reichelt kien professur tal-matematika fl-Università ta' Strasburgu. Matul is-seklu 18 dehru ħafna derivazzjonijiet. Din ir-riproduzzjoni ġiet ippubblikata minn Nicolaes Visscher II (1649-1702). File:Moritzbastei Leipzig 1785.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-1785 File:Leipzig_-_Universitätsstraße_-_Moritzbastei_05_ies.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-2015 File:Neue_Propsteikirche_St._Trinitatis_Leipzig.jpg|Il-Propsteikirche St. Trinitatis (Ġermaniż, knisja retturjali tat-Trinità Qaddisa) f'Leipzig, Sassonja, il-Ġermanja, hija knisja Kattolika fiċ-ċentru tal-belt mibnija fl-2015. </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Ġermanja| ]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1990]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] fk6ym8tp4lk0vh9jiyknrn1ej0tcmqi 317358 317357 2024-11-15T02:49:05Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 317358 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Federali tal-Ġermanja |isem_nattiv = ''Bundesrepublik Deutschland'' |isem_komuni = Ġermanja |stampa_bandiera = Flag of Germany.svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Germany.svg |stampa_mappa = EU-Germany.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ġermanja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ġermanja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ġermanja |mottu_nazzjonali = "Einigkeit und Recht und Freiheit"<br /><small>Unità u Ġustizzja u Libertà</small> |innu_nazzjonali = <center>It-tielet stanza ta'</center>''[[Deutschlandlied|Lied der Deutschen]]'' <small>(''Kanzunetta tal-Ġermaniżi'')</small><br /><center>[[Stampa:National anthem of Germany - U.S. Army 1st Armored Division Band.ogg]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Berlin]] |latd=52 |latm=31 |latNS=N |lonġd=13 |lonġm=23 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Berlin]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|Federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] |titlu_kap1 = [[President tal-Ġermanja|President]] |titlu_kap2 = [[Kanċillier tal-Ġermanja (Repubblika Federali tal-Ġermanja)|Kanċillier]] |titlu_kap3 = [[President tal-Bundestag]] |titlu_kap4 = [[President tal-Bundesrat]] |isem_kap1 = [[Frank-Walter Steinmeier]] |isem_kap2 = [[Olaf Scholz]] |isem_kap3 = [[Wolfgang Schäuble]] |isem_kap4 = [[Michael Müller]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu 1957 |żona_kklassifika = 63 |poż_erja = 63 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 357,021 |erja_mi_kw = 137,847 |perċentwal_ilma = 2.416 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 80,219,695<ref>[https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressekonferenzen/2013/Zensus2011/bevoelkerung_zensus2011.pdf?__blob=publicationFile ''Zensus 2011: Bevölkerung am 9. Mai 2011'']. Miġjuba fl-1 ta' Ġunju 2013.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 16 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 80,399,30 |densità_popolazzjoni_km2 = 225 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 583 |poż_densità_popolazzjoni = 58 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $3.197 triljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=59&pr.y=9&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=134&s=NGDP_R%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Germany |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01}}</ref> |poż_PGD_PSX = 5 |PGD_PSX_per_capita = $39,028<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 17 |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Renju tal-Ġermanja|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Imperu Ruman Imqaddes]] |data_stabbilit1 = 2 ta' Frar 962 |avveniment_stabbilit2 = [[Unifikazzjoni tal-Ġermanja|Unifikazzjoni]] |data_stabbilit2 = 18 ta' Jannar 1871 |avveniment_stabbilit3 = [[Storja tal-Ġermanja|Repubblika Federali]] |data_stabbilit3 = 23 ta' Mejju 1949 |avveniment_stabbilit4 = [[Riunifikazzjoni tal-Ġermanja|Riunifikazzjoni]] |data_stabbilit4 = 3 ta' Ottubru 1990 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]]) |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.de]] |kodiċi_telefoniku = +49 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $3.401 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = 4 |PGD_nominali_per_capita = $41,513<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 22 |nota1 = }} [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-Ġebla tal-Fir tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija.Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Istat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] [[File:Frankfurt Am Main-Gallileo von Nordosten-20120115.jpg|thumb|Il-bini Gallileo fi Frankfurt]] [[File:Bahnhof_Berlin_Zoo_City_West.jpg|thumb|Berlin Zoologischer Garten Station (Stazzjon taż-Żoo ta' Berlin)]] [[File:Hotel de Rome, Berlin (1X7A5173).jpg|thumb|Hotel de Rome, Berlin]] [[File:Brandenburger Tor abends.jpg|thumb|Bieb ta' Brandenburg f'Berlin, simbolu nazzjonali tal-Ġermanja tal-lum u r-riunifikazzjoni tagħha fl-1990]] [[File:BrandenburgerTorDezember1989.jpg|thumb|Folol fil-Bieb ta' Brandenburg fl-1 ta' Diċembru, 1989. Id-daħla għan-naħa tal-punent kienet għadha ma miftuħa.]] [[File:Town hall of Alsfeld (2).jpg|thumb|Il-muniċipju ta' Alsfeld fil-Ġermanja bħala eżempju ta' sala tal-belt b'nofs injam mit-tranżizzjoni mill-Gotiku għar-Rinaxximent]] Il-'''Ġermanja''' ({{awdjo|En-uk-Germany.ogg|ˈdʒɜrməni}}; [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Deutschland''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Federali tal-Ġermanja''' ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Bundesrepublik Deutschland''),<ref>{{ċita ktieb|editur=Dudenverlag|titlu=Duden, Aussprachewörterbuch|edizzjoni=6|sena=1995|lingwa=Ġermaniż|paġni=271, 53f}} ISBN 978-3-411-20916-3</ref> [[repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|federali]] fl-[[Ewropa tal-Punent|Ewropa tal-punent]]-[[Ewropa Ċentrali|ċentrali]]. Il-pajjiż jikkonsisti f'[[Stati tal-Ġermanja|16-il stat]], u l-belt kapitali u l-akbar belt hija [[Berlin]] (3,821,881 abitant). Il-Ġermanja tkopri erja ta' 357,021 kilometru kwadru (137,847 mi kw) u għandha klima moderata staġjonali ħafna. Bi 80.3&nbsp;miljun abitant, hija l-istat membru l-aktar popolat fl-[[Unjoni Ewropea]]. Il-Ġermanja hija l-qawwa kbira fl-ekonomika u l-politika tal-kontinent Ewropew u mexxej storiku f'ħafna oqsma teoretiċi u tekniċi. Il-pajjiż imiss ma' [[Franza]], l-[[Żvizzera]] u l-[[Awstrija]] fin-nofsinhar; il-[[Belġju]], l-[[Pajjiżi l-Baxxi]] u l-[[Lussemburgu]] lejn il-punent; Id-[[Danimarka]] fit-tramuntana u l-[[Polonja]] u r-[[Repubblika Ċeka]] fil-lvant. Total tal-fruntieri tal-Ġermanja: 3,694 km, pajjiżi tal-fruntiera (9): Awstrija 801 km; Belġju 133 km; Ċekja 704 km; Id-Danimarka 140 km; Franza 418 km; Lussemburgu 128 km; Pajjiżi l-Baxxi 575 km; Polonja 447 km; Żvizzera 348 km. Il-Ġermanja hija magħmula minn 16-il stat federali u hija strutturata bħala stat kostituzzjonali liberali, demokratiku u soċjali. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja, imwaqqfa fl-1949, tirrappreżenta l-aħħar forma tal-istat nazzjonali Ġermaniż, l-ewwel imwaqqfa fl-1871. Bħala parti mir-riunifikazzjoni tal-Ġermanja, Berlin saret il-kapital federali fl-1990 u saret is-sede tal-parlament u l-gvern. fl-1991. Il-pajjiż imiss ma' disa' stati ġirien u jinsab fiż-żona tal-klima moderata bejn l-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku fit-tramuntana u l-Lag ta' Constance u l-Alpi fin-Nofsinhar. Il-Ġermanja għandha madwar 84.7 miljun abitant (mill-31 ta' Diċembru, 2023) u, b'erja ta' 357,588 kilometru kwadru, hija waħda mill-aktar pajjiżi b’popolazzjoni densa b'medja ta' 236 abitant għal kull kilometru kwadru. Ir-rata tat-twelid hija ta’ 1.46 tifel għal kull mara (2022). L-aktar belt Ġermaniża popolata hija Berlin; Metropoli oħra b'aktar minn miljun abitant huma Hamburg, Munich u Cologne; l-akbar żona metropolitana hija ż-żona tar-Ruhr. Hemm erba' bliet Ġermaniżi oħra b'aktar minn 600,000 abitant (2022): Frankfurt am Main huwa ċentru finanzjarju Ewropew ta’ importanza globali, Stuttgart hija waħda mill-aktar ċentri importanti tal-industrija tal-karozzi fid-dinja, Düsseldorf hija magħrufa għall-arti u l-kummerċ tagħha ta' moda u bħala "desk tar-reġjun tar-Ruhr" u Leipzig hija magħrufa għall-fiera tagħha u l-ajruport tal-merkanzija tagħha. Barra minn hekk, il-pajjiż għandu seba' bliet oħra b’aktar minn 500,000 abitant (2022): Dortmund, Essen, Bremen, Dresden, Hannover, Nuremberg u Duisburg. Kważi 15-il miljun ruħ jgħixu fil-15-il belt Ġermaniża b'aktar minn nofs miljun abitant, li jikkorrispondi għal madwar 18% tal-abitanti kollha. Is-sejbiet ta' Homo heidelbergensis u bosta xogħlijiet tal-arti preistoriċi mill-Paleolitiku Aktar tard juru li n-nies għexu fil-Ġermanja tal-lum għal 600,000 sena u li xi għodod tal-ġebel saħansitra jmorru lura għal aktar minn 1.3 miljun sena. Matul in-Neolitiku, madwar 5600 QK. L-ewwel bdiewa emigraw mil-Lvant Nofsani fl-1 seklu QK. Fi żminijiet il-qedem, ir-Rumani sejħu liż-żoni tas-settlement tat-tribujiet Ġermaniċi Germania magna. Bis-saħħa tal-konkwisti ta' Karlu Manju, madwar is-sena 800 ħafna mill-Ġermanja ta' żmienna kienet magħquda f'territorju wieħed għall-ewwel darba. Bħala riżultat tat-taqsimiet tal-Imperu Frankonjan taħt in-neputijiet ta' Karlu, fis-seklu 9 tfaċċa l-Imperu Franki tal-Lvant, li kien magħruf ukoll bħala Regnum Teutonicum mis-seklu 10 ‘il quddiem u li minnu ħareġ l-Imperu Ruman Qaddis, li kien jeżisti sal-1806, ħarġu. Din ġiet sostitwita mill-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1815, li kienet magħmula minn stati sovrani konnessi b'mod laxk. Wara r-Rivoluzzjoni falluta ta' Marzu tal-1848, kien biss fl-1871 li twaqqaf stat nazzjonali Ġermaniż, l-Imperu Ġermaniż. L-iżvilupp mgħaġġel minn stat agrikolu għal wieħed industrijali seħħ matul l-era Wilhelmine fit-tieni nofs tas-seklu 19. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-monarkija ġiet abolita fl-1918 u ġiet stabbilita r-Repubblika demokratika ta' Weimar. Mill-1933, id-dittatorjat Nazzjonali Soċjalista kkawża persekuzzjoni politika u razzjali li laħqet il-qofol tagħha fil-qtil ta' sitt miljun Lhudi u membri ta' minoranzi oħra bħas-Sinti u r-Roma. It-Tieni Gwerra Dinjija, mibdija mill-Istat Nazista fl-1939, spiċċat fl-1945 bit-telfa tal-poteri tal-Assi. Il-pajjiż okkupat mill-poteri rebbieħa kien maqsum fl-1949, wara li ż-żoni tal-Lvant tiegħu kienu diġà tqiegħdu parzjalment taħt is-sovranità amministrattiva Pollakka u parzjalment Sovjetika fl-1945. Sat-twaqqif tar-Repubblika Federali bħala stat demokratiku tal-Ġermanja tal-Punent b'rabtiet mal-Punent fuq It-23 ta' Mejju, 1949 kien segwit mit-twaqqif tal-GDR soċjalista fis-7 ta' Ottubru, 1949 bħala stat tal-Ġermanja tal-Lvant taħt l-eġemonija Sovjetika. Il-fruntiera interna Ġermaniża ġiet issiġillata wara l-kostruzzjoni tal-Ħajt ta' Berlin (mit-13 ta' Awwissu, 1961). Wara r-rivoluzzjoni paċifika fil-GDR fl-1989, il-kwistjoni Ġermaniża ġiet solvuta bir-riunifikazzjoni taż-żewġ partijiet tal-pajjiż fit-3 ta 'Ottubru 1990, li magħha l-fruntieri esterni tal-Ġermanja ġew rikonoxxuti wkoll bħala finali. Minħabba l-adeżjoni tal-ħames stati tal-Ġermanja tal-Lvant u r-riunifikazzjoni ta' Berlin tal-Lvant u tal-Punent biex jiffurmaw il-kapital federali attwali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha sittax-il stat federali mill-1990. Sa mir-riunifikazzjoni fl-1990, il-Ġermanja saret waħda mill-pajjiżi ekonomiċi ewlenin fid-dinja. L-integrazzjoni tal-GDR inizjalment ħolqot sfida kbira, iżda l-ekonomija ġiet stabbilizzata permezz ta' investimenti u riformi sinifikanti. B'mod partikolari, ir-riformi tas-suq tax-xogħol tal-Aġenda 2010 wasslu għal tnaqqis sinifikanti fil-qgħad u żiedu l-kompetittività tal-pajjiż. Illum il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-UE u waħda mill-aktar nazzjonijiet esportaturi importanti fid-dinja. Il-pajjiż għandu infrastruttura żviluppata tajjeb, sistema edukattiva b'saħħitha u forza tax-xogħol b'ħiliet kbar, li jagħmilha post attraenti għan-negozju u l-investiment. Illum, il-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar nazzjonijiet stabbli u sinjuri fid-dinja. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija membru fundatur tal-Unjoni Ewropea u l-predeċessuri tagħha (Trattat ta' Ruma 1957), kif ukoll il-pajjiż l-aktar popolat tagħha. Ma’ 19-il stat membru ieħor tal-UE tifforma unjoni monetarja, iż-żona ewro. Il-Ġermanja hija membru tan-NU, l-OECD, l-OSKE, in-NATO, il-G7, il-G20 u l-Kunsill tal-Ewropa. Diġà fl-1951, il-Kummissarju Għoli għar-Refuġjati (UNHCR) fetaħ uffiċċju ta' kollegament fil-kapitali federali ta' dak iż-żmien, Bonn, u mill-1991 in-Nazzjonijiet Uniti kellha l-kwartieri ġenerali Ġermaniżi tagħha hemmhekk (“il-Belt tan-Nazzjonijiet Uniti”). Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar stati politikament influwenti fl-Ewropa u hija pajjiż sieħeb imfittex ħafna madwar id-dinja. F'termini ta' prodott gross domestiku, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Il-Ġermanja kienet it-tielet l-akbar nazzjon li jesporta u li jimporta fl-2023. Huma jiffurmaw soċjetà tal-informazzjoni u l-għarfien li l-iżvilupp tagħha huwa kkaratterizzat minn awtomazzjoni, diġitalizzazzjoni u teknoloġiji li jfixklu. It-titjib tas-sistema edukattiva Ġermaniża u l-iżvilupp sostenibbli tal-pajjiż huma kkunsidrati bħala kompiti ċentrali tal-politika ta' lokalizzazzjoni. Skont l-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem, il-Ġermanja hija waħda mill-aktar pajjiżi żviluppati. Il-lingwa materna tal-maġġoranza tal-popolazzjoni hija l-Ġermaniż. Hemm ukoll lingwi reġjonali u minoritarji u kemm Ġermaniżi kif ukoll immigranti b'lingwi indiġeni oħra, li l-aktar importanti minnhom huma Tork, Ukrajn u Russu. L-aktar lingwa barranija mitkellma hija l-Ingliż, li huwa suġġett tal-iskola fl-istati federali kollha. Il-kultura Ġermaniża hija diversa u, minbarra bosta tradizzjonijiet, istituzzjonijiet u avvenimenti, hija rreġistrata u onorata, pereżempju fid-deżinjazzjoni tal-Ġermanja bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, f'monumenti kulturali u bħala wirt kulturali intanġibbli. == Denominazzjoni == [[File:Sachsenspiegel.jpg|thumb|Il-manuskritt ta' Berlin tas-Sachsenspiegel tal-1369 jgħid (bil-Ġermaniż Nofsani Baxx): “Iewelk düdesch lant hevet sinen palenzgreven” (“kull pajjiż Ġermaniż għandu l-kont palatin tiegħu”).]] l-prekursuri etimoloġiċi tal-aġġettiv Ġermaniku, bħall-Ġermaniku *þeudisk jew il-Ġermaniż Għoli Qadim thiutisk, oriġinarjament kienu jfissru "li jappartjenu għall-poplu" u jirreferu għal djaletti tal-kontinwu tad-djalett Kontinentali-Ġermaniku tal-Punent. It-terminu Ġermanja ilu jintuża mis-seklu 15, iżda huwa attestat f'dokumenti individwali saħansitra qabel; fit-traduzzjoni ta' Frankfurt tal-Bull tad-Deheb (c. 1365) tissejjaħ Dutschelant. Qabel dan, huma assenjati biss kombinazzjonijiet ta' kliem tal-pajjiż tal-attribut Ġermaniż, pereżempju fil-forma singular indefinit "pajjiż Ġermaniż" jew fil-forma plural definita "il-pajjiżi Ġermaniżi", iżda mhux fil-forma singular definita "il-pajjiż Ġermaniż" . Dawn kienu pajjiżi bi klassi dominanti li jirreferu għat-talba politika għall-poter tal-Frankonja (tal-Lvant), li bdiet fis-seklu 10, l-Imperu Ruman Qaddis (962-1806). It-terminu kien użat prinċipalment għal strutturi (pre-)statali fiż-żona ddominata mill-Ġermaniż jew li titkellem bil-Ġermaniż li għaddew minn bidliet kbar matul is-sekli. L-Imperu Ruman Qaddis, oriġinarjament imsejjaħ sempliċement "Imperu" (Imperu Latin), irċieva diversi żidiet għal ismu: "Qaddis" minn nofs is-seklu 12, "Ruman" minn nofs is-seklu 13, u mill-aħħar tas-seklu 12. "Nazzjon Ġermaniż" tas-seklu 15 (Imperu Ruman Qaddis tan-Nazzjon Ġermaniż). Kien biss fis-seklu 16 meta t-terminu “Teutschland” beda jintuża biex jindika l-artijiet Ġermaniżi li qabel kienu jissejħu. Dalwaqt ġiet stabbilita ekwazzjoni bejn Reich u l-Ġermanja fil-letteratura kontemporanja, li eventwalment intużaw b'mod sinonimu (eż. mill-avukat Halle Johann Peter von Ludewig fl-1735). Il-kuxjenza li l-patrija m'għandhiex tkun l-Istat territorjali rispettiv, iżda l-Ġermanja kollha kemm hi, ma bdietx tinfirex sal-Gwerer Napoleoniċi. Friedrich Schiller qabel kien għamel distinzjoni stretta bejn Ġermanja spiritwali u politika: “Il-Ġermanja, imma fejn tinsab? Ma nafx kif insib il-pajjiż. Fejn jibda t-tagħlim, jispiċċa l-politiku.” – Friedrich Schiller: Xenien, fi: “Almanak tal-Muża għas-Sena 1797” Huwa kien ukoll xettiku dwar il-possibbiltà ta' nazzjon unifikat: “Intom il-Ġermaniżi tamaw għalxejn li jsiru nazzjon. Teduka lilek innifsek, jekk tista', biex issir nies aktar ħielsa.” – Friedrich Schiller, ibid. Il-kobor Ġermaniż, it-titlu ta’ poeżija mhux mitmuma mill-1801, dehret biss fl-ispiritwali. Sa tard fl-1813, Achim von Arnim tkellem dwar il-Ġermanja bħala “kelma ideali vojta” li magħha kkuntrasta “kollox mill-isbaħ dwar popli Ġermaniżi individwali” (plural). Il-fehim politiku tal-isem Ġermanja inizjalment ġie biss minn grupp żgħir ta' intellettwali u politiċi bħal Ernst Moritz Arndt, Friedrich Ludwig Jahn, Johann Gottlieb Fichte jew Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein, iżda diġà kellu effett ta' mobilizzazzjoni importanti matul il- gwerer tal-ħelsien. L-Imperu Awstrijak u r-Renju tal-Prussja issa rreferew ukoll b'mod pożittiv għall-Ġermanja: fl-1809, fil-bidu tal-Gwerra tal-Ħames Koalizzjoni, l-Arċiduka Karlu tal-Awstrija-Teschen għamel appell lin-nazzjon Ġermaniż, li fih stqarr: " " Il-kawża tagħna hija l-kawża tal-Ġermanja.” Ir-Re Frederick William III tal-Prussja. ħabbret fil-Proklama ta' Kalisch tad-19 ta' Marzu, 1813 “ir-ritorn tal-libertà u l-indipendenza lill-prinċpijiet u lill-popli tal-Ġermanja.” Din il-Ġermanja kienet definita bħala r-reġjun li jitkellem bil-Ġermaniż (Arndt: Des Deutschen Vaterland, 1813; bl-istess mod fl-1841 f'The Song of the Germans ta' Hoffmann von Fallersleben). Ma kienx għadu mifhum bħala imperu, imma bħala nazzjon; Fl-għexieren ta' snin ta' wara, il-moviment nazzjonali Ġermaniż għamel kampanja biex jgħaqqad it-territorji Ġermaniżi kollha fi stat nazzjonali wieħed. Inizjalment, dan falla; Fil-Kungress ta' Vjenna tal-1814/1815, l-istati territorjali ġew restawrati u magħquda f'konfederazzjoni ta' stati, il-Konfederazzjoni Ġermaniża. Dan kien magħruf ukoll bħala l-Ġermanja, iżda kien jinkludi xi territorji li fil-biċċa l-kbira tagħhom ma jitkellmux bil-Ġermaniż, bħall-Boemja u l-Moravja, filwaqt li reġjuni oħra li prinċipalment jitkellmu bil-Ġermaniż, bħall-Prussja tal-Lvant, ma kinux inklużi. Madankollu, il-moviment nazzjonali inizjalment baqa 'proġett ta' elite. Sar effettiv biss fuq skala kbira matul il-kriżi tar-Rhine fl-1840. Minn meta twaqqaf l-imperu fl-1871, bdiet bidla fit-tifsira, mill-Ġermanja bħala nazzjon kulturali għal isem ta’ stat, ġeografikament ristrett għaż-żona attwali: L-Imperu Awstrijak ma sarx parti mill-Imperu Ġermaniż fl-1871. Ir-residenti tal-Awstrija li jitkellmu bil-Ġermaniż komplew iqisu lilhom infushom Ġermaniżi. Meta l-istat multietniku waqa' fi tmiem l-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Awstrijaċi Ġermaniżi riedu jissieħbu fl-Imperu Ġermaniż. Madankollu, dan kien ipprojbit mit-Trattat ta' Saint-Germain. B’hekk bdew jiżviluppaw identitajiet nazzjonali differenti. It-termini Ġermaniż u Ġermanja saru dejjem aktar identifikati biss mal-Imperu Ġermaniż. Dan il-proċess kien inizjalment interrott meta l-Awstrija ġiet annessa mar-Reich Ġermaniż fl-1938 taħt il-gvern Nazzjonali Soċjalista. Id-distanza mis-Nazzjonaliżmu wara t-Tieni Gwerra Dinjija wassal għal tbiegħed mill-kunċett tal-Ġermanja fl-Awstrija u l-konsolidazzjoni tal-identità nazzjonali tal-Awstrijaċi stess. Fil-qafas tar-riorganizzazzjoni politika tal-istat eżistenti kollu kemm hu, il-Kunsill Parlamentari tal-Ġermanja tal-Punent irrifjuta l-kontinwazzjoni tal-isem tal-istat German Reich minħabba l-"aċċent aggressiv" tiegħu u uża l-Ġermanja bħala isem tal-istat għall-ewwel darba. fir-“Repubblika Federali tal-Ġermanja” li dak iż-żmien kienet kostitwita. Fid-deliberazzjonijiet, Theodor Heuss qal fl-1948: "Bil-kelma Ġermanja nagħtu kollox ċertu pathos. ta' natura sentimentali u mhux politika ta' poter Ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża (GDR) ma użatx." Il-Ġermanja f'isem l-istat, iżda bħala sinonimu għall-GDR fl-Artikolu 1 tal-Kostituzzjoni tal-1949. Sussegwentement, il-GDR kważi esklussivament użat l-attribut jew is-suffiss Ġermaniż ". il-GDR" biex jinnomina stati sovrani. Bl-unifikazzjoni Ġermaniża fl-1990, il-Ġermanja setgħet issir il-forma qasira uffiċjali tal-isem tal-stat. == Ġeografija == [[File:Germany in Europe (relief).svg|thumb|Post tal-Ġermanja fl-[[Ewropa]]]] [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:Steilküste bei Ahrenshoop.jpg|thumb|Il-kosta tal-Baħar Baltiku qrib Ahrenshoop (il-grigal)]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-franka tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija. Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Stat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] Il-Ġermanja tikkonsisti fi tliet reġjuni fiżjografiċi ewlenin: pjanura tal-pjanura fit-tramuntana, Ġermanja Nofsani li hija żona ta 'plateaus fiċ-ċentru u reġjun muntanjuż fin-nofsinhar. L-artijiet baxxi, li jiffurmaw il-Pjanura tat-Tramuntana tal-Ġermanja, għandhom eżenzjoni varjata li tinkludi diversi widien tax-xmajjar u żona kbira miksija bix-xagħri. L-iktar punt baxx huwa l-kosta. It-tarf tal-Lvant tal-pjanura għandha ħamrija rikka ħafna għall-agrikoltura. Ir-reġjun tal-plateaux ċentrali, li l-limiti approssimattivi tagħhom huma bejn il-belt ta 'Hanover fit-tramuntana u x-Xmara Main fin-nofsinhar, ikopri territorju magħmul minn muntanji ġentili, widien tax-xmajjar, xmajjar u baċiri definiti sew. Il-firxiet tal-muntanji jinkludu l-firxiet tal-muntanji Eifel u Hunsrück fil-punent, il-muntanji Taunus u Spessart fiċ-ċentru, u l-firxa Fichtelgebirge. Fiċ-ċentru hemm żewġ żoni muntanjużi msejħa "foresti": Thuringian Forest u Franconian Forest. Fit-tarf tat-tramuntana tar-reġjun rolling ta' Thuringia jinsab ir-reġjun muntanjuż ta' Harz. Ħafna mil-Lbiċ tal-Ġermanja hija okkupata minn żewġ eminenti tal-Muntanji Jura u foresta kbira, il-Foresti Is-Sewda, li hija massif muntanjuż antik. Fit-tarf tan-nofsinhar hemm l-Alpi tal-Bavarja, bl-ogħla quċċata tal-Ġermanja, iż-Zugspitze (2,962 m). Reġjun: Ewropa Ċentrali; Żona: 357,023 km²: 348,672 km² (art), 8,350 km² (ilma) Kosta 2389; L-aktar punt baxx: (Neuendorf bei Wilster) -3.54 m; L-ogħla punt: 2963 m (Zugspitze); Fruntieri territorjali Internazzjonali: 3,621 km: Awstrija 784 km, Belġju: 167 km, Repubblika Ċeka: 646 km, Danimarka: 68 km, Franza: 451 km, Lussemburgu: 138 km, Pajjiżi l-Baxxi: 577 km, Polonja: 456 km, Żvizzera: 334 km. === Ġeografija fiżika === Ir-reġjuni naturali ewlenin jinfirxu mit-tramuntana għan-nofsinhar: l-artijiet baxxi tat-Tramuntana tal-Ġermanja, il-meded tal-muntanji baxxi u l-għoljiet tal-Alpi mal-Alpi. === Ġeoloġija === [[File:Geomap Germany.png|thumb|Ġeoloġija tal-wiċċ tal-Ġermanja]] Ġeoloġikament, il-Ġermanja tappartjeni għall-Ewropa tal-Punent, jiġifieri, għal dik il-parti tal-kontinent li kienet inkorporata biss gradwalment fil-Precambrian konsolidat "Ur-Europe" (l-Ewropa tal-Lvant inkluża ħafna mill-Iskandinavja, cf. Baltica) matul il-kors tas-seklu. XIX. Hija saret Fanerozoic permezz ta 'ħabtiet kontinent-kontinent (formazzjonijiet muntanjużi). Il-provinċji tal-qoxra korrispondenti (provinċji tal-kantina) huma klassikament u sempliċiment imsejħa (tal-Lvant) Avalonia (cf. Oroġenja Caledonian) u Armorica (cf. Oroġenija Variscan). L-iżgħar provinċja tal-qoxra hija l-oroġenu Alpini-Karpazji (cf. Formazzjoni tal-muntanji Alpini), li fiha l-Ġermanja taqsam biss il-ponta tan-nofsinhar tal-Bavarja u li, b'differenza miż-żewġ provinċji tettoniċi l-oħra, tirrappreżenta oroġenu attiv. Il-ġeoloġija attwali tal-wiċċ tal-Ġermanja, jiġifieri, il-mudell ta 'kumplessi ta' blat ta 'etajiet differenti u strutturi differenti, kif spiss rappreżentati fuq mapep ġeoloġiċi, qamet bejn 30 u 20 miljun sena ilu fiċ-Ċenozojku iżgħar u ġiet iffurmata b'mod sinifikanti minn żewġ avvenimenti: il-Formazzjoni tal-Muntanji Alpidiċi u l-Età tas-Silġ Kwaternarja. L-Età tas-Silġ Kwaternarja sawret il-ġeoloġija tal-wiċċ komparattivament monotona tat-Tramuntana tal-Ġermanja u l-għoljiet ta 'l-Alpi bid-depożiti tal-moraine tagħhom u fenomeni oħra li jakkumpanjaw glaciazzjonijiet fuq skala kbira (cf. serje glaċjali). Il-ġeoloġija tal-wiċċ taċ-ċentru u l-biċċa l-kbira tan-Nofsinhar tal-Ġermanja hija r-riżultat ta 'lift u subsidenza tettonika sinifikanti, li tmur lura għall-effetti fuq distanza twila tal-oroġenja Alpina. Hawnhekk xi kumplessi tal-kantina mitwija Variscan tal-qedem (l-aktar Paleozoic) (lavanja u muntanji kristallini) ġew imtellgħin minn taħt il-wiċċ u esposti fuq żoni kbar (inklużi l-muntanji tal-lavanja Rhenish, Harz, Erzgebirge), u parti mill-qoxra tad-Dinja naqset . u spazji ta' sedimentazzjoni li fihom rekords ta' sekwenzi sedimentarji Cenozoic ftit jew wisq ħoxnin ġew iffurmati (Upper Rhine Graben, Lower Rhine Graben, Hessian Depression, Molasse Basin). Il-plateaux jokkupaw pożizzjoni tettonika intermedja bis-sekwenzi tal-istrat Mesozoic mhux mitwija tagħhom, iddominati mit-Triassiku u l-Jurassiku (Thuringian Basin, reġjun tal-istrat tan-Nofsinhar tal-Ġermanja). === Meded tal-muntanji === [[File:Zugspitze Westansicht.JPG|thumb|F'2,962 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, Zugspitze tal-Bavarja hija l-ogħla punt fil-Ġermanja.]] Il-firxa tal-muntanji tal-Alpi ġeoloġikament żgħażagħ u mitwija hija l-unika firxa tal-muntanji għolja li fiha tipparteċipa l-Ġermanja. L-Alpi Ġermaniżi, li jinsabu kompletament fl-istat tal-Bavarja, għandhom l-uniċi qċaċet tal-muntanji ogħla minn 2000 m'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN fuq. Is-samit taż-Zugspitze (2962 m 'l fuq mil-livell tal-baħar), li l-Ġermanja taqsam mal-Awstrija, hija l-ogħla punt fil-pajjiż. [[File:DSC07706 Wüstems von Westen.jpg|thumb|Pajsaġġ baxx tal-muntanji: foresti u mergħat ħdejn Wüstems f'Taunus]] [[File:Nebelostfriesland.jpg|thumb|Artijiet baxxi tal-Ġermanja tat-Tramuntana fil-Frisja tal-Lvant (Tramuntana)]] [[File:Rheinhessen vineyards.jpg|thumb|Pajsaġġ b'vinji f'Rhine-Hesse (Ċentru)]] [[File:Hintersee.jpg|thumb|Pajsaġġ Alpin fil-Bavarja. (Nofsinhar)]] Il-firxiet tal-muntanji baxxi Ġermaniżi jestendu mit-tarf tat-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi sat-tarf tal-Alpi u r-Rhine ta' fuq mal-Lag ta' Constance. Normalment jiżdiedu fl-għoli u l-estensjoni mit-tramuntana għan-nofsinhar. L-ogħla quċċata tal-muntanja baxxa hija l-Feldberg fil-Foresta l-Iswed (1,493 m 'il fuq mil-livell tal-baħar), segwita mill-Großer Arber fil-Foresta tal-Bavarja (1,456 m 'l fuq mil-livell tal-baħar). Qċaċet ta' aktar minn 1000 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jinkludi wkoll Erzgebirge, Fichtelgebirge, Swabian Alb u Harz, li huwa pjuttost iżolat bħala l-aktar fit-Tramuntana ta' l-ogħla firxiet ta' muntanji baxxi tal-Ġermanja bil-Brocken f'1141 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jogħla. Fit-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi, ftit muntanji biss fi ħdan il-moraines terminali tal-Età tas-Silġ jilħqu aktar minn 100 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN, inkluż il-Heidehöhe fi Schraden (il-linja tan-Nofsinhar fiż-żona tal-fruntiera bejn Brandenburg u Sassonja) tinsab 201 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN huwa l-ogħla. Is-sit statali l-aktar fonda tal-Ġermanja, ġeneralment aċċessibbli, jinsab 3.54 m taħt il-livell tal-baħar, f'dipressjoni qrib Neuendorf-Sachsenbande f'Wilstermarsch (Schleswig-Holstein). L-aktar dipressjoni fonda tinsab ukoll f'dan l-istat: 39.6 m taħt il-livell tal-baħar fil-qiegħ tal-Lag Hemmelsdorf, fil-grigal ta' Lübeck. L-iktar punt fonda tat-terren maħluqa artifiċjalment huwa 267 m taħt il-livell tal-baħar, fil-qiegħ tal-minjiera ta' Hambach fil-miftuħ fil-lvant ta' Jülich fin-North Rhine-Westphalia. === Xmajjar, lagi u kosti === Ħafna mix-xmajjar kbar tal-Ġermanja jinsabu fil-parti tal-punent tat-territorju. L-aktar importanti huwa r-Rhine, li jiffunzjona wkoll bħala fruntiera naturali mal-Isvizzera u Franza qabel ma tgħaddi għall-kosta tal-Olanda. Fost it-tributarji tar-Rhine hemm il-Lahn, il-Lippe, il-Main, il-Moselle, in-Neckar u r-Ruhr. Xmajjar importanti oħra huma l-Elbe, li tgħaddi mill-fruntiera Ċeka fix-Xlokk sal-Baħar tat-Tramuntana, u d-Danubju, li joriġina fil-Foresti l-Iswed u jmur lejn il-Lvant fil-plateau tal-Bavarja; Jirċievi l-ilmijiet tal-Lech, l-Isar u l-Eno, u jispiċċa jgħaddi fl-[[Awstrija]]. L-Oder, flimkien mat-tributarju tiegħu, in-Neisse, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-fruntiera tal-Lvant tal-Ġermanja mal-[[Polonja]]. Il-Ġermanja hija mdawwar fil-punent mal-Baħar tat-Tramuntana u fil-lvant mal-Baħar Baltiku. Il-kosta Ġermaniża tinkludi żoni ta' duni u bansijiet. Barra mill-kosta hemm diversi gżejjer, inklużi l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant u l-Gżira ta' Rügen fil-Baħar Baltiku. ==== Xmajjar ==== [[File:Trier Roemerbruecke BW 1.JPG|thumb|left|Il-Pont Ruman madwar ix-Xmara Moselle f'Tier]] [[File:Rheinstein.jpg|thumb|Il-Kastell tar-Rhine u Rheinstein fi Trechtingshausen]] Mis-sitt xmajjar bl-akbar baċiri tad-drenaġġ, ir-Rhine, Elbe, Weser u Ems joħorġu fl-Atlantiku permezz tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Oder permezz tal-Baħar Baltiku, filwaqt li d-Danubju jgħaddi fil-Baħar l-Iswed u għalhekk, idrografikament huwa parti minn il-Mediterran. Il-baċini tax-xmara ta' dawn iż-żewġ sistemi huma separati minn xulxin mill-baċin tax-xmara Ewropew ewlieni. Ir-Rhine, li jitla' fl-[[Żvizzera]], jiddomina l-Lbiċ u l-Punent. Hija tgħaddi għal 865 kilometru tul il-fruntiera Ġermaniża qabel tiżvojta fil-Baħar tat-Tramuntana mill-Olanda. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma n-Neckar, Main, Moselle u Ruhr. Ir-Rhine għandu importanza ekonomika kbira u huwa wieħed mill-aktar passaġġi tal-ilma fl-Ewropa. Id-Danubju jbatti kważi l-għoljiet kollha tal-Alpi Ġermaniżi fin-Nofsinhar fuq 647 kilometru u jgħaddi lejn l-Awstrija u x-Xlokk tal-Ewropa. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma l-Iller, il-Lech, l-Isar u l-Inn. L-Elbe, li titla' fir-Repubblika Ċeka, taqsam il-Lvant tal-Ġermanja għal 725 kilometru. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma s-Saale u l-Havel. F'179 kilometru, l-Oder, bħall-aktar tributarju importanti tiegħu, in-Neisse, hija x-xmara tal-fruntiera mal-Polonja. Il-baċir tal-Weser biss, twil 452 kilometru, jinsab kollu kemm hu fil-Ġermanja. Huwa mitmugħ mix-xmajjar Werra u Fulda u jbattal iċ-ċentru tat-tramuntana. L-Ems jgħaddi 371 kilometru mill-kantuniera tal-majjistral tal-pajjiż. Iż-żona ta 'influwenza tagħha testendi wkoll għal partijiet ta' l-Olanda. ==== Lagi ==== Lagi naturali huma prinċipalment ta 'oriġini glaċjali. Il-biċċa l-kbira tal-lagi kbar għalhekk jinsabu fl-għoljiet tal-Alpi, fl-Isvizzera Holstein u f'Mecklenburg. L-akbar lag li jappartjeni għal kollox għat-territorju Ġermaniż huwa l-Müritz, li huwa parti mid-Distrett tal-Lag ta' Mecklenburg. L-akbar lag b'parteċipazzjoni Ġermaniża hija l-Lag ta' Constance, li tmiss ukoll mal-[[Awstrija]] u l-[[Żvizzera]]. Fil-Punent u fil-Lvant tal-Ġermanja hemm ħafna għadajjar artifiċjali maħluqa mill-kultivazzjoni mill-ġdid ta' minjieri tal-linjite jew artijiet skart industrijali, bħal Neuseenland ta' Leipzig jew Phoenix Lag ta' Dortmund. ==== Gżejjer ==== [[File:Putgarten, Kap Arkona (2011-05-21) 10.JPG|thumb|L-akbar gżira Ġermaniża, Rügen, tinsab fil-Pomerania tal-Punent fil-Baħar Baltiku (immaġni: Cape Arkona).]] Il-Gżejjer Friżjani jinsabu fil-Baħar Wadden, immedjatament lil hinn mill-kosti Olandiżi, Ġermaniżi u Daniżi tal-Baħar tat-Tramuntana. Filwaqt li l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana huma fdalijiet ta 'art kontinentali li ġew separati mill-kosta permezz ta' sussidenza tal-art u għargħar sussegwenti, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant huma gżejjer ta 'barriera li ffurmaw minn sediment li jinġarr minn kurrenti paralleli mal-kosta u dinamika tal-mewġ u tal-marea. Helgoland, li tinsab fin-nofs tal-Bight Ġermaniż, hija l-aktar gżira Ġermaniża abitata mill-kontinent. Din tmur lura għall-emerġenza ta 'koppla tal-melħ fis-sottoħamrija tal-Baħar tat-Tramuntana. L-akbar gżejjer Ġermaniżi fil-Baħar Baltiku huma (mill-punent għal-lvant) Fehmarn, Poel, Hiddensee, Rügen u Usedom. Rügen hija wkoll l-akbar gżira fil-Ġermanja. L-akbar peniżola hija Fischland-Darß-Zingst. Dawn l-uċuħ tal-art, bl-eċċezzjoni ta 'Fehmarn, huma parti minn kosta ta' laguna, jiġifieri, pajsaġġ ta' moraine terrestri li kien mgħarraq wara l-era tas-silġ u sussegwentement immodifikat minn proċessi ta' terraferma. L-akbar u l-aktar gżejjer magħrufa fl-ilmijiet interni huma Reichenau, Mainau u Lindau fil-Lag ta' Constance u Herreninsel fil-Lag Chiemsee. === Punti estremi === Din hija lista tal-punti estremi tal-Ġermanja, jiġifieri, il-punti li huma aktar fit-tramuntana, fin-nofsinhar, fil-lvant jew fil-punent minn kwalunkwe post ieħor: Il-punt l-aktar fit-Tramuntana — Lista, Sylt, Schleswig-Holstein (55°03′N 8°24′E) Il-punt l-aktar fin-Nofsinhar — Haldenwanger Eck, Oberstdorf, il-Bavarja (47°16′N 10°10′E) Il-punt l-aktar tal-Punent — Millen, North Rhine-Westphalia (51°1′N 5°53′E) Il-punt l-aktar tal-Lvant — Deschka, Sassonja (51°16′N 15°2′E) === Klima === [[File:Vergleich Temperaturtrend DE global.png|thumb|Tqabbil tal-evoluzzjoni tat-temperatura fil-Ġermanja (DWD) u madwar id-dinja (NOAA) fil-perjodu 1881 sal-2019]] Il-Ġermanja tappartjeni għal kollox għaż-żona tal-klima moderata tal-Ewropa Ċentrali fiż-żona taż-żona tar-riħ tal-punent u tinsab fiż-żona ta' tranżizzjoni bejn il-klima marittima fl-Ewropa tal-Punent u l-klima kontinentali fl-Ewropa tal-Lvant. Il-klima fil-Ġermanja hija influwenzata, fost affarijiet oħra, mill-Gulf Stream, għalhekk it-temperatura medja hija għolja mhux tas-soltu għal din il-latitudni. It-temperatura medja annwali, ibbażata fuq il-perjodu normali 1961-1990, hija ta' 8.2 °C fil-pajjiż kollu, it-temperaturi medji ta' kull xahar ivarjaw bejn -0.5 °C f'Jannar u 16.9 °C f'Lulju. Il-preċipitazzjoni medja annwali hija 789 millimetru. Il-preċipitazzjoni medja ta' kull xahar tvarja bejn 49 millimetru fi Frar u 85 millimetru f’Ġunju. L-inqas temperatura rreġistrata uffiċjalment fil-Ġermanja kienet -37.8°C; Kien irreġistrat f'Wolnzach fl-1929. L-ogħla temperatura s'issa kienet ta' 41.2 °C u ġiet imkejla fil-25 ta' Lulju, 2019 f'Duisburg-Baerl u f'Tönisvorst fir-Rhine t'isfel. Il-Ġermanja għandu fil-biċċa l-kbira klima oċeanika, moderata u marittima bi xtiewi u sjuf friski, spiss imsaħħab u umdi. It-temp kultant huwa imprevedibbli. F'nofs is-sajf, ġurnata waħda tista' tkun sħuna u xemxija u l-oħra kiesħa u xita. Madankollu, kundizzjonijiet atmosferiċi tassew estremi, bħal nixfa qawwija, tornadoes, maltempati tas-silġ, kesħa jew sħana estrema, eċċ., huma rari. Għalkemm fl-aħħar snin deher għargħar fuq skala kbira, huwa wkoll ġeneralment rari. M'hemm l-ebda aħbar ta' terremoti distruttivi. Il-biċċa l-kbira tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima friska/temperata fejn jippredominaw ir-riħ umdi tal-punent. L-influwenza marittima ttaffi l-kosta tal-punent. Il-klima hija mmoderata mill-Kurrent tal-Atlantiku tat-Tramuntana, li hija estensjoni tat-Tramuntana tal-Gulf Stream. L-ilmijiet sħan miġjuba minn dan il-kurrent jaffettwaw iż-żoni kostali tal-Baħar tat-Tramuntana inkluża l-Peniżola ta' Jutland u ż-żona tul ir-Rhine, li tmur lejn il-Baħar tat-Tramuntana. ==== Fil-majjistral u fit-tramuntana ==== Il-klima hija oċeanika (aktar simili għall-klima tar-Renju Unit u l-Olanda) u x-xita tista' tinżel is-sena kollha. Ix-xtiewi huma relattivament ħfief u s-sjuf komparattivament friski. ==== Fil-Lvant ==== Il-klima turi karatteristiċi kontinentali ċari: ix-xtiewi jistgħu jkunu kesħin ħafna għal perjodi twal u s-sjuf jistgħu jkunu sħan ħafna. Perjodi twal ta' nixfa ħafna drabi ġew dokumentati hawn ukoll. Fix-xitwa, il-Ġermanja tista 'taħt l-influwenza tal-antiċiklun Siberjan. Dan ifisser li t-temperaturi huma pjuttost baxxi, speċjalment f'din il-parti tal-pajjiż. ==== Fiċ-ċentru u fin-nofsinhar ==== Hemm klima tranżizzjonali li tista' tkun predominantement oċeanika jew kontinentali, skont is-sitwazzjoni ġenerali tat-temp. Ix-xtiewi huma ħfief u s-sjuf għandhom tendenza li jkunu pjaċevoli, għalkemm it-temperaturi massimi jistgħu jaqbżu t-30°C għal diversi jiem kull darba fil-mewġ tas-sħana. Fin-nofsinhar, fil-qiegħ tal-Alpi, kultant iseħħ il-fenomenu meteoroloġiku tar-riħ sħun tal-muntanji (il-foehn). L-iktar reġjuni sħan tal-Ġermanja jinsabu fil-Lbiċ (ara Upper Rhine u Rhenish Palatinate). Is-sjuf hawn jistgħu jkunu sħan b’numru għoli ta’ ġranet li jaqbżu t-30 °C.1​ Kultant it-temperaturi minimi ma jinżlux taħt l-20 °C, li huwa relattivament rari f’reġjuni oħra.​ Dan it-tip ta' klima tippermetti l-vitikultura, li l-preżenza tagħha tikkaratterizza l-kbar partijiet tal-pajsaġġ tal-Lbiċ tal-Ġermanja (Wine Germany, German Wine Route). Minħabba l-klima ħafifa, il-biċċa l-kbira tal-inbejjed prodotti huma bojod, iżda jiġi prodott ukoll l-inbid aħmar. Il-preċipitazzjoni tonqos min-nofsinhar għat-tramuntana u mill-punent għal-lvant. Għalhekk, huwa stmat li l-massimu ta' xita sseħħ f'żoni muntanjużi bħall-Black Forest (sa 2000 mm), imbagħad tagħmel xita madwar 930 mm fi Munich, u Hamburg, minkejja li tkun qrib il-baħar, bilkemm tirċievi 700 mm. Lejn il-Lvant, l-stat ta' Saxony-Anhalt għandu l-inqas xita fil-Ġermanja, bil-belt ta' Quedlinburg tirċievi biss 438 mm fis-sena. === Ambjent === [[File:Grube Messel fg04.jpg|thumb|Sit fossili ta' Messel, ħdejn Darmstadt, Sit ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja.]] Madwar 30% tat-territorju huwa magħmul minn foresti, li ħafna minnhom jinsabu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż. Madwar żewġ terzi minn dawn il-foresti huma magħmula minn arżnu u koniferi oħra, bil-kumplament magħmul minn speċi jwaqqgħu l-weraq bħall-fagu, il-betula, il-ballut u l-ġewż. Dwieli jkopru ħafna mill-għoljiet tal-Lbiċ tal-pajjiż u jestendu wkoll tul ix-xmajjar Rhine, Moselle u Main. Il-ġonna tal-frott huma karatteristika prominenti fil-Punent tal-Ġermanja. Il-flora hija ta 'varjetà kbira u showiness. Il-Ġermanja għandha 22,907 żona protetta, li jkopru 135,031 km², jiġifieri 37.76% tat-territorju tal-pajjiż. Il-bijoma dominanti fil-Ġermanja hija l-foresta tal-injam iebes moderat, għalkemm fin-Nofsinhar, fl-Alpi, hemm preżenti l-foresta tal-koniferi moderata. Il-WWF taqsam it-territorju tal-Ġermanja bejn ħames ekoreġjuni: * Foresti mħallta Atlantiku, fil-majjistral *Foresti mħallta Baltika, fil-grigal * Foresti mħallta tal-Ewropa ċentrali, fil-Lvant * Foresti tal-injam iebes tal-Ewropa tal-Punent, fiċ-ċentru u fin-Nofsinhar * Foresta Alpina, fin-Nofsinhar estrem, fuq il-fruntiera mal-Awstrija === Flora === [[File:Lüneburger Heide 093.jpg|thumb|Il-Lüneburg Heath fis-Sassonja t'Isfel]] Iż-żona naturali tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima moderata friska; Mill-punent għal-lvant, il-veġetazzjoni naturali tagħha timmarka t-tranżizzjoni mill-klima marittima tal-punent għall-klima kontinentali. Mingħajr l-influwenza tal-bniedem, il-flora tkun ikkaratterizzata prinċipalment minn foresti jwaqqgħu l-weraq u mħallta, bl-eċċezzjoni ta' postijiet niexfa jew foqra fin-nutrijenti, bħal summits tal-blat, artijiet baxxi tax-xagħri u pajsaġġi tal-moorland, kif ukoll artijiet għoljin alpini u subalpini, li Huma estremament fqira fil-veġetazzjoni u għandhom klima simili għaż-żona tal-klima kiesħa temperata. Fil-livell lokali, il-flora fil-Ġermanja turi grad għoli ta 'diversifikazzjoni minħabba fatturi tal-lokazzjoni tat-terren u s-sitwazzjoni mesoklimatika. Il-popolazzjoni totali ta' speċi ta' pjanti selvaġġi fil-Ġermanja hija stmata għal aktar minn 9,500 speċi, li minnhom kważi 3,000 huma pjanti taż-żerriegħa, 74 huma felċi, aktar minn 1,000 huma ħażiż u madwar 3,000 huma dijatomi. Hemm ukoll madwar 14,000 speċi ta' fungi u 373 speċi ta' moffa tal-ħama. Bosta speċi introdotti, bħall-ħarrub iswed u l-balzmu, issa jinsabu, speċjalment f'żoni mhux maħduma u disturbati. [[File:NP Müritz Teilgebie _Serrahn-7.JPG|thumb|left|Foresta antika fil-Park Nazzjonali Müritz fis-sajf. Madwar 32 fil-mija tal-art tal-Ġermanja hija koperta minn foresti.]] Bħalissa, il-foresti jkopru madwar 30 fil-mija tal-art tal-Ġermanja. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-aktar pajjiżi forestati fl-Unjoni Ewropea. Il-kompożizzjoni attwali tal-ispeċi tas-siġar tikkorrispondi biss sa ċertu punt għall-kundizzjonijiet naturali u hija ddeterminata prinċipalment mill-forestrija. L-aktar speċi ta' siġar komuni huma l-prinjoli rjali b'26.0 fil-mija taż-żona, segwiti mill-arżnu Skoċċiż bi 22.9 fil-mija, il-fagu b'15.8 fil-mija u l-ballut b’10.6 fil-mija. Madwar nofs iż-żona tal-istat tintuża għall-agrikoltura; Skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, fil-31 ta' Diċembru, 2016 kien ta' 182,637 kilometru kwadru. Minbarra l-użu tiegħu bħala mergħa permanenti, ħafna minnu ġie kkultivat, sa mill-Età tal-Ġebla u l-Età tal-Bronż, prinċipalment bl-uċuħ tar-raba'. li ma jseħħux b'mod naturali fl-Ewropa Ċentrali (il-biċċa l-kbira taċ-ċereali mill-Lvant Qarib, patata u qamħ mill-Amerika). Fil-widien tax-xmajjar, inklużi l-Main, Moselle, Ahr u Rhine, il-pajsaġġ spiss ġie trasformat favur il-vitikultura. Il-konservazzjoni tan-natura fil-Ġermanja hija kompitu pubbliku u għan tal-istat minqux fl-Artikolu 20 tal-Liġi Bażika. 16-il park nazzjonali (ara parks nazzjonali fil-Ġermanja), 19-il riżerva tal-bijosfera, 105 park naturali u eluf ta' riżervi naturali, żoni ta' protezzjoni tal-pajsaġġ u monumenti naturali jservu għall-konservazzjoni tan-natura. === Fawna === [[File:Adult white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla) of central Poland in flight (3).jpg|thumb|L-ajkla tal-baħar, għasfur tal-priża protett]] [[File:Common Seal Phoca vitulina.jpg|thumb|Siġill fuq il-gżira tal-Baħar tat-Tramuntana ta' Heligoland Dune]] Il-Ġermanja ftit għandha fawna varjata. L-aktar mammiferi komuni huma ċriev, ħanżir selvaġġ, ballottra, badger, lupu u volpi. Fost il-ftit rettili hemm serp velenuż, il-viper Ewropew. Is-sapponijiet, il-wiżż u għasafar oħra li jpassu jaqsmu l-pajjiż fi qatgħat kbar. Fl-ilmijiet kostali tal-Baħar tat-Tramuntana u tal-Baħar Baltiku, jinstab ħut bħal aringi, merluzz u barbun tat-tbajja', filwaqt li fix-xmajjar hemm karpjun, catfish u trota komuni. Skont ir-regolamenti tal-Unjoni Ewropea, it-territorju ta' dan il-pajjiż huwa maqsum fi tliet reġjuni bijoġeografiċi:6 kontinentali, Atlantiku u, fil-parti tal-Alpi Ġermaniżi, ir-reġjun bijoġeografiku Alpin. Is-Siti ta' Wirt Dinji li ġejjin iddikjarati mill-UNESCO jispikkaw fil-wirt naturali tagħha: il-Baħar Wadden (2009), assi naturali li jaqsam mal-Pajjiżi l-Baxxi, u s-Sit Fossili ta' Messel (1995). Għandu 15-il riżerva tal-bijosfera. 868,226 ettaru huma protetti bħala art mistagħdra ta' importanza internazzjonali taħt il-Konvenzjoni Ramsar, b'kollox, 34 sit Ramsar. Fl-aħħarnett, għandha 14-il park nazzjonali, inklużi Harz u Jasmund. Ir-riskju naturali ewlieni huwa l-għargħar. Rigward problemi ambjentali: l-emissjonijiet mill-ħruq tal-faħam u l-industriji jikkontribwixxu għat-tniġġis tal-arja; xita aċiduża li tirriżulta mill-emissjonijiet tal-ossidu tal-kubrit qed tagħmel ħsara lill-foresti; tniġġis fil-Baħar Baltiku mill-emissjoni ta' drenaġġ u skariki industrijali mix-xmajjar fil-Lvant tal-Ġermanja; rimi perikoluż ta' skart; il-gvern stabbilixxa mekkaniżmu biex itemm l-użu tal-enerġija nukleari matul il-ħmistax-il sena li ġejjin; Il-gvern qed jaħdem biex jikseb l-impenji tal-Unjoni Ewropea biex jiġu identifikati żoni ta' konservazzjoni tan-natura skont id-Direttiva Ewropea dwar il-Konservazzjoni tal-Ħabitat, Flora u Fawna. Fil-Ġermanja, ġew identifikati madwar 48,000 speċi ta' annimali, inklużi 104 mammiferi, 328 għasfur, 13-il rettili, 22 anfibji u 197 speċi ta' ħut, kif ukoll aktar minn 33,000 speċi ta' insetti, li jagħmlu l-pajjiż “wieħed mill-aktar b'inqas speċi. minħabba l-iżvilupp ġeoloġiku u l-post ġeografiku.” Dawn l-speċi jinkludu aktar minn 1,000 krustaċej, kważi 3,800 brimb, 635 molluski, u aktar minn 5,300 invertebrat ieħor. Il-mammiferi selvaġġi indiġeni għall-Ġermanja jinkludu ċriev, ħanżir, ċriev u ċriev mhux maħdum, kif ukoll volpijiet, martens u linċi. Il-kasturi u l-lontra huma abitanti rari tal-pjanuri tal-għargħar tax-xmajjar, u f'xi każijiet il-popolazzjonijiet tagħhom qed jerġgħu jiżdiedu. L-ibex, il-marmotta alpina u l-kamoxxa jgħixu fl-Alpi tal-Bavarja; dawn tal-aħħar jistgħu jinstabu wkoll f’diversi meded ta' muntanji baxxi. Mammiferi kbar oħra li qabel kienu jgħixu f’dik li llum hija l-Ġermanja ġew sterminati: żiemel selvaġġ, uru (seklu 15), bison (seklu 16), ors kannella (seklu 19), lupu (seklu 19), elk (seklu 20). Filwaqt li l-moose issa jemigraw okkażjonalment minn pajjiżi ġirien, l-ilpup Pollakki reġgħu stabbilixxew ruħhom sew fil-Ġermanja u welldu l-ewwel frieħ tagħhom madwar il-bidu tal-millennju. Fl-2018, 73 pakkett tal-lupu ġew ikkonfermati fil-Ġermanja, li ħafna minnhom jgħixu fl-stati federali ta' Sassonja, Brandenburg u Sassonja t'Isfel. Fl-2013, merħla bison ġiet rilaxxata fis-selvaġġ fil-Muntanji Rothaar u issa żdiedet għal madwar 40 annimal. F'Ottubru 2019, ors kannella, probabbilment ġej mill-Italja, ġie ritratt minn kamera tal-annimali selvaġġi fid-distrett ta' Garmisch-Partenkirchen. Fix-xhur ta' wara, l-annimal reġa' ġie skopert diversi drabi. “Problem bear” Bruno, ors, kien diġà emigra lejn il-Ġermanja fl-2006. Il-linċi oriġinarjament minn hawn issa jerġgħu jgħixu fil-Ġermanja, għalkemm f'numru mnaqqas, peress li huma vittmi ripetuti tal-kaċċa illegali u tat-traffiku fit-toroq. Hemm madwar 500 par tal-ajkla tal-baħar, li hija meqjusa bħala l-mudell tal-annimal araldika Ġermaniż, prinċipalment f'Mecklenburg-Vorpommern u Brandenburg. L-ajkla tad-deheb tinstab biss fl-Alpi tal-Bavarja, fejn qed jirritorna wkoll l-avultu tad-daqna Żvizzeru u Awstrijak, li estinta hemmhekk. L-aktar għasafar tal-priża komuni llum huma l-bużżażan u l-kestrel; il-popolazzjoni tal-falkun pellegrin hija sinifikament iżgħar. Aktar minn nofs il-popolazzjoni totali ta' astun aħmar titkattar fil-Ġermanja, iżda n-numri qed jonqsu minħabba agrikoltura intensiva. Mill-banda l-oħra, ħafna għasafar jibbenefikaw mill-preżenza tal-bniedem bħala segwaċi kulturali, speċjalment ħamiem urban, blackbirds (għasafar tal-foresti tal-qedem), għasafar tal-qedem u titmice li jgħixu fl-ibliet, li s-sopravivenza tagħhom hija assigurata wkoll bl-ikel, kif ukoll ċawla u l-gawwi fil-miżbliet. Il-Baħar Wadden huwa post ta' mistrieħ għal bejn għaxar u tnax-il miljun għasfur migratorju kull sena. Is-salamun, li darba kien komuni fix-xmajjar, inqered fil-biċċa l-kbira minħabba l-industrijalizzazzjoni, iżda fis-snin tmenin reġgħu ġew introdotti fir-Rhine. L-aħħar storion inqabad fil-Ġermanja fl-1969. Il-karpjuni introdotti mir-Rumani huma ppreservati f'ħafna għadajjar. L-ispeċi tal-foki u l-foki griż, li f’nofs is-seklu 20 kienu kważi sterminati minn sajjieda professjonali bħala kompetituri għall-priża tagħhom u li issa huma protetti (din tal-aħħar huwa l-akbar predatur indiġenu fil-Ġermanja), huma għal darb'oħra rappreżentati fuq il-kosti Ġermaniżi mal-Ġermanja. diversi eluf ta' kopji. Hemm tmien speċi ta' balieni fl-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, inklużi l-foċena u d-delfini komuni, speċi oħra ta' lampuki. Il-fawna tar-rettili fqira fl-ispeċi tinkludi, pereżempju, sriep, viperi, gremxul tar-ramel u l-fekruna tal-għadira Ewropea fil-periklu. Anfibji bħal salamandri, żrinġijiet, rospi, rospi u tritons huma speċi protetti fil-Ġermanja, u nofs il-madwar 20 speċi huma elenkati fil-lista l-ħamra nazzjonali ta' speċi ta' annimali mhedda. In-neozoans parzjalment invażivi fil-Ġermanja (speċi ta' annimali introdotti) jinkludu r-rakkun, il-kelb tar-rakkun, il-faru muskrat, il-lontra, il-parrukkju b'għonq ċurkett, il-wiżż tal-Kanada u l-wiżż Eġizzjan. === Ġeografija umana === [[File:Gm-map-es.png|thumb|Bliet ewlenin fil-Ġermanja]] Għandha popolazzjoni ta' 82,329,758 abitant (est. Lulju 2009), 74% urbani (2008). Il-kapitali, Berlin, għandha popolazzjoni ta' 3.4 miljun abitant, li tagħmilha l-aktar belt popolata fil-pajjiż, kif ukoll il-ħames l-akbar agglomerazzjoni urbana fost il-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea. Aktar minn tmenin belt għandhom aktar minn 100,000 abitant, l-ewwel ħamsa jkunu, wara Berlin: Hamburg, Munich, Cologne, Frankfurt am Main u Stuttgart. Hija maqsuma amministrattivament f'16-il stat (bil-Ġermaniż, Länder, singular - Land): Baden-Wurttemberg, Bavarja, Berlin, Brandenburg, Bremen, Hamburg, Hessen, Mecklenburg-Vorpommern, Lower Saxony, North Rhine-Westphalia, Rhineland-Palatinate , Saarland, Saxony, Saxony-Anhalt, Schleswig-Holstein, Thuringia. Il-Bavarja, is-Sassonja u t-Turingja jsejħu lilhom infushom Freistaaten (singulari, Freistaat), li tfisser "stati ħielsa". === Ġeografija ekonomika === Riżorsi naturali: faħam, linjite, gass naturali, minerali tal-ħadid, ram, nikil, uranju, potassju, melħ, materjali tal-kostruzzjoni, injam u art li tinħarat, li tirrappreżenta 33.13% tal-użu tal-art. 0.6% u 66.27% oħra (2005) huma ddedikati għall-uċuħ tar-raba' permanenti. Art imsaqqija tirrappreżenta 4 850 km² (2003). Il-PGD (est. 2009) ġej l-aktar mis-settur tas-servizzi 72%, imbagħad hemm l-industrija (27.1%) u finalment l-agrikoltura, li tipprovdi biss 0.9%. Fl-istess ħin, il-maġġoranza tal-popolazzjoni attiva (2005) hija ddedikata għas-servizzi (67.8%), imbagħad għall-industrija (29.7%) u finalment minoranza (2.4%) għall-agrikoltura. L-ekonomija Ġermaniża, li hija l-ħames l-akbar fid-dinja u l-akbar fl-[[Ewropa]], hija mexxejja fl-esportazzjoni ta 'makkinarju, vetturi, kimiċi u tagħmir tad-dar. Jibbenefika minn forza tax-xogħol kwalifikata ħafna. Bħall-ġirien tagħha tal-Ewropa tal-Punent, il-Ġermanja tiffaċċja sfidi demografiċi sinifikanti biex iżżomm it-tkabbir fit-tul. Rati baxxi ta' fertilità u immigrazzjoni netta li qed tonqos se jżidu l-pressjoni fuq is-sistema tal-istat soċjali tal-pajjiż u jeħtieġu riformi strutturali. Il-modernizzazzjoni u l-integrazzjoni tal-ekonomija tal-Ġermanja tal-Lvant, fejn il-qgħad jista' jaqbeż l-20 % f'xi muniċipalitajiet, jibqa' terminu twil għali ħafna, bi trasferimenti annwali mill-Punent għal-Lvant li jilħqu fl-2008 biss madwar tnax-il biljun dollaru. === Ġeografija umana === [[File:Sundern-Amecke, Germany.jpg|thumb|Pajsaġġ kulturali varjat ħafna f'reġjun rurali tal-istat l-aktar popolat ta' North Rhine-Westphalia: insedjamenti, żoni agrikoli, żoni tal-foresti u ġibjun]] Il-Ġermanja għandha total ta' disa' stati ġirien: il-Ġermanja tmiss mad-Danimarka fit-Tramuntana, il-Polonja fil-Grigal, ir-Repubblika Ċeka fil-lvant, Awstrija fix-Xlokk, l-Zvizzera fin-nofsinhar, Franza fil-Lbiċ, il-Lussemburgu u l-Belġju fil-punent, u lejn il-majjistral mal-Olanda. It-tul tal-fruntiera huwa ta' 3,876 kilometru b'kollox. Fil-Ġermanja, total ta' 51 fil-mija tal-art tal-pajjiż tintuża għall-agrikoltura (2016), bil-foresti jkopru 30 fil-mija oħra. 14 fil-mija jintuża bħala żona ta' settlement u traffiku. Iż-żoni tal-ilma jirrappreżentaw tnejn fil-mija, it-tlieta fil-mija li jifdal huma mqassma f'żoni oħra, l-aktar artijiet skart u wkoll minjieri miftuħa. ==== Diviżjoni amministrattiva ==== [[File:Germany in Europe (-rivers -mini_map).svg|thumb|Il-Ġermanja (1990-preżent)]] [[File:Germany, administrative divisions (+districts) - de - colored.svg|thumb|Diviżjoni politika tal-Ġermanja fi stati, distretti amministrattivi, distretti u bliet indipendenti]] [[File:Germany adm location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:Deutschland politisch 2010.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Ir-repubblika federali tikkonsisti minn 16-il stat membru, li uffiċjalment jissejħu stati (stati federali). Il-belt-stat ta’ Berlin u Hamburg huma kull waħda magħmula minn muniċipalitajiet unitarji tal-istess isem, filwaqt li l-Belt Ħielsa Anseatika ta’ Bremen, bħala t-tielet belt-stat, tinkludi żewġ muniċipalitajiet separati, Bremen u Bremerhaven. B'differenza minn stati federali oħra, m'hemm l-ebda żoni federali fil-Ġermanja. Il-muniċipalitajiet huma l-iżgħar unitajiet amministrattivi u awtoritajiet lokali kostitwiti demokratikament u legalment indipendenti fil-Ġermanja. Għandhom tradizzjoni twila ta' natura kooperattiva, li tmur lura għall-Medju Evu. Illum, il-muniċipalitajiet fil-Ġermanja, bl-eċċezzjoni tal-bliet stati u l-biċċa l-kbira tal-bliet indipendenti, huma miġbura f'distretti u assoċjazzjonijiet muniċipali oħra. Hemm 400 awtorità lokali fil-livell tad-distrett, li minnhom 294 huma distretti u 106 belt indipendenti. Huma maqsuma f'total ta' 10,752 muniċipalità (minn Ġunju 2024), u t-tendenza qed tonqos, kif ukoll aktar minn 200 żona mhux inkorporata fil-biċċa l-kbira diżabitata. Id-distretti u l-muniċipalitajiet huma suġġetti għal-liġi kostituzzjonali muniċipali tal-istat federali rispettiv u għalhekk huma organizzati b'mod differenti fil-pajjiż kollu. Għalhekk, id-distrett huwa kemm awtorità muniċipali supralokali kif ukoll awtorità amministrattiva statali aktar baxxa, għandu l-korp rappreżentattiv tiegħu stess, il-kunsill distrettwali (l-Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 2 tal-Liġi Bażika), u jwettaq diversi kompiti distrettwali; “komunità supralokali” għall-muniċipalitajiet li jappartjenu għad-distrett. l-muniċipalitajiet huma parti mill-stati taħt il-liġi kostituzzjonali, li jfisser li huma soġġetti għas-superviżjoni u l-istruzzjonijiet tagħhom u għalhekk m'għandhomx is-sovranità tal-stat tagħhom stess. Il-garanzija tal-awtonomija tal-artikolu 28, taqsima 2 tal-Liġi Bażika: minn naħa, l-hekk imsejħa garanzija istituzzjonali tas-suġġett legali, li minnha jirriżulta li l-muniċipalitajiet għandhom jeżistu fl-istruttura tal-Stat, u fuq min-naħa l-oħra, liġi pubblika suġġettiva b'rank kostituzzjonali tiddistingwi bejn il-muniċipalitajiet li lilhom dan id-dritt jingħata fl-intier tiegħu u l-assoċjazzjonijiet muniċipali (distretti) li lilhom jingħata biss b'mod gradwali. Għalhekk hemm relazzjoni ċara bejn ir-regoli u l-eċċezzjoni favur il-muniċipalitajiet meta jiġu biex jiġu delimitati l-kompiti bejn il-muniċipalitajiet u d-distretti (prinċipju tas-sussidjarjetà). Fir-rigward ta' “affarijiet tal-komunità lokali”, jiġifieri, l-awtorità ggarantita fl-Artikolu 28(2)(1) tal-Liġi Bażika li twettaq negozju b'mod indipendenti f’dan il-qasam ta' responsabbiltà (l-hekk imsejjaħ għan ta' garanzija legali tal-istituzzjoni ), il-Qorti Kostituzzjonali Federali tat prijorità lill-livell tal-komunità fuq il-livell tad-distrett determinat skont il-liġi: skont dan, il-prinċipju ta' "'universalità' tal-ambitu tal-attività muniċipali" japplika għall-bliet u l-muniċipalitajiet " bħala kundizzjoni essenzjali "u "karatteristika ta' identifikazzjoni ta' awto-gvern muniċipali", b'kuntrast mal-kompetenza speċjali ta' assoċjazzjonijiet muniċipali taħt dispożizzjonijiet legali espressi ta' Assenjazzjoni, li jfisser li m'hemm l-ebda sovranitajiet fissi ta' assoċjazzjonijiet komunitarji. Fil-Ġermanja hemm dawn is-16-il stat: {| style="background:none;" cellspacing="2px" | {| class="sortable wikitable" style="text-align:left; font-size:90%;" |- style="font-size:100%; text-align:right;" ! style="width:140px;"| Stat !! style="width:35px;"| [[Ċavetta reġjunali|Indiċi]] !! style="width:85px;"| Belt kapital !! style="width:85px;"| Erja (km²)!! style="width:85px;"| Popolazzjoni<ref>{{Ċita web|titlu=Bevölkerungszahlen 2011 und 2012 nach Bundesländern|url=https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/08/PD13_283_12411.html|data=2013-08-01|pubblikatur=Statistisches Bundesamt Deutschland|data-aċċess=2013-12-16|lingwa=de}}</ref> |- | [[Amburgu]] || 02 || [[Amburgu]] (Hamburg) || style="text-align:right" |755|| style="text-align:right"|1,734,300 |- | [[Baden-Württemberg]] || 08 || [[Stuttgart]] || style="text-align:right"|35,752|| style="text-align:right"|10,569,100 |- | [[Bavarja]] || 09 || [[Munich]] (München) || style="text-align:right" |70,549|| style="text-align:right"|12,519,600 |- | [[Berlin]] || 11 || [[Berlin]] ||style="text-align:right"|892|| style="text-align:right"|3,375,200 |- | [[Brandenburg]] || 12 || [[Potsdam]] || style="text-align:right"|29,477|| style="text-align:right"|2,449,500 |- | [[Belt Anseatika Ħielsa ta' Bremen|Bremen]] || 04 || [[Bremen]] || style="text-align:right"|404|| style="text-align:right"|654,800 |- | [[Hessen]] || 06 || [[Wiesbaden]] || style="text-align:right"|21,115|| style="text-align:right"|6,016,500 |- | [[Mecklenburg-Vorpommern]] || 13 || [[Schwerin]] || style="text-align:right"|23,174|| style="text-align:right"|1,600,300 |- | [[Nordrhein-Westfalen]] || 05 || [[Düsseldorf]] || style="text-align:right"|34,043|| style="text-align:right"|17,554,300 |- | [[Rheinland-Pfalz]] || 07 || [[Mainz]] || style="text-align:right"|19,847|| style="text-align:right"|3,990,300 |- | [[Saarland]] || 10 || [[Saarbrücken]] || style="text-align:right"|2,569|| style="text-align:right"|994,300 |- | [[Sassonja]] || 14 || [[Dresden]] || style="text-align:right"|18,416|| style="text-align:right"|4,050,200 |- | [[Sassonja-Anhalt]] || 15 || [[Magdeburg]] || style="text-align:right"|20,445|| style="text-align:right"|2,259,400 |- | [[Sassonja l-Baxxa]] || 03 || [[Hanover]] || style="text-align:right"|47,618|| style="text-align:right"|7,779,000 |- | [[Schleswig-Holstein]] || 01 || [[Kiel]] || style="text-align:right"|15,763|| style="text-align:right"|2,806,500 |- | [[Thüringen]] || 16 || [[Erfurt]] || style="text-align:right"|16,172|| style="text-align:right"|2,170,500 |} |} ==== Żoni metropolitani ==== [[File:Entwicklung deutscher Großstädte.png|thumb|Żvilupp storiku u distribuzzjoni tal-bliet ewlenin attwali u preċedenti f'Diċembru 2021]] [[File:Einwohnerdichte Deutschland.png|thumb|left|Mappa tad-densità tal-popolazzjoni fil-livell ta' distretti u bliet indipendenti, l-ibliet ta' Bremen u Bremerhaven, kif ukoll il-gżejjer tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, fil-Ġermanja fl-2018]] Fil-Ġermanja, żoni b'popolazzjoni densa u żoni metropolitani (agglomerazzjonijiet) mhumiex definiti b'mod preċiż statistikament. Hemm (mill-31 ta' Diċembru 2022) 82 belt kbira (100,000 abitant jew aktar), 15 minnhom għandhom aktar minn 500,000 abitant, storikament predominantement fil-Punent u l-Lbiċ tal-Ġermanja. Dawn iż-żoni metropolitani li jiġġebbed tul ir-Rhine jiffurmaw il-parti tan-nofs tal-konċentrazzjoni tal-popolazzjoni tal-Ewropa Ċentrali (Blue Banana). Ħafna mill-agglomerazzjonijiet huma monoċentriċi, iżda ż-żona tar-Ruhr hija konurbazzjoni (poliċentrika). Il-Ġermanja, bil-ħafna ċentri tagħha, m'għandhiex belt prinċipali, b'differenza mill-pajjiżi ġirien tagħha, l-Awstrija bil-kapitali tagħha Vjenna u d-Danimarka ma' Kopenħagen. Minkejja n-numru kbir ta' bliet kbar, sal-31 ta' Diċembru, 2022, ftit inqas minn terz (27.2 miljun) tar-residenti tal-Ġermanja kienu jgħixu fi bliet kbar. Bejn l-1995 u l-2005 fil-Ġermanja, total ta' ħdax-il reġjun metropolitan Ewropew ġew definiti fil-Konferenza Ministerjali dwar l-Ippjanar Spazjali. Dawn imorru ferm lil hinn mill-agglomerazzjonijiet korrispondenti. Cologne/Düsseldorf/Dortmund/Essen jappartjenu għar-reġjun metropolitan Rhine-Ruhr, Leipzig/Halle/Chemnitz jappartjenu għar-reġjun metropolitan tal-Ġermanja Ċentrali. Ieħor huwa r-reġjun metropolitan ta' Rhine-Neckar, madwar Ludwigshafen/Mannheim/Heidelberg. == Popolazzjoni == === Demografija === [[File:Alterspyramide Deutschland 2021 (CIA World Factbook).png|thumb|Struttura tal-popolazzjoni skont l-età fl-2021]] Skont l-aġġornament taċ-ċensiment tal-2011, mit-30 ta' Settembru, 2020, 83,190,556 abitant għexu fil-Ġermanja fuq erja ta' 357,381 kilometru kwadru. Bi kważi 233 abitant għal kull kilometru kwadru, il-pajjiż huwa wieħed mill-aktar stati densament popolati. Fl-2020, 50.7 fil-mija tal-popolazzjoni kienu nisa u 49.3 fil-mija kienu rġiel. Fl-2019, 18.4 fil-mija tar-residenti kellhom taħt l-20 sena, 24.6 fil-mija kellhom bejn 20 u 40 sena, u 28.4 fil-mija kellhom bejn 40 u 60 sena. 21.7 fil-mija tal-popolazzjoni kellha bejn 60 u 80 sena u 6.8 fil-mija kienet akbar. Fl-2019, l-età medja kienet 44.5 snin. Il-Ġermanja hija waħda mill-eqdem soċjetajiet fid-dinja. Skont iċ-ċensiment tal-2022, mill-15 ta' Mejju, 2022, 82,711,282 persuna għexu fil-Ġermanja. Minbarra l-familja bħala l-aktar forma mixtieqa ta' koeżistenza, ħafna mudelli ta' ħajja huma rappreżentati fis-soċjetà Ġermaniża. In-numru ta' tfal imwielda ħajjin kien ta' 737,575 fl-2015, l-ogħla numru ta' twelid fi 15-il sena. Dan jikkorrispondi għal rata ta' twelid ta' 1.50 wild għal kull mara jew 9.6 twelid għal kull 1,000 abitant. Matul l-istess perjodu, ġew irreġistrati 925,200 mewt, madwar 11.2 każ għal kull 1,000 abitant. Fl-2021, ir-rata tat-twelid għal kull mara żdiedet għal 1.58 tifel u tifla, u s-sena ta' wara reġgħet niżlet għal 1.46 tifel għal kull mara. Minħabba li r-rata tal-mewt kienet ogħla mir-rata tat-twelid kull sena mill-1972, l-għan tal-politika huwa li nimxu lejn soċjetà favur il-familja, li tappoġġja t-tfal u l-frieħ, b'familji bi tfal multipli (pronataliżmu). L-esperti jqisu li l-kompatibilità bejn il-familja u l-karriera hija rekwiżit fundamentali għal dan. Peress li r-rati tat-twelid għadhom baxxi, speċjalment fi gruppi tal-popolazzjoni bi kwalifiki edukattivi medji u ogħla, fil-Ġermanja kienu mbassra problemi soċjali, ekonomiċi u ġeopolitiċi (mill-2012). Madwar 72.65 biljun persuna fil-Ġermanja kellhom ċittadinanza Ġermaniża mit-30 ta' Settembru, 2020. Dan jikkorrispondi għal 87.33 fil-mija tal-popolazzjoni residenti. Fl-2017, madwar 18.9 miljun ruħ (23 fil-mija tal-popolazzjoni totali) kellhom sfond ta' migrazzjoni, fl-2022 kien hemm 23.8 miljun ruħ, 28.7 fil-mija tal-popolazzjoni totali, li kellhom sfond ta' migrazzjoni. Minnhom, kważi żewġ terzi kienu immigranti u aktar min-nofs kienu ċittadini Ġermaniżi. Fl-2022, 41 fil-mija tal-grupp ta' età taħt il-15-il sena kellhom sfond ta' migrazzjoni, 36 fil-mija tal-grupp ta' età 15-49 kellhom sfond ta' migrazzjoni, u 19 fil-mija tal-grupp ta 'età akbar (50+). Fiċ-ċensiment tal-2011, il-barranin kollha u l-Ġermaniżi kollha li emigraw lejn dik li llum hija r-Repubblika Federali tal-Ġermanja wara l-1955 jew li għandhom mill-inqas ġenitur wieħed li immigra wara l-1955 ġew magħduda bħala nies ta' oriġini immigranti. Mill-2009, dawk li jirritornaw lura u dawk li għadhom lura jiffurmaw l-akbar grupp, segwiti minn ċittadini tat-Turkija, stati oħra tal-Unjoni Ewropea, u dik li kienet il-Jugoslavja. Bejn l-1950 u l-2002, totalta' 4.3 miljun ruħ, imwielda fil-pajjiż jew li kienu għexu hemmhekk għal żmien twil, ġew naturalizzati fuq talba tagħhom stess. L-Istitut Ekonomiku Ġermaniż (IW) bassar fl-2017 li l-popolazzjoni tal-Ġermanja se tkompli tikber bis-saħħa tal-immigrazzjoni u se tilħaq madwar 83.1 miljun ruħ fl-2035. Fl-2018, il-popolazzjoni Ġermaniża kibret b'227,000, li jfisser li l-Ġermanja qabżet il-marka ta' 83 miljun abitant. . Fl-2019 kiber b'147,000 ruħ (+0.2%) għal 83.2 miljun. Fl-aħħar ta 'Settembru 2020, il-popolazzjoni kienet 83,190,556 Fl-2022, il-popolazzjoni tal-Ġermanja qabżet 84 miljun għall-ewwel darba; Mit-30 ta 'Ġunju 2022, skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, kien 84,080,000 abitant. Il-Ġermanja kienet pajjiż de facto ta' immigrazzjoni għal għexieren ta' snin, b'interruzzjonijiet qosra mill-1958. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha l-ogħla immigrazzjoni netta fl-istorja tagħha fl-2022, meta daħlu kważi 1.5 miljun ruħ aktar milli telqu. ==== Żvilupp demografiku ==== * 1950: 69.346.000 * 1955: 71.350.000 * 1960: 73.147.000 * 1965: 76.336.000 * 1970: 78.069.000 * 1975: 78.465.000 * 1980: 78.397.000 * 1985: 77.661.000 * 1990: 79.753.000 * 1995: 81.817.000 * 2000: 82.260.000 * 2005: 82.438.000 * 2010: 81.752.000 * 2015: 82.176.000 * 2020: 83.191.000 ==== Popolazzjoni barranija (2022) ==== * Torok: 1,487,110 (11.1% popolazzjoni barranija) * Ukraini: 1,164,200 (8.7% popolazzjoni barranija) * Sirjani: 923,805 (6.9% popolazzjoni barranija) * Rumeni: 883,670 (6.6% popolazzjoni barranija) * Pollakki: 880,780 (6.6% popolazzjoni barranija) * Italjani: 644,970 (4.8% popolazzjoni barranija) * Kroati: 436,325 (3.3% popolazzjoni barranija) * Bulgari: 429,665 (3.2% popolazzjoni barranija) * Afgani: (2.8% popolazzjoni barranija) * Griegi: 361,270 (2.7% popolazzjoni barranija) === Lingwi === [[File:Knowledge of German EU map (2010).svg|thumb|Għarfien tal-lingwa Ġermaniża fil-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea fl-2006]] [[File:Oskar-von-Miller-Ring 18 9632.jpg|thumb|Il-Goethe-Institut għandu fergħat mad-dinja kollha għat-tagħlim tal-lingwa Ġermaniża (immaġni: kwartieri ġenerali fi Munich).]] Il-lingwa Ġermaniża (Ġermaniż Għoli) hija mitkellma prinċipalment fil-Ġermanja. Jintuża bħala lingwa standard fil-midja nazzjonali u bħala lingwa miktuba; Bħala lingwa ta' kuljum, il-Ġermaniż huwa mitkellem kważi esklussivament f'ħafna reġjuni (spiss b'kulur reġjonali żgħir). It-tranżizzjoni għad-djaletti Ġermaniżi hija bla xkiel. Fost il-lingwi uffiċjali fil-Ġermanja, il-Ġermaniż huwa l-aktar lingwa amministrattiva importanti. Fil-prinċipju, ir-responsabbiltà hija tas-sovranità kulturali tal-stati; l-istat kollu kemm hu jiddetermina biss dawn il-lingwi biex iwettaq il-kompiti tiegħu stess. Jekk tapplika l-liġi Ewropea, applikazzjonijiet u dokumenti jistgħu jiġu sottomessi lill-qrati fi kwalunkwe lingwa uffiċjali jew ġudizzjarja ta' kwalunkwe stat membru tal-Unjoni Ewropea. Minoranzi nazzjonali antenati jinkludu Daniżi, Friżjani, Sorbiani, Sinti u Roma. Xi lingwi reġjonali u minoritarji jistgħu jintużaw bħala lingwi uffiċjali, legali jew ġudizzjarji. Il-bażi hija l-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji, li skontha l-Ġermanja tirrikonoxxi l-Ġermaniż Baxx bħala lingwa reġjonali u l-lingwi minoritarji li ġejjin: Daniż (madwar 50,000 kelliem, it-tnejn Imperiali Daniż, prinċipalment fil-varjant Sydslesvigdansk, u Sønderjysk), Friżjan. (madwar 10,000, Friżjani tat-Tramuntana fi Schleswig-Holstein, Friżjani Saterjani fis-Sassonja t'Isfel), Sorbi (madwar 30,000, Sorbi ta' Fuq fis-Sassonja, Sorbi Baxx fi Brandenburg) u Roma (madwar 200,000 madwar il-Ġermanja). Lingwi oħra ġodda jew minoritarji li ma tantx huma mitkellma fil-Ġermanja, bħall-Yiddish jew Yenish, ma kinux inklużi fil-karta. Il-lingwi tal-immigranti mhumiex espressament koperti mill-Karta. Il-Lingwa tas-Sinjali Ġermaniża (DGS), użata minn persuni neqsin mis-smigħ, ġiet rikonoxxuta bħala lingwa indipendenti fil-Ġermanja bl-introduzzjoni tal-Att dwar l-Ugwaljanza għal Persuni b'Diżabilità (BGG) fl-2002. seklu 11) u Polabian (estinn fis-seklu 18), m'għadhomx mitkellma llum. [[File:Lutherbibel.jpg|thumb|L-ewwel traduzzjoni sħiħa tal-Bibbja għall-Ġermaniż, 1534.]] Il-Ġermaniż baxx ġieli jitqies bħala lingwa indipendenti, kemm lingwistikament (f'termini tas-sustanza grammatikali u lessikali tiegħu) kif ukoll politikament; Madankollu, soċjolingwistikament iġib ruħu bħal djalett u għalhekk ġie msejjaħ “psewdodjalett” tal-Ġermaniż u, f'dan is-sens, varjetà reġjonali (ara Lingwa Ġermaniża Baxxa: Il-pożizzjoni tal-Ġermaniż Baxx). Fl-2007, il-Ġermaniż baxx kellu madwar 2.6 miljun kelliem attiv u madwar tliet kwarti tal-popolazzjoni taż-żona tal-lingwa kellha għarfien passiv. Fl-2016, il-komprensjoni passiva kienet tajba għal tajba ħafna għal kważi nofs l-abitanti taż-żona tal-lingwa: 70 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern, kważi 60 fil-mija fi Schleswig-Holstein u kważi 50 fil-mija fis-Sassonja t'Isfel. Kważi 21 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern tkellmu b’mod attiv il-Ġermaniż baxx, kważi 25 fil-mija fi Schleswig-Holstein, kważi 12 fil-mija f’North Rhine-Westphalia u Saxony-Anhalt u kważi 3 fil-mija fi Brandenburg. Il-Ġermaniżi tat-Tramuntana għandhom it-tendenza li jużaw Ġermaniż baxx jew djaletti reġjonali b'mod inqas estensiv, filwaqt li fil-Ġermanja Ċentrali u ta' Fuq l-użu tad-djaletti tal-Frankonjan, tal-Bavarja u tal-Ġermaniż huwa aktar mifrux, anke f'ambjenti akkademiċi. L-immigranti ġabu l-lingwi tagħhom magħhom ripetutament, pereżempju, il-Pollakki tar-Ruhr fis-seklu 19. Filwaqt li dixxendenti ta' mewġiet anzjani ta' immigrazzjoni issa adattaw fil-biċċa l-kbira l-lingwa tagħhom, l-immigranti ta' deċennji riċenti (bħal ħaddiema mistiedna) ħafna drabi għadhom jużaw il-lingwa nattiva tagħhom, speċjalment it-Tork (madwar żewġ miljun), minbarra l-Ġermaniż. Barra minn hekk, il-lingwa Russa hija mifruxa wkoll, fost ir-refuġjati tal-kwota u fost il-Ġermaniżi Russi, li jinkludu mhux biss kelliema Ġermaniżi jew Plautdietsche, iżda wkoll kelliema nattivi Russu (tlieta sa erba' miljuni). Porzjon mill-popolazzjoni Lhudija anzjana li emigrat mill-ex Unjoni Sovjetika titkellem ukoll bil-Jiddish; Madankollu, din il-lingwa ma baqgħetx trażmessa lill-ġenerazzjonijiet sussegwenti qabel l-emigrazzjoni, għalhekk ġiet sostitwita bir-Russu jew il-Ġermaniż. Haredim, il-kelliema ewlenin attwali tal-lingwa Yiddish fl-Iżrael u l-Istati Uniti, jikkostitwixxu biss minoranza żgħira ta' komunitajiet Lhud fil-Ġermanja. Huwa preżunt li n-numru ta 'nies li jużaw il-Pollakk bħala lingwa ta' kuljum huwa relattivament għoli. Madankollu, minħabba l-assimilazzjoni qawwija tal-popolazzjoni Pollakka u mwielda Pollakka, l-użu tal-Pollakk barra mid-dar huwa relattivament rari. Il-lingwa barranija mgħallma primarjament fl-iskejjel pubbliċi hija l-Ingliż. It-tieni lingwa barranija hija ġeneralment il-Franċiż, il-Latin jew l-Ispanjol, aktar rari l-Ukraina, ir-Russu jew it-Taljan (sovranità tat-teħid tad-deċiżjonijiet tal-pajjiżi). Fil-GDR, ir-Russu kien mgħallem prinċipalment bħala lingwa barranija, iżda l-klassijiet tal-Ingliż kienu wkoll mgħallma. === Reliġjon === [[File:Trier basilica DSC02373.jpg|thumb|left|Il-Bażilika ta' Constantine fi Trier (Aula Palatina)]] [[File:Martin Luther, 1529.jpg|thumb|Martin Luther (1483-1546), pittura ta' Lucas Cranach il-Anzjan, 1528]] [[File:Trier - Aula Palatina.JPG|thumb|left|Il-Bażilika ta' Constantine fi Trier (Aula Palatina)]] ==== Tradizzjonijiet ==== Bħal ħafna mill-Ewropa tal-Punent u Ċentrali, il-Ġermanja ta' żmienna kellha influwenza tal-Punent-Kristjana li tmur lura għall-antikità tard u kienet influwenzata mix-xjenza tal-Illuminiżmu sa mis-seklu 18. Dan huwa bbażat fuq influwenzi mill-kultura antika Griega u Rumana, kif ukoll tradizzjonijiet Lhudija u Kristjani, li kienu mħallta mat-tradizzjonijiet Ġermaniċi mill-bidu tal-Kristjanizzazzjoni tal-majjistral tal-Ewropa, madwar is-seklu 4. Il-Ġudaiżmu jmur lura għal żmien ir-Rumani fil-Ġermanja, iżda kemm-il darba spiċċa vittma ta' pogroms u konverżjonijiet sfurzati, fl-agħar forma tagħha, ix-Shoah ta' żmien Nazisti. Iż-żona tal-Ġermanja ġiet Kristjanizzata mill-bidu tal-Medju Evu. Matul il-perjodu Franki, ix-xogħol missjunarju tlesta fl-imperu ta' Karlu Manju, parzjalment permezz tal-koerċizzjoni. Ir-Riforma Nisranija bdiet bil-pubblikazzjoni ta' Martin Luther tat-teżijiet tiegħu fl-1517 u, bħala riżultat, il-formazzjoni ta' denominazzjonijiet Protestanti li, flimkien mad-denominazzjoni Kattolika, isawru l-pajsaġġ reliġjuż fil-Ġermanja. Minħabba r-regola cuius regio, eius religio (jiġifieri, is-sovran jiddetermina għal liema reliġjon għandhom jappartjenu s-suġġetti), il-pajsaġġ konfessjonali kien għal sekli sħaħ frammentat ħafna, b'reġjuni kważi purament Kattoliċi u Protestanti qrib ħafna ta' xulxin. Madankollu, l-influss ta' nies spostati wara t-Tieni Gwerra Dinjija, iż-żieda fil-mobilità tal-popolazzjoni, u s-suburbanizzazzjoni u s-sekularizzazzjoni kontinwi ċajpru dawn il-kuntrasti fis-sekli 20 u 21. ==== Relazzjoni bejn l-istat u r-reliġjon ==== Il-libertà tar-reliġjon fil-Ġermanja hija garantita mill-Artikolu 4 tal-Liġi Bażika, individwalment bħala dritt fundamentali u istituzzjonaliment fir-relazzjoni bejn ir-reliġjon u l-Istat. Dan iħaddan in-newtralità ideoloġika tal-Stat u d-dritt tal-awtodeterminazzjoni tal-komunitajiet reliġjużi. Fuq din il-bażi, ir-relazzjoni bejn il-komunitajiet reliġjużi u l-Istat hija waħda ta' assoċjazzjoni; Għalhekk m'hemmx separazzjoni stretta bejn il-Knisja u l-Stat, iżda hemm interkonnessjonijiet f'ħafna sferi soċjali u edukattivi u kulturali, pereżempju permezz tal-isponsorizzazzjoni ġestita mill-Knisja, iżda kofinanzjata mill-Istat, ta' nurseries, skejjel, sptarijiet jew infermiera. djar. Xi partiti Ġermaniżi jsegwu wkoll it-tradizzjoni Nisranija tal-pajjiż. Il-knejjes Insara għandhom status ta' knejjes uffiċjali u huma korporazzjonijiet tal-liġi pubblika, iżda sui generis minħabba l-liġi ekkleżjastika tal-istat applikabbli. Bħala soċjetajiet reliġjużi tal-liġi pubblika, il-knejjes għandhom jingħataw ċerti għażliet ta' disinn mingħajr ma jkunu suġġetti għal sorveljanza mill-stat; Minflok, il-mandat tar-relazzjonijiet pubbliċi tal-knisja huwa parzjalment rikonoxxut fil-kuntratti tal-knisja mal-istati jew f'regolamenti korrispondenti fil-kostituzzjonijiet tal-stat, u s-setgħa oriġinali u speċjali tal-knisja hija legalment konfermata. Xi knejjes Insara u komunitajiet Lhud jitolbu taxxa tal-knisja, li l-istat jiġbor bi skambju għal sussidju għall-ispejjeż u jittrasferiha lill-knejjes rispettivi jew lill-Kunsill Ċentrali tal-Lhud fil-Ġermanja. Barra minn hekk, skont il-Liġi Bażika, l-edukazzjoni reliġjuża hija suġġett fakultattiv, għalkemm regolari, fl-iskejjel pubbliċi (bl-eċċezzjoni ta' Bremen, Berlin u Brandenburg). Dan is-suġġett normalment jiġi mgħallem minn rappreżentant ta' waħda miż-żewġ knejjes ewlenin. ==== Proporzjonijiet tal-popolazzjoni ==== [[File:Konfessionen Deutschland Zensus 2022.png|thumb|Affiljazzjoni denominazzjonali skont iċ-ċensiment tal-2022: isfar: Kattoliku Ruman, vjola: Protestanti, aħdar: mhux affiljat ma' ebda komunità reliġjuża pubblika; skur: maġġoranza assoluta, dawl: maġġoranza relattiva]] Fl-2021, madwar 53 fil-mija tal-popolazzjoni kienu jappartjenu għal denominazzjoni Kristjana: il-Knisja Kattolika Rumana 26 fil-mija (l-aktar fil-Punent u fin-nofsinhar tal-Ġermanja), il-Knisja Protestant (Luterana, Riformata u Magħquda) 24 fil-mija; Knejjes Kristjani oħra bħall- Knejjes Ortodossa u tal- Lvant Qadim, ix- Xhieda ta' Jehovah, il- Knisja Appostolika Ġdida u l- Knejjes Ħieles jammontaw għal madwar 3 fil- mija. In-numru ta' nies li jattendu servizzi reliġjużi huwa ferm inqas min-numru ta' membri tal-knisja. Fl-hekk imsejħa Ħdud tal-għadd (it-tieni Ħadd tar-Randan u t-tieni Ħadd ta' Novembru) fl-2016, 2.4 miljun ruħ (2.9% tal-popolazzjoni totali) attendew is-servizzi Kattoliċi u 0.8 miljun (1%) għal dawk tal-Knisja Protestanti. . Fil-festi ewlenin, speċjalment Lejlet il-Milied, ħafna aktar nies jattendu servizzi reliġjużi. Il-Kristjaneżmu Sirjan huwa denominazzjoni Kristjana li qed tikber fil-Ġermanja minħabba l-influss kontinwu ta' Assirjani mill-Mesopotamia b'madwar 130,000 membru. Minnhom, madwar 100,000 Assirjan jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Sirjana ta' Antijokja. Madwar 42 fil-mija tal-popolazzjoni m'għandha l-ebda reliġjon. Fl-istati federali l-ġodda, kif ukoll f'Berlin u Hamburg, il-proporzjon ta' nies li ma jappartjenu għall-ebda waħda miż-żewġ knejjes ewlenin u li huma l-aktar mhux denominazzjonali jaqbeż is-70 fil-mija. Il-GDR ippropagat u trażmettiet ħarsa tad-dinja atea (ara Jugendweihe) u ħeġġet lin-nies biex iħallu l-knisja. Minħabba l-proċessi twal ta 'sekularizzazzjoni u valuri li jinbidlu, il-proporzjon ta' nies mhux reliġjużi fil-popolazzjoni totali żdied ukoll f'dik li qabel kienet ir-Repubblika Federali (1970: 3.9%; 1987: 11.4%). Dan l-iżvilupp kompla fil-Ġermanja unifikata. Fl-aħħar tal-2022, madwar 5.5 miljun Musulmani kienu jgħixu fil-Ġermanja. Is-sehem tiegħu mill-popolazzjoni totali kien ta' madwar 6.6 fil-mija. Madwar nofshom għandhom sfond ta' immigrazzjoni Torka. Il-Kunsill ta' Koordinazzjoni tal-Musulmani fil-Ġermanja twaqqaf bħala organizzazzjoni umbrella għall-bosta organizzazzjonijiet Iżlamiċi u punt ta' kuntatt għall-barranin. L-Unjoni Buddista Ġermaniża tistma li hemm madwar 270,000 Buddist fil-Ġermanja. Nofshom huma immigranti Asjatiċi. Dan jikkorrispondi għal 0.3 fil-mija tal-popolazzjoni. Madwar 200,000 Lhudi jgħixu fil-Ġermanja, li jikkorrispondi għal 0.25 fil-mija tal-popolazzjoni (mill-2022). Madwar nofshom huma organizzati f'komunitajiet Lhud. Mis-snin disgħin, kien hemm żieda qawwija fl-immigranti minn pajjiżi li qabel kienu Blokk tal-Lvant, speċjalment l-Ukrajna u r-Russja. ==== Ir-reliġjon fil-Ġermanja (stima għall-2022) ==== * Knisja Kattolika (24.8%) * Knisja Protestanti (22.6%) * Ortodossija tal-Lvant (2.2%) * Insara oħra (1.1%) * L-ebda reliġjon (43.8%) * [[Iżlam]] (3.7%) * Reliġjonijiet oħra (1.7%) <gallery> File:Religious_denominations_in_Germany,_2011_Census,_self-identification_of_the_population.svg|Denominazzjonijiet predominanti fil-Ġermanja kif żvelat miċ-ċensiment tal-2011 bl-użu tal-mistoqsija tal-awto-identifikazzjoni., Blu: Pluralità protestanti, Aħdar: pluralità Kattolika, Aħmar: pluralità mhux reliġjuża/mhux affiljata, Sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza bejn 50 u 75%, filwaqt li sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza super ta 'aktar minn 75%. File:Evangelisch Zensus 2011.png|Protestanti File:Katholisch Zensus 2011.png|Kattoliċi File:Konfessionslos Zensus 2011.png|Mhux reliġjużi u mhux affiljati </gallery> == Storja == === Preistorja, Ċelti, popli Ġermaniċi u Rumani === [[File:Loewenmensch1.jpg|thumb|Il-Lion Man mill-Għar Stadel f’Hohlenstein, Wied Solitarju, inħoloq bejn 39,000 u 33,000 QK]] [[File:GermansAD50.svg|thumb|left|Mappa tat-tribujiet Ġermaniċi tal-Ewropa Ċentrali mal-Limes Rumani u l-kampijiet leġjunarji madwar is-sena 50 AD]] [[File:Nebra Disk.jpg|thumb|left|Id-diska ċelesti Nebra mill-Età tal-Bronż bikrija]] Is-sejbiet tal-ispeċi tal-primati Danuvius fil-Ġermanja tal-lum għandhom aktar minn 11-il miljun sena u probabbilment jirrappreżentaw wieħed mill-ewwel antenati umani li mexa wieqfa. L-eqdem evidenza fossili tal-preżenza tal-ġeneru Homo fit-territorju Ġermaniż: ix-xedaq t'isfel ta' Mauer. - għandu madwar 600,000 sena u kien imsemmi għal Heidelberg minn Homo heidelbergensis. Il-lanez ta' Schöningen, li għandhom mill-inqas 300,000 sena, huma l-eqdem armi tal-kaċċa preservati bis-sħiħ tal-umanità u rrivoluzzjonaw l-istampa tal-iżvilupp kulturali u soċjali tal-bnedmin tal-bidu, kif għamel is-sit ta' Bilzingsleben b’wieħed mill-eqdem bini u forsi l-eqdem xogħol. tal-arti fid-dinja. In-Neanderthal, imsemmija għal sit Neanderthal fil-lvant ta' Düsseldorf, ingħaqdu mill-inqas 47,500 sena ilu minn Homo sapiens, il-bniedem anatomikament modern li emigra mill-Afrika, iddokumentat għall-ewwel darba fit-Turingja. Għalkemm in-Neanderthal sparixxew, intwera li t-tnejn kellhom mill-inqas xi dixxendenti komuni. Il-kabaret tal-Paleolitiku ta’ Fuq fil-Ġura tas-Swab huwa l-eqdem arti magħrufa mill-umanità. Bdiewa Neolitiċi mil-Lvant Nofsani li emigraw bil-bhejjem u l-uċuħ tar-raba tagħhom permezz tal-Anatolja u l-Balkani (Fuħħar Lineari) spostaw il-popolazzjoni madwar 5700/5600 QK. Il-kaċċaturi tal-Età tal-Ġebla Nofsani u l-ġabra tan-nofs tan-Nofsinhar tal-Ġermanja. Biss madwar 4000 QK. Fir-4 seklu QK, il-kulturi li japproprjaw il-kaċċaturi, il-ġabra u s-sajjieda ġew sostitwiti wkoll fit-Tramuntana tal-Ġermanja minn kulturi agrikoli, issa kompletament sedentarji; Il-kultura Ertebølle hija meqjusa bħala l-aħħar kultura tal-kaċċa fit-Tramuntana tal-Ġermanja. Wara dewmien ta' aktar minn 1000 sena, il-Bronż Età bdiet fit-territorju Ġermaniż madwar 2200 QK. Waħda mis-sejbiet l-aktar importanti tagħhom hija n-Nebra Sky Disk. Fil-bidu tal-perjodu Hallstatt (1200-1000 QK), in-Nofsinhar u ċ-ċentru tal-Ġermanja kienu popolati minn Ċelti, u l-ħadid beda jistabbilixxi lilu nnifsu bħala l-aktar metall importanti. Madwar 600 Q.K. Il-kultura Jastorf, meqjusa bħala kultura Ġermanika, ħarġet fit-Tramuntana tal-Ġermanja fir-4 seklu QK. It-terminu "poplu Ġermaniku" (mil-Latin Germani) ġie maħluq fl-1 seklu QK. Issemma l-ewwel minn awturi antiki fi QK. Dan huwa terminu kollettiv etnografiku inqas preċiż, li, għal raġunijiet metodoloġiċi, m'għandux jiġi interpretat ħażin bħala isem ta' poplu magħqud. Minn 58 QK Minn madwar 80 sa madwar 455 E.K., iż-żoni fuq ix-xellug tar-Rhine u fin-nofsinhar tad-Danubju kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman, u minn madwar 80 sa madwar 260 EK. kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman. parti wkoll minn Hesse u l-biċċa l-kbira tal-Baden-Württemberg tal-lum fin-Nofsinhar tal-Limes. Dawn it-territorji Rumani tqassmu fost il-provinċji ta' Gallia Belgica, Germania superjuri, Germania inferjuri, Raetia u Noricum. Ir-Rumani waqqfu kampijiet leġjunarji hemmhekk u diversi bliet bħal Trier, Cologne, Augsburg u Mainz, l-eqdem bliet fil-Ġermanja. Tribijiet Ġermaniċi Alleati żguraw dawn il-provinċji u settlers minn partijiet oħra tal-imperu stabbilixxew ukoll hawn. Il-parti taż-żona tas-settlement Ġermaniċi li tinsab barra l-provinċji Rumani ta 'Germania Inferior u Germania Superior kienet imsejħa Germania magna mir-Rumani fil-perijodi imperjali bikrija u għolja u fl-antikità tard. Tentattivi biex tespandi l-isfera ta' influwenza f'din iż-żona Ġermanika fallew bil-Battalja ta' Varus fid-9 AD. L-isforzi Rumani biex jistabbilixxu provinċji sal-Elba fl-aħħar spiċċaw. Il-Germanja ta' Taċitu, miktuba mill-inqas fis-sena 98, hija l-eqdem deskrizzjoni tat-tribujiet Ġermaniċi. === Il-Migrazzjoni u l-Medju Evu Bikri (375–962) === Wara l-invażjoni tal-Huni madwar is-sena 375, bdiet il-migrazzjoni tal-popli u fl-istess ħin ħarġu diversi tribujiet kbar fit-tranżizzjoni mill-Antikità Tard għall-Medju Evu Bikri, jiġifieri l-Franki, l-Alemanni, is-Sassoni, il-Bavarja u it-Turingjani. Dak li huwa importanti fir-riċerka riċenti f'dan il-kuntest huwa l-proċess kumpless ta 'etnoġenesi ta' nies (tribujiet) differenti. It-tfaċċar tal-identitajiet etniċi (etniċità) fl-Antikità tard u fil-bidu tal-Medju Evu fir-rigward tal-hekk imsejħa migrazzjoni tal-popli m'għadhiex mifhuma llum bħala kategorija bijoloġika. Anzi, l-identitajiet joħorġu fi proċess soċjali li jinbidel li fih jintervjenu diversi fatturi. L-għan tal-gruppi li invadew l-imperu kien, fuq kollox, li jipparteċipaw fil-prosperità tal-imperu, li l-istrutturi u l-kultura tiegħu ma ridux jeqirdu. Iżda l-kunflitti militari sussegwenti u l-ġlidiet interni għall-poter Ruman wasslu għal erożjoni politika tal-Imperu tal-Punent. Wara l-waqgħa ta' Ruma tal-Punent (l-aħħar imperatur ta' l-Italja ġie depożitat fl-476), l-imperi Ġermaniċi-Rumani suċċessuri ġew iffurmati fit-territorju ta' l-Imperu tal-Punent. Madankollu, l-Imperu Ruman tal-Lvant (“Biżanzju”) kien jeżisti sal-1453 u baqa' jżomm kuntatti mal-Punent. Tribijiet Slavi emigraw lejn iż-żoni fil-biċċa l-kbira mhux popolati ta' dik li llum hija l-Ġermanja tal-Lvant fis-seklu 7. Kienu assimilati biss matul l-insedjament tal-Lvant medjevali bikri. L-Ewropa tal-Punent u ċ-ċentru kienet iddominata mill-Imperu Franki, li tfaċċa fl-aħħar tas-seklu 5, u t-Tramuntana tal-Ġermanja tal-lum mis-Sassoni u s-Slavi. Iż-żoni kollha tal-Imperu Franki li llum jappartjenu lill-Ġermanja kienu fil-parti tal-Lvant tal-Awstrasja. Madankollu, kien hemm kunflitti dinastiċi ripetuti taħt il-Merovingi. [[File:Vertrag von Verdun.svg|thumb|left|It-tqassim tat-territorju fit-Trattat ta' Verdun, 843]] F'nofs is-seklu 8, Pipinu ż-Żgħir, tad-dinastija Karolingja, ħa f'idejh bħala suċċessur rjali tal-Merovingi li qabel kienu jmexxu l-Imperu Franki. Wara s-sottomissjoni u l-missjonijiet missjunarji sfurzati tas-Sassoni u l-konkwisti fl-Italja, fit-Tramuntana ta' Spanja u fiż-żona tal-fruntiera tal-Lvant taħt Karlu Manju, l-imperu multi-etniku ġie riorganizzat. L-organizzazzjoni tal-Knisja u l-promozzjoni kulturali kienu parzjalment ibbażati fuq tradizzjonijiet Rumani (Rinaxximent Karolinju). Fil-Milied tas-sena 800, Karlu kien inkurunat lilu nnifsu imperatur mill-Papa f'Ruma u b'hekk talab is-suċċessjoni tal-Imperu Ruman (Translatio imperii), li wasslet għal kompetizzjoni mal-imperaturi Biżantini (problema ta' żewġ imperaturi). Wara l-mewt ta' Karlu fl-814, kien hemm ġlied fost id-dixxendenti tiegħu, li fl-843 wassal għat-Trattat ta' Verdun li qasam l-imperu fi tliet partijiet: l-Imperu Franki tal-Lvant taħt “Lwiġi l-Ġermaniż”, l-Imperu Franki tal-Punent u Lotharingia. Madwar is-sena 900, fl-Imperu Franki tal-Lvant ħarġu ħames dukjati kbar: id-dukjati tribali ta' Sassonja, Bavarja, Swabia, Franconia, u Lorraine. Fis-seklu 10, id-dinastija Karolingja spiċċat kemm fil-Punent kif ukoll fil-Lvant tal-Frankonja, u ż-żewġ partijiet tal-imperu baqgħu politikament separati minn hemm 'il quddiem. Il-Battalja ta' Lechfeld fl-955 temmet għexieren ta' snin ta' invażjonijiet Ungeriżi, ġabet żieda fil-prestiġju għar-Re Otto, li kien inkurunat imperatur f'Ruma fl-962, u n-nomina tal-Arkanġlu Mikiel bħala patrun tal-Ġermaniżi. === Minn Franza tal-Lvant sal-Imperu Ruman Qaddis (962-1806) === [[File:HRR 10Jh.jpg|thumb|left|It-territorju imperjali fis-seklu 10 (deskritt bl-aħmar)]] Id-dinastija Ottonjana kienet essenzjali għall-formazzjoni tal-Imperu Franki tal-Lvant, iżda m'għadhiex meqjusa bħala l-bidu tal-istorja imperjali vera "Ġermaniża". Pjuttost, il-proċess assoċjat kompla mill-inqas sas-seklu 11. It-terminu regnum Teutonicorum ("Renju tal-Ġermaniżi") instab għall-ewwel darba fis-sorsi fil-bidu tas-seklu 11, iżda qatt ma kien it-titlu tal-imperu, anzi kien użat mill-papiet biex jirrelatizza l-Imperu Ruman. Talba tal-Ġermaniżi għall-Poter. Fl-951, Otto I aċċetta t-titlu rjali Lombard. Dan għaqqad lil Regnum Teutonicum mal-Italja imperjali. Fl-962, Otto kien inkurunat imperatur, u b'hekk għaqqad id-dinjità rjali Rumana-Ġermaniża mad-dritt għall-imperu "Ruman" tal-punent (Reichidee). Dan l-Imperu Ruman-Ġermaniż kellu pożizzjoni eġemonika fl-Ewropa tal-Punent taħt l-Ottonjani. Fl-1024, is-Saljani ħadu f’idejhom is-suċċessjoni rjali, li sal-aħħar tal-Medju Evu kienet dejjem marbuta ma’ elezzjoni ta' diversi grandees tal-imperu. Il- mod kif il- qawwa sekulari u spiritwali kienu interkonnessi issa ġieli jissejjaħ is- “sistema tal- knisja imperjali.” Il-kwistjoni ta' min tħalla jaħtar isqfijiet wasslet għat-tilwima dwar l-investitura mal-papat riformat, il-vjaġġ lejn Canossa fl-1077, u s-soluzzjoni provviżorja tal-Konkordat ta' Worms fl-1122. Il-kunflitt bejn l-imperatur u l-papa laħaq il-qofol tiegħu fil- Matul il-perjodu Hohenstaufen, speċjalment taħt Frederick II, insinji. Bil-mewt tiegħu fl-1250, il-gvern irjali Hohenstaufen waqa’; L-interregnu li ġej żied il-qawwa tal-prinċpijiet. L-imperu baqa' jeżisti bħala fattur ta' ordni politiku, iżda dejjem tilef l-influwenza tiegħu fil-livell Ewropew. [[File:Aachen Germany Imperial-Cathedral-01.jpg|thumb|Il-Katidral ta' Aachen serva bħala s-sit tal-inkurunazzjoni għal 31 ħakkiem Ġermaniż sal-1531.]] [[File:Karlsthron im Aachener Dom (5684752639).jpg|thumb|left|It-tron irjali hemmhekk (lemin) inbena għal Karlu Manju fis-sena 790.]] Fil-forma ta 'stati territorjali, bosta Lordships feudali saru indipendenti għad-detriment tal-qawwa rjali-imperjali, li, madankollu, qatt ma kienet b'saħħitha u għalhekk tiddependi fuq gvern kunsenswali mal-grandees tal-imperu. L-Imperatur Enriku VI Fl-aħħar tas-seklu 12 falla l-attentat biex tiġi introdotta monarkija ereditarja permezz tal-pjan tas-suċċessjoni. Filwaqt li l-Imperu tal-Frankon tal-Punent sar stat ċentrali Franċiż, l-Imperu tal-Frankon tal-Lvant jew l-Imperu Rumano-Ġermaniż baqa’ kkaratterizzat minn sovrani u d-dritt li jeleġġi s-rejiet. F'nofs is-seklu 13 inħoloq l-Imperu Ruman Imqaddes: l-isem Sacrum Imperium (Imperu Qaddis) kien diġà użat fl-1157, Sacrum Imperium Romanum (Imperu Ruman Imqaddes) kien iddokumentat għall-ewwel darba fl-1184 (l-eqdem riċerka kienet ibbażata fuq l-1254) . Sat-tmiem tiegħu fl-1806, l-imperu baqa’ formalment monarkija elettiva. Għalkemm l-imperaturi ppruvaw kemm-il darba jsaħħu l-pożizzjoni tagħhom, l-imperu baqa’ assoċjazzjoni supranazzjonali ta' ħafna territorji ta' daqsijiet differenti, kif ukoll bliet imperjali. Is-sekli 14 u 15 tal-Medju Evu tard kienu kkaratterizzati minn kingship elettiva: tliet familji kbar (l-Habsburgs, il-Lussemburgi, u l-Wittelsbachs) kellhom l-akbar influwenza fl-imperu u l-akbar qawwa interna. L-aktar re importanti huwa Karlu IV, li segwa politika ta' poter intern intelliġenti. Minkejja kriżijiet bħall-pesta (Black Death), il-kriżi agrarja, u x-Xiżma tal-Punent, il-bliet u l-kummerċ iffjorixxu; It-tranżizzjoni għar-Rinaxximent bdiet. Fl-imperu, l-Habsburgi wirtu l-Lussemburgi, li mietu fil-linja maskili fl-1437, u kienu l-ħakkiema Rumani-Ġermaniżi kważi kontinwament sa tmiem l-imperu. Permezz ta' politika għaqlija, l-Habsburgi kisbu territorji addizzjonali fl-imperu u anke l-kuruna rjali Spanjola: Habsburg telgħet biex issir qawwa Ewropea ewlenija. [[File:Kurfürst August, Reichstaler 1575.JPG|thumb|left|Elettorat tas-Sassonja, Reichstaler mill-1575 miz-zekka ta' Dresden, Mmz. HB]] [[File:HRR 1648.png|thumb|left|L-Imperu Ruman Qaddis fl-1648 wara l-konklużjoni tal-Paċi ta' Westphalia]] Fil-bidu tas-seklu 16, l-Imperatur Massimiljan I wettaq riforma imperjali komprensiva li saħħet ir-Reichstag, il-ġudikatura (ħolqien tar-Reichskammergericht u Reichshofrat), u l-ordni intern permezz tal-Paċi Eterna u d-diviżjoni f'ċrieki imperjali. Madankollu, minħabba l-falliment tal-penny komuni u r-reġiment imperjali, ir-riforma baqgħet mhux kompluta. Mill-1519, l-Imperatur Karlu V, li kien ukoll sultan ta' Spanja b’imperu kolonjali barra minn xtutna, segwa l-kunċett ta' monarkija universali. Id-dominanza tagħhom fl-Ewropa stabbilixxiet antagoniżmu Habsburg-Franċiż li dam sekli sħaħ. Fl-1517, Martin Luteru beda r-Riforma permezz ta' sejħiet għal riformi teoloġiċi u interni tal-knisja u pożizzjoni anti-papali, li wasslet għall-lok ta' denominazzjonijiet “Protestanti”. Il-Kattoliċiżmu wieġeb bil-Kontro-Riforma, iżda l-knejjes Protestanti l-ġodda rebħu f'ħafna mill-imperu. Il-Paċi ta' Augsburg tal-1555 ħolqot bilanċ proviżorju: is-sovrani tħallew jiddeterminaw liema denominazzjoni kienet tapplika għas-suġġetti tagħhom (cuius regio, eius religio). Id-differenzi konfessjonali u l-poter politiku ħarġu l-Gwerra ta' Tletin Sena (1618-1648) b'ħafna mwiet u pajsaġġi meqruda, li spiċċat bil-Paċi ta' Westphalia, li saħħet u kkodifikat l-influwenza tat-territorji kontra l-imperatur (ara l-Aħħar Adieu Imperial). Il-prinċpijiet imperjali issa tħallew jgħollu t-truppi tagħhom stess u jikkonkludu trattati ma’ poteri barranin. Bħala riżultat, l-imperu sar konfederazzjoni de facto ta' stati; de jure baqgħet struttura mmexxija b'mod monarkiku u dominata mill-klassi. Mill-1663, ir-Reichstag ġie trasformat f'kungress permanenti ta' mibgħuta (Reichstag Perpetwu), li ltaqa' f'Regensburg. Bħala parti mill-politika tar-riunifikazzjoni tiegħu, Louis aktar milli jkun l-awtorità rjali ċentrali tal-imperu. Xi ħakkiema, partikolarment Frederick II tal-Prussja, fetħu lilhom infushom għall-ispirtu filosofiku ta 'dak iż-żmien u implimentaw riformi (assolutiżmu illuminat). Iż-żieda politika tal-Prussja fis-seklu 18 wasslet għal dualiżmu mad-Dar tal-Habsburg. Wara r-Rivoluzzjoni Franċiża, it-truppi tiegħu okkupaw ix-xatt tax-xellug tar-Rhine. Wara r-rebħa ta' Napuljun Bonaparte fit-Tieni Gwerra ta' Koalizzjoni, fl-1803 waslet il-konklużjoni ewlenija tad-Deputazzjoni Imperjali. Fl-1806 l-aħħar imperatur, Franġisku II, irriżenja mill-kuruna u l-imperu ġie fi tmiemu. === Konfederazzjoni tar-Rhine, Konfederazzjoni Ġermaniża, Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1806–1871) === [[File:Deutscher Bund.svg|thumb|left|Il-Konfederazzjoni Ġermaniża 1815-1866]] Bejn l-1801 u l-1806, taħt l-influwenza ta' Napuljun, in-numru ta' pajjiżi fiż-żona tar-“Renju l-Qadim” naqas minn madwar 300 għal madwar 60. Franza annesset il-punent u l-majjistral Ġermaniżi u ħolqot stati vassalli Ġermaniżi, li t-troni tagħhom Napuljun imla bil-familja. membri (Gran Dukat ta' Berg, Renju ta' Westphalia, Gran Dukat ta' Frankfurt). Napuljun għamel alleati xi stati Ġermaniżi, speċjalment ir-Renju tal-Bavarja, Württemberg u Baden li għadu kif inħoloq fil-Paċi ta' Pressburg fl-1805, espandihom biex jinkludi l-oqsma tal-istati żgħar sekularizzati u medjatizzati u għaqqadhom fil-Konfederazzjoni tar-Rhine, li kien alleat ma' Franza. Dan, bl-avversarji tiegħu il-Prussja u l-Awstrija, li ġew megħluba minn Napuljun, rnexxielu lill-Imperu Ruman Qaddis, li b'hekk inqasam fi tlieta u ġie eliminat bħala fattur ta' qawwa. L-"era Franċiża" ġabet lill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine spinta kbira għall-modernizzazzjoni, inklużi l-libertajiet ċivili, permezz tal-introduzzjoni tal-kodiċi ċivili. Fil-Prussja wkoll, saru riformi estensivi mill-1806 biex is-suġġetti jinbidlu f’ċittadini (cf. Citoyen) u l-Istat jerġa' jkun kapaċi jaġixxi u jiddefendi lilu nnifsu. Mill-1809 kien hemm reżistenza għall-okkupazzjoni u l-ħakma Franċiża; Fil-bidu, ġew imrażżna diversi rewwixti, bħal dawk ta' Andreas Hofer fit-Tirol u Ferdinand von Schill fil-Prussja. Wara t-telfa ta' Napuljun fil-kampanja Russa tal-1812, il-Prussja u l-Awstrija, f'alleanza mal-Imperu Russu, bdew il-Gwerer tal-Ħelsien (1813–1815), li saħħew is-sentiment nazzjonali Ġermaniż, inizjalment fost l-istudjużi Protestanti, eż. fil-Lützow Freikorps. li kienet ukoll l-oriġini tal-kuluri iswed u aħmar. Ħafna mill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine ngħaqdu mal-Alleati, li, wara r-rebħa fil-Battalja ta' Leipzig fl-1813, fl-aħħar għelbu lil Napuljun fl-1815. Aktar tard, il-Kungress ta' Vjenna (1814-1815) fil-biċċa l-kbira stabbilixxa mill-ġdid il-gvern monarkiku. Fil-Konfederazzjoni Ġermaniża, konfederazzjoni ta' stati ddominati mill-Awstrija u l-Prussja, 38 stat (→ It-Tielet Ġermanja) ġew organizzati bil-Bundestag ta' Frankfurt bħala l-korp li jieħu d-deċiżjonijiet. Fl-1833/1834 l-Unjoni Doganali Ġermaniża nħolqot taħt is-supremazija Prussjana. Fil-perjodu ta 'qabel Marzu, l-elite tal-gvern ta' qabel rrepressjonat lill-bourgeoisie li ssaħħaħ ekonomikament (persekuzzjoni tad-demagogi), li baqgħet titlob parteċipazzjoni politika u l-formazzjoni ta 'stat nazzjonali, bħal fl-1817 fil-festival tal-istudenti ta' Wartburg u fl-1832 f'Hambach's. Ċelebrazzjoni bit-tlugħ ta' iswed, aħmar u deheb, il-kuluri nazzjonali aktar tard. [[File:Zeitgenössige Lithografie der Nationalversammlung in der Paulskirche.jpg|thumb|Assemblea Nazzjonali fil-Paulskirche fi Frankfurt, 1848/49: l-ewwel parlament Ġermaniż elett liberament]] [[File:NB 1866-1871.99.svg|thumb|left|1867: Il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana]] Bir-Rivoluzzjoni ta' Marzu bourgeois ta' l-1848, ħafna politiċi konservattivi kellhom jirriżenjaw, inkluż il-Kanċillier Awstrijak li ddefinixxa l-era, il-Prinċep Metternich. Taħt pressjoni rivoluzzjonarja f’Berlin, il-Bundestag Ġermaniż aċċetta l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali ta' Frankfurt. Huwa stabbilixxa gvern u ppromulga l-Kostituzzjoni Paulskirche, li kienet tinkludi stat nazzjonali federali bħala l-"Imperu Ġermaniż" b'monarkija kostituzzjonali u l-irtirar tal-Awstrija mill-Ġermanja. Iżda r-re Prussjan Frederick William IV ċaħad il-kuruna imperjali li ġiet offruta lilu. Wara s-soppressjoni tar-Rewwixta ta' Mejju, ir-rivoluzzjoni ntemmet fit-23 ta' Lulju, 1849 bil-qbid tal-fortizza ta' Rastatt mit-truppi Prussjani. Il-falliment tal-moviment demokratiku wassal għat-titjira u l-emigrazzjoni tat-Tmienja u Erbgħin u era ta' reazzjoni fl-istati Ġermaniżi. Fil-bidu tas-snin 60 faqqa' l-kunflitt tal-Prussja mal-Awstrija dwar is-supremazija fil-Konfederazzjoni Ġermaniża (dualiżmu Ġermaniż), li spiċċa bir-rebħa tal-Prussja fil-Gwerra Ġermaniża fl-1866. Il-Konfederazzjoni Ġermaniża ġiet xolta u l-Prussja annesset diversi żoni avversarju tal-gwerra tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-Ġermanja. Fl-1866, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana twaqqfet inizjalment bħala alleanza militari taħt il-ħakma Prussjana. Il-kostituzzjoni tagħha tal-1867 għamlitha stat federali sovran u waqqfet il-pedamenti għas-Soluzzjoni Żgħira Ġermaniża. === Imperu Ġermaniż (1871-1918) === [[File:A v Werner - Kaiserproklamation am 18 Januar 1871 (3. Fassung 1885).jpg|thumb|Il-proklamazzjoni tal-Imperu Ġermaniż fl-1871, pittura ta' Anton von Werner]] Matul il-Gwerra Franko-Prussjana, l-stati tan-Nofsinhar tal-Ġermanja ssieħbu mal-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1 ta' Jannar 1871). Dan il-gvern federali għalhekk sar l-istat nazzjonali Ġermaniż mingħajr l-Awstrija u l-ewwel stat federali tal-Ġermanja. Fit-18 ta' Jannar, 1871, ir-Re Guglielmu I tal-Prussja aċċetta t-titlu imperjali f’Versailles, li kien irċieva mal-kostituzzjoni l-ġdida. Aktar tard ġie ċċelebrat Jum it-Twaqqif tar-Reich. [[File:Deutsches Reich (1871-1918)-de.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1871-1918]] Otto von Bismarck, Prim Ministru Prussjan mill-1862, waqqaf l-imperu u sar l-ewwel kanċillier. Il-kostituzzjoni imperjali ta' Bismarck appoġġat il-qawwa tal-monarkija kostituzzjonali, iżda kienet iddisinjata wkoll għall-modernizzazzjoni u kienet ambivalenti; Il-liġijiet dwar l-iskola u ż-żwieġ ċivili kienu parzjalment liberali. Il-vot universali (għall-irġiel) applikat għar-Reichstag. Bismarck mexxa l-Kulturkampf kontra l-Knisja Kattolika, kontra s-Soċjal Demokratiċi approva l-liġijiet soċjalisti tal-1878 u pprova jgħaqqad lill-ħaddiema mal-Istat permezz ta' leġiżlazzjoni soċjali. L-industrijalizzazzjoni għolja fil-Ġermanja kkawżat tkabbir ekonomiku u demografiku, eżodu rurali u żieda wiesgħa fl-istandards tal-għajxien; Il-Ġermanja saret l-akbar ekonomija fl-Ewropa. Il-politika ta' alleanza ta' Otto von Bismarck kellha l-għan li tiżola lil Franza mill-Ġermanja bħala qawwa semi-eġemonika fl-Ewropa ċentrali. Wara li n-negozjanti u l-assoċjazzjonijiet Ġermaniżi segwew politika kolonjali privata, l-imperu approprja territorji Afrikani fl-1884. Dawn il-kolonji Ġermaniżi kienu magħrufa bħala “żoni protetti.” Minbarra l-entużjażmu kolonjali, kien hemm ukoll xettiċiżmu u ċaħda, kultant anke min-naħa ta' Bismarck. Iż-żoni ġew sfruttati; Xi ħakkiema kolonjali Ġermaniżi wettqu reati kontra nies tal-post, pereżempju fil-ġenoċidju kontra l-Herero u Nama (1904-1908). Fis-"Sena tat-Tliet Imperaturi" tal-1888, Wilhelm II sar Imperatur tal-Ġermanja u waqqaf l-era ta' Wilhelminianism orjentat lejn il-militar. Huwa talab li r-Reich Ġermaniż jirrikonoxxi l-potenzi l-kbar ta' qabel ("post fix-xemx") u fittex li jistabbilixxi kolonji u flotot ġodda taħt l-imperialiżmu. Madankollu, il-Gran Brittanja issa eskludiet lill-Ġermanja minflok lil Franza f'sistema ta' alleanza ġdida (Triple Entente). Il-Kriżi ta' Lulju tal-1914 wasslet għall-Ewwel Gwerra Dinjija, gwerra fuq bosta fronti b’telf kbir; Iktar minn żewġ miljun suldat Ġermaniż mietu u madwar 800,000 ċivili mietu bil-ġuħ. Il-gwerra kkawżat ukoll ħafna mwiet u taqlib politiku f’pajjiżi oħra. === Repubblika ta' Weimar (1919-1933) === [[File:Karte des Deutschen Reiches, Weimarer Republik-Drittes Reich 1919–1937.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1919-1937]] Ir-Rivoluzzjoni ta' Novembru u l-proklamazzjoni tar-Repubblika fid-9 ta' Novembru, 1918 mmarkaw it-tmiem tal-Imperu Ġermaniż, li kien ammetta telfa fl-Ewwel Gwerra Dinjija bil-konsenja tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali Kostitwenti, li fiha n-nisa setgħu jivvutaw b'mod attiv u passiv għall-ewwel darba, il-Kostituzzjoni ta' Weimar daħlet fis-seħħ fl-14 ta' Awwissu, 1919. Fit-Trattat ta' Paċi ta' Versailles, iċ-Ċessjonijiet importanti tat-territorju, l-Alleati l-okkupazzjoni tar-Rhineland u r-riparazzjonijiet ġew determinati fuq il-bażi tar-responsabbiltà esklussiva tal-Ġermanja għall-gwerra. Din is-sitwazzjoni inizjali ttestjat il-klima politika; L-estremisti tal-lemin xerrdu l-leġġenda tal-ponta f'dahar kontra l-“kriminali ta' Novembru”, li wasslet għal qtil politiku u attentati ta' kolp ta' stat (kolp ta' stat ta' Kapp fl-1920 u ta' Hitler fl-1923). Rewwixti Komunisti bħar-Rewwixta tar-Ruhr fl-1920, il-Battalja ta’ Marzu fil-Ġermanja Ċentrali fl-1921, u r-Rewwixta ta' Hamburg fl-1923 ikkawżaw ukoll instabbiltà. Il-Belġju u Franza użaw ħlasijiet ta' riparazzjonijiet insuffiċjenti bħala raġuni għall-okkupazzjoni tagħhom tar-Ruhr mill-1923 sal-1925. [[File:Ausrufung Republik Scheidemann.jpg|thumb|Philipp Scheidemann jipproklama r-Repubblika mir-Reichstag fid-9 ta' Novembru, 1918.]] Fil-qosor "għoxrinijiet tad-deheb" il-kultura iffjorixxiet u, mill-1924, hekk għamlet l-ekonomija. B'aktar minn erba' miljun abitant, Berlin kienet it-tielet l-akbar belt u waħda mill-aktar dinamiċi fid-dinja. Il-prosperità ntemmet fl-1929 bid-Depressjoni l-Kbira; Fl-aqwa tagħha, fl-1932, kien hemm aktar minn sitt miljuni bla xogħol fil-Ġermanja, li ħafna minnhom għexu fil-miżerja. Il-partiti radikali kisbu appoġġ qawwi, u għamilha dejjem aktar diffiċli għall-partiti moderati biex jiffurmaw gvernijiet stabbli. Wara r-rebħa ċara ħafna tas-Soċjalisti Nazzjonali fl-elezzjonijiet tar-Reichstag fl-1930, il-kanċillieri tar-Reich li qed jinbidlu malajr ma kellhomx aktar maġġoranza parlamentari; Il-kabinetti presidenzjali tagħhom kienu jiddependu fuq il-President tar-Reich Paul von Hindenburg u d-digrieti ta' emerġenza tiegħu. Il-politika deflazzjonarja tal-Kanċillier tar-Reich Heinrich Brüning aggravat il-kriżi ekonomika. Is-suċċessur tiegħu Franz von Papen (Ġunju-Novembru 1932) poġġa l-gvern demokratiku tal-Prussja taħt il-kontroll ta' Kummissarju tar-Reich (Preußenschlag) u għamel elezzjonijiet ġodda li fihom is-Soċjalisti Nazzjonali saru saħansitra aktar b'saħħithom. Il-Kanċillier tar-Reich Kurt von Schleicher ipprova jipprevjeni lil Adolf Hitler milli jasal għall-poter permezz ta '"cross front" ta' unjins u sezzjonijiet tas-Nazzjonalisti, iżda von Papen ikkonvinċa lil Hindenburg riluttanti biex isemmi lil Hitler kanċillier fit-30 ta' Jannar 1933. Fis-27 ta' Frar, seħħ in-Nar tar-Reichstag, li sal-lum għadu mhux solvut, u Hitler approfitta minn dan biex joħroġ l-"Ordinanza tan-Nar tar-Reichstag", li ssospendiet id-drittijiet bażiċi għal żmien indefinit. L-arresti sussegwenti tal-massa ta' avversarji politiċi, speċjalment komunisti u soċjal-demokratiċi, sawru l-elezzjonijiet tar-Reichstag tal-5 ta' Marzu, 1933, li fihom l-NSDAP tilef il-maġġoranza assoluta tiegħu u kompla jiggverna mad-DNVP reazzjonarju. Il-qabda definittiva tal-poter seħħet ftit wara, meta r-Reichstag approva l-Liġi ta' Abilitazzjoni tal-24 ta' Marzu 1933 bil-voti tal-partiti bourgeois, biss kontra l-voti tal-SPD, u b’hekk ħalliet il-leġiżlazzjoni f'idejn il-gvern ta' Hitler. === Dittatorjat Nazzjonali Soċjalista (1933-1945) === [[File:Grossdeutsches Reich NS Administration 1944.png|thumb|left|Il-Ġermanja Nażista b'territorji okkupati, 1943-1945]] Fi ftit xhur, l-NSDAP stabbilixxa stat totalitarju b'parti waħda fir-Reich Ġermaniż taħt it-tmexxija ta 'Adolf Hitler u allinja l-istituzzjonijiet. Nies mhux popolari u avversarji politiċi, speċjalment komunisti, soċjal-demokratiċi u trejdunjonisti, tneħħew mill-awtoritajiet kollha, inbnew l-ewwel kampijiet ta' konċentrament, li bdew fl-1935 taħt is-superviżjoni tal-Ispezzjoni tal-Kampijiet ta' Konċentrament, inħarqu kotba u xogħol artistiku mhux popolari kien imneħħija. Huwa kien malafamat bħala "deġenerat". Il-propaganda Nazista ppenetrat ukoll fil-ħajja privata; It-tfal kienu diġà qed jiġu ppressati biex jingħaqdu ma' organizzazzjonijiet tal-partit. F'Ottubru 1933, Hitler ħabbar l-irtirar tal-Ġermanja mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Huwa assigura l-ħakma tiegħu internament billi kellu l-avversarji interni tal-partit u l-ex sħabi maqtula waqt il-qtil ta' Röhm fit-30 ta' Ġunju 1934, li permezz tiegħu l-SA saret bla setgħa favur l-SS, li kienu leali bis-sħiħ lejn Hitler. Huwa kien ħalef personalment fit-tmexxija mill-ġeneri tar-Reichswehr. Il-Gestapo intużat bħala pulizija politika biex tiġġieled kontra l-avversarji politiċi u ideoloġiċi. Mill-bidu, Hitler kellu żewġ għanijiet, gwerra ta 'aggressjoni u annihilation biex jinħoloq "Lebenraum fil-Lvant" u l-persekuzzjoni tal-Lhud, li bdiet b'diskriminazzjoni, umiljazzjoni u esklużjoni u spiċċat bħala "soluzzjoni finali għall-kwistjoni Lhudija". fl-Olokawst. Fl-1934 il-Wehrmacht bdiet tirriarma. Politika monetarja espansjonali u ekonomija tad-dejn kienu mmirati lejn gwerra bikrija. Il-programm Reinhardt naqqas il-qgħad; Dan ġie riċevut mill-popolazzjoni bħala t-twettiq ta 'wegħdiet ekonomiċi. Is-sitwazzjoni tal-Lhud Ġermaniżi saret dejjem agħar; Il-Liġijiet ta' Nuremberg tal-1935 ikkastigaw b’mod sever ir-relazzjonijiet bejn “Arjani” u Lhud bħala “diżunur razzjali”. Il-Lhud tilfu l-uffiċċji pubbliċi kollha, ġew ippersegwitati b'mod arbitrarju, insterqu u rikatt, u fl-aħħar mill-aħħar ipprojbiti milli jaħdmu għal kollox, u l-proprjetà Lhudija ġiet Arjanizzata. Il-Lhud kienu wkoll dejjem aktar mibgħuta fil-kampijiet ta' konċentrament. Ħafna ddeċidew li jemigraw, iżda l-maġġoranza baqgħu fil-Ġermanja. [[File:Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg|thumb|left|Ritratt tal-bieb tad-dħul tal-kamp ta' sterminazzjoni ta' Auschwitz-Birkenau, ħarsa minn ġewwa, 1945 (ritratt: Stanisław Mucha)]] [[File:Koeln 1945.jpg|thumb|left|Kolonja meqruda fi tmiem il-kampanja tal-bumbardament, April 1945]] L-ideoloġija razzista Nażista biex tinħoloq "komunità nazzjonali" "b'saħħitha" (cf. razza kaptan) kienet diretta kontra żewġ gruppi oħra, ir-Roma u s-Slavi, bħala "subuman". Mhux meqjusa bħala "razza barranija," iżda bħala theddida għas-"saħħa" tal-"korp nazzjonali," omosesswali, nies b'diżabbiltà, u "nies antisoċjali" ġew ukoll ffastidjati u maqtula mir-reġim. Fl-istess ħin, ir-reġim iċċelebra suċċessi ta' propaganda; Fl-1936, il-Logħob Olimpiku tejbu r-reputazzjoni barra l-pajjiż u r-Rhineland demilitarizzat kien okkupat. L-espansjoni bdiet bl-annessjoni sfurzata tal-Awstrija f'Marzu 1938, u wara l-Ġermanja saret magħrufa bħala l-Kbir Reich Ġermaniż. Il-Ftehim ta' Munich ta' Ottubru, 1938 issiġilla l-annessjoni tas-Sudetenland. Bix-xoljiment tar-Repubblika Ċekoslovakka f'Marzu 1939, Hitler kiser il-wegħda tiegħu li s-Sudetenland kienet l-aħħar talba territorjali tiegħu. Dan għamilha ċara li l-politika ta' appeasement tal-qawwiet tal-Punent lejn il-Ġermanja kienet żball. Wara li r-Reich Ġermaniż beda l-invażjoni tiegħu tal-Polonja fl-1 ta' Settembru, 1939, il-Gran Brittanja, il-Kanada, l-Awstralja, l-Indja, New Zealand, l-Afrika t’Isfel, u Franza ddikjaraw gwerra lill-Ġermanja. It-Tieni Gwerra Dinjija kkawżat bejn 55 u 60 miljun mewt f’sitt snin. Il-Ġermanja inizjalment kisbet xi suċċessi militari magħrufa bħala "Blitzkrieg". Il-Polonja kienet maqsuma bejn Hitler u Stalin fil-Patt ta’ Non-Aggressjoni, il-Wehrmacht imbagħad nediet l-armati tagħha lejn il-punent, attakkat lid-Danimarka u n-Norveġja fil-“Weserübung” u l-istati newtrali tal-Lussemburgu, il-Belġju u l-Olanda fil-“Kampanja tal-Punent”. , u Okkupat żoni kbar f'sitt ġimgħat fl-1940 Partijiet ta 'Franza. Il-popolarità ta' Hitler laħqet il-quċċata tagħha. Anke qabel ma bdiet il-gwerra, it-Tielet Reich intensifika l-persekuzzjoni tiegħu tal-Lhud. Matul is-sena 1938, il-Lhud Ġermaniżi ġew esklużi mill-ħajja ekonomika u mċaħħda mill-proprjetà tagħhom permezz ta 'diversi regolamenti. Fid-9 ta' Novembru, 1938, il-ħwienet u s-sinagogi Lhud kienu meqruda waqt il-pogroms ta' Novembru. Fl-1941, il-Lhud kienu pprojbiti milli jitilqu mill-pajjiż. Minn dakinhar 'l quddiem kellhom jilbsu l-"Istilla Lhudija" u bdew il-qtil sistematiku tagħhom fl-isfera ta' influwenza Ġermaniża kollha. Ħafna mietu f'xogħol furzat minħabba kura inadegwata u epidemiji. L-SS, li kienet primarjament responsabbli għall-eżekuzzjoni, waqqfu kampijiet ta' sterminazzjoni f'territorju ta' qabel Pollakk jew Sovjetiku, fejn il-biċċa l-kbira tal-vittmi, miġjuba minn karozzi tal-bhejjem, kienu immedjatament issikkati bil-gass (ara Aktion Reinhardt). Aktar minn miljun ruħ inqatlu fil-kmamar tal-gass u l-krematorji tal-kamp ta' konċentrament ta' Auschwitz biss. B’kollox, in-numru ta' Lhud maqtula jammonta għal mill-inqas sitt miljuni. Operazzjoni Barbarossa bdiet fit-22 ta' Ġunju, 1941. L-armata Ġermaniża mxiet lejn il-kapitali Sovjetika u twaqqfet fil-Battalja ta' Moska f'Diċembru 1941. Wara li l-Imperu alleat tal-Ġappun (→ Axis Powers) attakka lill-flotta Amerikana Fl-attakk fuq Pearl Harbor fl-istess xahar, il-Ġermanja ddikjarat ukoll gwerra lill-Istati Uniti tal-Amerika. In-nuqqas ta 'riżorsi u s-saħħa ta' l-għadu superjuri malajr wasslu għal bidla fil-gwerra, li mmanifesta ruħha fil-Battalja mitlufa ta 'Stalingrad bl-annihilation sħiħa tas-6 Armata Ġermaniża. Aktar ma saret it-telfa inevitabbli, iktar saret il-politika domestika ħarxa. Fid-diskors tiegħu fil-Palazz tal-Isport fit-18 ta' Frar, 1943, Joseph Goebbels ipproklama “gwerra totali,” hekk kif l-armati Ġermaniżi rtiraw kważi fuq il-fronti kollha u bosta bliet Ġermaniżi ġew meqruda mill-bumbardamenti. Meta l-armati Sovjetiċi kienu diġà ħadu l-kapitali fil-Battalja ta' Berlin, Hitler ħadu ħajtu fil-Führerbunker fit-30 ta' April, 1945. Fit-8 ta' Mejju, il-Wehrmacht ċediet mingħajr kundizzjonijiet u fit-23 ta' Mejju, 1945 l-aħħar gvern tar-Reich ġie arrestat fiż-żona speċjali ta' Mürwik, ħdejn Flensburg. Il-mexxejja politiċi, militari u ekonomiċi li baqgħu ħajjin ġew ipproċessati fil-Proċessi ta' Nuremberg għar-responsabbiltà individwali tagħhom għal delitti tal-gwerra u delitti kontra l-umanità. === Il-Ġermanja taħt l-okkupazzjoni Alleata (1945-1949) === [[File:Potsdam Conference group portrait, July 1945.jpg|thumb|Parteċipanti tal-Konferenza ta' Potsdam, 1945]] [[File:Map-Germany-1947.svg|thumb|left|L-erba' żoni ta' okkupazzjoni skont il-Ftehim ta’ Potsdam, il-Protettorat tas-Saar u ż-żoni tal-Lvant taħt l-amministrazzjoni Pollakka u Sovjetika]] Il-Ġermanja kienet maqsuma fi ħdan il-fruntieri tal-31 ta' Diċembru, 1937; Fil-5 ta' Ġunju 1945, l-erba’ poteri rebbieħa – l-Istati Uniti, l-USSR, il-Gran Brittanja u finalment Franza – iddefinixxew żoni ta' okkupazzjoni u mbagħad eżerċitaw is-sovranità fiż-żoni rispettivi tagħhom fil-punent tal-linja Oder - Neisse u flimkien permezz ta' Kmand Alleat fuq Greater. Berlin. It-Territorji tal-Lvant Ġermaniżi, kwart tat-territorju tar-Reich u abitati minn ħamsa tal-popolazzjoni tar-Reich, kienu diġà tqiegħdu taħt l-amministrazzjoni tar-Repubblika Popolari Pollakka qabel it-tmiem tal-gwerra wara l-konkwista tagħha mill-Armata l-Ħamra, u fl- fit-tramuntana tal-Prussja tal-Lvant dik tal-Unjoni Sovjetika (Oblast ta' Kaliningrad). Fuq ħeġġa ta' Stalin, il-poteri tal-Punent approvaw dan fil-Ftehim ta' Potsdam, kif ukoll it-tkeċċija tal-Ġermaniżi mill-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Ir-Repubblika tal-Awstrija ġiet restawrata għall-fruntieri tagħha tal-1938 u wkoll maqsuma f'erba 'żoni ta' okkupazzjoni. Fl-1946/1947, is-Saarland ġie separat mit-territorju okkupat u mqiegħed taħt amministrazzjoni Franċiża diretta. Inizjalment, l-erba 'poteri ppruvaw jiżviluppaw politika ta' okkupazzjoni komuni. Kien hemm qbil dwar id-demilitarizzazzjoni, id-denazifikazzjoni u ż-żarmar tal-kartelli; Il-mistoqsija dwar x'kienet tfisser demokrazija żvelat differenzi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-poteri tal-Punent, li intensifikaw meta bdiet il-Gwerra Bierda. Fit-tliet żoni tal-punent, l-Alleati tal-Punent ssuġġettaw l-industrija tal-minjieri, li kienet importanti għar-rikostruzzjoni, għall-Istatut tar-Ruhr. Bir-riforma monetarja ta' Ġunju, 1948 u l-abolizzjoni simultanja ta' prezzijiet fissi u l-ġestjoni, id-direttur ekonomiku taż-żoni tal-punent, Ludwig Erhard, immarka bidla ekonomika partikolarment psikoloġikament sinifikanti; Bir-riforma monetarja fiż-żona tal-Ġermanja okkupata mis-Sovjetiċi li segwew ftit jiem wara u l-imblokk ta' Berlin mill-USSR, is-separazzjoni bejn il-Lvant u l-Punent żdiedet. === Repubblika Federali tal-Ġermanja u GDR (1949-1990) === [[File:Deutschland Bundeslaender 1957.png|thumb|left|Il-Ġermanja skont it-teorija ta' tliet stati difiża mill-Unjoni Sovjetika u l-GDR wara l-1958, li ma rnexxilhiex: Repubblika Federali, Berlin tal-Punent u GDR]] Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja twaqqfet fit-23 ta' Mejju, 1949 fit-tliet żoni ta' okkupazzjoni tal-punent u l-Liġi Bażika daħlet fis-seħħ bħala kostituzzjoni proviżorja, li l-preambolu tagħha kien fih ir-rekwiżit ta' riunifikazzjoni matul perjodu tranżitorju; Bonn saret is-sede tal-gvern. Erba’ xhur u nofs wara, ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża twaqqfet fiż-żona okkupata mis-Sovjetiċi. Iż-żewġ stati raw lilhom infushom bħala parti mill-kontinwità ta' stat Ġermaniż kollu u ma għarfux lill-ieħor. It-tnejn baqgħu taħt il-kontroll tal-forzi tal-okkupazzjoni. Bl-integrazzjoni fl-alleanzi militari opposti tan-NATO u t-Trattat ta' Varsavja, huma kisbu l-indipendenza formali fl-1955 (ara t-Trattati ta' Pariġi, id-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tal-USSR għall-GDR). Il-prerekwiżit għal dan kien li f'Lulju 1951 it-tliet potenzi tal-Punent iddeċidew li jtemmu formalment l-istat ta 'gwerra mal-Ġermanja; L-Unjoni Sovjetika ma ddikjaratx qabel Jannar 1955, u wara segwew stati oħra tal-Ewropa tal-Lvant. L-Alleati baqgħu responsabbli għall-Ġermanja kollha kemm hi u d-drittijiet tagħha f'Berlin. Filwaqt li fil-GDR ġiet stabbilita ekonomija ppjanata kkontrollata mill-istat, ir-Repubblika Federali għażlet l-hekk imsejħa ekonomija tas-suq soċjali bi ftit influwenza statali. Il-qawwa ta' okkupazzjoni Sovjetika ħolqot kundizzjonijiet inizjali diffiċli fil-GDR b'talbiet għoljin għal riparazzjonijiet (speċjalment id-dekummissjonar), filwaqt li fir-Repubblika Federali beda "miraklu ekonomiku" b'għajnuna barranija (Pjan Marshall), li wassal għal rati ta' tkabbir għoli sostnuti, impjieg sħiħ. . u l-prosperità. [[File:Berlinermauer.jpg|thumb|Il-Ħajt ta' Berlin f'Bethaniendamm f'Berlin-Kreuzberg (Berlin tal-Punent), 1986]] [[File:Bundesarchiv Bild 183-1989-1118-028, Berlin, Grenzübergang Bornholmer Straße.jpg|thumb|Bornholmer Straße f'Berlin tal-Punent fl-10 ta' Novembru, 1989. Ġurnata wara l-waqgħa tal-Ħajt, gradilja tħejji l-ewwel merħba għall-viżitaturi fil-GDR.]] Fil-Punent, bliet ġodda u mibnija mill-ġdid kienu bbażati fuq il-Karta ta' Ateni (CIAM) tal-1933, filwaqt li fil-Lvant is-16-il prinċipju tal-iżvilupp urban, żviluppati skont il-mudell Sovjetiku, saru vinkolanti. B'riżultat ta' dan, ir-rikostruzzjoni fiż-żewġ stati Ġermaniżi segwiet il-mudell tal-belt favur il-karozzi. Żoni residenzjali u kummerċjali spiss kienu separati minn xulxin. Minn dakinhar ’il quddiem, ġew ippjanati wkoll bosta bliet suburbani bis-satellita (“bliet rieqda”). Dan it-tip ta' żvilupp urban kien rikonoxxut mill-bidu bħala mhux korrett. Il-Purtiera tal-Ħadid li qasmet l-Ewropa Ċentrali wkoll qasmet il-Ġermanja; L-emigrazzjoni kontinwa ta' nies speċjalment żgħażagħ u bi kwalifiki għolja wasslet biex il-GDR tagħlaq dejjem aktar il-fruntiera interna Ġermaniża sakemm fl-1961, taħt l-eks segretarju ġenerali tas-SED Walter Ulbricht, ingħalqet kompletament bil-bini tal-Ħajt ta' Berlin, li saħansitra għamel kuntatti tal-Familja. bejn il-Ġermanja tal-Punent u tal-Lvant huma diffiċli ħafna. Kull min ipprova jaħrab mir-Repubblika xorta waħda kien detenut bil-forza (ara l-ordni ta' eżekuzzjoni, imwiet fil-fruntieri u l-ħitan). F'termini ta' politika barranija, il-Kanċillier Konrad Adenauer imbuttat għall-integrazzjoni tal-Punent u l-parteċipazzjoni fl-unifikazzjoni ekonomika tal-Ewropa tal-Punent għar-Repubblika Federali parzjalment sovrana, li tibda bl-Unjoni Montan fl-1952. forza tal-integrazzjoni Ewropea. F'Settembru 1950, il-GDR saret membru sħiħ tal-Kunsill tal-Lvant għall-Assistenza Ekonomika Reċiproka (RGW). Fi ħdan il-GDR, is-soċjaliżmu sar vinkolanti mill-partit statali SED u organizzazzjonijiet tal-massa bħall-FDJ; Ma kienx għad baqa' elezzjonijiet ħielsa u r-rewwixta tas-17 ta' Ġunju, 1953 ġiet imrażżna. L-opinjonijiet dissidenti ġew ippersegwitati permezz ta' ċensura u sorveljanza estensiva mill-pulizija sigrieta, is-Sigurtà tal-Istat; Il-protesta kontra dan qamet f'moviment dissidenti u tad-drittijiet ċivili, li sar radikalizzat bl-espatrijazzjoni ta' Wolf Biermann fl-1976. Fir-Repubblika Federali, li kienet qed tilliberalizza permezz tal-Punent, it-talbiet għal bidla soċjali u rikonċiljazzjoni żdiedu mal-passat, filwaqt li l-elites Nażisti baqgħet fil-biċċa l-kbira bla tfixkil, speċjalment mill-moviment tal-istudenti tal-Ġermanja tal-Punent tas-sittinijiet. Tfaċċat oppożizzjoni extra-parlamentari kontra l-koalizzjoni kbira ffurmata fl-1966 bil-liġijiet ta' emerġenza tagħha. Il-koalizzjoni soċjali-liberali taħt Willy Brandt espandiet l-istat soċjali u l-libertajiet soċjali mill-1969; Il-“New Ostpolitik”, li kellha l-għan li tnaqqas it-tensjonijiet mal-Ewropa tal-Lvant, qalgħet lil Brandt il-Premju Nobel għall-Paċi fl-1971 u kritika mill-konservattivi. Fl-1973, ir-Repubblika Federali u l-GDR saru stati membri tan-NU. Minbarra l-problemi tal-provvista li qed jikbru (ekonomija ta 'skarsezza), l-ekonomija ppjanata tal-GDR kellha tlaħħaq ma' bidliet demografiċi, li għalihom Erich Honecker, li ddeċidiet mill-1971 sal-1989, wieġeb b'appoġġ massiv tal-familja. Il-politika tal-GDR għan-nisa u l-familja, kif ukoll l-ugwaljanza u s-sigurtà soċjali miksuba, huma kkunsidrati parzjalment ta' suċċess. Is-snin sebgħin fir-Repubblika Federali kienu kkaratterizzati minn żieda fid-dejn u l-qgħad wara l-kriżi taż-żejt u t-terrur mill-fazzjoni tax-xellug radikali tal-Armata l-Ħamra. Il-Kanċillier Helmut Schmidt (SPD) tilef l-appoġġ fil-partit tiegħu minħabba l-appoġġ tiegħu għad-deċiżjoni doppja tan-NATO - attakkat mill-moviment għall-paċi, parti mill-Movimenti Soċjali Ġodda emerġenti - u ġie sostitwit fl-1982 minn Helmut Kohl (CDU ), li kellu l-opportunità biex tgħaqqad mill-ġdid il-Ġermanja fl-1989. L-iskuntentizza tal-popolazzjoni tal-GDR kien żdied minħabba t-tqabbil kostanti tas-sistemi appoġġjati mit-televiżjoni tal-Punent. Fl-aħħar tas-snin tmenin, bil-politika riformista ta' Mikhail Gorbachev fl-Unjoni Sovjetika, ġie ffurmat ukoll moviment ta' protesta fil-GDR, li fil-ħarifa tal-1989 għamel pressjoni fuq il-mexxejja politiċi tal-GDR mdgħajfa permezz ta’ moviment ta' ħruġ permezz tal-Ħadid Proċess, li kienet mimlija toqob, u permezz ta' dimostrazzjonijiet tal-massa (“Aħna l-poplu”) u wasslu għar-riżenja ta' Honecker. Fid-9 ta' Novembru, 1989, l-għoti tal-libertà tal-moviment mit-tmexxija tal-GDR wasslet għal stampede tal-massa u l-ftuħ tal-qsim tal-fruntiera tal-Ħajt ta' Berlin. Ibda bil-programm ta' għaxar punti tiegħu ta' Novembru tard, Kohl idderieġa l-avvenimenti lejn l-għaqda nazzjonali ("Aħna poplu wieħed") filwaqt li żamm rabtiet militari u politiċi mal-Punent. Fl-ewwel elezzjonijiet ħielsa għall-Kamra tal-Poplu fit-18 ta' Marzu, 1990, rebħet l-alleanza tal-partit “Alleanza għall-Ġermanja”, immexxija mis-CDU tal-Lvant, li ttamat għal riunifikazzjoni rapida. Dan ġie nnegozjat fix-xhur ta' wara fit-Trattat ta' Unifikazzjoni u mar-rappreżentanti tal-Alleati fi ħdan il-qafas tat-“Żewġ u Erba’ Taħditiet”. === Il-Ġermanja riunifikata (mill-1990) === [[File:BRD.png|thumb|Il-fruntieri esterni tal-Ġermanja mir-riunifikazzjoni fl-1990; il-fruntieri interni juru status wara d-29 ta' Ġunju, 1993.]] Ir-riunifikazzjoni Ġermaniża tlestiet fit-3 ta' Ottubru, 1990 bl-adeżjoni tal-GDR mar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; Din il-ġurnata tal-għaqda Ġermaniża saret festa nazzjonali. It-Trattat Two Plus Four, li daħal fis-seħħ fl-1991, fl-aħħar solviet il-kwistjoni Ġermaniża: l-erba 'poteri rrinunzjaw is-setgħat sovrani tagħhom, it-truppi tagħhom ħallew il-pajjiż fl-aħħar tal-1994, u l-Ġermanja riunifikata rċeviet is-sovranità statali sħiħa tagħha. Huwa wiegħed li jiddiżarma massimu ta' 370,000 suldat. Bit-trattat tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja ffirmat f'Varsavja fl-14 ta' Novembru, 1990, il-Ġermanja rrikonoxxiet il-fruntiera Oder-Neisse; It-territorju lejn il-lvant eventwalment sar Pollakk taħt il-liġi internazzjonali. Dan kien ikkumplimentat minn politika ta' rikonċiljazzjoni mal-ġirien tagħha tal-Lvant, l-ewwel mal-Polonja fl-1991 u mbagħad mar-Repubblika Ċeka fl-1997. F'termini ta 'politika barranija, il-gvern federali tal-Kanċillier Kohl sostna integrazzjoni aktar profonda mal-formazzjoni tal-Unjoni Ewropea, l-espansjoni sussegwenti tal-UE lejn il-lvant, u l-introduzzjoni tal-ewro. [[File:SoziodemographieDeutschlandsNachDerWiedervereinigung.png|thumb|left|Dejta soċjoekonomika mid-disgħinijiet: telf qawwi tal-popolazzjoni u qgħad massiv fl-istati federali l-ġodda]] Il-Bundestag għamel lil Berlin il-kapitali fl-1991, li għaliha marru l-gvern u l-parlament fl-1999 (ara l-bini tar-Reichstag u d-distrett tal-gvern). Wara żieda qawwija fir-riunifikazzjoni qasira, id-disgħinijiet kienu kkaratterizzati minn staġnar ekonomiku, qgħad tal-massa, u "riforma b'lura." B'mod partikolari, il-pajjiżi l-ġodda ma żviluppawx malajr kemm mistenni wara l-introduzzjoni tal-ekonomija tas-suq (“pajsaġġi li jiffjorixxu”). Mill-1991 sal-1993 kien hemm mewġa ta' rewwixti kontra dawk li jfittxu l-ażil. Kien biss fis-snin 2000 li l-istati l-ġodda stabbilizzaw soċjalment u ekonomikament. Fl-elezzjoni federali tal-1998, il-koalizzjoni iswed-isfar ta' Kohl tilfet il-maġġoranza tagħha fil-Bundestag, l-ex partiti tal-oppożizzjoni SPD u Alliance 90/The Greens iffurmaw l-ewwel koalizzjoni aħmar-aħdar taħt il-Kanċillier Gerhard Schröder (SPD), li kkawża bidliet profondi fil- politika soċjali, tal-pensjoni u tas-saħħa. L-ekoloġija saret aktar importanti, pereżempju mal-bidu tat-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari. Il-liberalizzazzjonijiet soċjo-politiċi inkludew il-liġi tal-unjoni ċivili u liġi ġdida taċ-ċittadinanza. L-ewwel missjoni ta' ġlieda mis-suldati Ġermaniżi mit-Tieni Gwerra Dinjija – fil-Gwerra tal-Kosovo fl-1999 – immarkat bidla fil-politika barranija. Wara l-attakki terroristiċi tal-11 ta' Settembru, 2001, Schröder assigura lill-Istati Uniti b’“solidarjetà bla restrizzjonijiet”; Il-Ġermanja pparteċipat fil-Gwerra tal-Afganistan, iżda mhux fil-Gwerra tal-Iraq, li għamlet lill-"Kanċillier tal-paċi" Schröder popolari. It-tieni mandat ta' Schröder mill-2002 kien ikkaratterizzat mill-Aġenda 2010 u r-riformi assoċjati tas-suq tax-xogħol tal-kunċett Hartz. Il-benefiċċji soċjali għall-persuni qiegħda tnaqqsu u marbuta ma' miżuri ta' appoġġ individwali, li dawk affettwati qiesu bħala inġusti. Dan wassal għal protesti madwar il-Ġermanja u indirettament għal elezzjoni federali bikrija fl-2005, u wara Angela Merkel (CDU) daħlet fil-gvern bħala l-ewwel kanċillier mara tal-Ġermanja. Il-koalizzjoni kbira tiegħu ffaċċjat fallimenti bankarji matul il-kriżi finanzjarja globali u r-riċessjoni kbira li segwiet. Wara li għelbet dan, il-Ġermanja esperjenzat boom ekonomiku sostnut u tnaqqis sostnut fil-qgħad. Minn dakinhar 'l hawn, il-kriżi tal-euro (li bdiet fl-2010) u l-kriżi tar-refuġjati fl-Ewropa li bdiet fl-2015 irrappreżentaw l-aktar sfidi politiċi importanti, li l-isplużjoni ekonomika għamlithom ħafna aktar faċli biex jingħelbu. Madankollu, iż-żewġ avvenimenti wasslu wkoll għal diskrezzjoni soċjali konsiderevoli u tisħiħ tal-movimenti Iżlamofobiċi u xettiċi tal-UE (Pegida, Alternattiva għall-Ġermanja). Bil-legalizzazzjoni taż-żwiġijiet bejn persuni tal-istess sess, l-introduzzjoni tat-tielet sess fiż-żwiġijiet ċivili, u t-twaqqif tal-konskrizzjoni fil-Bundeswehr, il-Ġermanja stinkat għal liberalizzazzjoni akbar tas-soċjetà tagħha. Angela Merkel temmet l-aħħar mill-erba' mandati tagħha fil-kariga matul il-pandemija tal-COVID-19, li għaliha l-Ġermanja wieġbet b'restrizzjonijiet temporanji fuq il-ħajja ekonomika, kulturali u pubblika u kkumbattuha bi programmi nazzjonali ta' tilqim, inkluż il-vaċċin ġdid tal-mRNA tozinameran żviluppat fil-Ġermanja. beda. Il-maġġoranza l-kbira tal-Ġermaniżi appoġġaw il-miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija. Madankollu, minn naħa waħda, il-pandemija żvelat tfixkil soċjali u ekonomiku fi ħdan is-soċjetà Ġermaniża, is-sistema tal-kura tas-saħħa Ġermaniża, u r-ritard teknoloġiku tal-Ġermanja meta mqabbla ma 'pajjiżi oħra tal-Punent. Min-naħa l-oħra, movimenti ta' protesta mmobilizzati kontra miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija u indirizzaw speċifikament il-biżgħat tal-popolazzjoni rigward it-tilqim. Wara l-elezzjoni federali tal-2021, Merkel ġiet sostitwita minn Olaf Scholz (SPD) u s-CDU, li qabel kienu ggvernaw f'koalizzjoni, b'koalizzjoni aħmar-aħdar-isfar. Dan ikompli t-trasformazzjoni diġitali tal-Ġermanja kif ukoll it-transizzjoni tat-trasport u l-enerġija lejn sorsi ta' enerġija sostenibbli li bdew minħabba t-tibdil fil-klima. L-attakk Russu fuq l-Ukrajna fl-2022 wassal għal sanzjonijiet ekonomiċi estensivi mill-Punent kontra r-Russja, li fiha pparteċipat ukoll il-Ġermanja. Fost affarijiet oħra, il-Ġermanja waqqfet l-ikkummissjonar tal-pipeline tal-gass Nord Stream 2. L-ekonomija Ġermaniża, li kienet saret dipendenti fuq il-gass Russu, kellha taċċetta inflazzjoni qawwija fis-settur tal-enerġija. Il-Ġermanja appoġġat lill-Ukrajna finanzjarjament u bil-provvista ta' armi li jiswew diversi biljuni ta' ewro, kif ukoll permezz ta' taħriġ militari ta' suldati Ukraini fuq art Ġermaniża fi ħdan il-qafas tal-Missjoni ta' Assistenza Militari tal-Unjoni Ewropea għall-Ukrajna. Aktar minn miljun refuġjat tal-gwerra Ukraini fittxew protezzjoni fil-Ġermanja. L-Ukraini fil-Ġermanja saru (mill-aħħar tal-2022) it-tieni l-akbar grupp ta' popolazzjoni barranija, wara t-Torok fil-Ġermanja. == Politika == === Fundazzjoni tal-stat === [[File:Berlin Reichstag BW 1.jpg|thumb|Bini tar-Reichstag f'Berlin, sede tal-Bundestag Ġermaniż; Quddiemha hemm il-bandiera tal-għaqda, li ilha tittajjar kontinwament mit-3 ta' Ottubru, 1990.]] Skont id-duttrina prevalenti u l-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti Kostituzzjonali Federali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja bħala Stat u suġġett tad-dritt internazzjonali hija identika għall-Imperu Ġermaniż u l-predeċessur tiegħu, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana, u għalhekk ilha fil-kontinwità tal-istat minn mindu 'l hawn. 1867 (ara Sitwazzjoni legali tal-Ġermanja wara l-1945). Kostituzzjonijiet storikament differenti jipprovdu informazzjoni dwar l-awto-immaġni tal-istat rispettiv. Wara li l-Ġermanja ġiet okkupata mill-Erbgħa Poteri, il-poteri rebbieħa tat-Tieni Gwerra Dinjija, fl-1945, il-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali ħarġet fil-Ġermanja tal-Punent ġiet ipproklamata fit-23 ta' Mejju, 1949 u daħlet fis-seħħ l-għada. L-ambitu tiegħu kien limitat mid-diviżjoni tal-Ġermanja u, sal-1955, mill-Istatut tal-Okkupazzjoni. Fil-parti tal-Lvant tal-Ġermanja, il-GDR twaqqfet bħala stat indipendenti fis-7 ta' Ottubru, 1949 u rċeviet kostituzzjoni li ġiet sostitwita fl-1968 u riveduta fl-1974. Il-Liġi Bażika tilfet il-karattru proviżorju tagħha bir-riunifikazzjoni u l-GDR daħlet fl-ambitu tagħha ta' applikazzjoni fit-3 ta' Ottubru, 1990. Bit-tmiem tar-responsabbiltà ta' Erba' Qawwa, il-Ġermanja magħquda kisbet sovranità sħiħa. === Territorju nazzjonali === It-territorju nazzjonali tal-Ġermanja jirriżulta mit-totalità tat-territorji nazzjonali tal-pajjiżi tagħha. It-territorju ġie estiż darbtejn bl-adeżjoni skont l-Artikolu 23 sentenza 2 tal-verżjoni l-antika tal-Liġi Bażika: fl-1957 biex jinkludi s-Saarland, fl-1990 biex jinkludi ż-żona tal-adeżjoni tal-GDR u Berlin (parti tal-Lvant ta' Berlin u tal-Punent parti). -Staaken). Iż-żona ekonomika esklussiva fl-ibħra tat-Tramuntana u tal-Baltiku mhijiex parti mit-territorju nazzjonali. Il-kors tal-fruntiera tal-istat issa huwa ffissat, ħlief f'xi partijiet tal-Lag ta' Constance. L-uniku condominium eżistenti fil-Ġermanja huwa t-territorju konġunt Ġermaniż-Lussemburgiż, li jifforma x-xmajjar Moselle, Sauer u Our fuq il-fruntiera bejn il-Gran Dukat tal-Lussemburgu u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja (ma 'l-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland). Din tmur lura għall-Att tal-Kungress ta' Vjenna tad-9 ta' Ġunju, 1815, li r-regoli tiegħu ġew ikkonfermati fi trattat tal-fruntiera fl-1984. Iż-żona hija l-unika żona mhux inkorporata fl-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland. Il-kwistjoni tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Olanda fiż-żona Ems - Dollart (→ Reġjun Ems Dollart) għadha kontroversjali minħabba li ż-żewġ stati ġirien iżommu l-pożizzjonijiet legali inkompatibbli tagħhom fuq il-fruntiera. Fi ħdan il-Ġermanja, it-tqassim tal-fruntieri statali bejn Schleswig-Holstein, is-Sassonja t'Isfel u possibbilment Hamburg fiż-żona ta' Lower Elbe ma ġiex iċċarat b'mod konklużiv. L-Istati rregolaw responsabbiltajiet amministrattivi u ġudizzjarji għal dan il-qasam permezz ta' ftehimiet amministrattivi u trattati internazzjonali, iżda s-sovranità territorjali mhijiex iċċarata. It-tilwima bejn l-istati ta' Baden-Württemberg u Hesse dwar l-affiljazzjoni kostituzzjonali tal-muniċipalità ta’ Bad Wimpfen, inkorporata f’Baden-Württemberg, lanqas ma ġiet iċċarata għal kollox. Partijiet esklussivi tat-territorju nazzjonali Ġermaniż huma Büsingen fuq ir-Rhine ta' Fuq f'Baden-Württemberg, li hija mdawra mill-Isvizzera u li tappartjeni għat-territorju doganali Żvizzeru, kif ukoll xi żoni żgħar ta' North Rhine-Westphalia li huma separati miż-żona ewlenija ta' ​​Il-Ġermanja mill-binarju Belġjan Vennbahn, li huwa wiesa' ftit metri. === Sistema politika === [[File:Politisches System Deutschlands neu.svg|thumb|Sistema politika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja]] Il-Liġi Bażika (GG) hija l-kostituzzjoni tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja. Il-kap tal-istat huwa l-president federali, li l-funzjonijiet tiegħu huma prinċipalment rappreżentattivi. Huwa elett mill-Assemblea Federali. Huwa segwit f'termini ta' protokoll mill-president tal-Bundestag Ġermaniż, il-Kanċillier federali, l-aġent president tal-Bundesrat, li jirrappreżenta lill-president federali, u l-president tal-Qorti Kostituzzjonali Federali. Is-sede tal-korp kostituzzjonali federali hija l-kapitali federali, Berlin (l-artikolu 3, paragrafu 3, il-Liġi ta' Berlin/Bonn). L-Artikolu 20 GG jistipula - garantit mill-klawsola ta' l-eternità - li l-Ġermanja għandha torganizza ruħha bħala Stat demokratiku, soċjali, kostituzzjonali u federali. Is-sistema tal-gvern hija demokrazija parlamentari. Il-federalità hija maqsuma f'żewġ livelli fis-sistema politika: il-livell federali, li jirrappreżenta l-istat kollu tal-Ġermanja esternament, u l-livell statali, li jeżisti f'kull wieħed mis-16-il stat federali. Kull livell għandu l-korpi statali tiegħu stess tal-eżekuttiv (fergħa eżekuttiva), leġiżlattiva (fergħa leġiżlattiva) u ġudizzjarja (fergħa ġudizzjarja). L-istati, min-naħa tagħhom, jiddeterminaw l-ordni tal-bliet u l-komunitajiet tagħhom; Pereżempju, ħames pajjiżi huma maqsuma f'total ta' 22 distrett amministrattiv. Il-pajjiżi taw lilhom infushom il-kostituzzjonijiet tagħhom; Fil-prinċipju għandhom kwalità statali, iżda huma suġġetti limitati tal-liġi internazzjonali li huma permessi biss jikkonkludu t-trattati tagħhom stess ma' stati oħra bil-kunsens tal-gvern federali (Art. 32 Para. 3, Art. 24 Para. 1 GG) . Ir-Repubblika Federali tista' titqies bħala l-unjoni kostituzzjonali ta' l-stati federati tagħha u biss imbagħad tikseb karattru statali, jiġifieri, hija stat federali fil-veru sens. ==== Leġiżlatura ==== Il-korpi leġiżlattivi tal-gvern federali huma l-Bundestag Ġermaniż, il-Bundesrat u, f'każ ta' difiża, il-Kumitat Konġunt taħt kundizzjonijiet oħra. Il-liġijiet federali huma approvati mill-Bundestag b'maġġoranza sempliċi. Dawn isiru effettivi jekk il-Kunsill Federali ma jkunx qajjem oġġezzjonijiet jew approvahom (art. 77 GG). Huwa possibbli biss li tiġi emendata l-Liġi Bażika b'maġġoranza ta' żewġ terzi tal-membri tal-Bundestag u l-Bundesrat (Art. 79, paragrafu 2 GG). Fl-istati federali, il-parlamenti statali jiddeċiedu l-liġijiet tal-istat federali tagħhom. Għalkemm il-membri parlamentari mhumiex suġġetti għal struzzjonijiet skont il-Liġi Bażika (l-Artikolu 38 tal-Liġi Bażika), fil-prattika leġiżlattiva huma jiddominaw id-deċiżjonijiet preliminari tal-partijiet involuti fil-formazzjoni tar-rieda politika (l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika ). Ir-responsabbiltà għall-leġislazzjoni hija tal-istati federati, sakemm il-gvern federali ma jkollux awtorità leġiżlattiva (artikoli 70 sa 72 GG), jiġifieri leġiżlazzjoni esklussiva jew, f'ċerti każijiet, kuntrarja. ==== Eżekuttiv ==== [[File:Frank-Walter Steinmeier - 2018 (cropped).jpg|thumb|L-aġent president federali]] [[File:2021-09-12 Politik, TV-Triell Bundestagswahl 2021 1DX 3801 by Stepro (cropped).jpg|thumb|left|Aġent Kanċillier Federali Olaf Scholz]] Il-fergħa eżekuttiva hija ffurmata fil-livell federali mill-gvern federali, li jikkonsisti mill-Kanċillier Federali bħala kap tal-gvern u l-ministri federali. Il-ministeri federali kollha għandhom uffiċċju f'Berlin u ieħor fil-belt federali ta' Bonn; xi wħud għandhom l-ewwel kwartieri ġenerali uffiċjali tagħhom f’Bonn. Fil-livell tal-istat, il-Prim Ministru jmexxi l-fergħa eżekuttiva, fil-bliet-stati ta' Hamburg u Bremen, il-presidenti tas-Senat, u f'Berlin, is-sindku fil-gvern imexxi l-fergħa eżekuttiva. L-istati federali huma wkoll demokraziji parlamentari u l-kapijiet tal-gvern tagħhom huma eletti mill-parlamenti tal-istat, iċ-ċittadini u l-Kamra tar-Rappreżentanti ta' Berlin. L-amministrazzjonijiet federali u statali huma mmexxija minn ministri speċjalizzati. Il-Kanċillier Federali jiġi elett mill-Bundestag b'maġġoranza tal-membri tiegħu, fuq rakkomandazzjoni tal-President Federali (art. 63 GG). Il-mandat tiegħu jintemm bil-perjodu elettorali tal-Bundestag (Art. 69.2 GG); Qabel ma jiskadi, il-Kanċillier Federali jista' biss iħalli l-kariga kontra r-rieda tiegħu jekk il-Bundestag jeleġġi suċċessur b'maġġoranza tal-membri tiegħu (art. 67 GG, l-hekk imsejjaħ vot kostruttiv ta' sfiduċja). Il-ministri federali jinħatru fuq rakkomandazzjoni tal-Kanċillier Federali (Art. 64 Para. 1 GG); Huma u l-Kanċillier Federali jiffurmaw il-gvern federali (Art. 62 GG), li l-awtorità tad-direttiva tiegħu tikkorrispondi mal-Kanċillier Federali (Art. 65 Sentenza 1 GG). Il-kompitu tat-tmexxija fid-“Demokrazija tal-Kanċillier” Ġermaniża jaqa' f'idejn il-Kanċillier Federali. Il-Kanċillier isemmi wkoll il-kandidat Ġermaniż għall-kariga ta' Kummissarju tal-UE. L-eżerċizzju tas-setgħat statali u l-applikazzjoni tal-liġijiet federali huma fundamentalment ir-responsabbiltà tal-istati federali, sakemm ma jkunx stabbilit jew permess regolament differenti mil-Liġi Bażika (Art. 30, Art. 83 GG). === Baġit tal-Stat === [[File:Bundeshaushaltsplan 2011.png|thumb|Pjan tal-baġit federali 2011. L-infiq soċjali individwali u l-pjanijiet tad-dejn federali waħedhom jeliminaw aktar minn nofs il-finanzi annwali]] Fl-2021, il-baġit tal-Stat kellu dħul minn taxxi, miżati u ħlasijiet parafiskali ta' 1,629 miljun ewro u spejjeż ta' 1,762 miljun ewro. Mid-dħul, €833 biljun kien dħul mit-taxxa minn gvernijiet federali, statali, lokali u tal-UE. Minħabba ż-żieda fin-numru ta' impjegati soġġetti għal kontribuzzjonijiet soċjali għal madwar 33 miljun u ż-żieda fis-salarji, dħul importanti mit-taxxa bħat-taxxa fuq id-dħul u t-taxxa fuq il-bejgħ jibqa' f'livell perċentwali għoli għall-istat. Skont ir-rapport tad-Deutsche Bundesbank, id-dejn pubbliku tal-Ġermanja kien jammonta għal madwar €2.5 biljun fl-2021. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 3.6 biljun ewro għall-2021, il-proporzjon tad-dejn nazzjonali kien jikkorrispondi għal madwar 70 fil-mija tal-prodott gross domestiku. Fl-2005, id-dejn pubbliku tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja kien jammonta għal 1,541 miljun ewro. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 2,281 miljun ewro fl-2005, dan kien jikkorrispondi għal proporzjon ta' dejn pubbliku ta' 67%. Ir-Repubblika Federali, li l-bonds tal-gvern tagħha jissejħu bonds federali, tirċievi l-aħjar klassifikazzjoni tal-kreditu possibbli mit-tliet aġenziji tal-klassifikazzjoni ewlenin Standard & Poor's, Moody's u Fitch. Id-domanda għal titoli, li huma meqjusa bħala investimenti sikuri, naqqset b'mod sinifikanti r-rati tal-imgħax f'dawn l-aħħar snin u, f'xi każijiet, saħansitra wasslet għal rati tal-imgħax negattivi, li kienet waħda mir-raġunijiet ewlenin għas-surplus tal-baġit tal-Ġermanja. Minbarra diversi taxxi tat-traffiku (eż. taxxa fuq il-bejgħ), l-istat jiġġenera parti kbira mid-dħul tiegħu minn taxxi fuq id-dħul u l-profitti: dawn jinkludu t-taxxa fuq id-dħul, it-taxxa fuq il-kumpanniji u t-taxxa fuq il-kummerċ. Jekk il-prodotti jew is-servizzi huma soġġetti għat-taxxa tal-bejgħ, ir-rata tat-taxxa fil-Ġermanja hija 19 fil-mija (rata ġenerali) jew 7 fil-mija (rata mnaqqsa, eż. ikel). B'mod kolokwali u fil-liġi tal-UE, it-taxxa tal-bejgħ tissejjaħ ukoll VAT. Skont studju tal-OECD tal-2014, il-Ġermaniżi għandhom l-ogħla piż tat-taxxa fid-dinja minħabba taxxi għoljin u kontribuzzjonijiet oħra bħall-kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali, anke qabel l-istati tal-welfare Skandinavi. Madankollu, it-tassazzjoni tad-dħul biss kienet ikkunsidrata. Jekk inħarsu lejn ir-rata tat-taxxa (proporzjon ta' taxxi u kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali mal-prodott gross domestiku), il-Ġermanja tikklassifika fid-disa' fost il-pajjiżi tal-OECD, skont studju tal-OECD tal-2021. Skont studju ppubblikat min-NU, il-Ġermanja hija waħda mill-pajjiżi l-aktar lesti li jiffinanzjaw beni pubbliċi permezz tat-taxxi. Il-gvern federali kultant jista 'jikseb self fit-tul (sa għaxar snin) b'rati ta' imgħax negattivi. === Partiti politiċi === [[File:German parliamentary elections diagram.svg|thumb|It-tieni voti fl-elezzjonijiet federali mill-1949 u l-gvernijiet federali]] Skont l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika, il-partiti jipparteċipaw fil-formazzjoni tar-rieda politika tal-poplu. L-ispettru tal-partiti huwa magħmul mill-partiti rappreżentati fil-Bundestag; dejjem inkludiet il-partiti popolari, l-SPD u l-partiti tal-Unjoni (fil-gruppi parlamentari CDU u CSU). Mill-partiti l-oħra, wara l-elezzjoni federali tal-2021, hemm rappreżentati wkoll ix-Xellug u l-Ħodor, l-SSW, kif ukoll l-AfD u l-FDP; L-SSW hija rappreżentata fil-Bundestag għall-ewwel darba mill-elezzjoni federali tal-1949. Il-partiti kollha msemmija huma rappreżentati fil-gruppi politiċi tal-Parlament Ewropew. L-organizzazzjonijiet taż-żgħażagħ jappoġġjaw kważi l-partiti influwenti kollha, u organizzazzjonijiet politiċi oħra ta' quddiem jinkludu rappreżentanti tal-istudenti, assoċjazzjonijiet tal-istudenti, organizzazzjonijiet tan-nisa u tal-anzjani, assoċjazzjonijiet tan-negozju, organizzazzjonijiet lokali u assoċjazzjonijiet internazzjonali. Il-fondazzjonijiet tal-partiti jgħinu biex jiddeterminaw id-diskors politiku, legalment indipendenti mill-partiti. === Politika ewropea === Il-Ġermanja hija membru fundatur tal-Kunsill tal-Ewropa u l-Komunitajiet Ewropej, li kibru flimkien biex jiffurmaw l-Unjoni Ewropea (UE) politika fid-disgħinijiet permezz tal-bidu prinċipalment integrazzjoni ekonomika. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja ssieħbet fl-Unjoni Monetarja Ewropea fl-1990 u hija parti mis-Suq Uniku Ewropew. L-euro ilu introdott bħala mezz ta' ħlas mill-2002 u ħa post il-marka Ġermaniża fir-Repubblika Federali. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona Schengen u mill-kooperazzjoni ġudizzjarja u tal-pulizija bl-għajnuna tal-Europol u l-Eurojust. Il-politika barranija u ta' sigurtà komuni ta' l-UE tiddetermina l-politika barranija Ġermaniża. Il-qafas legali tal-politika Ewropea Ġermaniża fl-UE huwa stabbilit mill-Artikolu 23 tal-Liġi Bażika. L-Uffiċċju Ewropew tal-Privattivi (Munich) u bosta istituzzjonijiet tal-UE huma bbażati fil-Ġermanja: il-Bank Ċentrali Ewropew fi Frankfurt am Main, l-awtorità superviżorja tal-assigurazzjoni tal-UE wkoll fi Frankfurt u l-Aġenzija Ewropea għas-Sigurtà tal-Avjazzjoni f'Cologne. Il-Ġermanja kellha l-presidenza tal-Kunsill tal-Unjoni Ewropea tlettax-il darba, l-aktar reċenti fit-tieni nofs tal-2020 taħt il-motto “Flimkien. "Agħmel l-Ewropa b'saħħitha mill-ġdid." === Politika barranija u ta' sigurtà === [[File:Plenarsaal des Europäischen Parlaments in Brüssel.jpg|thumb|Sala Plenarja tal-Parlament Ewropew fi Brussell. Il-Ġermanja hija waħda mis-27 stat membru tal-[[Unjoni Ewropea]].]] [[File:33rdG8Leaders.jpg|thumb|left|Ir-Repubblika Federali hija membru fundatur tas-summit G8 (issa G7) u G20 (G8 (issa G7) f'Heiligendamm, 2007).]] Il-prinċipji gwida tal-politika barranija Ġermaniża huma rabtiet mal-Punent u l-integrazzjoni Ewropea. Is-sħubija fl-alleanza transatlantika tad-difiża tan-NATO kienet ċentrali għall-politika tas-sigurtà mill-1955. Matul il-Gwerra Bierda, l-ambitu tal-politika barranija tal-Ġermanja tal-Punent kien limitat. Ir-riunifikazzjoni kienet meqjusa bħala waħda mill-aktar għanijiet importanti. L-operazzjonijiet militari barranin kienu barra mill-kwistjoni. Skont il-Liġi Bażika, il-Bundeswehr ma tistax tipparteċipa fi gwerer ta' aggressjoni; Il-missjoni tagħhom hija biss li jiddefendu l-pajjiż u l-alleanzi. Il-"Ostpolitik il-Ġdida" mibdija mill-koalizzjoni soċjali-liberali fl-1969 taħt l-islogan Bidla permezz tar-ravviċinament, li l-alleati importanti inizjalment qiesu b'xettiċiżmu, irnexxielha twaqqaf it-triq tagħha stess u kompliet mill-gvern liberali-konservattiv ta' Helmut Kohl mill-1982. . Sa mir-riunifikazzjoni, il-Ġermanja kellha responsabbiltà internazzjonali akbar; Mill-1991, il-Bundeswehr ilha involuta f'operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi u l-infurzar tal-paċi barra l-Ġermanja u t-territorju tal-alleati tan-NATO, taħt is-superviżjoni tal-Bundestag u flimkien mal-armati alleati (operazzjonijiet barra miż-żona). Il-gvern federali aħmar-aħdar ta' Gerhard Schröder ċaħad il-gwerra tal-Iraq fl-2003 u għalhekk oppona l-alleat importanti l-Istati Uniti. Tradizzjonalment, il-Ġermanja, flimkien ma' Franza, għandha rwol ewlieni fl-Unjoni Ewropea. Il-Ġermanja qed tmexxi sforzi biex toħloq politika barranija u ta' sigurtà Ewropea uniformi u effettiva lil hinn mill-unjoni ekonomika u monetarja. Għanijiet oħra ta' politika barranija jinkludu l-implimentazzjoni tal-Protokoll ta' Kjoto dwar il-protezzjoni tal-klima u r-rikonoxximent globali tal-Qorti Kriminali Internazzjonali. Il-Ġermanja hija speċjalment interessata f'soluzzjoni paċifika għall-kunflitt tal-Lvant Nofsani, xi ħaġa li tappoġġja prinċipalment permezz ta' opportunitajiet ta' kuntatt informali bejn il-partijiet involuti. Flimkien mal-alleati tagħha l-Gran Brittanja u Franza, ir-Repubblika Federali qed tipprova permezz tad-djalogu tikkonvinċi lill-Iran biex jabbanduna l-programm tal-enerġija nukleari tiegħu. Fit-13 ta' Lulju, 2016, il-gvern federali adotta l-White Paper il-ġdida dwar il-politika tas-sigurtà u l-futur tal-Bundeswehr bħala l-iktar dokument bażiku importanti tal-politika tas-sigurtà fil-Ġermanja. Il-politika tajba tal-Ġermanja u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam minn dakinhar ikkontestati u miċħuda mill-germanes, migranti Vjetnamiżi u attivisti Vjetnamiżi inzak r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-bank tagħha stess. === Militari === [[File:Bundeswehr Kreuz Black.svg|thumb|L-emblema nazzjonali tal-Bundeswehr: is-Salib tal-Ħadid. Din tmur lura għall-gwerer tal-ħelsien mill-1813 sal-1815.]] Wara li twaqqfet fl-1949, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja inizjalment ma tħallietx toħloq il-forzi armati tagħha stess minħabba l-status ta' okkupazzjoni. Madankollu, taħt l-influwenza tal-Gwerra Koreana u s-Sovjelizzazzjoni tal-Ewropa tal-Lvant, ir-Repubblika Federali tħalliet toħloq fl-1951 il-Gwardja Federali tal-Fruntiera paramilitari bħala pulizija tal-fruntiera u, mill-1955, forzi armati bis-sħiħ li jissieħbu fin-NATO. Għalhekk, it-twaqqif ta' din il-Bundeswehr bħala prerekwiżit għall-adeżjoni kien kontribut sinifikanti għar-rabtiet mal-Punent u għalhekk għar-rikonoxximent internazzjonali tar-Repubblika Federali, iżda kien kontroversjali ħafna internament minħabba l-impatt tat-Tieni Gwerra Dinjija. Wara r-riunifikazzjoni fl-1990, partijiet mill-Armata Popolari Nazzjonali (NVA) tal-GDR ġew inkorporati f'dawn il-forzi armati. Mill-1956 sal-2011, skont l-Artikolu 12a tal-Liġi Bażika, ġie applikat servizz militari obbligatorju ġenerali fir-Repubblika Federali għall-irġiel kollha ta' aktar minn 18-il sena. Ġie sospiż fl-2011 u sostitwit b'servizz militari volontarju. Mill-2001 'l hawn, in-nisa kellhom ukoll aċċess bla restrizzjonijiet biex iservu fil-forzi armati. Il-proporzjon tagħhom huwa madwar 13 fil-mija tas-suldati (minn Lulju 2023). Madwar 1,600 suldat Ġermaniż ġew skjerati barra mill-pajjiż fl-2023 (minn Settembru 2023). Il-Bundeswehr hija maqsuma fl-Armata, l-Air Force u l-Navy, kif ukoll l-oqsma organizzattivi ta' appoġġ tal-Bażi tal-Forzi Armati, is-Servizz Mediku Ċentrali u l-Ispazju Ċibernetiku u ta' Informazzjoni. Wara t-tmiem tal-Gwerra Bierda, il-qawwa totali tal-Bundeswehr tnaqqset gradwalment minn madwar 500,000 għal inqas minn 180,000 suldat fl-2015, wara li l-liġi internazzjonali stipula qawwa massima fi żmien il-paċi ta' 370,000 suldat Ġermaniż fit-Trattat. Is-sospensjoni tas-servizz militari obbligatorju fl-2011 fissret ukoll riforma komprensiva tal-Bundeswehr, li prinċipalment kienet tfisser l-istabbiliment ta' saħħa massima ta' 185,000 suldat u 55,000 impjegat ċivili. Barra minn hekk, in-numru ta' tagħmir tqil (tankijiet tal-battalja prinċipali, artillerija) tnaqqas b'mod sinifikanti. L-isfond għal dawn il-bidliet strutturali kien il-fokus tal-Bundeswehr minn nofs is-snin 90 fuq il-parteċipazzjoni f'missjonijiet internazzjonali tan-NU u tan-NATO, li għalihom kien meħtieġ inqas persunal militari u, fuq kollox, materjal eħfef u aktar skjerat. Bl-annessjoni tal-Krimea mir-Russja fl-2014 u l-gwerra madwar l-Ukrajna mill-2022, il-fokus tal-kompiti tal-Bundeswehr għal darb'oħra qaleb għad-difiża nazzjonali u tal-alleanza fi ħdan il-qafas tan-NATO u l-UE. Il-Bundeswehr hija l-ewwel armata ta' stat nazzjonali Ġermaniż li tkun armata parlamentari, li l-operazzjonijiet tagħha huma deċiżi esklussivament mill-Bundestag fuq rakkomandazzjoni tal-gvern federali. Fi żmien il-paċi, il-kmandant in-kap ("id-detentur tal-awtorità li jikkmanda") huwa l-Ministru Federali tad-Difiża rispettiv; F'każ ta' difiża, din il-funzjoni tiġi trasferita lill-Kanċillier Federali. Il-fehim tal-Bundeswehr tat-tradizzjoni tbiegħed kemm mill-Wehrmacht tal-era Nazista kif ukoll mill-NVA. Jirreferi għar-riforma tal-armata Prussjana madwar l-1810, il-gwerer tal-ħelsien kontra Napuljun, ir-reżistenza militari kontra n-Nazzjonaliżmu u l-istorja tagħha stess (ara d-digriet tradizzjonali). Il-mudell "ċittadin bl-uniformi" japplika għas-suldati. Il-Kbir Tatwaġġ huwa meqjus bħala l-aktar ċerimonja militari importanti; Il-ġuramenti u l-ġuramenti tas-suldati, li spiss jittieħdu barra mill-installazzjonijiet militari, huma pubbliċi ħafna. Fl-2024, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja nefqet 71.75 biljun ewro fuq il-Bundeswehr. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-għaxar pajjiżi fid-dinja bl-ogħla baġits għad-difiża; B'sehem ta 'madwar 2.12 fil-mija tal-prodott gross domestiku, l-infiq Ġermaniż issa huwa ogħla mill-medja ta' 2.02 fil-mija tal-stati Ewropej tan-NATO u l-Kanada. Il-medja inkluża l-Istati Uniti hija 2.71%. === Dipartiment tan-nar === [[File:Fire in a tire depot - 2012 April 27th - Mörfelden-Walldorf -7.jpg|thumb|Pumpieri fuq xogħol f'Mörfelden-Walldorf (Hesse)]] Mill-2021, it-tifi tan-nar tal-Ġermanja kellha madwar 1,385,000 membru attiv, inklużi aktar minn 1,014,000 pompier voluntier, 35,800 pompier professjonali, 34,000 pompier tal-kumpanija u 301,000 żagħżugħ u tfal. Jaħdmu fi kważi 24,000 dipartiment tan-nar voluntier, 111 dipartiment tan-nar professjonali, 754 dipartiment tan-nar tal-kumpanija u 22,900 dipartiment tan-nar taż-żgħażagħ. Dik l-istess sena, il-pumpiera Ġermaniżi ssejħu għal aktar minn 4,344,500 missjoni. Kellhom jintefa 197,834 nirien, kellha tingħata assistenza teknika kważi 659,700 darba, operazzjonijiet ta' salvataġġ ta' emerġenza kellhom isiru madwar 2,437,000 darba u kellhom isiru 1,050,000 operazzjoni oħra oħra. Barra minn hekk, bosta miljuni ta' membri ta' appoġġ jappartjenu għal assoċjazzjonijiet lokali tas-servizz tan-nar. It-tifi tan-nar huma magħqudin permezz ta' assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar, eventwalment assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar u assoċjazzjonijiet statali tat-tifi tan-nar biex jiffurmaw l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tat-tifi tan-nar, li tirrappreżentahom fl-Assoċjazzjoni Dinjija tal-Pompieri CTIF. === Pulizija u servizzi ta' intelligence === [[File:DSC 9248 (8739201218).jpg|thumb|Ħelikopter tal-Pulizija użat għall-Pulizija Federali (Gwardja tal-Fruntiera)]] Minħabba l-federaliżmu fil-Ġermanja, l-istati federali u b'mod partikolari l-pulizija tal-stat u l-uffiċċji tal-investigazzjoni kriminali tal-istat huma ġeneralment responsabbli għas-sigurtà interna tar-Repubblika Federali. Fi ħdan il-pulizija, ħafna drabi ssir distinzjoni bejn pulizija tal-protezzjoni, pulizija tal-irvellijiet, pulizija kriminali, unitajiet speċjali (bħal Kmand tal-Operazzjonijiet Speċjali (SEK) jew Kmand tal-Operazzjonijiet Mobbli (MEK)) u awtoritajiet regolatorji. Biex tinżamm l-ordni pubbliku, f'xi muniċipalitajiet għandhom ukoll l-appoġġ ta' uffiċċji tal-ordni pubbliku. Madankollu, diversi organizzazzjonijiet jeżistu wkoll fil-livell federali biex jipproteġu s-sigurtà pubblika. Dan jinkludi b'mod partikolari l-Pulizija Federali (li qabel kienet il-Gwardja Federali tal-Fruntiera), li tieħu kompiti bħall-protezzjoni tal-fruntieri, il-pulizija tal-ferrovija u l-ġlieda kontra t-terroriżmu u żżomm ukoll l-unità speċjali GSG 9, kif ukoll l-Uffiċċju Federali tal-Pulizija Kriminali, li, fost affarijiet o[rajn, jipproseku/a reati spe/jalment serji. It-tnejn huma direttament subordinati għall-Ministeru Federali tal-Intern u l-Patrija. Barra minn hekk, hemm awtoritajiet tal-infurzar tal-Amministrazzjoni Federali Doganali (bħas-Servizz tal-Investigazzjoni Doganali, l-Uffiċċju tal-Investigazzjoni Kriminali tad-Dwana, u l-Grupp ta' Appoġġ Ċentrali tad-Dwana), li huma responsabbli għall-infurzar tat-taxxa, il-kummerċ u x-xogħol u jinfurmaw lill-Ministeru Federali dwar Finanzi. Fil-Ġermanja hemm ukoll tliet servizzi ta' intelligence federali: Is-Servizz Federali ta' Intelliġenza ċivili (BND), bħala servizz ta' intelligence barrani, jiġbor u jevalwa informazzjoni ċivili u militari dwar pajjiżi barranin. Is-servizzi nazzjonali ta' intelligence responsabbli għall-kompiti ta' protezzjoni kostituzzjonali u kontro-intelliġenza huma l-Uffiċċju Federali għall-Protezzjoni tal-Kostituzzjoni (BfV), is-Servizz Militari ta' Kontra-intelliġenza (MAD) tal-Ministeru Federali tad-Difiża (BMVg) u, f'kull wieħed mill- stati federati, aġenzija statali għall-protezzjoni tal-kostituzzjoni. Is-servizzi tal-intelliġenza fil-Ġermanja m'għandhomx setgħat tal-pulizija minħabba r-rekwiżit tas-separazzjoni. === Dritt === ==== Oriġini ==== [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F083310-0005, Karlsruhe, Bundesverfassungsgericht (retuschiert).jpg|thumb|L-ewwel Senat tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fil-kompożizzjoni li kienet teżisti sal-15 ta' Ġunju 1989 mal-President Roman Herzog. Il-ħelsien tal-ajkla fl-awla inħoloq fl-1969 minn Hans Kindermann.]] Il-liġi Ġermaniża tappartjeni għaċ-ċirku legali kontinentali u żviluppat għal ħafna mill-eżistenza tagħha mingħajr l-ordni ta' stat nazzjonali Ġermaniż. Għalhekk hija bbażata fuq il-liġi Ġermaniża trażmessa storikament, li tmur lura għal-liġijiet tribali Ġermaniċi u kollezzjonijiet legali medjevali bħas-Sachsenspiegel, u għar-riċeviment tal-liġi Rumana mis-seklu 12 'il quddiem, li kienet meqjusa superjuri għall-eżattezza u l-universalità tagħha. Apparti xi normi legali, bħall- Constitutio Criminalis Carolina tal-1532, l-Imperu Ruman Qaddis kien ikkaratterizzat minn drittijiet speċjali. Matul is-seklu 19 biss bdiet in-normalizzazzjoni legali u ġie introdott Kodiċi Kummerċjali Ġenerali fil-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1861 u fl-Imperu, fost affarijiet oħra, il-Qorti tar-Reich fl-1877 u l-Liġijiet tal-Ġustizzja tar-Reich fl-1879. Fl-1900 daħal il-Kodiċi Ċivili. fis-seħħ. ==== Dittatorjat u wara l-gwerra ==== Is-Soċjaliżmu Nazzjonali biddel il-liġi f'mezz ta' tirannija, li hija rappreżentata mid-deċiżjonijiet tat-terrur tal-Qorti tal-Poplu, il-Liġijiet ta' Nuremberg u ħafna atti legali oħra, li tħassru biss mil-liġi tal-okkupazzjoni Alleata, sors legali mhux Ġermaniż. Għalkemm il-liġi tal-okkupazzjoni ġiet revokata f'ħames liġijiet federali u d-dispożizzjonijiet tagħha ġew inkorporati fil-biċċa l-kbira fil-liġi Ġermaniża, il-ġudikatura Ġermaniża għadha tistinka sal-lum biex terġa' lura l-liġi li tqattgħet mill-istat Nazzjonali Soċjalista inġust. Pereżempju, ir-reat kriminali tal-qtil, li jmur lura għall-era Nazzjonali Soċjalista, huwa kontroversjali fost l-awtoritajiet ġudizzjarji Ġermaniżi. Il-verżjoni aktar stretta tal-Artikolu 175 fit-Tielet Reich wasslet ukoll għal persekuzzjoni estensiva tal-omosesswalità fir-Repubblika Federali; Ma ġiex riformat sal-1969 u eliminat mill-kodiċi penali fl-1994. Fil-GDR, il-liġi kienet ikkontrollata mill-gvern SED ta’ partit wieħed; Is-separazzjoni tas-setgħat u l-indipendenza tal-qrati, meħtieġa mill-Kostituzzjoni, ġew elużi fir-realtà kostituzzjonali. Fl-amministrazzjoni tal-ġustizzja u l-leġiżlazzjoni, il-GDR ppruvat tul l-eżistenza tagħha biex titbiegħed mit-tradizzjoni legali ċivili, imwaqqfa fl-Imperu u kompliet fir-Repubblika Federali, u biex toħloq sorsi legali indipendenti bbażati fuq kuntest legali u storiku. perspettiva. B'differenza mir-Repubblika Federali, il-GDR legalment irrifjutat kemm l-identità kif ukoll is-suċċessjoni legali lill-Imperu Ġermaniż. Fil-Kodiċi Ċivili tal-GDR, li daħal fis-seħħ fl-1976, l-enfasi kienet fuq ir-"relazzjonijiet tal-provvista" taċ-ċittadini. [189] Kwistjonijiet ta’ proprjetà kienu regolati taħt l-awspiċi ċari tal-ekonomija ppjanata soċjalista; Bl-introduzzjoni tal-Kodiċi Ċivili, definizzjoni ta’ proprjetà ma baqgħetx teżisti. Bl-adeżjoni tal-GDR kemm l-iżvilupp kif ukoll l-eżistenza tal-liġi tal-GDR ġew fi tmiemhom. Ħlief f'każijiet antiki tal-amministrazzjoni tal-ġustizzja, il-liġi kriminali u ċivili tal-GDR m'għadhiex tinfluwenza l-liġi Ġermaniża kontemporanja. Permezz tal-Artikolu 9 tat-Trattat tal-Unifikazzjoni, xi liġijiet u regolamenti tal-GDR ġew trasferiti għal-liġi nazzjonali tal-istati l-ġodda. Il-piena tal-mewt ġiet abolita fil-Ġermanja bl-Artikolu 102 tal-Liġi Bażika meta ġiet promulgata. Fil-GDR, l-abolizzjoni ma seħħetx qabel l-1987, ftit snin qabel it-tmiem tagħha. ==== Preżenti ==== Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala stat kostituzzjonali (Artikolu 20, Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 1 GG), li jfisser li l-attività tal-istat tista' tiġi ġġustifikata biss bil-liġi u hija limitata mil-liġi. Għalhekk, il-kontenut tal-liġijiet Ġermaniżi huwa normalment l-ewwel il-limiti tal-kamp ta' applikazzjoni tagħhom qabel ma tiġi stabbilita l-liġi. Pereżempju, l-Artikolu 1 tal-Kodiċi Penali jeżenta l-atti kollha li ma kinux punibbli bil-liġi fiż-żmien tal-att. Kull persuna li d-drittijiet tagħha huma miksura minn awtorità pubblika għandha d-dritt li titlob protezzjoni legali kontra dan quddiem il-qrati (Art. 19 Para. 4 GG). L-imħallfin ma huma suġġetti għall-ebda struzzjonijiet meta jagħtu l-ġustizzja u huma indipendenti minn awtoritajiet statali jew politiċi oħra. Il-Ġermanja għandha qrati ta' mħallfin lajċi u awli kriminali li fihom is-sentenzi jingħataw b'mod konġunt minn imħallfin onorarji u mħallfin professjonali, sakemm is-sentenza mistennija għar-reati ma taqbiżx erba' snin. Proċedimenti bil-ġurija ġew aboliti fil-Ġermanja fl-1924. Regoli proċedurali estensivi, bħall-Kodiċi tal-Proċedura Kriminali u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili, jiddeterminaw il-kors eżatt tal-proċedimenti ġudizzjarji, iżda wkoll proċedimenti pre-, extraġudizzjarji u sussegwenti. ==== Preżenti ==== Il-ġurisprudenza hija essenzjalment eżerċitata mill-qrati tal-istati federali: f'kawżi ċivili u kriminali minn qrati lokali, qrati reġjonali u qrati reġjonali ogħla (ġurisdizzjoni ordinarja); Ġurisdizzjonijiet speċjalizzati jinkludu ġurisdizzjoni tax-xogħol, amministrattiva, soċjali u finanzjarja. Il-Qorti Federali tal-Privattivi hija responsabbli għall-protezzjoni tal-proprjetà intellettwali. Il-qrati federali ogħla jaġixxu bħala qrati tal-appell (Art. 95 GG): il-Qorti Federali tal-Ġustizzja bħala l-qorti ċivili u kriminali ogħla, il-Qorti Federali tax-Xogħol, il-Qorti Amministrattiva Federali, il-Qorti Soċjali Federali u l-Qorti Federali tal-Finanzi. It-tilwim kostituzzjonali jiġi solvut mill-qrati kostituzzjonali tal-istati federali u l-Qorti Kostituzzjonali Federali (l-Artikolu 93 GG), li d-deċiżjonijiet tagħhom jista’ jkollhom is-saħħa tal-liġi u b’hekk jorbtu qrati oħra (ara l-Artikolu 31 tal-Att dwar il-Qorti Kostituzzjonali Federali ). ==== Ġurisprudenza kostituzzjonali tal-qrati tal-UE ==== Il-liġi Ewropea u l-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea qed isiru dejjem aktar importanti. Bħala riżultat tal-kuntratti fit-tul tal-Ġermanja mal-Unjoni Ewropea u l-attivitajiet legali bbażati fuqhom, il-liġi Ġermaniża hija influwenzata b'mod sinifikanti mil-liġi tal-Unjoni. F'Diċembru 2021, il-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea ddikjarat f'deċiżjoni innovattiva u mifruxa mal-Unjoni kollha li l-liġi li tat tista' wkoll tegħleb il-każistika tal-qrati kostituzzjonali tal-istati membri. Skont l-osservaturi, il-Qorti Ewropea tal-Ġustizzja timmira wkoll li tkun l-awtorità finali dwar kwistjonijiet ta' kompetizzjoni għall-Istati Membri; Ma setgħux jistrieħu aktar fuq il-kostituzzjoni tagħhom bħala distinzjoni mil-liġi tal-UE. Id-deċiżjoni kienet preċeduta minn diversi tilwim bejn l-Unjoni Ewropea u l-istati membri tagħha dwar il-ġurisprudenza kostituzzjonali finali, inkluża proċedura ta' ksur (ma tkompliex) kontra l-Ġermanja minħabba deċiżjoni mill-Qorti Kostituzzjonali Federali tagħha dwar is-superviżjoni finanzjarja li kienet tikkontradixxi lill-ECJ. == Ekonomija == === L-essenzjali === [[File:Vessel Cosco Pride IMO9472153 departing Hamburg Germany 01.jpg|thumb|Vapur tal-kontejners fil-port ta' Hamburg. Imkejla mill-valur tal-merkanzija, il-Ġermanja hija t-tielet l-akbar esportatur u importatur fid-dinja fl-2018.]] Bi prodott domestiku gross nominali ta' madwar $3.8 triljun fl-2020, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Imkejla mill-PGD nominali per capita, il-Ġermanja tikklassifika fit-18-il post internazzjonali u fit-8 fl-Unjoni Ewropea (mill-2019). Imkejjel mill-valur tal-merkanzija, il-pajjiż kien it-tielet l-akbar importatur u esportatur fid-dinja fl-2016. Il-Programm tal-Iżvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti jikklassifika lill-Ġermanja fost il-pajjiżi b'livelli għoljin ħafna ta' żvilupp uman. Ikklassifikat fis-seba' post fl-Indiċi tal-Kompetittività Globali fl-2019. Il-kompetittività tal-Ġermanja hija bbażata prinċipalment fuq in-numru kbir ta 'intrapriżi żgħar u ta' daqs medju (Mittelstand), li huma fost il-mexxejja tas-suq globali, speċjalment f'setturi industrijali speċjalizzati. 2.1 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika totali hija ġġenerata fis-settur ekonomiku primarju (agrikoltura), 24.4 fil-mija fis-settur sekondarju (industrija), u 73.5 fil-mija fis-settur terzjarju (servizzi). Fl-2014, il-Ġermanja rreġistrat rekord b’medja ta' madwar 42.6 miljun impjegat soġġetti għal kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali. In-numru medju ta' nies qiegħda fl-2014 kien ta' 2,898 miljun. Skont l-Eurostat, il-Ġermanja kellha t-tieni l-inqas rata ta' qgħad fl-Unjoni Ewropea f'Ġunju 2019 bi 3.1 fil-mija. Fattur importanti fil-ħolqien ta' impjiegi ġodda huwa l-intraprenditorija u n-negozji ġodda, li dwarhom, fost affarijiet oħra, il-monitor annwali tal-bidu tal-KfW jipprovdi informazzjoni. Il-Ġermanja għandha varjetà wiesgħa ta' depożiti ta' materja prima u tradizzjoni twila tal-minjieri (inkluż faħam, melħ prezzjuż, minerali industrijali u materjali tal-kostruzzjoni, kif ukoll fidda, ħadid u landa). L-industrija tiddependi fuq importazzjonijiet globali ta 'materja prima. Il-potenzjal uman flimkien ma' edukazzjoni tajba u kultura ta' innovazzjoni huma kkunsidrati bħala prerekwiżiti għas-suċċess tal-ekonomija Ġermaniża u s-soċjetà tal-għarfien. L-aktar setturi kompetittivi globalment tal-industrija Ġermaniża huma l-karozzi, il-vetturi kummerċjali, l-inġinerija elettrika, l-inġinerija mekkanika u l-industrija kimika. It-teknoloġija aerospazjali, is-settur finanzjarju – pereżempju fiċ-ċentru finanzjarju ta' Frankfurt am Main – u s-settur tal-assigurazzjoni, speċjalment ir-riassigurazzjoni, huma importanti wkoll globalment. L-importanza tal-industriji kulturali u kreattivi qed tiżdied. Bħala membru tal-Unjoni Ewropea, il-Ġermanja hija parti mill-akbar suq uniku fid-dinja, b'popolazzjoni magħquda ta' madwar 500 miljun u PGD nominali ta' $17.6 triljun fl-2011. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona tal-euro, unjoni monetarja b'19-il membru. Pajjiżi u madwar 337 miljun abitant. Il-mezz ta' ħlas tiegħu huwa l-euro, li l-politika monetarja tiegħu hija kkontrollata mill-Bank Ċentrali Ewropew (BĊE) u hija t-tieni l-aktar munita ta' riżerva importanti fid-dinja u l-akbar munita fiċ-ċirkolazzjoni f'termini ta' valur fi flus kontanti. Ir-rata tal-qgħad fil-Ġermanja hija fost l-inqas fl-UE; huwa 3%; huwa aktar baxx biss fil-Polonja u r-Repubblika Ċeka. Il-medja fil-pajjiżi kollha tal-UE hija ta’ 6.1 %, filwaqt li l-pajjiżi tal-OECD għandhom rata ta' qgħad ta’ 4.8 % (minn Marzu 2023). L-inugwaljanza fid-dħul fil-Ġermanja kienet ftit inqas mill-medja tal-OECD fl-2005. Fl-2008, id-dħul medjan disponibbli kien 1,252 b'indiċi Gini ta' 0.29. Id-distribuzzjoni tal-ġid fil-Ġermanja hija ferm aktar ikkonċentrata mid-distribuzzjoni tad-dħul, b'indiċi ta' Gini ta' 0.78. Skont Credit Suisse, il-ġid privat ammonta għal $12.4 triljun fl-2016. Bħala medja, kull adult fil-Ġermanja kellu assi ta '$185,175 fl-2016 (assi medji: $42,833). Hija tikklassifika fis-27 post fid-dinja u hija inqas mill-biċċa l-kbira tal-pajjiżi ġirien tal-Ġermanja; kawża jew konsegwenza waħda (skont l-interpretazzjoni) hija l-proporzjon baxx tas-sjieda tal-proprjetà immobbli. Fl-2016 kien hemm 1,637,000 miljunarju fil-Ġermanja u fl-2017 kien hemm total ta' 114-il biljunarju (f'dollari Amerikani), it-tielet l-ogħla numru fid-dinja. === Kummerċ barrani u żvilupp ekonomiku === [[File:Germany Product Exports (2019).svg|thumb|Il-Ġermanja tesporta skont il-kategorija tal-prodott]] Mill-1986 sal-1988, mill-1990 u mill-2003 sal-2008, l-ekonomija Ġermaniża rreġistrat bilanċ favorevoli tal-esportazzjoni akbar minn kwalunkwe pajjiż ieħor (“ċampjin tal-esportazzjoni dinjija”). Matul is-snin 2010, il-Ġermanja kienet il-pajjiż bit-tielet l-ogħla valur ta' esportazzjonijiet fid-dinja. Fl-2020, l-esportazzjonijiet laħqu valur totali ta' 1,205 biljun ewro, il-valur tal-importazzjonijiet kien ta' 1,025 biljun ewro, eċċess fil-bilanċ tal-kummerċ barrani ta' 180 biljun ewro. Is-surplus tal-kont kurrenti kien l-ogħla fid-dinja fl-2016 u qabeż is-7 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika, li ntlaqgħet bi kritika kemm f'pajjiżhom kif ukoll barra. L-aktar imsieħba kummerċjali importanti (importazzjonijiet u esportazzjonijiet) fl-2020 kienu r-Repubblika Popolari taċ-Ċina (volum tal-kummerċ ta' 213 biljun ewro), l-Olanda (173 biljun ewro), l-Istati Uniti (172 biljun ewro), Franza (147 biljun ewro), il-Polonja (123 biljun ewro) u l-Italja (114 biljun ewro). L-akbar swieq tal-esportazzjoni kienu l-Istati Uniti, ir-Repubblika Popolari taċ-Ċina, Franza u l-Olanda. Il-Ġermanja wettqet aktar minn nofs il-kummerċ barrani tagħha mal-istati tal-Unjoni Ewropea. Il-valur tal-esportazzjonijiet kollha ta' oġġetti u servizzi ammontaw għal 47 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika fl-2019, li huwa għoli fost ekonomiji akbar. Il-pajjiż huwa għalhekk potenzjalment vulnerabbli għall-varjazzjonijiet fil-kummerċ globali, anke jekk ir-rebound f'dawn l-aħħar snin kien immexxi primarjament mill-konsum. [[File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|thumb|Frankfurt am Main huwa ċentru ekonomiku u tat-trasport internazzjonali, kif ukoll il-kwartieri ġenerali tal-Bank Ċentrali Ewropew.]] Il-Ġermanja ġiet affettwata lejn l-aħħar tal-2008 u l-2009 mill-kriżi finanzjarja internazzjonali, li kkawżat tnaqqis fil-prodott gross domestiku ta' 5.6 fil-mija fl-2009. L-ekonomija Ġermaniża mbagħad reġgħet kibret b'mod sinifikanti, b'4.1 u 3.7 fil-mija (2010 u 2011), u b'mod aktar moderat. fl-2012 u l-2013, b’0.5 fil-mija kull wieħed. Fl-2014, it-tkabbir ekonomiku reġa' aċċellera għal 1.9 fil-mija u għal 1.7 u 1.9 fil-mija fl-2015 u l-2016. Fl-2017, it-tkabbir kien 2.2 fil-mija. Il-pandemija tal-COVID-19 ikkawżat kollass ta '4.6 fil-mija fil-produzzjoni ekonomika fl-2020. Is-sena ta' wara, l-ekonomija rkuprat xi ftit u rreġistrat tkabbir ta' 2.7 fil-mija. Bejn l-2000 u l-2011, ir-rata medja ta' inflazzjoni annwali kienet baxxa ta' 0.3 fil-mija (2009) u għolja ta' 2.6 fil-mija (2008). Fil-bidu tal-2015, il-Ġermanja rreġistrat deflazzjoni żgħira (-0.3%) għall-ewwel darba mill-2009 minħabba l-prezzijiet baxxi taż-żejt. Wara snin ta' żidiet fil-prezzijiet relattivament moderati, ir-rata ta' inflazzjoni fil-Ġermanja laħqet l-ogħla livell tagħha mis-snin ħamsin fl-2022 fl-isfond tal-kriżi globali tal-enerġija, b'żidiet fil-prezzijiet b'żewġ ċifri. === Industrija tal-karozzi === [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F078957-0016, Stuttgart-Untertürkheim, Mercedes Autowerk.jpg|thumb|L-iżvilupp u l-manifattura tal-vetturi huma industriji ewlenin fil-Ġermanja.]] Il-Ġermanja hija magħrufa mad-dinja kollha għall-iżvilupp u l-produzzjoni ta' karozzi ta' kwalità għolja u innovattivi. Il-karozza ġiet ivvintata minn Carl Benz fil-Ġermanja fl-1886, u stabbiliet il-pedament għall-iżvilupp ta' dik li issa hija t-tielet l-akbar industrija tal-karozzi fid-dinja. Illum, korporazzjonijiet bħal Volkswagen, Mercedes-Benz u BMW huma parti importanti mill-ekonomija Ġermaniża. L-industrija tal-karozzi Ġermaniża ġġenerat aktar minn 400 biljun ewro f'bejgħ fl-2017 b'madwar 800,000 impjegat fil-Ġermanja, madwar sebgħa fil-mija tal-PGD jistgħu jiġu attribwiti lilhom. === Teknoloġiji ta' l-informazzjoni u telekomunikazzjoni === It-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) huma kkunsidrati bħala fattur ewlieni tal-post. Id-diġitalizzazzjoni tal-ekonomija Ġermaniża hija promossa taħt l-isem tal-proġett Industry 4.0. Il-kumpanija tat-telekomunikazzjoni bl-ogħla dħul fil-Ġermanja hija Deutsche Telekom. SAP, Software AG u DATEV huma fost l-akbar manifatturi ta' softwer fid-dinja bbażati fil-Ġermanja. Fis-settur tal-ħardwer, l-iżvilupp huwa speċjalment importanti, pereżempju f'Infineon u FTS. Minbarra l-kumpaniji tradizzjonali fis-settur tal-ICT, negozji ġodda u e-ventures innovattivi qed isiru dejjem aktar importanti fil-Ġermanja. Fl-2017, 88 fil-mija tal-popolazzjoni kellha aċċess għall-internet; madwar 87 fil-mija setgħu jaċċessaw konnessjoni broadband. === Enerġija === Fl-2010, il-Ġermanja kienet ir-raba' l-akbar produttur tal-enerġija primarja fl-Ewropa u kklassifikat fl-24 post fost il-produtturi tal-enerġija fid-dinja. Fl-2012, il-konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja kien 13,757 PJ (2005: 14,238 PJ). Dan jagħmel lill-pajjiż it-tieni l-akbar konsumatur nazzjonali tal-enerġija fl-Ewropa u s-seba' fid-dinja. Fl-2012, il-provvista tal-elettriku kienet garantita minn 1,059 kumpanija bbażati fil-Ġermanja. Fl-2016, l-enerġija rinnovabbli forniet 29.2 fil-mija tal-produzzjoni grossa tal-elettriku, 13.4 fil-mija tal-ħtiġijiet finali tal-enerġija fis-settur tat-tisħin u 5.1 fil-mija tal-fjuwils. Bħala parti mit-tranżizzjoni tal-enerġija, huwa ppjanat li jiżdied is-sehem tal-enerġija rinnovabbli fil-konsum tal-elettriku għal 80 fil-mija sal-2050, jitnaqqas il-konsum tal-enerġija primarja b'50 fil-mija meta mqabbel mal-2008 u jitnaqqsu l-emissjonijiet tal-gassijiet serra bejn 80 u 95 fil-mija. fil-mija f'konformità mal-miri tal-UE tal-1990 biex jitnaqqsu. B'mod ġenerali, mill-inqas 60 fil-mija tal-konsum tal-enerġija għandu jkun kopert minn enerġija rinnovabbli sal-2050. ==== Konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja - Sors ta' enerġija ==== * żejt minerali: 35.1 (1990), 35.3 (2019), 35 (2022) * Gass:​​ 15.5 (1990), 25.0 (2019), 24 (2022) * Enerġija rinnovabbli:​​ 1.3 (1990), 14.7 (2019), 17 (2022) * Lignite:​​ 21.5 (1990), 9.1 (2019), 10 (2022) * Karbonju iebes: 15.5 (1990), 8.8 (2019), 10 (2022) * Enerġija nukleari: 11.2 (1990), 6.4 (2019), 3 (2022) * Oħrajn: 0.7 (1990), 0.8 (2022) === Turiżmu === [[File:Deutschland UNESCO Welterbestätten.png|thumb|Is-siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja huma destinazzjonijiet ta' żjarat importanti għat-turisti kulturali u naturali.]] Fl-2016, il-Ġermanja kienet waħda mis-seba 'pajjiżi l-aktar miżjura fid-dinja, b'aktar minn 35 miljun mistieden barrani matul is-sena. Madwar 4,000 mill-11,116 komunità tal-Ġermanja huma organizzati f'assoċjazzjonijiet turistiċi, li 310 minnhom huma rikonoxxuti bħala resorts tas-saħħa, resorts tas-saħħa u resorts tas-saħħa. Hemm 6,135 mużew, 366 teatru, 34 park ta' divertiment u avventura, 45,000 courts tat-tennis, 648 korsa tal-golf, 190,000 kilometru ta' mixi, 40,000 kilometru ta' mogħdijiet għar-roti fuq distanzi twal, kif ukoll rotot tal-vaganzi u tematiċi. It-turiżmu tan-negozju u tal-konferenzi għandu importanza eċċellenti; Il-Ġermanja hija l-aktar post importanti tal-fieri kummerċjali internazzjonali b'diversi fieri tal-kummerċ ewlenin fid-dinja. L-Internationale Tourismus-Börse Berlin hija l-fiera ewlenija tat-turiżmu fid-dinja. Il-Ġermanja għandha wkoll l-ogħla konċentrazzjoni ta' festivals. == Traffiku == L-Indiċi tal-Prestazzjoni tal-Loġistika tal-2018 maħluq mill-Bank Dinji juri lill-Ġermanja bħala l-pajjiż bl-aqwa infrastruttura fid-dinja. Minħabba l-popolazzjoni densa u l-post ċentrali fl-Ewropa, hemm volum ta' traffiku għoli ħafna fil-Ġermanja. Huwa pajjiż ta' transitu importanti, speċjalment għat-trasport tal-merkanzija. Permezz tal-kunċett ta' Netwerks Trans-Ewropej, il-Ġermanja hija promossa bħala żona ta' trasferiment bejn l-ewwel żona ekonomika ċentrali Ewropea, l-hekk imsejħa Blue Banana, u ż-żona ekonomika ċentrali tal-Ewropa. Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Proġetti importanti f'dawn in-netwerks huma l-assi ferrovjarji Lyon/Ġenova–Rotterdam/Antwerp, POS (Pariġi–Lvant ta' Franza–Lbiċ tal-Ġermanja), PBKA (Pariġi–Brussell–Cologne–Amsterdam), Berlin–Palermo u r-rotta ewlenija lejn l-Ewropa. Barra minn hekk, il-Ġermanja hija l-punt tat-tluq tal-punent għal xi kurituri tat-trasport pan-Ewropej. Fl-2005 ġie introdott pedaġġ tat-trakkijiet tal-awtostrada. L-emissjonijiet tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija bejn l-1995 u l-2017. === Traffiku fit-toroq === [[File:Hallerbach- und Wiedtalbrücke.jpg|thumb|Raggruppament tar-rotot tat-trasport fil-kunċett tal-kuritur Ewropew]] Ir-Rumani diġà stabbilixxew toroq pavimentati fil-Ġermanja, li reġgħu marru għall-agħar. L-ewwel toroq inbnew fis-seklu 18. L-invenzjoni tal-karozzi tat impetu ġdid għall-kostruzzjoni tat-toroq. L-ewwel awtostrada fid-dinja, l-AVUS, infetħet f'Berlin fl-1921. It-trasport bit-triq ħa post il-ferroviji bħala l-aktar mod importanti ta' trasport fit-tieni nofs tas-seklu 20. Il-Ġermanja għandha wieħed mill-aktar netwerks tat-toroq densi fid-dinja. Fl-2012, in-netwerk ta' awtostradi federali kien jinkludi 12,845 kilometru ta' awtostradi u 40,711 kilometru ta' awtostradi federali. In-netwerk tat-toroq reġjonali kien jinkludi wkoll 86,597 kilometru ta' toroq statali, 91,520 kilometru ta' toroq distrettwali u muniċipali. Fl-1 ta' Jannar, 2020, 47.7 miljun karozza tal-passiġġieri ġew irreġistrati fil-Ġermanja. In-numru totali ta' vetturi bil-mutur u trejlers kien 65.8 miljun. Mill-1995 sal-2017, l-emissjonijiet assoluti tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija. Biex jitnaqqsu l-perikli u l-piżijiet ikkawżati mit-traffiku tat-triq, inħolqu żoni pedonali, żoni ta' traffiku kwiet u żoni ta' 30 km/h f'ħafna bliet Ġermaniżi. Minn dakinhar, in-numru ta’ nies li jmutu f’inċidenti tat-traffiku naqas kontinwament; Fl-2015 kien hemm 3,459 persuna, fl-2019 kien hemm 3,046. Ir-rota qed taqdi rwol dejjem aktar importanti u l-espansjoni tagħha qed tiġi appoġġjata politikament permezz tal-pjan taċ-ċikliżmu, pereżempju. === Trasport bil-ferrovija === [[File:Railway traffic Köln Hauptbahnhof_2015-12-17-01.JPG|thumb|Traffiku reġjonali u fuq distanzi twal quddiem l-istazzjon ċentrali ta' Cologne (mix-xellug għal-lemin: DB Regio, National Express, ICE 3 ta' DB Fernverkehr, DB Regio)]] Fis-7 ta' Diċembru, 1835, infetħet il-Ludwigseisenbahn, l-ewwel linja tal-ferrovija tal-Ġermanja, u fid-deċennji ta' wara n-netwerk ferrovjarju kiber għal aktar minn 18,000 kilometru fl-1870. L-espansjoni tal-ferrovija aċċellerat ukoll it-tkabbir industrijali fis-seklu 19. In-netwerk ferrovjarju Ġermaniż bħalissa huwa twil madwar 39,200 kilometru u madwar 41,500 ferrovija tal-passiġġieri u tal-merkanzija jgħaddu minnu kuljum. Bħala parti mir-riforma ferrovjarja, il-ferroviji statali Deutsche Bundesbahn (Punent) u Deutsche Reichsbahn (Lvant) ġew trasferiti lill-kumpanija privata Deutsche Bahn AG fl-1 ta' Jannar, 1994. Jorganizza l-biċċa l-kbira tat-traffiku ferrovjarju fil-Ġermanja. Madwar 350 kumpanija ferrovjarja oħra joperaw fuq in-netwerk ferrovjarju Ġermaniż. Filwaqt li l-Stat irtira mill-operazzjonijiet operattivi, jiffinanzja l-biċċa l-kbira tal-manutenzjoni u l-espansjoni tan-netwerk, kif ukoll (permezz ta' fondi ta' reġjonalizzazzjoni) l-aktar trasport reġjonali. Ferroviji reġjonali (Interregio-Express (IRE), Regionalbahn (RB), Regional-Express (RE) u S-Bahn (S)) u ferroviji fuq distanzi twal (Intercity (IC), Eurocity (EC) u Intercity-Express (ICE) ) ). Għal ferroviji fuq distanzi twal, rotot ta 'veloċità għolja b'tul totali ta' madwar 2,000 kilometru huma disponibbli. Il-prestazzjoni tat-trasport ferrovjarju fit-trasport lokali u fuq distanzi twal ammontat għal 104.2 biljun kilometru passiġġier fl-2023, u b'hekk laħaq livell rekord. === Trasport lokali === [[File:13-05-03-jena-by-RalfR-04.jpg|thumb|Tram u xarabank f'Jena am Paradies]] [[File:Berlin_SBahn_HackescherMarkt_east.jpg|thumb|Hackescher Markt Station, bil-ferroviji RegionalExpress u S-Bahn, Stazzjon Ċentrali ta' Berlin - Ferroviji Urbani (Berlin Stadtbahn) ]] Fl-1881, Werner von Siemens inawgura l-ewwel tram elettriku fid-dinja f'Lichterfelde, ħdejn Berlin. Dan il-mod ta' trasport iddomina t-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja fl-ewwel nofs tas-seklu 20. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ħafna ingħalqu, speċjalment fil-Ġermanja tal-Punent, u oħrajn ġew konvertiti għal linji tal-ferrovija ħafifa b'rotot tal-mini miċ-ċentru tal-belt. Ġew sostitwiti minn trasport bil-karozza tal-linja, li huwa wkoll disponibbli madwar il-pajjiż kollu u jservi kważi l-postijiet kollha. Madankollu, in-netwerks tal-karozzi tal-linja tnaqqsu minħabba tnaqqis fil-popolazzjoni fiż-żoni rurali u ħafna drabi ġew sostitwiti b'sistemi tal-karozzi tal-linja on-call. Fi bliet akbar, is-subway inbniet fis-seklu 20 u kkombinat ma' ferroviji S-Bahn biex jiffurmaw netwerk ta' transitu rapidu għall-belt u ż-żoni tal-madwar tagħha. L-ipproċessar amministrattiv isir mill-awtoritajiet tat-trasport pubbliku. Mis-snin tmenin, inħolqu u espandew netwerks ta' mogħdijiet għar-roti fl-ibliet u ż-żoni rurali, sabiex ir-roti għal darb'oħra qed ikollhom rwol dejjem akbar fit-trasport lokali. F'paragun internazzjonali, it-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja huwa kkaratterizzat mill-effiċjenza għolja u l-kopertura wiesgħa tiegħu. === Trasport bl-ajru === [[File:Flughäfen in Deutschland.png|thumb|Mappa tal-ajruporti fil-Ġermanja]] B'madwar 700 ajruport, il-Ġermanja għandha waħda mill-ogħla densitajiet ta' runway fid-dinja. L-ajruport ewlieni ta' Frankfurt huwa l-akbar fil-Ġermanja f'termini ta' passiġġieri (2016: 60.77 miljun), ir-raba' l-akbar fl-Ewropa u l-akbar ajruport fl-[[Ewropa]] f'termini ta' volum ta' merkanzija (2015: 2.1 miljun tunnellata). L-akbar linja tal-ajru tal-Ġermanja, il-Lufthansa, topera hubs interkontinentali fi Frankfurt u t-tieni l-akbar ajruport tal-Ġermanja, Munich. Il-gvern federali u l-stati ta' Berlin u Brandenburg huma l-azzjonisti uniċi ta' Flughafen Berlin Brandenburg GmbH, li topera l-Ajruport ta' Berlin Brandenburg "Willy Brandt". Il-Ġermanja m'għandhiex port spazjali (jew port spazjali) tagħha stess għat-traffiku lil hinn mil-Linja Kármán (100 km) fl-ispazju. Għalhekk, l-ivvjaġġar spazjali taċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż juża prinċipalment il-port spazjali CSG fil-Gujana Franċiża. === Traffiku marittimu === [[File:Freedom-of-the-Seas--in-Hamburg.jpg|thumb|Il-mollijiet tal-port ta' Hamburg]] Minħabba l-proporzjon għoli tagħha ta' kummerċ barrani, il-Ġermanja hija dipendenti b'mod speċjali fuq il-kummerċ marittimu. Għandha bosta portijiet tal-baħar moderni, iżda wkoll twettaq proporzjon kbir tal-kummerċ barrani tagħha permezz tal-portijiet ta' pajjiżi ġirien, partikolarment fl-Olanda. L-akbar tliet portijiet tal-baħar fil-Ġermanja huma Hamburg, Wilhelmshaven u l-portijiet ta' Bremen. Il-JadeWeserPort f'Wilhelmshaven huwa l-uniku port fil-fond tal-Ġermanja. L-aktar portijiet importanti fuq il-Baħar Baltiku huma Rostock, Lübeck u Kiel. Rostock-Warnemünde huwa l-aktar port traffikuż tal-Ġermanja. Ir-rotot tat-tbaħħir l-aktar importanti huma Lower Elbe u Lower Weser. Il-Kanal ta 'Kiel huwa l-aktar rotta ta' tbaħħir artifiċjali fid-dinja, barra mill-kosta Baltika Ġermaniża tinsab Kadetrinne, l-iktar rotta tat-tbaħħir traffikuża fil-Baħar Baltiku. Hemm netwerk żviluppat tajjeb ta' passaġġi tal-ilma għan-navigazzjoni interna. Ix-xmajjar ewlenin navigabbli huma r-Rhine, Main, Moselle, Weser u Elbe. Kanali interni importanti huma l-Kanal Mittelland, il-Kanal Dortmund-Ems, il-Kanal Rhine-Herne u l-Kanal Lateral Elbe. Il-Kanal Main-Danubju jevita l-baċin tax-xmara ewlieni Ewropew u għalhekk jippermetti rotta marittima diretta mill-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku sal-Baħar l-Iswed. Il-kumpless tal-port Duisburg-Ruhrort huwa l-akbar port intern fil-Ġermanja u huwa meqjus bħala l-akbar port intern fl-[[Ewropa]]. Hemm ukoll tibda u tispiċċa t-Triq il-Ħarir Ġdida, proġett infrastrutturali mir-Repubblika Popolari taċ-Ċina li trid tieħu vantaġġ mir-rotot tal-kummerċ antiki. Il-pjan ġenerali tan-navigazzjoni interna ġie approvat fl-2019. == Kultura == [[File:Goethecut.png|thumb|J. W. von Goethe, 1786 (prefazju għal Faust)]] [[File:Filmstudio Babelsberg Eingang.jpg|thumb|L-studjo tal-films Babelsberg f'Potsdam huwa wieħed mill-postijiet tal-films l-aktar tradizzjonali u famużi fid-dinja.]] L-storja tal-arti u l-kultura Ġermaniża, li l-għeruq tagħha jmorru lura għal żmien iċ-Ċelti, il-popli Ġermaniċi u r-Rumani, tat lok għal personalitajiet li mmarkaw stili u epoki sa mill-Medju Evu. F'varjetà wiesgħa ta 'dixxiplini, ħaddiema kulturali li jitkellmu bil-Ġermaniż saru pijunieri ta' xejriet ġodda u żviluppi intellettwali. Uħud mill-aktar artisti Ġermaniżi influwenti huma fost il-protagonisti taċ-ċiviltà tal-Punent. Il-finanzjament statali għall-kultura (teatri, mużewijiet, skejjel tal-arti, eċċ.) mill-gvern federali, gvernijiet statali u muniċipalitajiet fil-Ġermanja ammontaw għal aktar minn ħdax-il biljun ewro fl-2017. Peress li l-Ġermanja ma tantx teżisti bħala stat nazzjonali, il-kultura Ġermaniża għal sekli sħaħ ġiet definita primarjament bil-lingwa komuni; Anke wara t-twaqqif tal-imperu fl-1871, il-Ġermanja spiss kienet mifhuma bħala nazzjon kulturali. It-tixrid tal-midja tal-massa fis-seklu 20 tat lill-kultura popolari status għoli fis-soċjetà Ġermaniża. L-espansjoni tal-Internet fis-seklu 21 wasslet għal divrenzjar tal-pajsaġġ kulturali u bidlet il-karatteristiċi ta 'diversi kulturi speċjalizzati. L-Istituti Goethe iservu biex ixerrdu l-lingwa u l-kultura Ġermaniża madwar id-dinja. B'total ta' 158 kwartieri ġenerali, inklużi uffiċċji ta' kollegament, l-istitut huwa rappreżentat fl-2013 fi 93 pajjiż. Skont stħarriġ tal-BBC tal-2013 fuq 22 pajjiż, il-Ġermanja gawdiet l-ogħla reputazzjoni internazzjonali fost is-16-il pajjiż mistħarrġa għas-sitt darba konsekuttiva mill-2008. Bħala medja, 59 fil-mija ta' dawk li wieġbu kklassifikaw l-influwenza politika u jaħdmu b'mod pożittiv mill-Ġermanja, filwaqt li 15 fil-mija kkunsidraw huwa negattiv. == Sport == [[File:Germany champions 2014 FIFA World Cup.jpg|thumb|left|It-tim tal-futbol Ġermaniż wara r-rebħa tiegħu fil-finali tat-Tazza tad-Dinja 2014 fil-Brażil, ir-raba' titlu mondjali tiegħu]] Fil-Ġermanja, il-biċċa l-kbira tal-klabbs sportivi huma organizzati fil-Konfederazzjoni Olimpika Sportiva Ġermaniża (DOSB). Fl-2016, kellha madwar 27.5 miljun membru f'90,025 klabb tal-ġinnastika u sportivi. L-aktar sport li jintlagħab u li jarahom fil-Ġermanja huwa l-futbol. Fl-2012 madwar 6.8 miljun membru u madwar 172,000 tim ġew organizzati fil-Federazzjoni Ġermaniża tal-Futbol, ​​li organizzat it-Tazza tad-Dinja fl-1974 u l-2006 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew tal-Futbol fl-1988 u l-2024 u hija waħda mill-akbar u l-aktar suċċess. Assoċjazzjonijiet sportivi tad-dinja. It-tim tal-futbol tal-irġiel Ġermaniż sar ċampjins tad-dinja fl-1954, 1974, 1990 u 2014. Il-Ġermanja hija l-uniku pajjiż li rnexxielu jsir champion Ewropew u dinji kemm fil-futbol tan-nisa kif ukoll tal-irġiel. L-akbar grawnd iddisinjat għal-laqgħat internazzjonali huwa l-Istadium Olimpiku f’Berlin b’74,475 siġġu. Is-Signal Iduna Park f'Dortmund huwa l-istadium bl-aktar siġġijiet awtorizzati għall-ispettaturi fil-partiti tal-futbol tal-Bundesliga, b'aktar minn 80,500 siġġu. Il-Bundesliga tal-handball ħafna drabi titqies bħala l-aqwa kampjonat fid-dinja u fl-2007 it-tim tal-irġiel sar ċampjins tad-dinja għat-tielet darba. Madwar 830,000 membru attiv jappartjenu għal madwar 4,500 klabb (mill-2011). L-organizzazzjoni li tikkoordina hija l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Handball. Il-volleyball u l-varjant tiegħu tal-volleyball tal-bajja saru sport popolari fis-snin disgħin. Fl-2016, il-Federazzjoni Ġermaniża tal-Volleyball kellha madwar 430,000 membru. Iċ-champions tal-volleyball tan-nisa u tal-irġiel Ġermaniżi huma determinati kull sena, il-Lega taċ-Champions tal-Volleyball Ewropea ntrebħet diversi drabi minn klabbs Ġermaniżi u t-tim tal-irġiel tal-GDR sar ċampjins tad-dinja tal-volleyball fl-1970. Il-basketball u l-hockey fuq is-silġ qed jikbru kontinwament f'termini ta' telespettaturi u preżenza fil-midja. Iċ-champion rekord tal-kampjonat Ġermaniż tal-hockey fuq is-silġ huwa Eisbären Berlin. Fil-basketball, Dirk Nowitzki, li kien ivvutat bħala l-aktar plejer siewi tal-kampjonat professjonali tal-Amerika ta' Fuq NBA fl-2007 u sar l-ewwel Ġermaniż li rebaħ it-titlu tal-NBA ma’ Dallas Mavericks fl-2011, kien wieħed mill-aqwa plejers fid-dinja. Il-Bundesliga tal-basketball ilha teżisti mill-1966 u ċ-champion tar-rekord huwa Bayer Giants Leverkusen. Il-ProA u l-ProB ilhom jeżistu mill-2007. Fit-Tazza tad-Dinja tal-Baskitbol tal-2023, il-Ġermanja saret ċampjins tad-dinja għall-ewwel darba. Fl-isport tal-mutur, l-interess pubbliku huwa partikolarment iffukat fuq il-Formula 1 u d-DTM, li fihom is-sewwieqa u d-disinjaturi Ġermaniżi kisbu suċċess kbir. B'seba' titli ta' kampjonati mondjali, Michael Schumacher hu l-aktar sewwieq tal-Formula 1 ta' suċċess u Sebastian Vettel huwa l-iżgħar champion tad-dinja fl-istorja tal-Formula 1 Champion ieħor tad-dinja huwa Nico Rosberg. Iċ-champion tad-dinja Walter Röhrl kiseb fama dinjija fir-rally. It-tlielaq tal-muturi, li fihom il-fokus huwa fuq it-triq il-Kampjonat tad-Dinja jew il-MotoGP, ipproduċa ċampjins tad-dinja Ġermaniżi bħal Anton Mang, Dirk Raudies, Stefan Bradl u Sandro Cortese. Boxers notevoli tas-seklu 20 inkludew Max Schmeling u Henry Maske, u fil-bidu tas-seklu 21 Felix Sturm, Robert Stieglitz, Sebastian Sylvester, Jürgen Brähmer, Regina Halmich u l-kickboxer Christine Theiss. L-aħwa Ukraini Vitali u Wladimir Klitschko, kif ukoll Arthur Abraham u Susianna Kentikian imwielda fl-Armenja, saru ċampjins multipli tad-dinja fil-klassijiet tal-piż rispettivi tagħhom u temmew il-karriera professjonali tagħhom għal kollox fl-istalel tal-boksing Ġermaniż. L-isports tax-xitwa għandhom tradizzjoni twila fil-Ġermanja. Fil-bobsleigh, luge, biathlon, skiing cross-country u speed skating, atleti Ġermaniżi rebħu medalji regolarment fil-kampjonati tad-dinja u Ewropej kif ukoll fil-Logħob Olimpiku. Sportivi oħra popolari tax-xitwa huma l-iski jumping, b'Sven Hannawald, Jens Weißflog u Severin Freund huma atleti ta' suċċess partikolari, kif ukoll diversi sports ta' ski alpin. B’żewġ rebħiet Olimpiċi fil-figure skating, Katarina Witt hija waħda mill-akbar atleti fid-dixxiplina tagħha. [[File:München - Olympiapark (Luftbild).jpg|thumb|Munich Olympic Park bil-kwartieri ġenerali tal-Logħob Olimpiku tas-Sajf tal-1972, l-aħħar Logħob Olimpiku fil-Ġermanja]] Fl-1936, il-Ġermanja Nażista ospitat l-Olimpjadi tas-Sajf tal-1936 f'Berlin u l-Logħob tax-Xitwa f'Garmisch-Partenkirchen, u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja ospitat il-Logħob tas-Sajf tal-1972. Fit-tabella storika tal-midalji tal-Logħob Olimpiku, il-Ġermanja tinsab fit-tielet post b'600 midalja tad-deheb (2022). It-tennis gawda popolarità kbira, speċjalment mis-snin tmenin u disgħin, grazzi għas-suċċessi tal-atleti Ġermaniżi Boris Becker, Steffi Graf u Michael Stich. Fil-bidu tas-seklu 21, Tommy Haas u Angelique Kerber rebħu xi titli. Il-popolarità taċ-ċikliżmu fit-toroq tiddependi fuq is-suċċessi attwali taċ-ċiklisti Ġermaniżi. Rudi Altig (fis-snin 60), Jan Ullrich (1996-2005/07) u André Greipel (2010s) huma fost l-aktar ċiklisti ta' suċċess ta' żmienhom. Fiċ-ċikliżmu fuq ġewwa, il-Ġermanja hija l-pajjiż ewlieni fin-numru ta' titli tal-kampjonati tad-dinja. B'aktar minn 70 fil-mija tat-titli tat-Tazza tad-Dinja mirbuħa, il-Ġermanja, inkluża l-GDR, hija mexxejja fid-dixxiplini taċ-ċikliżmu u ċ-ċikliżmu artistiku. L-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Isparar għandha madwar 1.4 miljun membru u madwar il-Ġermanja hemm madwar sitt miljun tiratur sportiv. Fl-2024, kważi 95,000 membru se jiġu organizzati f'madwar 2,250 klabb tal-Federazzjoni Ġermaniża taċ-Ċess. Mill-1894 sal-1921, il-Ġermaniż Emanuel Lasker kien it-tieni ċampjin dinji taċ-ċess. Illum il-Ġermanja hija rappreżentata fil-quċċata tad-dinja minn Vincent Keymer. Atleti Ġermaniżi kisbu wkoll suċċess kbir fi sports oħra bħall-fencing, irkib taż-żwiemel, lotta, qdif, canoeing, hockey, atletika u għawm. Timo Boll u Dimitrij Ovtcharov huma fost l-aqwa plejers fid-dinja fit-table tennis, u Martin Kaymer u Bernhard Langer fil-golf. B'635,000 golfer fl-2014, l-Assoċjazzjoni tal-Golf Ġermaniża hija waħda mill-akbar għaxar assoċjazzjonijiet fl-sport Ġermaniż. Waħda mill-aktar maratoni importanti fid-dinja hija l-Maratona ta’ Berlin, li ilha ssir mill-1974. == Midja == Fil-Ġermanja, jiġu ppubblikati perjodikament 352 gazzetta, 27 fil-ġimgħa, 7 Ħdud, 2,450 rivista popolari u 3,753 rivista speċjalizzata. Xi wħud minn dawn il-midja huma ppubblikati mill-kumpaniji kbar Axel Springer SE, Bauer Media Group, Bertelsmann, Hubert Burda Media u l-grupp tal-midja Funke. Hemm 18-il aġenzija tal-aħbarijiet, li minnhom l-Aġenzija tal-Istampa Ġermaniża (dpa) u n-Netwerk Editorjali tal-Ġermanja (RND) huma l-aktar importanti. Il-gazzetti nazzjonali bl-akbar ċirkolazzjoni (mill-2020) huma Bild (b'ċirkolazzjoni ta' 1.27 miljun), is-Süddeutsche Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.3 miljun), il-Frankfurter Allgemeine Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.2 miljun) u il-Handelsblatt (b'ċirkolazzjoni ta' 0.14 miljun). Bil-bosta, il-gazzetta ta' kull ġimgħa bl-akbar ċirkolazzjoni hija Die Zeit (ċirkolazzjoni ta' 0.55 miljun). Hemm ukoll rivisti politiċi bħal Der Spiegel u rivisti li jiffokaw fuq suġġetti popolari bħal Stern u Focus. Fil-Ġermanja hemm 145 kanal tat-televiżjoni. Fuq it-televiżjoni hemm xandara pubbliċi bħal Das Erste u ZDF u programmi sħaħ iffinanzjati privatament, speċjalment RTL, Sat.1, Pro7, RTL Zwei, Kabel eins u VOX. F'dawn l-aħħar snin żdiedu ħafna kanali reġjonali u programmi ta' interess speċjali. Ix-xandir fil-Ġermanja għandu organizzazzjoni doppja u prinċipalment reġjonali. Huwa maqsum f'radju pubbliku, li huwa ffinanzjat mill-ħlas tax-xandir, u fornituri privati ​​tar-radju, li jiġġeneraw il-biċċa l-kbira tad-dħul tagħhom mir-reklamar. Fl-aħħar tal-2016, ġew irreġistrati aktar minn 300 fornitur tax-xandir, inklużi madwar 290 xandara kummerċjali u aktar minn 60 xandar pubbliku ARD, li xandru prinċipalment permezz tal-VHF, iżda dejjem aktar ukoll permezz tad-DAB. Żewġ sentenzi tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fl-1981 u fl-1986, li ddeterminaw l-organizzazzjoni u l-kundizzjonijiet tal-qafas, huma ta' importanza kbira għall-iżvilupp. L-aktar midja onlajn użata huma Spiegel Online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 15%), t-online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 14%) u l-portali tal-aħbarijiet ARD (il-firxa ta' kull ġimgħa: 13%). L-użu tal-midja attiv u passiv huwa madwar 9 sigħat kuljum (mill-2018). == Soċjetà == [[File:Sonnen und Wolken Kindertagesstätte Römernest Ladenburg.JPG|thumb|Grupp tal-kindergarten f'Ladenburg, Baden-Württemberg]] Skont l-Istħarriġ dwar il-Valuri Dinji, fil-Ġermanja, li huwa bbażat fuq it-tradizzjoni pluralistika tal-Illuminiżmu, il-valuri sekulari-razzjonali u l-iżvilupp personali personali huma vvalutati. Fl-oqsma tal-edukazzjoni, il-konċiljazzjoni, l-impjiegi, l-ambjent, ir-relazzjonijiet soċjali, l-akkomodazzjoni, is-sigurtà u l-benessri suġġettiv, il-popolazzjoni tirrapporta livelli ta’ sodisfazzjon ogħla mill-medja tal-pajjiżi industrijalizzati żviluppati u biss taħt il-medja fis-saħħa. B'mod ġenerali, il-Ġermanja kisbet 7 minn 10 punti fuq l-Indiċi tal-Għixien Aħjar tal-OECD fl-2015, ogħla mill-medja tal-OECD (6.5; il-Greċja 5.5, l-[[Żvizzera]] 7.6). Fir-Rapport Dinji tal-Ferħija 2018 tan-NU, il-Ġermanja kklassifikat fil-15-il post minn 156 pajjiż. === Saħħa === [[File:Uniklinikum Mannheim Haupteingang.jpg|thumb|L-Isptar tal-Università ta' Mannheim]] Is-sistema tas-saħħa Ġermaniża hija żviluppata ħafna, kif muri mir-rata baxxa ħafna ta' mortalità tat-trabi ta' madwar 3.5 subien u 3.0 bniet għal kull 1,000 twelid u stennija tal-għomor għolja, li fl-2016 kienet ta' 78.2 snin għall-irġiel u 83.1 għan-nisa. Fl-2015, l-irġiel foqra kellhom għomor ta' 70.1 snin, l-irġiel sinjuri 80.9 snin (nisa: 76.9 u 85.3 snin). Fl-2015, studju tal-OECD wera li l-pazjenti fil-Ġermanja kellhom ħinijiet qosra ta' stennija, spejjeż finanzjarji personali baxxi u ħafna għażliet. Madankollu, huwa meħtieġ li tittejjeb il-prevenzjoni, kif muri minn numru għoli ta' mard bħal mard kardjovaskulari u dijabete. Il-kwalità hija murija, fost affarijiet oħra, mill-fatt li n-nies spiss jgħixu puplesija. In-numru ta' dħul fl-isptar u operazzjonijiet huwa fost l-ewwel internazzjonalment, iżda wkoll l-ispejjeż tal-mediċini; Fl-2013, l-infiq fuq is-saħħa kien jirrappreżenta 11 fil-mija tal-PGD (medja tal-OECD: ftit inqas minn 9 %). Is-sistema tas-saħħa tinkludi fornituri tas-servizz bħal tobba, spiżjara, infermiera, l-istat (awtoritajiet federali, statali u lokali), kumpaniji tal-assigurazzjoni tas-saħħa, inċidenti, infermiera u pensjoni, assoċjazzjonijiet legali tal-assigurazzjoni tas-saħħa, assoċjazzjonijiet ta' min iħaddem u tal-impjegati. , gruppi ta' interess u pazjenti oħra, rappreżentati parzjalment minn assoċjazzjonijiet u organizzazzjonijiet ta' għajnuna personali. L-isptarijiet huma tipikament immexxija minn organizzazzjonijiet mingħajr skop ta' qligħ, iżda qed jiġu privatizzati dejjem aktar. Servizzi ta' kura oħra huma fil-biċċa l-kbira pprovduti privatament minn ħaddiema li jaħdmu għal rashom (tobba, spiżjara u kumpaniji stabbiliti, pereżempju fl-industriji tat-teknoloġija farmaċewtika u medika). L-Istat għandu biss rwol sekondarju bħala fornitur tas-servizz lill-awtoritajiet tas-saħħa, sptarijiet muniċipali u kliniki universitarji. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tappartjeni għall-assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja (GKV), li l-kontribuzzjonijiet tagħha huma bbażati prinċipalment fuq il-livell tad-dħul. Il-membri tal-familja li m'għandhomx id-dħul tagħhom huma ġeneralment assigurati mingħajr ma jħallsu l-kontribuzzjonijiet. Id-dritt għall-benefiċċji huwa indipendenti mill-ammont tal-kontribuzzjoni. Madwar 10.8 fil-mija ta' dawk assigurati kellhom assigurazzjoni tas-saħħa privata fl-2017. === Edukazzjoni === [[File:University Library - panoramio (1).jpg|thumb|Il-Librerija tal-Università ta' Heidelberg hija s-simbolu tal-Università ta' Heidelberg, l-eqdem università fil-Ġermanja, imwaqqfa fl-1386. Ilha parti mill-Inizjattiva ta' Eċċellenza mill-2007.]] Is-sistema edukattiva Ġermaniża attwali għandha l-għeruq tagħha, fost affarijiet oħra, fl-ideal edukattiv ta' Humboldt, li darba kien eżemplari madwar id-dinja, u fir-riformi edukattivi Prussjani. Id-disinn tiegħu huwa r-responsabbiltà tal-stati ("sovranità kulturali"), iżda huwa kkoordinat permezz ta' konferenzi nazzjonali tal-ministri tal-edukazzjoni, li jistabbilixxu wkoll standards edukattivi komuni. Skont l-stat federali, hemm perjodi ta' qabel l-skola u disa' sa tlettax-il sena ta' skola obbligatorja. L-attendenza ta' skejjel ta' edukazzjoni ġenerali tieħu mill-inqas disa' snin. Imbagħad tista' tattendi skejjel sekondarji jew skejjel vokazzjonali. Ħafna mill-istati federali Ġermaniżi għandhom sistema skolastika strutturata bi skejjel sekondarji, skejjel sekondarji u skejjel sekondarji, iżda hemm xejriet lejn skejjel aktar komprensivi u skejjel għall-ġurnata kollha. Skont l-stat, il-kwalifika tad-dħul fl-università tinkiseb wara tnax jew tlettax-il sena ta' skola. Prattikament iż-żgħażagħ kollha jattendu istituzzjoni ta' edukazzjoni sekondarja wara l-iskola. L-istudenti tal-kumpanija tipikament jattendu skola vokazzjonali jum jew jumejn fil-ġimgħa, li hija magħrufa madwar id-dinja bħala mudell ta' taħriġ doppju ta' suċċess. L-ekwivalenti akkademiku huwa l-programm ta' studju doppju. L-istudenti jistgħu jagħżlu bejn kulleġġi li għadhom ma ggradwawx u kulleġġi orjentati lejn l-applikazzjoni (skejjel tekniċi). Il-proporzjon ta' akkademiċi żdied b'mod kostanti mis-snin sebgħin. [[File:Deutsches Bildungssystem-quer.svg|thumb|left|Korsijiet fis-sistema edukattiva Ġermaniża.]] L-iżvilupp professjonali wkoll għandu rwol importanti. L-Aġenzija Federali tax-Xogħol toffri bonuses ta' taħriġ kontinwu għall-persuni qiegħda. Qabel it-taħriġ vokazzjonali tagħhom, iż-żgħażagħ jistgħu wkoll ilestu l-hekk imsejħa servizzi volontarji, bħal sena soċjali volontarja jew sena ekoloġika volontarja. Attivitajiet ta' tranżizzjoni popolari oħrajn jinkludu servizz militari volontarju u soġġorni barra l-pajjiż, pereżempju fil-forma ta' Xogħol u Ivvjaġġar jew skambju taż-żgħażagħ. Fi studji dwar il-prestazzjoni tal-iskola, il-Ġermanja ħafna drabi tikseb riżultati medjokri jew saħansitra taħt il-medja meta mqabbla mal-bqija tad-dinja. Fl-aħħar studji PISA, il-Ġermanja rnexxielha ttejjeb: fil-klassifika tal-PISA tal-2015, l-istudenti Ġermaniżi laħqu s-16-il post minn 72 fil-matematika, il-15 fix-xjenzi naturali u l-10 fil-komprensjoni tal-qari. Il-prestazzjoni tal-istudenti Ġermaniżi kienet ogħla mill-medja tal-OECD fit-tliet kategoriji kollha. Madankollu, l-OECD tikkritika l-politika edukattiva Ġermaniża fl-istudji PISA, peress li s-suċċess skolastiku ta' tfal minn djar soċjalment jew edukattivi żvantaġġati, u b’mod partikolari dawk ta' oriġini immigranti, huwa taħt il-medja. Kuntrarjament għall-isforzi ta' riforma fl-aħħar deċennji, it-tfal tal-klassi tax-xogħol għadhom statistikament ferm inqas probabbli li jaqilgħu diploma tal-skola sekondarja jew grad tal-kulleġġ minn tfal fil-klassijiet tan-nofs jew ta' fuq. Barra minn hekk, ikun hemm nuqqas ta' differenzjazzjoni u appoġġ individwali kemm għall-studenti ta' kisba għolja kif ukoll għal dawk ta' riżultati baxxi. L-infiq fuq l-edukazzjoni (4.6% tal-prodott gross domestiku) huwa taħt il-medja tal-OECD. Huwa meqjus meħtieġ li jittejjeb l-appoġġ skolastiku fl-età ta' meta jattendu l-skola primarja, speċjalment fir-rigward tal-għażliet ta' kura u appoġġ speċifiku għal studenti aktar dgħajfa. Mill-popolazzjoni fl-età tax-xogħol fl-2011, madwar 2.3 miljun (4 %) kienu kkunsidrati totalment illitterati u 7.5 miljun kienu meqjusa funzjonalment illitterati. === Xjenza === [[File:Einstein1921 by F Schmutzer_2.jpg|thumb|left|Albert Einstein (1921), fiżiku u rebbieħ tal-Premju Nobel]] Il-Ġermanja hija post teknoloġiku u xjentifiku ta' importanza internazzjonali. Sa mir-Rivoluzzjoni Industrijali, riċerkaturi li jitkellmu bil-Ġermaniż kienu strumentali fit-twaqqif tax-xjenzi empiriċi. B'mod partikolari, il-prestazzjoni ekonomika ta' diversi industriji u t-trasferiment tal-għarfien fil-prattika kienu mmexxija mix-xogħol kreattiv tal-inġiniera. Madwar 8 fil-mija tal-privattivi kollha rreġistrati mad-dinja kollha taħt il-PCT fl-2016 ġew mill-Ġermanja; Dan poġġa lill-Ġermanja fir-raba’ post wara l-Istati Uniti, il-Ġappun u ċ-Ċina. Fil-Ġermanja, l-universitajiet, l-universitajiet tekniċi u l-iskejjel tekniċi huma istituzzjonijiet ta' riċerka u tagħlim akkademiċi. L-universitajiet (tekniċi) għandhom id-dritt għal proċeduri ta' dottorat u ta' abilitazzjoni. Iż-żewġ proċeduri għandhom l-għan li juru edukazzjoni u jkun fihom għarfien xjentifiku. Bl-introduzzjoni ta' kwalifiki internazzjonali bħala parti mill-Proċess ta' Bolonja, is-separazzjoni preċedenti tal-kwalifiki bejn skejjel tekniċi u universitajiet fis-settur tal-edukazzjoni akkademika qed tiddgħajjef. Xi istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla ma joffru xejn edukazzjoni terzjarja, iżda minflok huma maħluqa għal edukazzjoni postgraduate jew esklussivament għal dottorati u kwalifiki. Ħafna mill-universitajiet Ġermaniżi jirċievu finanzjament pubbliku, iżda r-riċerka tagħhom hija ffinanzjata minn fondi ta' partijiet terzi (Fondazzjoni Ġermaniża għar-Riċerka, fondazzjonijiet, kumpaniji u oħrajn). [[File:Alexandre humboldt.jpg|thumb|left|Alessandru ta' Humboldt (1769–1859)]] Minbarra l-universitajiet, hemm numru kbir ta' organizzazzjonijiet ta' riċerka li joperaw madwar il-Ġermanja u lil hinn. Fil-Ġermanja, inħolqot sistema ta' diviżjoni tax-xogħol bejn l-universitajiet, minn naħa waħda, u bejn universitajiet u istituzzjonijiet ta' riċerka mhux universitarji, min-naħa l-oħra. Is-Soċjetà Max Planck hija impenjata għar-riċerka bażika. Tmexxi 79 istitut fil-Ġermanja u għandha baġit annwali ta' 1.8 biljun ewro. L-Assoċjazzjoni Helmholtz hija l-akbar soċjetà xjentifika fil-Ġermanja u tmexxi 15-il hekk imsejħa ċentru ta' riċerka kbar li jaħdmu fuq kumplessi xjentifiċi interdixxiplinari. Is-Soċjetà Fraunhofer hija l-akbar organizzazzjoni tar-riċerka applikata. Tiġbor ir-riżultati tar-riċerka bażika fis-56 istitut tagħha u tipprova tisfruttahom ekonomikament. Jipprovdi lill-ekonomija b'servizz ta' riċerka b'kuntratt. Huwa kiseb fama dinjija grazzi għall-iżvilupp tal-format awdjo MP3. Huwa wieħed mill-akbar applikanti u sidien tal-privattivi tal-Ġermanja. L-Assoċjazzjoni Leibniz hija netwerk ta' istituzzjonijiet ta' riċerka indipendenti li jaħdmu kemm fuq ir-riċerka bażika kif ukoll dik applikata. [[File:Views in the Main Control Room (12052189474).jpg|thumb|Ċentru Ewropew għall-Operazzjonijiet Spazjali (ESOC), kamra tal-kontroll tal-ESA f'Darmstadt. Il-Ġermanja hija l-akbar kontributur għall-programm spazjali Ewropew.]] In-nefqa tal-universitajiet u l-kulleġġi tal-stat fil-Ġermanja (imsejħa wkoll edukazzjoni terzjarja fil-Ġermanja) ammontat għal aktar minn 64 biljun ewro fl-2020 (fl-2005: 30.9 biljun ewro), li hija prinċipalment iffinanzjata minn dħul mit-taxxa mill-gvernijiet federali u tal-istat. Madwar 2.9 miljun student studjaw f'universitajiet u kulleġġi fil-Ġermanja fl-2020. Minnhom, madwar 14% kienu studenti barranin. Istituti mhux universitarji bħas-Soċjetà Fraunhofer, l-Assoċjazzjoni Helmholtz, l-Assoċjazzjoni Leibniz, is-Soċjetà Max Planck u l-Akkademji tax-Xjenzi rċevew 15.6 biljun ewro oħra. L-infiq totali fuq l-edukazzjoni, ir-riċerka u x-xjenza ammontat għal madwar €334 biljun fil-Ġermanja fl-2020. Bosta riċerkaturi mill-oqsma kollha tax-xjenza moderna ġejjin mill-Ġermanja. Aktar minn 100 rebbieħa Nobel huma assoċjati mal-pajjiż. Albert Einstein u Max Planck waqqfu pilastri importanti tal-fiżika teoretika bit-teoriji tagħhom, li Werner Heisenberg u Max Born, pereżempju, setgħu jibnu. Wilhelm Conrad Roentgen, l-ewwel Rebbieħ Nobel fil-Fiżika, skopra u eżamina r-raġġi-X li jġorru ismu u li għad għandhom rwol importanti llum, fost affarijiet oħra, fid-dijanjosi medika u l-ittestjar tal-materjali. Heinrich Hertz kiteb xogħlijiet importanti dwar ir-radjazzjoni elettromanjetika li huma kruċjali għat-teknoloġija tat-telekomunikazzjoni tal-lum. L-iżviluppi ta' Karl von Drais, Nikolaus Otto, Rudolf Diesel, Gottlieb Daimler u Carl Benz irrevoluzzjonaw it-trasport, u l-burners u ż-zeppelins Bunsen msemmijin wara l-inventuri tagħhom huma magħrufa mad-dinja kollha. L-aġenzija spazjali Ġermaniża wettqet xogħol pijunier importanti fil-qasam tal-ivvjaġġar spazjali u r-riċerka spazjali u llum għandha aġenzija spazjali effiċjenti maċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż (DLR). Il-Ġermanja hija wkoll l-Stat Membru li jikkontribwixxi l-aktar lill-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA). Ir-riċerka kimika kienet influwenzata minn, fost oħrajn, Carl Wilhelm Scheele, Otto Hahn u Justus von Liebig. Bl-invenzjonijiet ta' suċċess tagħhom, ismijiet bħal Johannes Gutenberg, Werner von Siemens, Wernher von Braun, Konrad Zuse u Philipp Reis huma parti mill-edukazzjoni teknoloġika ġenerali. Fil-Ġermanja twieldu wkoll ħafna matematiċi importanti, bħal Adam Ries, Friedrich Bessel, Richard Dedekind, Carl Friedrich Gauß, David Hilbert, Emmy Noether, Bernhard Riemann, Karl Weierstrass u Johannes Müller (Regiomontanus). Riċerkaturi u xjenzati Ġermaniżi importanti oħra huma l-astronomu Johannes Kepler, l-arkeologu Heinrich Schliemann, il-bijologu Christiane Nüsslein-Volhard, l-istudjuż Gottfried Wilhelm Leibniz, in-naturalista Alexander von Humboldt, ir-riċerkatur reliġjuż Max Müller, l-istoriku Theodor Mommsen, is-soċjologu Theodor Maxsen. Weber u r-riċerkatur mediku Robert Koch. == L-aktar bliet popolati == <gallery> File:Cityscape Berlin.jpg|Berlin File:Brandenburger Tor 2005 006.JPG|Berlin File:Washingtonplatz.jpg|Berlin File:Schloss Charlottenburg zur blauen Stunde.jpg|Berlin File:Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg|Berlin File:Reichstag, Berlín, Alemania, 2016-04-21, DD 46-48 HDR.jpg|Berlin File:2013-08 View from Rathaus Spandau 03.jpg|Spandau, Berlin File:Staaken1.JPG|Spandau, Berlin File:Zeppelin-Staaken R.VI photo1.jpg|Spandau, Berlin File:Luftbild Falkenhagener See.jpg|Berlin File:Hamburg montage.jpg|Hamburgo File:Munich montage.png|Munich File:Cologne montage.png|Cologne File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|Frankfurt am Main File:FFM-AlteOper-HDR--DINA4.jpg|Frankfurt am Main File:Europäische Zentralbank - European Central Bank (19190136328).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurter Römer.jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt am Main, Römerberg - Marktplatz am Römer (14069915085).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt 2013 - panoramio (4).jpg|Frankfurt am Main File:Düsseldorf Panorama.jpg|Düsseldorf File:D medienhafen.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00667.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00589.jpg|Düsseldorf File:Koenigsallee 2019 -WPWP.jpg|Düsseldorf File:Düsseldorf Benrath - Schlosspark - Statuen 31 ies.jpg|Düsseldorf File:Old city hall of Leipzig (20).jpg|Leipzig File:Leipzig (Rathausturm, Neues Rathaus) 18 ies.jpg|Leipzig File:Völkerschlachtdenkmal blaue Stunde.jpg|Leipzig File:Das Gewandhaus und der Mendebrunnen in Leipzig bei Nacht.jpg|Leipzig File:Altes Rathaus, Nikolaikirche, von Norden Leipzig 20180814 001.jpg|Leipzig File:Leipzig-Hauptbahnhof-overview.jpg|Leipzig File:Dortmund Panorama.jpg|Dortmund File:NRW, Dortmund, Friedensplatz - Altes Stadthaus 04.jpg|Dortmund File:Dortmund Oper Kaufmann.jpg|Dortmund File:Konzerthaus Dortmud Detail.jpg|Dortmund File:Dortmunder U mit Animation.jpg|Dortmund File:Signal iduna park stadium dortmund 2.jpg|Dortmund File:Essen Panorama.jpg|Essen File:Schloss-Borbeck-Komplettansicht-Sonnenuntergang-2012.jpg|Essen File:Essen-Südviertel Luft.jpg|Essen File:Zollverein 8107 2.jpg|Essen File:Villa Hügel, Essen, 20071222.jpg|Essen File:Essen, Saalbau, 2017-04 CN-07.jpg|Essen File:13-04-20-bremen-by-RalfR-026.jpg|Bremen File:00 1389 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:00 1383 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:Schnoor Bremen.jpg|Bremen File:2012-08-08-fotoflug-bremen zweiter flug 0587 (retouched).JPG|Bremen File:Bremer Musikanten.jpg|Bremen File:Dresden Montage (2016).png|Dresde File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:Hannover old townhall Karmarschstrasse Mitte Hannover Germany 01.jpg|Hannover File:Marktkirche St Georgii et Jacobi Mitte Hannover Germany.jpg|Hannover File:Herrenhäuser gärten 2.jpg|Hannover File:Neues Rathaus bei Nacht.jpg|Hannover File:Universität Hannover - Hauptgebäude - B02.jpg|Hannover File:Nürnberg Gostenhof gen Ost.jpg|Nuremberg File:Nürnberger Burg im Herbst 2013.jpg|Nuremberg File:Maxbrücke Nürnberg Nacht.jpg|Nuremberg File:Staatstheater Nürnberg 2006-08-08.jpg|Nuremberg File:Nürnberg-(Frauenkirche)-damir-zg.jpg|Nuremberg File:Nuernberg-Panorama-Burg.jpg|Nuremberg File:Innenhafen Duisburg Blaue Stunde 2014.jpg|Duisburg File:Hafen Duisburg Rhein -Luftbild (51720286199).jpg|Duisburg File:Innenhafen Duisburg Five Boats mit Marina Sonnenuntergang 2014.jpg|Duisburg File:Landesarchiv NRW Duisburg-4395.jpg|Duisburg File:Bochum (DerHexer) 2010-08-12 050.jpg|Bochum File:Wuppertal ansicht.jpg|Wuppertal File:Sparrenburg innovative sights.JPG|Bielefeld File:General view over bonn (cropped).jpg|Bonn File:Muenster Innenstadt.jpg|Münster File:Münster, Historisches Rathaus -- 2014 -- 6855.jpg|Münster File:Der Friedrichsplatz und der Wasserturm.jpg|Mannheim File:Die Jesuitenkirche.jpg|Mannheim File:Luisenpark Mannheim Gondolettas.JPG|Mannheim File:Mannheim wasserspiele.jpg|Mannheim File:MA-Friedrichsplatz-0329.jpg|Mannheim File:Schloss Karlsruhe und Fächerstadt 2.jpg|Karlsruhe File:Calle de Maximilian, Augsburgo, Alemania, 2021-06-04, DD 23-25 HDR.jpg|Augsburg File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:BambergerWiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mönchengladbach münster.jpg|Mönchengladbach File:Gelsenkirchen aug2004 002.jpg|Gelsenkirchen File:KaiserKarlsGymnasium.jpg|Aachen File:20171029 SchlossFassade RL breit DSC00157 PtrQs.jpg|Brunswick File:Braunschweig Alte Waage.jpg|Brunswick File:Happy Rizzi House Mai 2014.jpg|Brunswick File:BraunschweigAltstadtmarkt2022.jpg|Brunswick File:Braunschweig Rathaus Westseite (2012).JPG|Brunswick File:Sankt Michaelis Braunschweig.jpg|Brunswick File:Braunschweig Burg Dankwarderode mit Loewe.JPG|Brunswick File:Schloßkirche am Schloßteich..jpg|Chemnitz File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Blick Marktkirche Halle.jpg|Halle (Sajonia-Anhalt) File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Freiburger Münster - 51732844331.jpg|Freiburg im Breisgau File:Rathaus-krefeld.jpg|Krefeld File:Mainz altstadt.jpg|Maguncia File:Aerial image of Lübeck (view from the southwest).jpg|Lübeck File:Erfurter Dom von Oben 08.jpg|Érfurt File:Oberhausen - Neue Mitte+Gasometer (Aussichtsturm Knappenhalde) 01 ies.jpg|Oberhausen File:Rostock asv2018-05 img42 aerial view.jpg|Rostock File:00 1189 Blick vom Bergpark Wilhelmshöhe, Kassel.jpg|Kassel File:Palacio Wilhelmshöhe, Kassel, Alemania, 2013-10-19, DD 04.JPG|Kassel File:Hagen Rathausplatz.jpg|Hagen File:Sanssouci - Parkanlage -Große Fontäne - Statuen Römischer Götter - Venus - DSC4798.jpg|Potsdam File:2018-08-10 DE Potsdam, Havel, Potsdamer Stadtschloss, Charlottenhof 05609390 (49952695592).jpg|Potsdam File:Alte Rathaus Potsdam November 2013.jpg|Potsdam File:Brandenburg Gate in Potsdam.jpg|Potsdam File:Potsdam Neues Palais 1717.jpg|Potsdam File:Ludwigskirche.jpg|Saarbrücken File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Ludwigshafenmitte ausderluft.jpg|Ludwigshafen am Rhein File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldemburgo File:Panorama Mülheim vom Rathausturm Richtung NW Crop 2014.jpg|Mülheim an der Ruhr File:Osnabrück Süden.JPG|Osnabrück File:Leverkusen-Schloss-Morsbroich Hauptgebäude.jpg|Leverkusen File:Heidelberg corr.jpg|Heidelberg File:Darmstadt Altes Rathaus.jpg|Darmstadt File:Solingen Innenstadt 002.JPG|Solingen File:Regensburg 08 2006 2.jpg|Regensburg File:Herne, Blick auf Europaplatz mit Kreuzkirche.jpg|Herne File:Paderborn Kamp Stadtmodell.jpg|Paderborn File:Dom zu paderborn1.jpg|Paderborn File:Neuss, Rathaus 2008.JPG|Neuss File:St. Sebastianus Kirche Neuss 2.JPG|Neuss File:Ingolstadt Altes Rathaus 2012 02.jpg|Ingolstadt File:Neues Schloss Ingolstadt.JPG|Ingolstadt File:Luftansicht der Offenbacher Innenstadt (5954465588).jpg|Offenbach am Main File:Fuerther Innenstadt Mrz 2020.jpg|Fürth File:Ulm Donauschwabenufer1.jpg|Ulm File:Rathaus HN.JPG|Heilbronn File:Heilbronn Bollwerksturm 20050828.jpg|Heilbronn File:Pforzheim, Germany.jpg|Pforzheim File:Dom R1.jpg|Würzburg File:Wolfsburg Autostadt.jpg|Wolfsburg File:5306 Wolfsburg.JPG|Wolfsburgo File:Goettingen Marktplatz Oct06 Antilived.jpg|Göttingen File:Bottrop - Altmarkt 02 ies.jpg|Bottrop File:Bottrop, die Martinskirche Dm45 IMG 8481 2018-09-01 14.29.jpg|Bottrop File:Reutlingen Tübinger Tor 2012-04.jpg|Reutlingen File:Erlangen 08-2012.jpg|Erlangen File:Havenwelten Überblick Bremerhaven 2013.jpg|Bremerhaven File:2017-02-28 Festung Ehrenbreitstein 07.jpg|Koblenz File:Ausblick Bergisch Gladbach.jpg|Bergisch Gladbach File:Bergisch Gladbach altes Rathaus.jpg|Bergisch Gladbach File:Remscheid rathaus.jpg|Remscheid File:Remscheid, der Bismarckturm Dm161 foto6 2015-04-18 16.48.jpg|Remscheid File:Trier-Blick-vom Weishaus.JPG|Trier File:Recklinghausen, Rathaus -- 2015 -- 7398.jpg|Recklinghausen File:Recklinghausen, schachtbok Zeche Recklinghausen 2 Dm115TKD foto9 2015-07-20 10.12.jpg|Recklinghausen File:Zentrum Jenas im Tal 2008-05-24.JPG|Jena File:Moers schloss 211204.jpg|Moers File:Salzgitter Stahlwerk.jpg|Salzgitter File:Siegen - panoramio (9).jpg|Siegen File:Berliner Platz Guetersloh Proedous.jpg|Gütersloh File:Hildesheim - Blick vom Berghözchen.jpg|Hildesheim File:St Michaels Church Hildesheim.jpg|Hildesheim File:Hanau Bruder Grimm.jpg|Hanau File:Kaiserslautern town big 2.jpg|Kaiserslautern File:Weimar - Blick zu Herderkirche & Stadtschloss.jpg|Weimar File:Stuttgart Downtown Sights Collage.png|Stuttgart File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mainz altstadt.jpg|Mainz File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:2019-06-21 Flatowturm Potsdam (Wikipedianische KulTour) by DCB–023.jpg|Potsdam File:Hamburg montage.jpg|Hamburg File:Schwerin aus dem Flugzeug gesehen .jpg|Schwerin File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Büsingen am Hochrhein.jpg|Büsingen am Hochrhein File:Rgbg-dom und rathaus.jpg|Regensburg File:Regensburg-porta-praetoria 2.jpg|Regensburg File:Donau Regensburg.jpg|Regensburg File:Regensburg cathedral front.jpg|Regensburg File:Regensburg square.jpg|Regensburg File:SchlossThurnundTaxis2010.JPG|Regensburg File:Regensburg Uferpanorama 06 2006.jpg|Regensburg File:Walhalla aussen.jpg|Regensburg File:Augsburg - Markt.jpg|Augschburg/Augsburg File:Maximilianmuseum.jpg|Augschburg/Augsburg File:Gasse in der Fuggerei, Augsburg.JPG|Augschburg/Augsburg File:Der Hohe Dom zu AugsburgDSC 2136.jpg|Augschburg/Augsburg File:Aerial image of Heligoland.jpg|Helgoland/Heligoland File:Helgoland Hummerbuden 21955.JPG|Triq prinċipali ta' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo15.jpg|Lag Anna Laketa ' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo19.jpg|Irdum aħmar karatteristika tal-pajsaġġ ta' Heligoland/Heligoland. File:Bad Oeynhausen6.JPG|Bad Oeynhausen File:Bielefeld City.jpg|Bielefeld File:20140720 122639 Schloss Burgsteinfurt, Steinfurt (DSC04864 crop).jpg|Steinfurt File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldenburg/Oldenburgo File:Leer Rathaus Hafen townhall harbour 2008.jpg|Leer File:Oerlinghausen03.jpg|Oerlinghausen File:Oerlinghausen innovative sights.JPG|Oerlinghausen File:Oerlinghausen Hauptstr01.jpg|Oerlinghausen File:Rathaus Oerlinghausen01.jpg|Oerlinghausen File:Alexanderkirche Oerlinghausen.jpg|Oerlinghausen File:Toenskapelle.jpg|Hünenkapelle, knisja ta' qabel f'Oerlinghausen. File:Detmold Schloss01.jpg|Detmold File:City hall Neumuenster Germany.jpg|Neumünster File:Luftbild Flensburg Schleswig-Holstein Zentrum Stadthafen Foto 2012 Wolfgang Pehlemann Steinberg-Ostsee IMG 6187.jpg|Flensburg/Flensburgo File:13-09-29-Rendsburg-N3S 9754.jpg|Rendsburg File:Schwebefähre Rendsburg NIK 2853.JPG|Rendsburg File:Rothenburg BW 4.JPG|Rothenburg ob der Tauber/ File:Rothenburg02-06-008.jpg|Rothenburg ob der Tauber File:Rothenburg BW 25.JPG|Rothenburg ob der Tauber File:Rotenburg 2007.jpg|Rotenburg an der Fulda/Rotenburg an der Fulda File:Rottenburg - Marktplatz - geograph.org.uk - 7534.jpg|Rottenburg am Neckar/Rotemburgo del Néckar File:Altes Rathaus Bebra.jpg|Bebra File:Hersfeld altstadt tageberg.jpg|Bad Hersfeld File:Stiftsruine hersfeld oben.jpg|Bad Hersfeld File:Catedral de Fulda.jpg|Fulda File:Fulda Panorama.jpg|Fulda File:Rotenburg Rathaus.jpg|Rotenburg an dder Wümme File:Luftbild Oberrotweil.jpg|Vogtsburg im Kaiserstuhl File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Euskirchen_fasadoj_en_Kölner_Straße.JPG|Euskirchen File:Euskirchen alter markt.jpg|Euskirchen File:Nettersheim 02.jpg|Nettersheim File:Kaiserstuhl Vogtsburg.jpg|Immaġini mill-ajru ta' Vogtsburg. </gallery> == Gallerija == <gallery> File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-400,_Berlin,_deutsche_Vereinigung,_vor_dem_Reichstag.jpg|Il-bandiera tal-għaqda f'nofsillejl tat-3 ta' Ottubru 1990 quddiem ir-Reichstag File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-417,_Berlin,_Flaggen_vor_dem_Reichstag.jpg|1990 Jum l-Għaqda Ġermaniża, bil-bnadar tal-istati Ġermaniżi kollha fuq il-bini tar-Reichstag f'Berlin, Ġermanja File:Berliner_Mauer,_ostdeutscher_Grenzer_beobachtet_Räumung_des_Kubat-Dreieck.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] (1961-1989) File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-0922-002,_Leipzig,_Montagsdemonstration.jpg|Dimostrazzjoni tat-Tnejn tal-Ġermanja tal-Lvant kontra l-gvern f'Leipzig, 16 ta' Ottubru, 1989. File:Flag_of_East_Germany_with_cut_out_emblem.svg|Bandiera GDR/DDR b'emblema maqtugħa, viżibbli ħafna waqt protesti kontra r-reġim komunista File:BerlinWall-BrandenburgGate.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] fil-Bieb ta' Brandenburg fl-10 ta' Novembru, 1989 li juri l-graffiti Wie denn (“Kif Issa”) fuq it-tabella li twissi lill-pubbliku biex jitlaq minn Berlin tal-Punent. File:Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg|Uffiċjali tal-pulizija mill-Volkspolizei tal-Ġermanja tal-Lvant jistennew il-ftuħ uffiċjali tal-Bieb ta' Brandenburg tal-Ħajt ta' [[Berlin]] fit-22 ta' Diċembru, 1989. File:RIAN_archive_428452_Germany_becomes_one_country.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]], Ottubru 1990, qal "Grazzi, [[Mikhail Gorbachev|Gorbi]]!" File:EinigungsvertragBRD-DDR.JPG|Iż-żewġ kopji oriġinali tat-Trattat ta' Unifikazzjoni ġew iffirmati fil-31 ta' Awwissu 1990. Il-Ministru tal-Intern tal-Ġermanja tal-Punent Wolfgang Schäuble iffirma għall-FRG u s-Segretarju tal-Istat tal-Ġermanja tal-Lvant Günther Krause għall-GDR. File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008,_Berlin,_Brandenburger_Tor,_Vereinigungsfeier,_Feuerwerk.jpg|Logħob tan-nar fil-Bieb ta' Brandenburg wara r-riunifikazzjoni File:18-09-29-Görlitz-RalfR-DJI_0418.jpg|Fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja tul ix-Xmara Neisse tal-punent bejn Zgorzelec tal-Polonja u Görlitz, belt tal-Ġermanja li kienet tappartjeni għall-eks provinċja tas-Silesja t'Isfel. File:Landmark Traffic (26992261693).jpg|Traffiku jaqsam il-Bieb ta' Brandenburg fl-2016 File:DBP_249_Eingliederung_Saarland_10_Pf_1957.jpg|Bolla tad-Deutsche Bundespost (1957) għall-inkorporazzjoni politika tas-Saarland fir-Repubblika Federali tal-Ġermanja fl-1 ta' Jannar 1957 bl-istemma tal-stat il-ġdida tas-Saarland File:Inter-German Locator.svg|Il-Ġermanja tal-Punent u l-Ġermanja tal-Lvant (1957–1990) File:Bundesarchiv_Bild_175-14676,_Leipzig,_Reichsgericht,_russischer_Panzer.jpg|Tank IS-2 [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]] f'[[Leipzig]] waqt ir-rewwixta tal-Ġermanja tal-Lvant tal-1953 fis-17 ta' Ġunju File:Germans-airlift-1948.jpg|Imblokk ta' [[Berlin]] (1948-1949) File:Bundesarchiv_Bild_183-H26569,_Frankfurt-Main,_Frankfurter_Konferenz.jpg|Il-Prim Ministri u s-Sindki tal-Ġermanja tal-Punent irċevew il-Frankfurt Papers mill-okkupanti Brittaniċi, Amerikani u Franċiżi, li kien fihom rakkomandazzjonijiet għat-twaqqif tal-istat il-ġdid u ffurmaw il-bażi ta' ħidma għal-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; 1 ta' Lulju, 1948 File:Deutschland_Besatzungszonen_8_Jun_1947_-_22_Apr_1949.svg|Mappa fuq il-Ġermanja li turi l-erba' żoni ta' okkupazzjoni Alleati (de facto li ma jinkludux is-Saarland) fil-Ġermanja (1947-1949) </gallery> <gallery> File:Atlas_Van_der_Hagen-KW1049B10_047-S._IMPERIUM_ROMANO-GERMANICUM_oder_DEUTSCHLAND_MIT_SEINEN_ANGRÄNTZENDEN_KÖNIGREICHEN_UND_PROVINCIEN_Neulich_entworffen_und_theils_gezeichnet_durch_IULIUM_REICHELT_Chur_Pfaltz.jpg|Din il-mappa tal-Imperu Ġermaniż kienet iddisinjata minn Julius Reichelt (1637-1717). Reichelt kien professur tal-matematika fl-Università ta' Strasburgu. Matul is-seklu 18 dehru ħafna derivazzjonijiet. Din ir-riproduzzjoni ġiet ippubblikata minn Nicolaes Visscher II (1649-1702). File:Moritzbastei Leipzig 1785.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-1785 File:Leipzig_-_Universitätsstraße_-_Moritzbastei_05_ies.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-2015 File:Neue_Propsteikirche_St._Trinitatis_Leipzig.jpg|Il-Propsteikirche St. Trinitatis (Ġermaniż, knisja retturjali tat-Trinità Qaddisa) f'Leipzig, Sassonja, il-Ġermanja, hija knisja Kattolika fiċ-ċentru tal-belt mibnija fl-2015. </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Ġermanja| ]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1990]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] cnua6bmqdwsj5cmbvcq6ul48y2silvj 0 1574 317353 316312 2024-11-15T02:38:46Z Sapp0512 19770 /* Kristjaneżmu */ 317353 wikitext text/x-wiki {{Użioħra|Renju Unit}} {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq<br />''United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland'' |isem_nattiv = |isem_komuni = Renju Unit |stampa_bandiera = Flag of the United Kingdom.svg |stampa_emblema = Royal Coat of Arms of the United Kingdom.svg |stampa_mappa = Europe-UK.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tar-Renju Unit |ħolqa_emblema = Emblema tar-Renju Unit |ħolqa_demografija = Demografija tar-Renju Unit |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[God Save the Queen]]''<br /><small>Alla Salva r-Reġina</small><center>[[File:United States Navy Band - God Save the Queen.ogg]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ingliża|Ingliż]] |lingwi_reġjonali = [[Lingwa Galliża|Galliż]]{{,}}[[Lingwa Irlandiża|Irlandiż]]{{,}}[[Ingliż-Skoċċiż ta' Ulster]]{{,}}[[Ingliż-Skoċċiż]]{{,}}[[Gaeliku Skoċċiż]]{{,}}[[Gaeliku Korniku]]</small> |gruppi_etniċi = 85.67% [[Brittanniċi Bojod]],<br />6.47% [[Bojod Oħrajn]],<br />4.00% [[Brittanniċi Ażjatiċi|Ażjatiċi min-Nofsinhar]], <br /> 2.00% [[Brittanniċi Suwed|Suwed]], <br /> 1.20% [[Brittanniċi Mħalltin|Razza Mħallta]], <br /> 0.80% [[Brittanniċi Orjentali|Ażjatiċi tal-Lvant]] u [[Gruppijiet Etniċi Oħrajn (Ċensiment tar-Renju Unit)|Oħrajn]] |sena_gruppi_etniċi = 2001 |kapitali = [[Londra]] | latd=51 |latm=30 |latNS=N |lonġd=0 |lonġm=7 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Londra]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] [[Demokrazija Parlamentari|parlamentari]] [[Stat Unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[Monarkija tar-Renju Unit|Monarkija]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tar-Renju Unit|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Karlu III]] |isem_kap2 = [[Keir Starmer]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar, 1973 |żona_kklassifika = 80 |poż_erja = 80 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 243,610 |erja_mi_kw = 94,060 |perċentwal_ilma = 1.34 |sena_stima_popolazzjoni = |stima_popolazzjoni = |poż_stima_popolazzjoni = 22 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 63,181,775<ref>{{ċita web |url=https://www.ons.gov.uk/census/2011census/2011ukcensuses |titlu=2011 UK censuses |sit=Office for National Statistics |data-aċċess=2012-12-17 |lingwa=en}}</ref> |densità_popolazzjoni_km2 = 255.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 661.9 |poż_densità_popolazzjoni = 51 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $2.316 triljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&pr.y=7&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=112&s=NGDP%2CNGDPD%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Report for Selected Countries and Subjects - United Kingdom|pubblikatur=International Monetary Fund |data=2012 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130117105947/http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&pr.y=7&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=112&s=NGDP%2CNGDPD%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |arkivju-data=2013-01-17 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = 8 |PGD_PSX_per_capita = $36,728<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{increase}} 0.875<ref name="HDI">{{ċita rapport |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/271/hdr_2011_en_complete.pdf |titlu=Human Development Report 2011 - Sustainability and Equity: A Better Future for All |data=2011 |pubblikatur=United Nations Development Program |data-aċċess=2013-03-14 |paġni=127-130 |isbn=9780230363311 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 26 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Irlanda|Indipendenza]] {{nobold|mir-[[Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda|Renju Unit]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Atti tal-Unjoni 1707]] |data_stabbilit1 = 1 ta' Mejju 1707 |avveniment_stabbilit2 = [[Atti tal-Unjoni 1800]] |data_stabbilit2 = 1 ta' Jannar 1801 |avveniment_stabbilit3 = [[Trattat Anglo-Irlandiż]] |data_stabbilit3 = 6 ta' Diċembru 1922 |avveniment_stabbilit4 = Sbuħija fl-[[Unjoni Ewropea]] |data_stabbilit4 = 1 ta' Jannar 1973 |valuta = [[Lira sterlina]] |kodiċi_valuta = GBP |żona_ħin = [[Ħin Meridjan ta' Greenwich|GMT]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin Brittanniku tas-Sajf|BST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.uk]] |kodiċi_telefoniku = +44 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $2.434 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = 6 |PGD_nominali_per_capita = $38,591<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} '''Ir-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq''', aktar magħrufa bħala '''Ir-Renju Unit''' <ref>Ara [[Gżejjer Brittaniċi (terminoloġija)]]</ref> huwa [[Pajjiżi gżejjer|pajjiż]] <ref>{{ċita enċiklopedija |kunjom1=Prestwich |isem1=Michael Charles |titlu=United Kingdom |enċiklopedija=Britannica |url=https://www.britannica.com/place/United-Kingdom |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita web |titlu=Countries within a country |sit=10 Downing Street |url=http://www.number-10.gov.uk/output/Page823.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20050211195601/http://www.number-10.gov.uk/output/Page823.asp |arkivju-data=2005-02-11 |lingwa=en}}</ref> [[Sovranità|sovran]] li jinsab fil-Majjistral tal-[[Ewropa]] ħdejn l-[[Ewropa Kontinentali]]. Ir-Renju Unit jinkludi l-gżira tal-[[Gran Brittanja]] u l-parti tal-Grigal tal-gżira tal-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] u ħafna gżejjer żgħar oħra. L-[[Irlanda ta' Fuq]] hija l-unika parti tar-Renju Unit li għandha fruntieri ma' pajjiż barra mir-Renju Unit. L-Irlanda ta' Fuq taqsam il-gżira tal-Majjistral mar-[[Repubblika tal-Irlanda]]. Ir-Renju Unit huwa imdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]], il-[[Baħar ta' Fuq]], il-[[Fliegu tal-Manika]], il-[[Baħar Ċeltik]] u l-[[Baħar Irlandiż]]. L-ikbar gżira, il-Gran Brittanja għandha aċċess għal [[Franza]] permezz ta' [[kanal taħt il-Manika]]. Ir-Renju Unit huwa [[Stat unitarju|unjoni]]<ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Macwhirter |isem=Iain |titlu=The break-up of the union now appears inevitable |url=http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2008/jan/10/scotland.politics |data=2008-01-10 |pubblikatur=The Guardian |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Enright |isem1=Simon |titlu=An Act of Disunion |data=2007-01-16 |pubblikatur=BBC |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/programmes/newsnight/6267799.stm |lingwa=en}}</ref> ta' erba' [[pajjiżi kostitwenti]]: l-[[Ingilterra]], l-[[Irlanda ta' Fuq]], l-[[Skozja|Iskozja]] u [[Wales]]. Ir-Renju Unit huwa gvernat permezz ta' [[sistema parlamentari]], bi [[gvern ċentrali]] li jinsab f'[[Londra]], il-[[belt kapitali]], u b'[[monarkija kostituzzjonali]] bir-[[Karlu III|Re Karlu III]] bħala l-[[kap tal-istat]]. Il-[[Gżejjer tal-Kanal]] u l-[[Gżira ta' Man]] huma [[Dipendenzi tal-Kuruna]] u mhumiex parti mir-Renju Unit, imma jiffurmaw tip ta' federazzjoni aktar indipendenti mill-pajjiżi l-oħra.<ref>{{ċita web |titlu=Key facts about the United Kingdom |url=http://www.direct.gov.uk/en/Governmentcitizensandrights/LivingintheUK/DG_10012517 |arkivju-url=http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20121003003526/http://www.direct.gov.uk/en/Governmentcitizensandrights/LivingintheUK/DG_10012517 |arkivju-data=2012-10-03 |data-aċċess=2008-07-01 |url-status=dead }}</ref> Ir-Renju Unit għandu erbatax-il [[territorju barra l-pajjiż]],<ref>{{ċita web |titlu=FCO global network |url=http://www.fco.gov.uk/en/fco-in-action/global-network/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080406174844/http://www.fco.gov.uk/en/fco-in-action/global-network/ |arkivju-data=2008-04-06 |lingwa=en |data-aċċess=2008-07-01 |url-status=dead }}</ref> li kollha kienu parti mill-[[Imperu Brittanniku]], li fl-aqwa tiegħu kellu taħtu kważi kwart tad-dinja, u għalhekk kien [[L-ikbar imperi ta' kull żmien|l-akbar imperu fl-istorja]]. L-influwenza diretta tiegħu nistgħu narawha fil-lingwa u l-kulturi tal-istati tal-[[Kanada]], l-[[Awstralja]], [[New Zealand]], l-[[Indja]], il-[[Pakistan]], l-[[Afrika t'Isfel]], [[Singapor]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] u ħafna pajjizi oħra. Ir-Reġina Eliżabetta II għadha l-kap tal-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet]] u kap tas-Saltniet fil-Commonwealth. Ir-Renju Unit huwa [[pajjiż żviluppat]], bil-[[lista ta' pajjiżi skont il-PGD (nominali)|ħames]] (PGD nominali) jew is-[[lista ta' pajjiżi skont il-PGD (PPA)|sitt]] (PGD PPA) l-akbar [[Ekonomija tar-Renju Unit|ekonomija]] tad-dinja. Kien l-ewwel pajjiż [[industrijalizzazzjoni|industrijalizzat]] fid-dinja u l-ikbar potenz fid-dinja matul is-seklu dsatax u kmieni fis-seklu għoxrin, imma d-dannu ta' żewġ gwerer dinjija u d-deterjorazzjoni tal-Imperu Brittanniku fl-aħħar tas-seklu għoxrin ħallew effett kbir fuq il-pajjiż u b'hekk ma baqax l-akbar potenza fl-affarijiet globali. Madankollu r-Renju Unit għad għandu influwenza ekonomika, kulturali, militari u politika qawwija u hu [[qawwa nukleari]] bit-tieni jew it-tielet l-ikbar infieq fuq id-difiża fid-dinja. Ir-Renju Unit għandu siġġu permanenti fil-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]], u hu membru tal-[[G8]], [[NATO]], [[WTO]], l-[[Unjoni Ewropea]] u l-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet]]. Ir-Renju Unit għandu 499 km mal-[[Irlanda]] permezz tal-Irlanda ta' Fuq u qasam fruntiera ma' [[Ċipru]] mill-1960 permezz tal-bażijiet Brittaniċi ta' Akrotiri (48 km) u Dhekelia (108 km). Il-Gran Brittanja hija t-tielet l-aktar gżira popolata fid-dinja (u l-aktar popolata fl-Ewropa) b'66 miljun ruħ. L-Gżira ta' Usnt fil-Gżejjer Shetland (Iskozja) hija l-aktar gżira fit-Tramuntana tar-Renju Unit. L-Imperu Brittaniku sar l-akbar Imperu fid-dinja f'termini ta' territorju u l-firxa massima tiegħu kienet fl-1920 meta kkontrolla 35.5 miljun kilometru kwadru fl-[[Asja]], l-[[Ewropa]], l-[[Amerika]], l-[[Oċeanja]] u l-Afrika), Il-paragun bejn l-Imperu Mongol u l-Mongolja attwali 2443 kilometru kwadru, tista' tiġi osservata differenza ta' 99.31%. == Storja == {{artiklu prinċipali|Storja tar-Renju Unit|Storja tal-formazzjoni tar-Renju Unit}} <ref>{{ċita web |titlu=The Treaty (or Act) of Union, 1707 |url=http://personal.pitnet.net/primarysources/act.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20050207175511/http://personal.pitnet.net/primarysources/act.html |arkivju-data=2005-02-07}}</ref>. Kważi seklu wara, bl-[[Att tal-Unjoni 1800]] inħolqot unjoni oħra bejn ir-[[Renju tal-Irlanda]] u r-[[Renju tal-Gran Brittanja]]. <ref>{{ċita web |kunjom1=Bardon |isem1=Jonathan |titlu=The Act of Union |sit=Act of Union Virtual Library |url=http://www.actofunion.ac.uk/actofunion.htm#act |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20051219093127/http://www.actofunion.ac.uk/actofunion.htm |arkivju-data=2005-12-19 |lingwa=en}}</ref> Mis-seklu disgħa sal-[[1707]], l-Ingilterra u l-iSkozja kienu jeżistu bħala żewġ pajjiżi separati independenti u sovrani bil-monarkija u politika rispettiva tagħhom. Minkejja li meta fl-1603 ir-Re Skoċċiż, [[Ġakmu I tal-Ingilterra|Ġakmu VI]], sar Re tal-Ingilterra wkoll u għalhekk ħoloq [[relazzjonijiet personali]] bejn iż-żewġ saltniet, xorta waħda baqgħu żewġ renji separati. Min-naħa l-oħra, dik li kienet darba l-[[Prinċipalità ta' Wales]], stat independenti, waqgħet taħt il-kontroll tal-monarkija Inġliża bl-[[Statut ta' Rhuddlan]] fl-1284 u għalhekk inħakmet mill-Ingilterra taħt il-[[Liġijiet tal-Atti ta' Wales]] tal-1535 u 1542. L-Irlanda ġiet ukoll taħt il-kontroll tal-Inġliżi bejn l-1541 u [[It-Trattat ta' Limerick|1691]], madankollu kellu jkun fl-1801 li ssieħbu sabiex jifformaw [[Ir-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda]]. [[Stampa:Sadler, Battle of Waterloo.jpg|250 px|thumb|left|Il-[[Battalja ta' Waterloo]] immarkat it-tmiem tal-[[Gwerer Napoljoniċi]].]] [[Stampa:British Empire 1897.jpg|thumb|250px|left|L-[[Imperu Brittanniku]] fl- 1897. Sa 1920 sar l- [[Lista tal-akbar Imperi|akbar imperu fl-istorja]]]] [[Stampa:Supermarinespitfire.JPG|thumb|250px|left|Il-[[Battalja tal-Brittanja]]. Ir-Renju Unit kien l-uniku pajjiż [[Alleati tat-tieni Gwerra Dinjija|Alleat]] fl-[[Ewropa]] li baqa' mhux okkupat fit-[[Tieni Gwerra Dinija]]]] Fl-ewwel seklu tal-eżistenza tiegħu, Ir-Renju Unit kellu sehem importanti fl-iżvilupp kemm tal-ideat tal-[[Dinja tal-Punent|Punent]] ta' [[Sistema Parlamentari|demokrazija parlamentari]] kif ukoll fil-kontribuzzjonijiet sinjifikattivi fil-[[letteratura]], l-[[arti]] u x-[[xjenza]]. Ir-[[Rivoluzzjoni Industrijali]] li trawmet fir-Renju Unit, ittrasformat il-pajjiż u tagħat spinta 'l [[Imperu Brittanniku]]. F'dan iż-żmien, bħal ħafna [[Potenzi kbar]], ir-Renju Unit kien involut l-isfruttar tal-kolonji, li inkludiet il-[[Kummerċ tal-iskjavi tal-Atlantiku|kummerċ tal-iskjavi]], però l-[[L-Att tal-Kummerċ tal-Iskjavi 1807|l-att tal-kummerċ tal-iskjavi]] pprojbixxa aktar kummerċ tal-iskjavi. B'hekk ir-Renju Unit kien l-ewwel pajjiż li pprojbixxa dan it-tip ta' kummerċ. Wara li [[Napuljun I ta' Franza|Napuljun]] ġie megħlub fil-[[Gwerer Napoljoniċi]], ir-Renju Unit sar l-aqwa potenza navali tas-seklu dsatax. Għalkemm tilef il-vantaġġ industrijali lejn l-aħħar tar-renju tar-reġina Vittorja, ir-Renju Unit baqa' potenza eminenti u l-imperu espanda għad-daqs massimu fl-1921 u wara l-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]], is-[[Soċjetà tan-Nazzjonijiet]] tagħat il-mandat tagħha biex ir-Renju Unit jieħu l-kolonji li kienu tal-Ġermaniżi u l-Ottomani. Snin twal ta' tensjoni fl-Irlanda wasslu għall-[[Att tal-Gvern tal-Irlanda 1920|qsim]] tal-gżira fl-1920, sabiex sentejn wara fl-1922, l-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda ħielsa]] kisbet l-independenza. Sitt ''counties'' minn disgħa mill-provinċja ta' [[Ulster]] baqgħu fir-Renju Unit, li nbidel għall-isem kurrenti fl-1927, dak tar-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq. <ref>{{ċita web |titlu=The Anglo-Irish Treaty, 6 December 1921 |sit=CAIN Archive - Conflict and Politics in Northern Ireland |url=http://cain.ulst.ac.uk/issues/politics/docs/ait1921.htm |lingwa=en |data-aċċess=1 July 2008 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120514145108/http://cain.ulst.ac.uk/issues/politics/docs/ait1921.htm |arkivju-data=14 May 2012 |url-status=dead }}</ref> Wara l-Ewwel Gwerra Dinija, l-ewwel xandir fuq skala internazzjonali, [[BBC]] ġie inawgurat. Fit-[[Tieni Gwerra Dinija]] l-Brittanja iġġieldet kontra l-[[Ġermanja Nażista]], flimkien mal-alleati tal-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]] li jinkludu l-[[Kanada]], [[New Zealand]], l-[[Afrika t'Isfel]] u l-[[Indja]]. Aktar tard daħlu aktar [[Alleati tat-Tieni Gwerra Dinija|alleati]] bħall-[[Istati Uniti]]. [[Winston Churchill]], il-Prim Ministru tal-Ingilterra waqt il-Gwerra u s-suċċessur tiegħu [[Clement Attlee]] għenu fl-ippjanar tad-dinja ta' wara l-gwerra bħala parti mill-"Big Three". It-tieni gwerra dinjija ħalliet lir-Renju Unit fi stat finanzjarju ħażin. Is-[[self]] li ngħata waqt it-tieni gwerra dinjija mill-Istati Uniti u l-Kanada kienu jqum ħafna ekonomikament. Però, bl-għajnuna tal-[[Pjan Marshall]], ir-Renju Unit beda t-triq għall-fejqan. L-ewwel snin wara l-Gwerra raw it-twaqqif tal-i[[Stat ta' Għajnuna Soċjali]] Brittanniku, li inkluda wieħed mill-ewwel [[Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali|Servizzi tas-Saħħa]] pubbliċi, filwaqt li l-bżonnijiet tal-ekonomija li kienet qiegħda tirkupra ġabet aktar nies minn madwar il-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]] u b'hekk inħolqot Brittanja [[Multi-Kulturali]]. Għalkemm wara il-gwerra il-qawwa politika tal-Brittanija kienet limitata kif kien ikkonfermat bil-[[Kriżi tal-Suez]] tal-1956, it-tixrid mad-dinja kollha tal-[[Lingwa Ingliża|lingwa]] fisser li kellha impatt kontinwu fil-letteratura u l-[[kultura]], waqt li mill-1960ijiet il-[[kultura popolari]] kellha influwenza barra l-pajjiż. Wara perjodu ta' instabbiltà fl-ekonomija globali u konflitt industrijali fis-snin sebgħin, fis-snin tmenin kien hemm fawra sustanzjali ta' [[Żejt tal-Baħar tat-Tramuntana|dħul miż-żejt]] u tkabbir ekonomiku. [[Margaret Thatcher]] ħadet il-pajjiż f'direzzjoni sinjifikattivament differenti mit-triq politka u ekonomika aċċettata ta' wara l-gwerra, li anki l-gvern tal-[[Labour il-ġdid]] ta' [[Tony Blair]] ma żvijax minnha fl-1997. Ir-Renju Unit kien wieħed mit-tnax-il membru fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]] fl-inawgurazzjoni tagħha fl-1992 fejn il-membri iffirmaw it-[[Trattat tal-Unjoni Ewropea]]. Qabel l-Unjoni Ewropea, ir-Renju Unit kien parti wkoll tal-predeċċessur tal-Unjoni Ewropea jiġifieri il-[[Komunità Ekonomika Ewropea]], mil-1973. L-attitudini preżenti tal-Gvern [[Partit Laburista (UK)|Laburista]] lejn aktar integrazzjoni fl-organizzazzjoni hija imħawwda <ref name="europewins">{{ċita aħbar |titlu=Europe wins the power to jail British citizens |kunjom1=Browne |isem1=Anthony |data=2005-09-14 |url=https://www.thetimes.co.uk/article/europe-wins-the-power-to-jail-british-citizens-7lp0996n99g |pubblikatur=The Times |lingwa=en}}</ref>, waqt li l-[[Partit Konservattiv (UK)|konservattivi]] jappoġġja r-ritorn ta' ċerta poteri u kompetenzi lura fl-istat <ref>{{ċita web |titlu=European Constitution: bad for Britain, bad for Europe |sit=Conservatives.com |url=http://www.conservatives.com/tile.do?def=europe.news.campaigns.display.page&obj_id=73417 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20051101160745/http://www.conservatives.com/tile.do?def=europe.news.campaigns.display.page&obj_id=73417 |arkivju-data=2005-10-20 |lingwa=en}}</ref>, u dawk [[Partit Demokratiku Liberali (UK)|liberali]] jappoġġaw is-sħubija kurrenti. Lejn l-aħħar tas-seklu għoxrin rajna bidla sustanzjali fil-gvern tar-Renju Unit bid-[[devoluzzjoni]] f'parlamenti separati għall-i[[Skozja]] u [[Wales]] li twaqqfu fl-1999. Il-ħolqien tal-[[parlament Skoċċiż]] partikularment, b'poteri li jista' jilleġiżla f'bosta temi, ħoloq firdit bejn il-[[pajjiżi kostitwenti]] fir-Renju Unit. Dan ġabet mistoqsija importanti magħrufa bħala il-[[West Lothian question]]. F'2007, [[Il-Partit Nazzjonali Skoċċiż]] rebaħ [[Elezzjoni Parlamentari Skoċċiża, 2007|l-elezzjoni parlamentari skoċċiż]] u fforma [[gvern fil-minoranza]]. [[Prim Ministru|L-Ewwel Ministru]] [[Alex Salmond]], qiegħed jitama li jwettaq referendum rigward jekk "m'għandhomx jinegozjaw mal-gvern tar-Renju Unit sabiex jġibu [[L-Independenza Skoċċiża|l-independenza għall-iSkozja]]" qabel l-2011. == Gvern u Politika == {{Main|Politika tar-Renju Unit|Monarkija tar-Renju Unit}} Ir-Renju Unit huwa magħmul minn [[monarkija kostituzzjonali]] bir-[[Karlu III|Re Karlu III]] bħala kap tal-istat. Il-[[Monarkija tar-Renju Unit]] isservi wkoll bħala l-Kap tal-istat tal- [[Nazzjonijiet tal-Commonwealth|ħmistax-il pajjiż l-oħra tal-Commonwealth]], u b'hekk toħloq [[unjoni personali]] ma' dawn in-nazzjonijiet. Il-[[Kuruna Brittanika|Kuruna]] għandha sovranità fuq [[Gżira ta' Man]] u l-[[Balliji]] ta' [[Jersey]] u [[Guernsey]]. Flimkien dawn it-tliet territorji jissejħu d-[[dependenza fuq il-kuruna]] però għalkemm huma propjeta tal-[[monarkija Brittanika]] xorta waħda m'humiex parti mir-Renju Unit u b'hekk m'humiex parti mill-[[Unjoni Ewropea]]. Il-Parlament tar-Renju Unit xorta waħda għandu l-awtorità li jagħmel liġijiet għal dawn id-dependenzi, u l-gvern Brittanniku jmexxi l-affarijiet barranin u d-difiża ta' dawn il-pajjiżi. Ir-Renju Unit għandu [[Territorji Brittanniċi Barranin|erbatax-il territorju]] madwar id-dinja, l-aħħar territorji tal-[[Imperu Brittanniku]]. Dawn it-territorji m'humiex meqjusin parti mir-Renju Unit, iżda f'ħafna każijiet, il-popolazzjoni lokali għandha ċittadinanza Brittanika u d-dritt ta' moviment fir-Renju Unit. Dan kien il-każ mill-2002. Ir-Renju Unit għandu [[Sistema Parlamentari|gvern parlamentari]] ibbażat fuq tradizzjonijiet demokratiċi b'saħħithom: [[Is-Sistema ta' Westminster]] ġiet adottata minn ħafna pajjiżi madwar id-dinja. Il-[[Kostituzzjoni tar-Renju Unit]] tigverna l-istruttura legali tal-pajjiż u tinkonsisti f'ħafna dokumenti miktubin, li jinkludu [[statut]]i, liġijiet ta' preċedenza, u trattati internazzjonali. Peress li m'hemmx differenza teknika bejn statuti ordinarji u l-[[liġi]] konsidrat bħala "liġi kostituzzjonali," il-[[Parlament tar-Renju Unit|parlament Brittanniku]] jista' jagħmel "riformi kostituzzjonali" sempliċiment billi jgħaddihom b'[[Atti tal-Parlament]] u għalhekk għandu l-awtorità li jneħħi kull element miktub jew mhux miktub fil-kostituzzjoni. Iżda, l-ebda parlament ma jista' jgħaddi liġijiet li l-parlamenti tal-futur ma jistgħux ibiddlu <ref>{{ċita web |titlu=Parliamentary sovereignty |url=http://www.parliament.uk/about/how/laws/sovereignty.cfm |arkivju-url=http://archive.is/20120628214950/http://www.parliament.uk/about/how/laws/sovereignty.cfm |arkivju-data=2012-06-28 |lingwa=en}}</ref>. Ir-Renju Unit huwa wieħed mit-tliet pajjiżi fid-dinja li m'għandhomx kodiċi ta' [[kostituzzjoni]] (l-oħrajn huma [[New Zealand]] u l-[[Iżrael]]). <ref>{{ċita web |kunjom1=Carter |isem1=Sarah |titlu=A Guide to the UK Legal System - Updated |sit=LLRX.com |data=2002-10-01 |url=http://www.llrx.com/features/uk2.htm#UK%20Legal%20System |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20050206215602/http://www.llrx.com/features/uk2.htm |arkivju-data=2005-02-06 |lingwa=en}}</ref> Il-pożizzjoni tal-[[Prim Ministru tar-Renju Unit|Prim Ministru]], il-[[Kap tal-gvern]] tar-Renju Unit, li tappartieni lill-[[Lista tal- Prim Ministri tar-Renju Unit|kap]] tal-partit politiku li għandu l-appoġġ tal-maġġoranza fil-[[Kamra tal-Komuni tal-Brittanja|Kamra tal-Komuni]]. Il-Prim Ministru u l-kabinett huma maħtura mill-monarka biex joħolqu l-[[Gvern tal-Kuruna]]. Minkejja, il-Prim Ministru jagħżel il-kabinett, u hemm konvenzjoni li r-Reġina tirrespeta l-għażla tal-Prim Ministru. Il-[[Kabinett tar-Renju Unit|Kabinett]] huwa tradizzjonalment magħżul mill-partit politiku tal-Prim Ministru fiż-żewġ kmamar tad-deputati. Il-Prim Ministru u l-kabinett jiġu maħtura mill-[[Kunsill Reali]], u isiru [[Ministri tal-Kuruna]]. [[Gordon Brown]], il-kap tal-[[partit laburista (UK)|partit laburista]], ilu Prim Ministru (L-ewwel Sinjur tal-Borża) u Ministru għas-Servizzi Ċivili mis-[[27 ta' Ġunju]] [[2007]] wara li serva bħala Ministru tal-Finanzi. [[Stampa:Westminster palace.jpg|thumb|250px|Il-[[Kmamar tal-parlament]]]] Il-[[Parlament tar-Renju Unit]] li jiltaqa' fil-[[Palazz ta' Westminster]], huwa l-aqwa awtorita leġislattiva fir-Renju Unit. Però, il-parlament iddevolva fl-i[[Parlament tal-iSkozja|Skozja]], filwaqt hemm ukoll kunsilli fl-[[Kunsill tal-Irlanda ta' Fuq|Irlanda ta' Fuq]] u fil-[[Kunsill ta' Wales|Wales]] li kienu stabiliti wara l-appoġġ tal-pubbliku f'[[Referendum|referenda]], dawn mhux sovrani u għalhekk jistgħu jiġu mneħħija mill-parlament tar-Renju Unit. Il-parlament tar-Renju huwa magħmul minn żewġ kmamar dak li jiġi eletti jiġifieri l-[[Kamra tal-Komuni tal- Brittanja|Kamra tal-Komuni]] u dik li hija appontata jiġifieri l-[[Kamra tal-Lords]], u kull liġi biex tgħaddi mill-parlament trid l-approvazzjoni tar-Reġina. Għall-elezzjonijiet għall-Kamra tal-Komuni, ir-Renju Unit huwa maqsum f' [[Lista ta' distretti Parlamentari fir-Renju Unit|646 distrett]], b'529 fl-ingiliterra, 18 fl-Irlanda ta' Fuq, 59 fl-iSkozja u 40 f'Wales. Kull distrett għandu s-setgħa li jtella' membru tal-parlament wieħed b'[[sistema elettorali ta' maġġoranza|sistema ta' maġġoranza sempliċi]]. L-elezzjonijiet ġenerali huma msejjħa mill-monarka meta l-Prim Ministru jagħtija l-parir. Għalkemm m'hemmx terminu minimu għall-parlament, elezzjonijiet ġodda għandhom jiġu msejħa kull ħames snin mill-elezzjoni preċedenti. Għall-Elezzjonijiet għall-[[Parlament Ewropew]], ir-Renju Unit għandu 78 MPE, li jiġu eletti minn 12 -il distrett b'aktar minn membru wieħed. Dubji dwar is-sovranità tar-Renju Unit tqajmu minħabba s-sħubija tar-Renju Unit fl-[[Unjoni Ewropea]]. <ref name="europewins" /> It-Tliet [[Lista ta' partiti politiki fir-Renju Unit|partiti politiki kbar]] tar-Renju Unit huma l-[[Partit Laburista (UK)|Partit Laburista]], il-[[Partit Konservattiv (UK)|Partit Konservattiv]] u d-[[Demokratiki Liberali]] li bejniethom għandhom 616 minn 646 siġġijiet fil-Kamra tal-Komuni fl-[[elezzjoni tal-2005]]. Ħafna mill-bqija tas-siġġijiet rebħuhom il-partiti lokali bħal [[Partit Nazzjonali Skoċċiż]] (Fl-iSkozja biss), [[Plaid Cymru]] (f'Wales biss) u l-[[Partit Demokratiku Unjonista]] (l-Irlanda ta' Fuq biss). === Amministrazzjoni Nazzjonali === {{main|Assemblea tal-Irlanda ta' Fuq|Parlament tal-iSkozja|Assemblea Nazzjonali ta' Wales}} [[Stampa:Edinburgh Scottish Parliament01 2006-04-29.jpg|thumb|250px|Il-[[Parlament Skoċċiż]] huwa l-awtorita leġislativa tal-iSkozja]] L-[[Irlanda ta' Fuq]], l-i[[Skozja]] u [[Wales]] għandhom leġiżlatura devoluta b'kamra waħda u b'[[gvern]] eżekuttiv, li huwa mmexxi mill-[[Prim Ministru|ewwel Ministru]]. L-Ingilterra, minkejja li hija l-akbar pajjiż fir-Renju Unit, m'għandhiex eżukuttiv u leġiżlatura devoluta u hija gvernata direttament mill-gvern u l-leġiżlatura tar-Renju Unit. Din is-sitwazzjoni ħolqot dik li hija magħrufa bħala l-[[West Lothian question]] li tikkonċerna l-fatt li membri parlamentari mill-Irlanda ta' Fuq, l-iSkozja u Wales għandhom id-dritt li jivvotaw fuq il-liġijiet li japplikaw għall-Ingilterra, filwaqt li viċi-versa le. Il-[[Parlament Skoċċiż]] għandu bosta poteri leġiżlattivi fuq kwistjonijiet li m'humiex speċifikament ikkonsidrati mill-parlament tar-Renju Unit. Dawn jinkludu l-[[Edukazzjoni fl-iSkozja|edukazzjoni]], is-[[Is-servizzi tas-saħħa fl-iSkozja|saħħa]] u l-[[Gvern Lokali fl-iSkozja|gvern lokali]]. Wara l-[[Elezzjonijiet għall-Parlament Skoċċiż 2007|elezzjonijiet 2007]], [[Alex Salmond]], kap tal-[[Partit Nazzjonali Skoċċiż]], sar [[L-ewwel Ministru tal-iSkozja]] bħala kap ta' [[Gvern ta' tielet Parlament Skoċċiż|gvern]] fil-minoranza. Ir-reazzjoni tal-partiti favur l-unjoni lejn is-suċċess elettorali tal-Partit Nazzjonali Skoċċiż kien il-ħolqien ta' [[Kummissjoni Kostituzzjonali Skoċċiż|kummissjoni]] sabiex jaraw jekk mhux hemmx argumenti favur id-deċentrament ta' iżjed poteri mingħajr l-[[Independenza Skoċċiża]] bħala għażla.<ref>{{ċita aħbar |titlu=Devolution review body launched |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/7311840.stm |pubblikatur=BBC News |data=2008-03-25 |lingwa=en}}</ref> Il-Kap tal-partit laburista skoċċiż, Wendy Alexander, qalet li l-partit laburista se jappoġġja l-proposta li l-independenza titpoġġa quddiem il-poplu f'referendum bit-tama li l-proposta tiġi mċaħda u b'hekk il-kwistjoni kostituzzjonali tiġi solvuta għall-ġenerazzjoni. Ħafna mill-polls ta' opinjoni juru li hemm minoranza favur l-independenza għalkemm l-appoġġ ivarja skont in-natura tal-mistoqsija. Madankollu, poll f'April 2008 li użat it-terminoloġija tar-referendem proposta sabet appoġġ <ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Hutcheon |isem1=Paul |titlu=41% of Scots back the break-up of the union |pubblikatur=Sunday Herald |data=2008-04-18 |url=http://www.sundayherald.com/news/heraldnews/display.var.2192965.0.0.php |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080418104046/http://www.sundayherald.com/news/heraldnews/display.var.2192965.0.0.php |arkivju-data=2008-04-18 |lingwa=en |data-aċċess=2008-07-01 |url-status=live }}</ref> ta' 41% filwaqt 40% jappoġġjaw l-Unjoni. L-[[Assemblea Nazzjonali ta' Wales]] għandha poteri aktar limitati minn dawk li ġew devoluti fl-iSkozja għalkemm il-poteri jiżdiedu skont l-[[Ordnijiet ta' Kompetenza Leġislattiva]]. L-[[Assemblea Nazzjonali tal-Irlanda ta' Fuq]] għandha poteri viċin dawk li huma stabiliti fl-iSkozja. === Gvern Lokali === {{main|Gvern Lokali tar-Renju Unit}} [[Stampa:ManchesterTownHall OwlofDoom.jpg|thumb|250px|upright|Il-[[Pjazza tal-Belt]] ta' [[Manchester]] fejn jiltaqa' l-[[Kunsill Lokali ta' Manchester]].]] Kull pajjiż tar-Renju Unit għandu s-sistema tiegħu ta' gvern lokali, bill-poter fuq il-gvern lokali fl-Iskożżja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq deċentrilizzat. Għal skopijiet ċerimonjali, ir-Reġina taħtar [[Sinjur-Lieutenant]] bħala rappreżentant personali tagħha f'distretti differenti tar-Renju Unit. L-i[[Statut ta' Belt fir-Renju Unit|Statut ta' Belt]] (fir-Renju Unit jiddistingwu bejn Belt u Raħal), li hija gvernata mill-''[[Royal Charter]]'', tista' tiġi kkonsidrata separata mill-klassifikazjoni ta' gvern lokali. Għalkemm hemm sitta u sittin ''city'' fir-Renju Unit - ħamsin fl-Ingilterra, sitta fl-iSkozja, ħamsa f' Wales u ħamsa fl-Irlanda ta' Fuq - numru minnhom ma jiffurmawx gvernijiet lokali separati. L-Ingilterra tinqasam f'disa' [[Distretti tal-Ingilterra|distretti]] fin-naħa ta' fuq tad-[[Diviżjonijiet tal-Ingilterra]] u huma magħrufin ukoll bħala l-reġjun tal-uffiċju tal-gvern tal-Unjoni Ewropea. Kull reġjun huwa magħmul minn [[counties metropolitani u mhux metropolitani tal-Ingilterra|counties]] u [[postijiet unitarji tal-awtorita]], aparti minn [[Londra]], li tinkonsisti minn 32 [[postijiet magħquda ma' Londra]]. Londra ivvotat favur li jkollha assemblea fil-1998 u kien minn hemm li r-reġjunijiet l-oħra ngħataw l-[[Assemblei fl-Ingilterra|assemblea reġjonali]] tagħhom, iżda b'referendum fl-[[Referendums fl-Ingilterra ta' Fuq dwar devoluzzjoni, 2004|2004]] dwar assemblea, din ma ġietx aċċettata mir-reġjun tal-[[Grigal tal-Ingilterra|Grigal]] u b'hekk waqfet il-proposta. Taħt il-livell tar-reġjun u teskludi Londra, L-Ingilterra għandha kemm [[kunsilli tal-counties]] u kunsilli għad-Distretti jew [[awtoritajiet unitarji]]. L-[[Gvernijiet lokali fl-Irlanda ta' Fuq|Irlanda ta' Fuq]] hija bħalissa maqsuma f'26 distrett għall-iskop ta' gvern lokali għalkemm dawn il-kunsilli m'għandhomx l-istess ammont ta' funzjonijiet kif inhu l-każ fir-Renju Unit. Madankollu, f'13 ta' Marzu 2008, l-eżekuttiv aċċetta proposti li jinħolqu 11-il kunsill ġdid sabiex titbiddel is-sistema kurrenti. L-iSkozja hija maqsuma f'[[diviżjonijiet tal-iSkozja|32 żoni ta' kunsilli]] b'varjazzjoni kbira ta' kemm fid-daqs kif ukoll fil-popolazzjoni. Il-Bliet ta' [[Glasgow]], [[Edinburgu]], [[Aberdeen]] u [[Dundee]] huma żoni seperati fiż-żoni ta' kunsilli kif ukoll fil-[[Kunsill tal-Għoljiet]] li jinkludi terz taż-żona tal-iSkozja iżda b'ftit aktar minn popolazzjoni ta' 200,000. Il-poter investit f' dawn l-awtoritajiet lokali huwa amministrat minn kunsillieri eletti, li bħalissa hemm 1,222 u jitħallsu salarju part-time. Elezzjonijiet huma kondotti b' [[Single Transferable Vote]] fejn jkun hemm aktar minn membru wieħed u huma eletti tlieta jew erba' kunsilliera. Kull kunsill jeleġi [[Provost (ċivil)|Provost]] jew [[Konvenor]] biex jkun il-president tal-kunsill. [[Gvern Lokali ta' Wales]] għandu 22 awtoritajiet unitarji, li jinkludu l-Bliet ta' [[Kardiff]], [[Swansea]] u [[Newport]] li huma awtoritajiet separati unitarji. == Relazzjonijiet Barranin u Forzi Armati == {{main|Relazzjonijiet Barranin tar-Renju Unit|Forzi Armati Brittanniċi}} [[Stampa:Chelsea Barracks - geograph.org.uk - 812156.jpg|thumb|right|250px|Chelsea Barracks, kif inbniet mill-ġdid fis-sittinijiet]] [[Stampa:HMS Illustrious 1.jpg|thumb|right|250px|[[HMS Illustrious (R06)|HMS ''Illustrious'']]. Żewġ [[Ġarrejja tal-Ajruplani tal- Klassi Invincible]] u [[HMS Ocean (L12)|ġarrejja tal-elikotteri]] huma bħalissa fis-servizz filwaqt li it-tielet [[Ġarrejja tal-Ajruplani tal-Klassi Invincible|Ġarrejja]] hija fir-riżerva]] [[Stampa:Trident II missile image.jpg|thumb|250px|it-[[Trident II]] [[SLBM]] ġie sparata minn wieħed mill-erba' [[Sottomarini ta' Klassi Vanguard]] tal-[[Flotta Rjali]] bħala prova.]] [[Stampa:Eurofighter-1.jpg|thumb|right|250px|Il-Eurofighter [[Eurofighter|Uragan]] [[Forza Rjali tal-Arja|Forza tal-Arja]] huwa ajruplan ġellied avvanzat u t-tieni l-aktar għali wara l-[[F-22]].]] [[Stampa:SIS building (26327425611).jpg|thumb|Bini tas-SIS, il-kwartieri ġenerali tal-MI6 f'[[Londra]]]] [[Stampa:Carlton House Terrace London.JPG|thumb|Terrazzin tad-dar Carlton (Carlton House Terrace), id-dar oriġinali tal-attivitajiet ta' propaganda tad-Dipartiment tar-Riċerka tal-Informazzjoni (Information Research Department, IRD) (1948-1977), [[Londra]]]] Ir-Renju Unit huwa membru permanenti tal-[[Kunsill tas-sekurta tal-Ġnus Mgħaquda]], membru tal-[[G8]] u tan-[[NATO]], u stat membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Ir-Renju Unit għandu “[[Relazzjoni Speċjali]]” mal-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. Minbarra mill-Istati Uniti u l-[[Ewropa]], il-Brittanja għandha wkoll fost l-alleatii viċini ħafna man-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Nazzjonijiet tal-Commonwealth]], l-[[Reppublika tal-Irlanda|Irlanda]] u [[Anglosfera|Pajjiżi li jitkellmu bl-Ingliż]]. Il-preżenza globali tal-Brittanja u l-influwenza tagħha hija msaħħa mir-relazzjonijiet tagħha fil-qasam tal-kummerċ u l-forzi armati tagħha, li għandhom madwar tmenin bażi militari u arranġamenti oħrajn madwar id-dinja. L-[[Armata Brittanika|Armata]], il-[[Servizz tal-Flotta|Flotta]] u l-[[Forza Reali tal-Arja|Forza tal-Arja]] flimkien huma magħrufa bħala l-Forzi Armati Brittanniċi u uffiċjalment il-Forzi Armati tal-Kuruna. Il-[[Ġeneralissimu]] hija l-monarka, ir-[[Reġina Eliżabetta II]] filwaqt li huma mmexxija mill-[[Ministeru tad-Difiża (Renju Unit)|Ministeru tad-Difiża]]. Il-Forzi Armati huma kkontrollati mill-[[Kunsill tad-Difiża tar-Renju Unit|Kunsill tad-Difiża]], li jitmmexxa mill-[[Kap tal-uffiċjali tad-Difiża (Renju Unit)|kap tal-uffiċjali tad-difiża]]. Ir-Renju Unit għandu wieħed mill-aktar forzi armati imħarrġa tajjeb u avvanzati teknoloġikament tad-dinja. skont varji tgħarrif, li jinkludi l-[[Ministeru tad-Difiża (Renju Unit)|Ministeru tad-Difiża]], ir-Renju Unit għandu t-tieni l-ogħla [[Lista ta' pajjiżi u federazzjonijiet skont is-spiża militari|spiża militari]] minkejja għandha biss is-27 l-akbar forza militari jekk inqisu n-numru [[Lista ta' pajjiżi skont in-numru ta' truppi attivi|truppi]]. L-ispiża totali fil-qasam ta' difiża bħalissa tammonta għal 2.2% tal-[[GDP]] totali nazzjonali, ikkomparat mal-4.4% lejn l-aħħar tal-[[Gwerra Bierda]]. Hija t-tieni pajjiż li tonfoq fuq ix-xjenza, inġenerija u teknoloġija militari. Il-Flotta Rjali hija kkonsidrata li waħda mit-tliet [[flotta tal-baħar ikħal|flotot tal-baħar ikħal]] flimkien ma' dik ta' [[Marine Nationale|Franza]] u tal-[[Il-Flotta tal-Istati Uniti|Istati Uniti]]. Il-Forzi Armati Brittaniċi huma armati bl-aktar sistema avvanzata tal-armi, fosthom it-tankijiet [[Challenger 2]] u l-[[Eurofighter Typhoon]]. Il-Ministeru tad-Difiża ikkonfermaw l-akwist ta' żewġ [[ġarrejja eċċeżżjonali]] tal-[[Ġarrejja tal-ajruplani ta' daqs ir-Reġina Eliżabetta|ajruplani]] fil- [[25 Lulju]] [[2007]]. Ir-Renju Unit huwa wieħed mill-[[Lista ta' pajjiżi fil-pussess ta' armi nukleari|ħames pajjiżi rikonixxuti]] li għandhom armi nukleari, u li jagħmlu użu ta' [[sottomarini ta' klassi Vanguard]]-ibbażati fuq is-sistema ballistika tal-missili ta' [[Trident missili|Trident II]]. Il-Forzi Armati tal-Brittanja għandhom id-dmir li jipproteġġu r-Renju Unit u [[Territorji Brittaniċi Barranin|territorji barranin]], u b'hekk jippromovu s-sekurta globali fl-interessi tar-Renju Unit, u jieħdu ħsieb il-paċi ta' madwar id-dinja. Huma attivi u parteċipanti regolari fin-[[NATO]], li jinkludi l-[[Korp ta' Reazzjoni Malajr tal-Alleati]], kif ukoll il-[[Ħames Arranġamenti tal-Poter tad-Difiża]] u operazzjonijiet ta' koalizzjonijiet ta' madwar id-dinja. Gwarniġjuni u faċilitajiet barranin huma miżmuma fil-[[Gżira ta' Ascension]], [[Militar ta' Beliż|Beliż]], [[Forzi Militari bbażati fil-Brunei|Brunei]], il-[[Armati Brittanniċi ta' Taħriġ f'Suffield|Kanada]], [[Diego Garsia]], il-[[Militar tal-Ġżejjer ta' Falkland|Ġzejjer ta' Falkland]], il-[[Forzi Brittanniċi f'Ġermanja|Ġermanja]], il-[[Forzi Brittanniċi f'Ġibiltà|Ġibiltà]], il-[[Kenya]], u f'[[Żoni Sovrani tal-Basijiet|Ċipru]]. Fl-2005 intqal li l-[[Armata Brittanika]] għandha saħħa ta' 102,440 ruħ, il-[[Forzi Rjali tal-Arja]] saħħa ta' 49,210 u l-[[Flotta Rjali]] saħħa ta' 36,320, li jinkludu l-[[Marini Rjali]], li jipprovdu [[kommandi]] li jispeċjalizzaw fil-[[gwerrer anfibji]]. Il-[[Forzi Speċjali tar-Renju Unit]], jipprovdu truppi li huma mħarrġa għar-respons militari ta' malajr kontra t-terroriżmu, fl-art, fuq il-baħar u f'[[Gwerrer tal-art u tal-baħar|operazzjonijiet anfibji]], l-aktar fejn tattiċi strateġiċi u sekretezza huma meħtieġa. Hemm forzi riżervi li jagħtu sapport lil militar regolari. Dawn jinkludu l-[[Armati Territorjali]], ir-[[Riżervi Navali Rjali]], ir-[[Riżervi Navali Rjali]], ir-[[Riżervi Marittmi Rjali]] u l-[[Forzi Reali tal-Arja Aussiljari]]. Dan jpoġġi l-popolazzjoni tal-militar attiv u tar-riżerva għal madwar 429,500 li huma maqsuma f'tmenin pajjiż. Minkejja l-kapaċitajiet militari tar-Renju Unit, il-politika pragmatika riċenti tad-difiża sostnit li "l-aktar operazzjonijiet ta' importanza" se jidħlu għalihom se tkun permezz ta' koalizzjoni. Minbarra l-[[Operazzjoni Palliser|intervezzjonijiet f'Sierra Leone]], operazzjonijiet fil-[[Gwerra tal-Bosnja|Bosnja]], [[Gwerra tal-Kosovo|Kosovo]], [[Afganistan]] u l-[[Operazzjoni Telik|Iraq]] li jistgħu jitqiesu bħala preċedenti. L-aħħar Gwerra li l-forzi Brittanniċi ġġieldu waħidhom kien fil-[[Gwerra tal-Falklands]] ta' 1982, fejn kienu rebbieħa. == Liġi u Ġustizzja Kriminali == {{main|Liġi tar-Renju Unit|Liġi Ingliża|Liġi Skoċċiża|Liġi tal-Irlanda ta' Fuq}} Billi ġie maħluq bl-għaqda politika ta' pajjiżi li qabel kienu independenti u fit-[[Trattat ta'l-Unjoni]] hemm garanzija li s-sistema legali seperata tal-iSkozja tkompli, ir-Renju Unit m'għandux sistema legali waħda. Illum ir-Renju Unit għandu tliet [[sistemi ta' liġijiet]] distinti: il-[[Liġi Ingliża]] u l-[[Qrati tal-Irlanda ta' Fuq|liġi tal-Irlanda ta' Fuq]] li huma bbażati fuq il-prinċipji ta' [[Liġi Komuni|liġi-komuni]] kif ukoll il-[[Liġi Skoċċiża]] li hija bbażata fuq sistema mħallta ta' liġijiet-komuni u prinċipji ta' [[Liġi Ċivili (sistema legali)|liġi ċivili]]. Il-Kumitat tal-Appell tal-[[Kamra tal-Lords]] (aktar spiss magħruf bħala l-“Kamra tal-Lords”) hija bħalissal-ogħla qorti għal kemm każijiet ċivili kif ukoll kriminali fl-[[Ingilterra]], il-[[Wales]], u l-[[Irlanda ta' Fuq]], u għal każijiet ċivili taħt il-liġi skoċċiża. Tibdil riċenti fil-kostituzzjoni fisser li l-poteri tal-Kamra tal-Lords se jiġu transferuti għall-[[Qorti Suprema tar-Renju]] l-ġdida. Il-[[Kumitat tal-Ġustizzja tal-Kunsill tar-Reali]], (li jinkludi l-istess membri tal-Kumitat tal-Appell tal-[[Kamra tal-Lords]]), huwa l-ogħla qorti tal-appell għal bosta pajjiżi independenti tal-Commonwealth, it-territorji barranin tar-Renju Unit, u d-dependenzi tal-Kuruna tal-Brittanja. Il-[[Liġijiet Ingliżi]] japplikaw għall-Ingilterra u Wales. Il-fatt li l-liġijiet komuni ingliżi huma magħmulin minn [[imħallfin]] li jippresiedu fil-[[qrati]] stess, u b'hekk jagħmlu użu mill-għerf u sens komun fil-[[preċedenza legali]] (''[[stare decisis]]'') tal-fatti quddiemu. Is-[[Qrati tal-Ingilterra u ta' Wales|sistema tal-qorti]] hija mmexxija mill-qorti suprema tal-ġustizzja tal-Ingilterra u ta' Wales, li tinkonsisti mill-[[Qorti tal-Appell tal-Ingilterra u tal-Wales|Qorti tal-Appell]], il-[[Qorti Suprem tal-Ġustizzja]] (għal każijiet ċivili) u l-[[Qorti tal-Kuruna]] (għal każijiet kriminali). Il-Kumitat tal-Appell tal-[[Kamra tal-Lords]] huwa preżentament l-ogħla qorti kemm għal każijiet ċivili kif ukoll kriminali fl-[[Ingilterra]], f'[[Wales]], u fl-[[Irlanda ta' Fuq]]. Deċiżjoni mill-ogħla [[qorti tal-appell]] fl-Ingilterra u f'Wales, il-[[Funżjonijiet tal-Ġustizzja tal-Kamra tal-Lords|Kamra tal-Lords]] hija finali għal kull ieħor [[Qrati tal-Ingilterra u ta' Wales|fil-ġerarkija]], u huma ssegwu d-direzzjonijiet tagħha. Il-kriminalità fl-Ingilterra u f'Wales żdiedet fil-perjodu bejn l-1981 u l-1995 għalkemm, minn dik l-ogħla rata, il-kriminalità naqset b'42% mill-1995 sa 2006/7. Minkejja li r-rati tal-kriminalità naqqsu, il-popolazzjoni tal-ħabsin fl-Ingilterra u f'Wales kważi rdoppjat fl-istess perijodu, għal aktar minn 80,000, l-għola rata ta' priġunieri fl-Ewropa tal-Punent b'147 minn kull 100,000 ruħ. Is-[[Servizz tal-Ħabs tal-Kuruna]], li jirraporta lill-[[Ministeru tal-Ġustizzja (Renju Unit)|Ministeru tal-Ġustizzja]], jieħu ħsieb il-biċċa l-kbira tal-[[ħabsijiet]] fl-Ingilterra u f'Wales. Il-[[Liġi Skoċċiża]] tapplika' fl-i[[Skozja]]. Il-Qrati supremi huma l-[[Qorti tal-Sessjoni]], għal każijiet ċivili, u l-[[Qorti Suprem għall-Ġustizzja]], għal każijiet kriminali, filwaqt li l-[[Qorti tax-Xeriff]] jieħu ħsieb kważi kull funżjoni tal-qorti tal-‘'County'' Ingliż imma jagħmel ukoll [[kawżi]] fil-qorti bil-ġurija (Qorti solenni tax-Xeriff) jew inkella b'Xeriff iżda bla ġurija (qorti qasir tax-Xeriff). Il-Kumitat tal-Appell tal-[[Kamra tal-Lords]] bħal issa sservi bħala l-ogħla qorti tal-appell għal każijiet ċivili taħt il-liġijiet Skoċċiżi. Is-sistemaa legali Skoċċiża hija unika mihabba li hemm tlett [[verdett]]i possibli f'kawża kriminali: "[[Ħati (liġi)|Ħati]]", "[[mhux ħati]]" u "[[mhux ippruvat ħati]]". Kemm “mhux ħati” u “mhux ippruvat ħati” jiriżultaw f'[[maħfra]] bl-ebda ċans tal-[[Kawża mill-Ġdid]]. Is-Servizz tal-Ħabs Skoċċiż jieħu ħsieb il-ħabs tal-iSkozja bis-[[Segretarju tal-Kabinett għall-Ġustizzja]] responsabbli għas-servizz tal-ħabs tal-iSkozja fil-gvern tal-Iskozja. == Ġeografija == {{main|Ġeografija tar-Renju Unit|Klima tar-Renju Unit}} [[Stampa:uk topo en.jpg|thumb|Topografija tar-Renju Unit]] [[Stampa:MODIS - Great Britain and Ireland - 2012-06-04 during heat wave.jpg|thumb|Gżejjer Brittaniċi]] [[Stampa:British Isles (orthographic_projection).svg|thumb|Post ta' Gżejjer Brittaniċi]] [[Stampa:United Kingdom adm location map.svg|thumb|Mappa ta' Renju Unit]] Ir-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq hu kompost mill-Ġżira tal-Gran Brittanja (l-aktar l-Ingilterra, l-iSkozja u Wales) u l-biċċa tal-grigal tal-Ġżira tal-Irlanda (l-Irlanda ta' Fuq), flimkien mal-ġżejjer żgħar ta' madwar. L-Art prinċipali tinsab bejn il-latitudni ta' 49° u ta' 59° N (Il-Gżejjer ta' Shetland jilħqu kważi 61° N), u lonġitudini ta' bejn 8° W u 2° E. L-Osservatorju Rjali ta' Greenwich, ħdejn Londra, hija l-punt definit bħala l-[[Meridjan Prim]]. Ir-Renju Unit jinsab sewwa sew bejn L-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana u l-Baħar tat-Tramuntana, u hu 35 kilometru (22 mil) 'l bogħod mill-kosta tal-majjistral ta' Franza fejn bejnithom jinsab il-[[Fliegu tal-Manika]]. L-Irlanda ta' Fuq taqsam 360 kilometri (224 mil) ta' art mal-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]]. It-Tunnel tal-Fliegu ("Chunnel") issa jagħqad ir-Renju Unit ma' Franza taħt il-Fliegu tal-Manika. L-akbar distanza bejn żewġ postijiet fir-Renju Unit huwa ta' 1,350 kilometru (224 mil) bejn [[Land's End]] f'[[Cornwall]] (ħdejn [[Penzance]]) u [[John O'Groats]] f'[[Caithness]] (ħdejn [[Thurso]]), vjaġġ ta' jumejn bil-karozza. Meta tiġi mkejla direttament mit-tramuntana – għan-nofs inhar hija ftit aktar minn 1,100 kilometru (700 mil) fid-daqs u hija kemm kemm iżgħar minn 500 kilometru (300 mil) fil-wisa'. L-arja totali tar-Renju Unit hija bejn wieħed u ieħor 245,000 kilometru kwadru (94,600 mil kwadru). Il-[[Klima]] tar-Renju Unit hija pjutost ddominata mix-xita matul is-sena kollha. It-temperatura tvarja matul l-istaġuni però rari tinżel taħt −10&nbsp;°C (14.0&nbsp;°F) jew titla' 'l fuq minn 35&nbsp;°C (95&nbsp;°F). L-aktar riħ komuni huwa mix-xlokk, u minħabba l-oċean Atlantiku jkun hemm temp x'aktarx niedi u kalm. In-naħħat tal-Lvant huma l-aktar mkenna minn dan ir-riħ u għalhekk l-aktar xotti. Il-kurrenti mill-Atlantiku, jissaħħnu mil-[[Kurrent tal-Golf]], li jġib temp kalm, speċjalment fil-punent fejn ix-xitwa tkun waħda pjutost nieda, speċjalment fl-għoljiet. Is-sjuf huma l-aktar sħan fix-xlokk tal-Ingilterra, li hu l-aktar viċin lejn l-art prinċipali tal-Ewropa, u l-aktar kiesha fit-trumuntana. Il-borra tista' tinżel fix-xitwa u fil-bidu tar-rebbiegħa, għalkemm ma tantx issibha 'l bogħod mill-għoljiet. L-Ingilterra tammonta għal ftit aktar min-nofs tal-arja totali tar-Renju Unit u tkopri 130,410 kilometru kwadru (50,350 mil kwadru). Il-Pajjiż l-aktar li jikkonsisti huwa terren baxx, u terren muntanjuż fil-majjistral tal-[[Tees-Exe line]]. Hemm katini ta' muntanji fil-majjistral ([[Muntanji ta' Cumbria]] u Distrett ta' Lagi), fit-trumuntana (it-tirmiġġa tal-għolja tal-[[Pennines]] u l-għoljiet tal-[[ġebla tal-ġir]] tal-[[Peak District]]) u fl-ilbiċ ([[Exmoor]] u [[Dartmoor]]). Ktajjen iżjed baxxi jinkludu l-għoljiet ta' [[ġebla tal-ġir]] tal-[[Gżira ta' Purbeck]], [[Cotswolds]] u [[Lincolnshire Wolds]], u d-''downs'' tal-ġips tal-[[Formazzjoni tal-ġips tan-Nofs Inhar tal-Ingilterra]]. Ix-xmajjar u l-estwarji ewlenin huma it-[[Thames]], is-[[Severn]] u l-[[Humber|estwarju tal-Humber]]. L-Għola muntanja tal-Ingilterra hija [[Scafell Pike]], li hija fid-[[Distrett ta' Lagi]] 978 metri (3,209 piedi). L-Ingilterra għandha numru kbir ta' rħula kbar u bliet u, f'termini ta' [[Żoni Urbani Kbar fl-Unjoni Ewropea|żoni urbani kbar]], għandha sitta mill-50 l-akbar żoni fl-Unjoni Ewropea. [[Stampa:BenNevis2005.jpg|thumb|[[Ben Nevis]], fil- [[Muntanji ta' Grampia (Skozja)|Muntanji ta' Grampia hija l-aktar punt għolja fil-Gżejjer Brittanniċi]]]] L-iSkozja tammonta għal madwar terz tal-arja totali tar-Renju Unit, u tkopri 78,789 kilometri kwadri (30,420 mil kwadru). It-topografija tal-iSkozja hija magħrufa għal-[[Highland Boundary Fault]] – [[qasma ġeoloġika|qasma geoloġika fil-blata]] – li taqsam l-art prinċipali tal-iSkozja minn [[Helensburgh]] sa [[Stonehaven]]. Il-Qasma tissepara żewġ reġjuni differenti totalment differenti, bħall-[[Għoljiet Skoċċiżi|għoljiet]] fit-tramuntana u l-punent filwaqt fin-nofs inhar u l-lvant jinsabu l-[[Witjiet Skoċċiżi|witjiet]]. L-iktar reġjun imħatteb jinsabu l-aktar postijiet ħorox tat-terran tal-iSkozja, li jinkludi l-aktar post għoli [[Ben Nevis]], 1344 metru, (4,409 pied). Żoni witja, fin-nofs inhar tal-iSkozja, huma aktar ċatti u hawnhekk jinsab il-biċċa kbira tal-popolazzjoni, speċjalment fil-parti irqiqa bejn [[Firth of Clyde]] u [[Firth of Forth]] li huma magħrufa bħala l- [[Witijiet Ċentrali|Ċinturin Ċentrali]]. [[Glasgow]] hija l-akbar belt tal-iSkozja, għalkemm [[Edinburgu]] hija l-[[Belt Kapitali|kapitali]] u ċ-ċentru politiku tal-pajjiż. L-iSkozja anki għandha kważi tmien mitt [[Lista ta' Ġżejjer fl-iSkozja|gżira]], l-aktar fil-punent u fit-tramuntana tal-art prinċipali, l-aktar magħrufa huma l-[[Hebrides]], [[Il-Ġżejjer ta' Orkney]] u l-[[Ġżejjer ta' Shetland]]. Wales jammonta għal inqas minn għaxar tal-arja totali tar-Renju Unit, u tkopri biss 20,758 kilometru kwadru (8,010 mil kwadru). Wales huwa ddominat mill-muntanji għalkemm fin-[[Nofs Inhar ta' Wales]] hemm inqas muntanji mit-tramuntana u fin-nofs ta' Wales. Il-popolazzjoni u l-industrija prinċipali tinsab fin-[[Nofs Inhar ta' Wales]] u fejn sewwa sew jinsabu l-bliet ta' [[Cardiff]], [[Swansea]] u [[Newport]] u [[Widien tan-Nofs inhar ta' Wales]]. L-għola muntanji f'Wales qegħdin f'[[Snowdonia]], u jinkludu [[Snowdon]] (''Yr Wyddfa'' bil-Galliż), 1,085 metru (3,560 pied) li hija l-għola punt ta' Wales. Il-14(jew 15 possibli) muntanji ta' Wales għola minn 3,000 pied (914 metru) huma flimkien magħrufa bħala l-[[Welsh 3000s]]. Wales għandu l-fruntieri tiegħu mal-Ingilterra fl-Ilvant u l-baħar fuq it-tlett naħħat l-oħra: Il-[[Fliegu ta' Bristol]] fin-nofs inhar, il-[[Fliegu ta' San Ġorġ]] fil-punent, u l-[[Baħar Irlandiż]] fit-tramuntana. Wales għandu l-fuq minn 1,200 kilometru (750 mil) ta' kosta. Hemm bosta [[ġżejjer]] ħdejn l-art prinċipali ta' Wales, l-akbar waħda hija [[Anglesey]] (''Ynys Môn'') fil-majjistral. L-Irlanda ta' Fuq jammonta biss għal 14,160 kilometru kwadru (5,470 mil kwadru) u hija mimlija bl-għoljiet. Hija tinkludi l-[[Lough Neagh]] u tilħaq 388 kilometru kwadru (150 mil kwadru), l-akbar ammont ta' ilma fir-Renju Unit u l-[[Irlanda]]. L-Għola punt hija [[Slieve Donard]] li hija għolja 849 metru (2,785 pied) fil-provinċja tal-[[Muntanji ta' Mourne]]. === Bliet u Rħula === {{main|Lista tal-akbar postijiet abitati fir-Renju Unit|Lista ta' postijiet urbani fir-Renju Unit}} Il-Kapitali tal-pajjiżi individwali tar-Renju Unit huma:[[Belfast]] (Irlanda ta' Fuq), [[Cardiff]] (Wales), [[Edinburgu]] (Skozja) u [[Londra]] (Ingilterra), li hija wkoll il-belt kapitali tar-Renju Unit. {{Bliet fir-Renju Unit}} <gallery> File:London Skyline (125508655).jpeg|[[Londra]] File:Birmingham-Skyline-from-Edgbaston-crop.jpg|Birmingham File:Birmingham -UK -Skyline.jpg|Birmingham File:Birmingham Town Hall from Chamberlain Square crop.jpg|Birmingham File:St Philips Cathedral, Birmingham from the east.jpg|Birmingham File:Old Joe and University of Birmingham from Bournbrook crop.jpg|Birmingham File:Glasgow Montage.png|Glasgow File:Liverpool-Montage.jpg|Liverpool File:Leeds Town Hall (2).jpg|[[Leeds]] File:Sheffield City.jpg|Sheffield File:EdinburghMontage.png|Edinburgh File:Bristol landmarks collage.png|Bristol File:Manchester Montage 2017.jpg|Manchester File:Aerial-Leicester 2017.jpg|Leicester File:Broadgate and Precincts - geograph.org.uk - 554599.jpg|Coventry File:Queen's Gardens and Hull Maritime Museum.jpg|Kingston upon Hull File:Bradford Town Hall.jpg|Bradford File:Cardiff Montage.png|Cardiff File:Wikibelfast1.jpg|Belfast File:St Peter's Church, Wolverhampton.jpg|Wolverhampton File:NottinghamMontageSkyline.png|Nottingham File:Hanley City - geograph.org.uk - 155173.jpg|Stoke-on-Trent File:Plymouth Hoe from Mount Batten (crop).jpg|Plymouth File:Southampton2.jpg|Southampton </gallery> L-Akbar żoni urbani huma:: * [[Żona Urbana ta' Londra]] - 8.28 miljun * [[Żona Urbana tal-Midlands tal-Punent]] - 2.28 miljun * [[Żona Urbana ta' Manchester]] - 2.24 miljun * [[Żona Urbana ta' Yorkshire tal-Punent]] - 1.50 miljun * [[Żona ta' Glasgow]] - 1.17 miljun == Demografija == {{main|Demografija Tar-Renju Unit|Gruppi Etniki fir-Renju Unit}} === Popolazzjoni, migrazzjoni u etnika === [[Stampa:Populations of the nations in the United Kingdom.svg|right|thumb|Il-popolazzjonijiet u perċentaġġi tal-poplazzjoni total tal-erba' nazzjonijiet fir-Renju Unit.]] skont iċ-[[Ċensiment tar-Renju Unit, 2001|ċensiment ta' April 2001]], il-popolazzjoni totali tar-Renju Unit kienet ta' 58,789,194, it-tielet l-akbar fl-[[Unjoni Ewropea]] (wara l-[[Ġermanja]] u [[Franza]]), il-ħames l-akbar fil-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]] u fl-ewwel u għoxrin post fost in-nazzjonijiet kollha tad-dinja. Huwa stmat li sa nofs l-2006, il-popolazzjoni żdiedet għal 60,587,300. Il-biċċa kbira ta' din iż-żieda kienet minħabba l-[[immigrazzjoni]] iżda wkoll minħabba iż-żieda fir-[[Lista ta' pajjiżi u territorji skont ir-rata ta' fertilità|rata tat-twelid]] u l-fatt li n-nies qegħdin jgħixu ħajja itwal. Il-popolazzjoni tal-Ingilterra sa nofs l-2006 kienet stmata li hija 50,762,900 u b'hekk tagħmilha waħda mill-pajjiżi fejn hemm densità għolja b'383 persuna f' kilometru kwadru. Madwar kwart tal-popolazzjoni tar-Renju Unit jgħixu fix-xlokk tal-Ingilterra fejn huwa pjutost urban u suburban. Sa nofs 2006, kien stmat li l-popolazzjoni tal-iSkozja hija 5,116,900, Filwaqt li il-popolazzjoni ta' Wales kienet stmata 2,965,900 u dik tal-Irlanda ta' Fuq 1,741,600 b' densità ferm aktar baxxa minn dik tal-Ingilterra. Ikkomparata mad-densità tal-Ingilterra, il-figuri korrespondenti huma 142 għal Wales, 125 għall-Irlanda ta' Fuq u 65 għall-iSkozja. Fl-2006, Il-medja tar-[[rata tal-fertilità totali]] (RTF) madwar ir-Renju Unit kienet ta' 1.84 ulied għal kull mara, inqas mir-rata li żżomm il-popolazzjoni l-istess, iżda ogħla mill-rata tal-2001 fejn laħqet rekord baxxa ta' 1.63. Fir-Renju Unit, l-Ingilterra u Wales, b'1.83, kienu t-tnejn viċin għall-medja tar-Renju Unit, iżda tal-iSkozja kienet aktar baxxa b'1.67 biss. Ir-RTF tar-Renju Unit kien ferm aktar fil-‘baby boom' tal-1960ijiet, fejn laħqet 2.95 ulied għal kull mara fl-1964. Fil-ġurnata preżenti l-popolazzjoni tar-Renju Unit hija mfassla minn gruppijiet etniċi differenti iżda l-aktar mill-:[[(Nies)Krutni|pre-Ċeltiċi]], [[Ġeltiċi]], -[[Rumani]], [[Anglo-Sassuni]], u [[Normanni]]. Minn 1945, ir-relazzjonijiet internazzjonali li inħolqu mill-[[Imperu Brittanniku]] ħejjew it-triq għall-immigrazzjoni sustanzjali, speċjalment mill-[[Afrika]], il-[[Karabew]] u minn [[Nofs inhar tal-Asja]]. Minħabba li ċ-ċittadini tal-UE huma ħielsa li jgħixu u jaħdmu f'pajjiżi oħra tal-UE, l-aċċess tal-pajjiżi membri ġodda tal-2004 mill-[[Ewropa Ċentrali]] u tal-[[Ewropa tal-Ilvant|Ilvant]] irriżulta f'aktar immigrazzjoni minn dawn il-pajjiżi. Mill-[[Ċensiment Brittannika tal-2001|2001]], 91.1% tal-popolazzjoni identifikaw ruħhom bħala bojjod, u b'hekk il-bqija, 7.9% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit, jidentifikaw ruħhom bħala ta' razza mħallta jew [[gruppi etniċi minuri]] oħrajn. Id-diversità etnika tvarja sinnifikament madwar ir-Renju Unit. 30.4 fil-mija tal-popolazzjoni ta' Londra u 37.4 fil-mija ta' [[Leicester]] kien stmat li m'humiex bojjod f'Ġunju 2005, filwaqt li inqas minn 5 fil-mija tal-popolazzjoni tal-[[Grigal tal-Ingilterra]], Wales u l-[[Lbiċ tal-Ingilterra]] kien minn etnika minuri skont iċ-ċensiment tal-2001. Mill-2007, 22% tat-tfal ta' skejjel primarji u 17.7% tat-tfal li jattendu skejjel sekondarji fl-Ingilterra kienu minn familji ta' etnika minuri. {| class="wikitable sortable" style="text-align:right; font-size:95%;" !width="200px"| [[Gruppi etniċi]] !! [[Popolazzjoni]] !! % mit-total* |- | align = "left"| [[Brittaniċi Bojod]] || {{commas|50366497}} || 85.7%</tr> | align = "left"| [[Nies Irlandiżi|Irlandiżi]] Bojod || {{commas|691232}} || 1.2%</tr> | align = "left"| [[Bojod Oħrajn (Ċensiment Renju Unit)|Bojjod (oħrajn)]] || {{commas|3096169}} || 5.3%</tr> | align = "left"| [[Razza Mħallta]] || {{commas|677117}} || 1.2%</tr> | align = "left"| [[Indjani]] || {{commas|1053411}} || 1.8%</tr> | align = "left"| [[Pakistan]]i || {{commas|747285}} || 1.3%</tr> | align = "left"| [[Nies mill-Bangladexx|Bangladexxi]] || {{commas|283063}} || 0.5%</tr> | align = "left"| [[Asjatiċi Brittaniċi|Asjatiċi]] Oħrajn (mhux Ċiniżi) || {{commas|247644}} || 0.4%</tr> | align = "left"| Suwed mill-[[Karibew]] || {{commas|565876}} || 1.0%</tr> | align = "left"| [[Afrikani Suwed]] || {{commas|485277}} || 0.8%</tr> | align = "left"| [[Nies Suwed|Suwed]] (oħrajn) || {{commas|97585}} || 0.2%</tr> | align = "left"| [[Nies Ċiniżi|Ċiniżi]] || {{commas|247403}} || 0.4%</tr> | align = "left"| Oħrajn || {{commas|230615}} || 0.4%</tr> |- |colspan="3" align="left"| {{Resize|* Perċentaġġ tal-popolazzjoni totali tar-Renju Unit}} |} Fir-Renju Unit hemm rata ta' [[popolazzjoni ta' twielet barranin fir-Renju Unit, 2001|twelid-barrani]] għoli, għal kuntrast mal-pajjiżi Ewropej oħrajn, l-immigrazzjoni qiegħda tikkontribwixxi għal din l-popolazzjoni li qiegħda tikber, u tammonta għal nofs iż-żieda fil-popolazzjoni mill-1991 sa 2001. L-aktar figura riċenti (2006) turi li l-immigrazzjoni netta għar-Renju Unit kienet ta' 191,000 (591,000 immigrant u 400,000 emigrant), żdieda miċ-ċifra ta' 185,000 tal-2005 (fl-aħħar mill-aħħar, kien hemm telfa' ta' 126,000 Brittanniċi u żieda ta' 316,000 ċittadini barranin) Wieħed minn sitta kienu minn pajjiżi tal-[[Ewropa tal-Ilvant]], b'numru akbar ġejjin mill-pajjiżi tal-[[Commonwealth il-ġdida]]. Żewġ terżi tal-immigrazzjoni netta huma mill-[[Subkontinent Indjan]], bosta minnhom sabiex jingħaqdu mal-familja tagħhom. Filwaqt, li mill-inqas 5.5 miljun persuna imwielet Brittanniku qiegħed jgħix barra mir-Renju Unit. L-aktar postijiet popolari għall-emigranti huma [[Awstralja]], [[Spanja]], [[Franza]], [[New Zealand]] u L-i[[Stati Uniti]]. Madankollu, studju ta' tbassir demografiku għall-bliet wera li l-figuri kkwotati tal-immigrazzjoni m'humiex ta' min torbot fuqhom u l-immigrazzjoni netta għal 2005 kienet madwar 400,000. Madankollu, fir-Renju Unit il-proporzjon ta' persuni mwielda barra hu ftit aktar baxx minn f'pajjiżi oħra Ewropej. Fl-2004, in-numru ta' persuni li saru ċittadini Brittanniċi kiber għal rekord ta' 140,795 - żieda ta' 12% mis-sena ta' qabel. Dan in-numru żdied drastikament mill-2000. Il-maġġoranża kbira taċ-ċittadini ġodda ġew mill-[[Afrika]] (32%) u l-[[Asja]] (40%), filwaqt li l-akbar tliet gruppi huma nies mill-[[Pakistan]], l-[[Indja]] u s-[[Somalja]]. Fl-2006, kien hemm 149,035 applikazzjoni għaċ-ċittadinanża Brittannika, 32% inqas mill-2005. In-numru ta' persuni li ġew mogħtija ċ-ċittidinanża matul l-2006 kien 154,095, 5% inqas mill-2005. L-akbar grupp ta' persuni li ġew mogħtija ċ-ċittadinanża Brittannika kienu mill-Indja, l-Pakistan, is-Somalja u mill-Fillipini. Fl-2006, 21.9% ta' trabi li twieldu fl-Ingiltterra u f'Wales ġew imwielda minn ommijiet li twieldu barra mir-Renju Unit, (146,956 minn 669,601), skont l-istatistiċi uffiċjali maħruġa fl-2007 li juru wkoll l-ogħla [[Lista ta' pajjiżi u territorji skont ir-rata ta' fertilità|rata tat-twelid] f'26 sena. Iżda bħall-pajjiżi oħra tal-Unjoni Ewropej, ir-rata tat-tweliet baqgħet taħt ir-rata li żżomm il-popolazzjoni l-istess. Meta l-UE tkabbret aktar lejn l-ilvant fl-2004 u fl-2007, ħolqot id-dritt li nies minn pajjiżi bħall-[[Polonja]], is-[[Slovakkja]], u l-[[Litwanja]], u aktar riċentament ir-[[Rumanija]] u l-[[Bulgarija]] li joqgħodu fir-Renju Unit. Iċ-ċifri ppublikati f'Awissu 2007 juru li 682,940 persuna applikaw għas-[[Skema ta' reġistrazzjoni għal-ħaddiema]] (għaċ-ċittadini ta' pajjiżi miċ-ċentru u mill-ilvant tal-Ewropa li ssieħbu fl-UE f'Mejju 2004) bejn l-[[1 ta' Mejju]] [[2004]] u t-[[30 ta' Ġunju]] [[2007]], li 656,395 ġew aċċettati. Il-ħaddiema li huma impjegati minnhom stess u persuni li m'humiex qegħdin jaħdmu (jinkludu studenti) m'humiex obligati li jirreġistraw taħt din l-iskema għalhekk din iċ-ċifra turi repreżentazzjoni baxxa tad-dħul tal-immigranti. Dawn il-figuri ma jurux in-numru ta' immigranti iżda dawk li marru lura lejn darhom. Madankollu 56% tal-applikanti fit-12-il xahar sat-30 ta' Ġunju 2007 li rraportaw pjannijiet li jibqgħu għal massimu ta' tliet xhur, b'immigrazzjoni netta fl-2005 minn pajjiżi ġodda tal-UE ta' 64,000. Ir-riċerka turi li total ta' miljun persuna marru joqgħodu r-Renju Unit sa April 2008, iżda nofs dan in-numru s'issa marru lura jew inkella marru f'pajjiż ieħor. Informazzjoni tan-[[Numru Nazzjonali ta' Assikurazzjoni]] juri li 2.5 miljun ħaddiem barrani mar fir-Renju Unit għax-xogħol (jinkludi dawk li marru għal perjodi qosra), il-maġġoranza minn pajjiżi tal-UE, bejn l-2002 u l-2007. Il-Gvern tar-Renju Unit bħalissa qiegħed joħloq [[Sistema ta' immigrazzjoni ibbażata fuq il-Punti (Renju Unit)|sistema ta' immigrazzjoni ibbażata fuq il-punti]] sabiex tieħu post is-skema kurrenti għall-immigrazzjoni minn barra ż-[[Żona Ewropea Ekonomika]]. === Lingwi === {{main|Lingwi tar-Renju Unit}} [[Stampa:Anglospeak (subnational version).svg|thumb|250px|Pajjiżi fejn l-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] għandu ''de facto'' jew ''de jure'' statut ta' lingwa uffiċjali.]] Minkejja r-Renju Unit m'għandux ''[[de jure]]'' lingwa uffiċjali, il-[[lingwa mitkellma]] predominanti hija l-[[lingwa inġliża|Ingliż]], lingwa [[Ġermanika tal-Ilvant]] li għandha l-għeruq tagħha fl-[[Inġliż Qadim]] li għandu ammont kbir ta' self mill-[[iSkandinavu Qadim]], [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] [[Lingwa Normanna|Normann]] u l-[[Lingwa Latina|Latin]]. Il-Lingwa Ingliża hija imxerrda mad d-dinja (minħabba l-Imperu Brittanniku u l-qawwa tal-i[[Stati Uniti]]) u għalhekk saret il-[[Lingwa Internazzjonali tal-kummerċ|lingwa tal-kummerċ tad-dinja]]. Hija l-aktar [[It-Tgħallim tal-lingwa Ingliża|lingwa mgħallma bħala t-tieni lingwa]] madwar id-dinja. Il-Lingwi l-indiġeni l-oħrajn tar-Renju Unit huma l-[[Lingwa Ingliż-Skoċċiż|Ingliż-Skoċċiż]] (li hija abbenata viċin ħafna mal-Ingliż) u erba' [[lingwi Ċeltiċi]]. Il-lingwi Ċeltiċi jinqasmu f'żewġ gruppi: żewġ lingwi Ċeltiċi tat-tip P ([[Lingwa Galliża|Galliż]] u [[Lingwa Kornika|Korniku]]); u żewġ lingwi Ċeltiċi tat-tip Q ([[Lingwa Irlandiża|Irlandiż]] u [[Gaeliku Skoċċiż]]). Id-djaletti Ċeltiċi kellhom influwenza persistenti mill-[[Kumbriku]] fit-tramuntana tal-Ingilterra għal sekli, l-aktar famuż fis-sett ta' numri użati sabiex jgħoddu l-mogħoż (ara [[Yan Tan Tethera]]). skont iċ-ċensiment tal-2001, hemm ftit aktar minn 20% tal-popolazzjoni ta' Wales li jgħidu li jafu jitkellmu bil-Galliż, żieda żgħira mill-1991. Aktar minn hekk, huwa stmat li hemm 200,000 li jistgħu jitħaddu bil-Galliż u li jgħixu l-Ingilterra. Il-Galliż u l-Gaeliku Skoċċiż huma mitkellma fost gruppi żgħar madwar id-dinja, xi ftit [[Gaeliku Skoċċiż fil- Kanada|Gaeliku]] għadu mitkellem fin-[[Nova Skozja]] u l-[[Kanada]], filwaqt l-Galliż għadu mitkellem fil-[[Patagonja]] u fl-[[Arġentina]]. Il-lingwi tal-immigranti jikontribwixxu għal 10% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit, il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mitkellem minn 2.3% tal-popolazzjoni tal-pajjiż, 1.0% tal-Brittanniċi jitkellmu bil-[[Lingwa Polakka|Polakk]] li juri l-migrazzjoni tal-masses riċenti għar-Renju Unit. 0.9% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit jitkellmu bil-[[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] u 0.8% l-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]. L-akbar ammont ta' lingwi barranin oħra mitkellma fir-Renju Unit għandhom l-oriġni tagħhom mill-[[Ewropa]], l-[[Asja]] u l-[[Afrika]]. Perċentaġġ akbar ta' immigranti fir-Renju Unit jiġu minn pajjiżi [[Anglofoni]] (bħan-[[Niġerja]], l-[[Ġamajka]], [[Hong Kong]] u l-[[Filippini]]), għalhekk ma tantx hemm diversità kbira bejn ftit komunitajiet etniċi minuri. === Reliġjon === {{Main|Reliġjon fir-Renju Unit}} Għalkemm ir-Renju Unit għandu tradizzjoni antika [[Kristjaneżmu|Nisranija]] u għad hemm rabta bejn il-knisja u l-istat, is-soċjetà tar-Renju Unit hija prevalentament [[sekulari]] b'38% li jsostnu f'twemmin f'xi [[Alla]] u dawk li jidentifikaw ruħhom ma' reliġjon partikolari. Il-[[Kristjaneżmu]] huwa l-aktar ipprattikat segwit mill-[[Islam]], il-[[Hinduiżmu]], is-[[Sikhiżmu]] u l-[[Ġudaiżmu]]. ==== Kristjaneżmu ==== [[Stampa:Westminster abbey west.jpg|thumb|upright|250px|left|[[Westminster Abbey]] huwa użat għall-[[kurunazzjoni]] tal-[[Monarka Brittaniku]], meta jinħatar ukoll kap tal-Knisja tal-Ingilterra.]] [[Stampa:St Pauls aerial (cropped).jpg|thumb|Katidral ta' San Pablo (St Paul's Cathedral), Id-dedikazzjoni tagħha f'ġieħ l-appostlu Pawlu tmur lura għall-knisja oriġinali f'dan is-sit, imwaqqfa fis-sena 604 wara Kristu. L-istruttura attwali, li tlestiet fl-1710, hija bini elenkat ta' Grad I li kien iddisinjat fl-istil Barokk Ingliż. minn Sir Christopher Wren.]] [[Stampa:St Peter's Church, Wolverhampton.jpg|thumb|left|Knisja ta' San Pietru (St Peter's Church), Wolverhampton]] [[Stampa:Hambleton, St Andrew's church (39806759644).jpg|thumb|Knisja ta' Sant Andrija (St Andrew's Church, Hambleton), Hambleton]] [[Stampa:Christ Church, Kilndown.jpg|thumb|left|Knisja ta' Kristu (Christ Church), Kilndown, Kent, l-Ingilterra. Inbniet fl-1839.]] Il-[[Kristjaneżmu]] huwa r-reliġjon l-aktar ippratikata fir-Renju Unit b'ħafna [[knejjes]], [[denominazzjonijiet]], u [[gruppi]] nsara. Is-Survey ta' [[Tearfund]] fl-2007 wera li 53% iqisu ruħhom bħala nsara. Dan jaqbel ħafna mas-Survey tax-Xeħta Soċjali Brittanika tal-2004, u sal-2001 iċ-ċensiment tar-Renju Unit sab li 71.6% huma nsara għalkemm dik tal-2001 kienet "mistoqsija aktar bil-ħlewwa". Il-Knisja tal-Ingilterra, li nfirdet minn [[Knisja tal-Kattoliċiżmu Ruman|Ruma]] fl-1534 (ara [[Reforma Inġliża]]) hija, illum, il-Knisja '[[Knisja Stabbilita|stabbilita]]' tal-Ingilterra u parti integrali mill-[[Komunità Anglikana]]. Il-[[Monarka Brittanniku]] jrid ikun membru tal-Knisja tal-Ingilterra taħt l-[[Att tal-Stabbiliment 1701]] u hu l-[[Gvernatur tal-Knisja tal-Ingilterra|Gvernatur Suprem]] tagħha. L-[[Arċisqof ta' Canterbury]] huwa l-għola isqof tal-knisja. L-influwenza diretta tal-[[Knisja tal-Ingilterra]] naqset ħafna matul dawn l-aħħar snin, però għandha [[Is-Sinjur Spiritwali|rappreżentazzjoni]] fil-[[Parlament tar-Renju Unit]] u d-dritt li tipproponi leġiżlatura (ġeneralment fl-amministrazzjoni li għandha x'jaqsam mar-reliġjon), permezz tas-[[Sinodu Ġenerali]], li tista' ssir liġi, iżda mhux irreveduta mill-Parlament. Il-[[Knisja tal-iSkozja]] (magħrufa informalment bħala l-[[Kirk]]), li infirdet minn Ruma fl-1560 (ara [[Reforma Skoċċiża]]) hija knisja [[Presbiterjana]], magħrufa bħala l-[[knisja nazzjonali]] tal-iSkozja, u hija independenti mill-istat. Il-Monarka Brittanniku hu membru ordinarju, u jrid jieħdu ġurament li “jiddefendi s-sikurta” tal-Knisja fil-Kurunazzjoni. Il-[[Knisja Episkopali Skoċċiża]], li issa hija parti mill-Komunità Anglikana, ġejja miż-żminijiet tal-istabbiliment finali tal-presbiterjaniżmu fl-iSkozja fl-1690, meta nfirdet mill-Knisja tal-iSkozja u m'hijiex parti mill-Knisja Anglikana. Firdiet oħra fil-Knisja tal-iSkozja, speċjalment fis-seklu dsatax, ħolqu knejjes varji oħra presbiterjani fl-iSkozja, li jinkludu l- [[Knisja Ħielsa tal-iSkozja]]. Fl-1920ijiet, il-[[Knisja ta' Wales]] infirdet mill-Knisja tal-Ingilterra u ma baqgħetx stabbilita. Il-Knisja ta' Wales għadha fil-[[Komunità Anglikana]]. Il-[[metodiżmu]] u knejjes independenti oħrajn huma tradizzjonalment b'saħħithom f' Wales. Il-[[Knisja tal-Irlanda]] Anglikana ma baqgħetx stabbilita mis-seklu dsatax. Il-Knisja tkopri l-ġżira kollha tal-[[Irlanda]] (kemm l-[[Irlanda ta' Fuq]] u l-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]]). Fl-Irlanda ta' Fuq il-[[Knisja Kattolika Rumana fl-Irlanda|Knisja Kattolika fl-Irlanda]] hija l-akbar denominazzjoni, għalkemm il-[[Protestanti]] huma fil-maġġorita. Il-[[Knisja Presbiterjana fl-Irlanda]] hija l-akbar demominazzjoni protestanta u hija fit-teoloġija u storja tagħha viċin ħafna għall-Knisja tal-iSkozja. Il-[[Knisja Kattolika Rumana tal-Gran Brittanja|Knisja Kattolika Rumana]] hija t-tieni l-akbar denominazzjoni ta' Kristjaneżmu fir-Renju Unit. Wara r-[[Reforma Protestanta]], għaddew liġijiet ħorox kontra l-Kattoliċi; dawn ġew imneħħija mill-liġijiet tal-[[Emanċipazzjoni Kattolika]] fl-1829. Hemm ġerarkiji Kattoliċi separati għall-[[Knisja Kattolika Rumana tal-Ingilterra u Wales|Ingilterra u Wales]], [[Knisja Kattolika Rumana fl-iSkozja|l-iSkozja]] u [[Knisja Kattolika Rumana tal-Irlanda|l-Irlanda]]. Hemm gruppi oħra nsara fostom il-[[Metodisti]] (li twaqqfu minn [[John Wesley]] f'Londra) u l-[[Battisti]]. Hemm ukoll knejjes [[Evanġeliżmu|Evanġeliċi]] u [[Pentekostali]], li bosta minnhom kibru bl-[[Immigrazzjoni għar-Renju Unit|immigrazzjoni]] minn madwar il-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]] u postijiet oħra. Il-Knejjes Pentekostali huma fit-tielet post fl-attendenza wara l-Knisja tal-Ingilterra u l-Knisja Kattolika Rumana . ==== Reliġjonijiet Oħrajn ==== [[Stampa:ELM and LMC Angled View 1.jpg|thumb|250px|[[Moskeja fil-Lvant ta' Londra]], hija waħda mill-akbar postijiet ta' qima mawmettana fil-pajjiż.]] Huwa maħsub li n-numru ta' [[Iżlam|Mussulmani]] fir-Renju Unit jammonta għal 1.8 miljun. Hemm [[Moskej]] f'ħafna mir-reġjuni: L-akbar gruppijiet huma ta' oriġni [[Pakistani Brittanniċi|Pakistana]], [[Bangladexxi Brittanniċi|Bangladexxa]] u [[Indjani Brittanniċi|Indjana]]. Aktar riċenti, [[refuġjati]] mis-[[Somalia]], [[Repubblika Torka taċ-Ċipru ta' Fuq|Ċipru ta' Fuq]], il-[[Balkani]] u [[Għarab]] żdiedu u b'hekk il-popolazzjoni mussulmana Brittanika żdiedet. Fl-2006 il-kummenti tal-politiku [[Jack Straw (politikant)|Jack Straw]] qajmu kontroversja dwar l-lbies tal-velu jew [[burka]] minn nisa mussulmani li tirrefleti l-firda fost il-Brittanniċi dwar l-integrazzjoni tal-mussulmani fis-soċjeta Brittanika. Ir-[[Reliġjonijiet Indjani|reliġjonijiet ta' Oriġni Indjana]], bħall-[[Hinduiżmu]], [[Sikhiżmu]], [[Buddiżmu]] u [[Ġaniżmu]], għandhom segwaċi fil-Brittanja. Fiċ-ċensiment tal-2001, kien hemm madwar 560,000 ruħ li jemmnu fil-Hinduiżmu filwaqt 340,000 li jemmnu fis-Sikhiżmu. Il-[[Buddiżmu]] huwa ppratikat minn madwar 150,000 ruħ. X'aktarx li dawn il-figuri żdiedu mill-2001. Wieħed mill-[[Organizzazzjonijiet mhux govermentali]], jestima li hemm 800,000 li jemmnu fil-Hinduiżmu fir-Renju Unit. Hemm madwar 270,000 [[Lhudi]] fil-Brittanja, skont iċ-ċensiment tal-2001. Ir-Renju Unit għandu popolazzjoni kbira ta' [[atej]] u [[anjostiċi]] b'13,626,00 (23.2% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit) jew jgħidu li m'għandhomx reliġjon jew ma jirrispondux il-mistoqsija dwar ir-reliġjon fiċ-ċensiment tal-2001. == Ekonomija == {{main|Ekonomija tar-Renju Unit}} [[Stampa:HSBC Tower.jpg|thumb|Il-Kwartiri tal-HSBC [[8 Canada Square]] f' Canary Wharf. HSBC huwa l-akbar Korporazzjoni fid-dinja skont [[Forbes Global 2000]].]] [[Stampa:London.bankofengland.arp.jpg|thumb|[[Bank of England]]; il- [[Bank Ċentrali]] tar-Renju Unit.]] L-Ekonomija tar-Renju Unit hija magħmula (mill-kbir għaż-żgħir) mill-ekonomiji tal-[[Ekonomija tal-Ingilterra|Ingilterra]], l-i[[Ekonomija tal-iSkozja|Skozja]], il-[[Ekonomija ta' Wales|Wales]] u tal-[[Ekonomija tal-Irlanda ta' Fuq|Irlanda ta' Fuq]]. Il-Brittanniċi bdew [[Ir-Rivoluzzjoni Industrijali]] u bħal ħafna pajjiżi li kienu qegħdin jgħaddu minn dan il-proċess, fil-bidu kkonċentraw fuq l-industrija tqila bħall-[[bini tal-vapuri]], it-[[tħaffir għall-faħam]], produzzjoni tal-[[azzar]] u t-[[tessili]]. L-Imperu ħoloq suq barrani għal prodotti Brittanniċi, u bih ir-Renju Unit setgħa jiddomina l-kummerċ internazzjonali fis-seklu dsatax. Madankollu, meta n-nazzjonijiet l-oħra bdew jindustrijalizzaw, flimkien mad-deterjorazzjoni fl-ekonomija wara ż-żewġ gwerrer dinjin, ir-Renju Unit beda' jitlef il-vantaġġ kompetittiv u l-industrija bdiet tmur lura matul is-seklu għoxrin. Is-settur tas-servizzi Brittanniku, madankollu, xorta waħda kiber sustanzjalment, u issa jagħmel madwar 73% tal-[[GDP]]. Is-settur tas-servizzi tar-Renju Unit huwa ddominat mis-servizzi finanzjarji, speċjalment fil-qasam tal-banek u dawk tal-assigurazzjoni. Londra hija l-akbar ċentru tal-finanzi fid-dinja bil-[[Stock Exchange]] ta' Londra, [[London International Financial Futures and Options Exchange]], u l-[[Lloyd's of London]] Negozju tal-assigurazzjoni kollha ibbażati fil- [[Londra|Belt ta'Londra]]. Ir-Renju Unit għandu l-akbar ammont ta' banek barranin fid-dinja. Fl-aħħar għaxar snin, ċentru rivali tal-finanzi kiber fiż-żona tad-[[Docklands ta' Londra|Docklands]] f'Londra u [[HSBC]] u [[Barclays plc|Barclays Bank]] stabilixxew l-uffiċji prinċipali tagħhom hemmhekk. Ħafna kumpaniji multinazzjonali li m'humiex primarjament mir-Renju Unit għażlu 'l Londra bħala l-post fejn jistabilixxu l-uffiċji prinċipali tagħhom għall-Ewropa jew għall-bqija tad-dinja: eżempju huwa [[Citigroup]], organizzazzjoni tal-finanzi mill-[[Istati Uniti]]. [[Londra]] hija ċentru kbir ta' negozju u kummerċ mondjali u hija l-mexxeja tal-ekonomija globali flimkien ma' [[New York City]] u [[Tokyo]]. Riċentament, l-ekonomija tar-Renju Unit ġiet imexxija minn prinċipji ta' liberalizzazzjoni tas-suq, taxxa u regulazzjoni baxxi. skont ir-[[rati tal-kambju]], ir-Renju Unit hu l-ħames l-akbar ekonomija fid-dinja u t-tieni l-akbar fl-Ewropa wara l-[[Ġermanja]]. It-[[Turiżma fir-Renju Unit|Turiżmu]] huwa vera importanti għall-ekonomija Brittanika. B'madwar 27 miljun turist fis-sena, ir-Renju Unit huwa s-sitt l-aktar destinazzjoni favurita mat-turisti fid-dinja. Is-Settur tal-manufattura, madankollu, mar lura sinjifikattivament mit-tieni Gwerra dinjija u fl-2003 kienet responsabbli għal sitt mill-prodott nazzjonali. L-Industrija tal-Karozzi hija parti sinjifikattiva ta' dan is-settur, minkejja li ddeterjorat ħafna minħabba l-falliment ta' [[MG Rover]] u ħafna mill-industrija hija barranija. Il-produzzjoni ta' Ajruplani kemm għaċ-ċivil kif ukoll għad-difiża hija pillastru tal-manufattura fir-Renju Unit. Eżempji huma [[BAE Systems]] u l-organizzazzjoni [[EADS]] li huma l-propjetarji tal-[[Airbus]]. [[Rolls-Royce plc|Rolls-Royce]] għandhom saħħa kbira fin-negozju tal-magni tal-ajruplani. L-industrija tal-kimika u u tal-farmaċewtiċi hija b'saħħita fir-Renju Unit, bit-tieni u s-sitt l-akbar organizzazzjonijiet fid-dinja ġewwa r-Renju Unit. Dawn huma [[GlaxoSmithKline]] u [[AstraZeneca]] rispettivament. L-[[Industriji Kreativi]] li jammontaw għal 7.3% GVA fl-2004 li kibru b'medja ta' 5% fis-sena bejn 1997 u 2004. Is-settur tal-agrikultura tar-Renju Unit jammonta għal 0.9% tal-GDP tal-pajjiż. Ir-Renju Unit għandu industrija zgħira ta' riservi tal-faham, gas naturali u żejt. L-partiċipazzjoni tal-gvern fl-ekonomija hija imwettqa mill-"[[Chancellor of the Exchequer]]" (bħalissa [[Alistair Darling]]) li huwa l-Kap tal-[[Borża tal-Ingilterra]]. Minkejja dan kollu l-[[Prim Ministru]] (bħalissa [[Gordon Brown]]) huwa [[L-ewwel Sinjur tal-Borza]]; Il- "Chancellor of the Exchequer" huwa [[It-tieni Sinjur tal-Borza]]. Madankollu mill-1997, Il-[[Bank of England]], imexxi mill-[[Gvernatur tal-Bank of England]], għandu kontroll tar-rati tal-interessi u affarijiet oħra finanzjarji. Mill-2007, id-[[Dejn Nazzjonali|dejn nazzjonali]] tela' għal 43.3% tal-[[GDP]]. Il-munita tar-Renju Unit hija l-lira sterlina (pound sterling), irrepreżentata bis-simbolu '''[[Pound sign|£]]'''. [[Bank of England]] huwa il- [[bank ċentrali]], responsabbli sabiex jirregula l-ammont tal-ħruġ tal-muniti. Il-banek fl-iSkozja jżommu d-dritt li joħorġu l-flus tagħhom, b'kundizzjoni li jżommu biżżejjed flus tal-"Bank of England" fir-riżerva. Ir-Renju Unit għażel li ma jitħolx fiż-[[Żona Ewro]], u l-Prim Ministru tar-Renju Unit, [[Gordon Brown]], eskluda sħubija fil-futur immedjat. Il-gvern ta' qablu dak ta' [[Tony Blair]] ta l-kelma li jagħmel referendum pubbliku biex jiddeċiedu jekk il-[[ħames kriterji tal-ekonomija]] jintlaħqux. Fl-2005, aktar minn 55% tar-Renju Unit kien kontra l-addozzjoni tal-munita, filwaqt li 30% kienu favur. == Edukazzjoni == {{main|Edukazzjoni fir-Renju Unit}} [[Stampa:KingsCollegeChapelWest.jpg|thumb|[[Il-Kulleġġ ta' King, Cambridge|Il-Kulleġġ ta' King]] huwa parti mill-[[Universita ta' Cambridge]], [[Ingilterra]].]] [[Stampa:Cambridge Science Park Napp fountain.jpg|thumb|Park tax-xjenza ta' Cambridge fl-Ingilterra (Cambridge Science Park in England)]] [[Stampa:Royal Society 20040420.jpg|thumb|Terrazzin tad-dar Carlton (Carlton House Terrace), 6-9, St James's Borough, kwartieri ġenerali ta' Londra tal-Royal Society ta' Londra għall-Avvanz tax-Xjenza Naturali]] [[Stampa:Royal Society entrance.jpg|thumb|Dħul għar-Royal Society f'6–9 Carlton House Terrace, Londra]] Kull Pajjiż tar-Renju Unit għandu sistema tal-edukazzjoni separata, bl-awtorità fuq l-edukazzjoni fl-iSkozja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq devoluta. Ir-rata uffiċjali ta' nies litterati fir-Renju Unit hija (99%) li hija normali bin-normi ta' pajjiż żvillupat. Il-[[Programm għal l-Assesjar tal-Istudenti Internazzjonali]] poġġiet lil Renju Unit fl-erbatax-il post fl-2006 għal-livell ta' xjenza, fejn skont l-istatistiċi hija aktar għolja mill-medja tal-OECD. [http://www.oecd.org/dataoecd/42/8/39700724.pdf] [[Edukazzjoni fir-Renju Unit]] hija responsabbiltà tas-[[Segretarju tal-Istat tat-Tfal, Skejjel u Familji]] u tas-[[Segretarju tal-Istat tat-Innovazzjoni, Universitajiet u Kapaċitajiet]], għalkemm l-amministrazzjoni u ġbir għall-iskejjel tal-istat hija responsabbiltà tal-[[Awtorità tal-Edukazzjoni Lokali|awtoritajiet tal-edukazzjoni lokali]]. L-edukazzjoni statali universali fl-Ingilterra u Wales ġiet introdotta għal-livell primarju fil-1870 u għal dak sekondarju fil-1900. L-edukazzjoni hija mandatorja mill-etajiet ta' ħamsa sa sittax (15 jekk twieldu fl-aħħar ta' Lulju jew f'Awwissu). Il-maġġoranza tat-tfal huma edukati fl-iskejjel tal-istat, ftit huma dawk li jagħżlu triq oħra. Minkejja li n-numru ta' studenti naqas, n-numru ta' tfal li jattendu [[skejjel privati]] żdied b'aktar minn 7%. Aktar minn nofs l-istudenti tal-aqwa universitajiet ta' Cambridge u Oxford, kienu jattendu skejjel tal-istat. L-iskejjel tal-istat li mħollija jagħżlu l-istudenti skont l-intelligenża u l-abbilitajiet akademiċi tagħhom jistgħu jġibu marki komparabbli ma' dawk li jmorru skejjel privati: Mill-aqwa għaxar skejjel fir-riżultati tal-GCSE fl-2006, tnejn kienu [[Grammar Schools]] immexxija mill-istat. L-Ingilterra għandha x'uħud mill-aqwa universitajiet tad-dinja bl-[[Università ta' Cambridge|Cambridge]], l-[[Università ta' Oxford|Oxford]], u l-[[Università ta' Londra|Londra]] fost l-aqwa għoxrin tal-[[THES - Rankings tal-Universitajiet tad-dinja]] fl-2007. Hemm biża', però, li minħabba n-nuqqas ta' studenti li qegħdin jistudjaw lingwi barranin fl-Ingilterra, se jkolla effett ħażin fuq il-kummerċ, u qajjmet pressjoni biex lingwi jingħataw aktar importanza. Fl-Iskozja, is-[[Segratarju tal-Kabinett għall-Edukazzjoni u Tgħallim għall-Ħajja]] hu responsabbli lejn il-[[Parlament Skoċċiż]] għall-edukazzjoni, waqt li l-amministrazzjoni u l-ġbir ta' fondi għall-iskejjel tal-istat huma r-responsabbiltà tal-Awtoritajiet Lokali. L-Iskozja leġiżlat l-ewwel darba dwar il-proviżjoni universali tal-edukazzjoni fl-1696. In-numru ta' tfal li jattendu l-iskejjel privati huwa inqas minn 4% għalkemm qiegħed jikber bilmod dan l-aħħar. L-istudenti li jattendu universitajiet skoċċiżi ma jħallsux flus għall-edukazzjoni u lanqas għal-gradwazzjoni għax il-ħlas għall-edukazzjoni ġie mneħħi fl-2001 filwaqt li l-ħlas għall-gradwazzjoni ġie imneħħi fl-2008. L-[[Assemblea Nazzjonali ta' Wales]] hija responsabbli għall-[[edukazzjoni f'Wales]]. Numru sinjifikattiv ta' studenti fil-Galles huma edukati għal kollox jew il-biċċa l-kbira permezz tal-[[Lingwa Galliża|Galliż]] u l-lezzjonijiet b'din il-lingwa jibqgħu mandatorji sa' l-età ta' sittax. Hemm pjannijiet biex tiżdied il-proviżjoni ta' skejjel li jużaw il-Galliż billi hemm pjan li Wales issir bilingwali. L-[[Assemblea Nazzjonali tal-Irlanda ta' Fuq]] hija responsabbli għall-[[edukazzjoni fl-Irlanda ta' Fuq]] għalkemm ir-responsabbiltà fil-livell lokali hija amministrata minn 5 bordijiet tal-edukazzjoni u libreriji li jkopru żoni ġeografikament differenti. == Servizzi tas-Saħħa == {{main|Servizzi tas-Saħħa fir-Renju Unit}} [[Stampa:NorfolkAndNorwichUniversityHospital(KatyAppleton)Aug2005.jpg|thumb|right|[[Sptar ta' Norfolk u l-Università ta' Norwich]], l-ewwel sptar fondata mill- [[Iniżjativa Privata tal-Finanzi|IPF]], u ġie mibni fl-2001]] Kull pajjiż fir-Renju Unit għandu sistema seperata tas-servizzi tas-saħħa pubblika, bil-poteri dwar is-servizzi tas-saħħa fl-Iskozja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq ġew devoluti. Sistema medikali privata iżgħar teżisti wkoll. Kull sistema pubblika tipprovdi servizzi tas-saħħa li huma b'xejn sa ċertu punt (jiġu fondati mill-taxxa ġenerali). Minkejja din l-assimilazzjoni, bosta differenzi qegħdin jiġu żvillupati bejn sistema u oħra. Ir-Renju Unit u l-gvernijiet devoluti jieħdu l-rwol ta' kemm tal-proviżta tas-servizzi ta' saħħa kif ukoll tal-gruppijiet li jaraw il-kwalità tal-proviżti, dawn jinkludu [[NICE]] u [[CHI]]. Bordijiet varji regolatorji huma organizzati f'bażi nazzjonali fir-Renju Unit bħal il-[[Kunsill Medikali Ġenerali]], il-[[Kunsill tal-Imraddà u tal-Qabla]] u dawk li m'humiex tal-gvern (eż. [[Kulleġġ Rjali]]). Madwar ir-Renju Unit, hemm numru kbir ta' [[skejjel medikali]] u [[skejjel dentistarji]], u bosta stabbilimenti ta' taħriġ għal-[[imraddà]] u professjonijiet li għandhom x'jaqsmu mal-mediċina. Għalkemm is-sistemi tas-saħħa pubblika huma aktar magħrufa bħala l-SSN madwar ir-Renju Unit, is-[[Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali (Ingilterra)|servizzi tas-saħħa nazzjonali]] jkopri l-Ingilterra biss. L-SSN ġie inseħħ mill-[[Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali tal-1946]] u ġie b'effett fil-5 ta' Lulju 1948. Is-[[Segretarju tas-Saħħa għall-Istat]] huwa l-uffiċjal li jirrispondi mistoqsijiet fil-Parlament tar-Renju Unit għal funzjonar tad-[[Dipartiment tas-saħħa]] u għax-xogħol tal-SSN (fl-Ingilterra). Il-SSN huwa wieħed mill-akbar organizzazzjonijiet uniti ta' kull tip fid-dinja u jimpjegaw aktar minn 1.3 miljun persuna. Is-Settur tas-saħħa pubbliku huwa maqsum f'livelli ta' servizzi, primarji ([[Prattika Ġenerali]]), sekondarji ([[Sptar Ġenerali tad-Distrett]]) u terzjarji ([[Tgħallim tal-Isptar]]). Hemm bosta kommunikazzjoni u taħdit bejn il-livelli varji. Is-[[SSN tal-Iskozja]] tipprovdi servizzi tas-saħħa pubblika għall-Iskozja bis-[[Segretarju tal-Kabinett għas-Saħħa]] responsabbli fil-parlament skoċċiż. Is-servizz ġie maħluq mill-Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali (Skozja) 1947 (aktar tard ġiet irreveduta mill-Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali (Skozja) 1978) u ġie b'effett fil-5 ta' Lulju 1948 sabiex tibda' eżatt ma' dik tal-Ingilterra u ta' Wales. Fl-2006, Is-SSN tal-Iskozja kella madwar 158,000 impjegat li jinkludu aktar minn 47,500 imraddà, qbula u visitaturi tas-saħħa u 'l fuq minn 3,800 konsulent. Kien hemm ukoll aktar minn 12,000 tobba, prattikanti tal-familja u professuri tas-saħħa alleata, li jinkludu dentisti, optixins u spiżjara tal-komunità, li jopperaw ma' kontraturi independenti li jipprovdu bosta servizzi fis-SSN għall-prezz u għas-sussidji. Is-[[SSN ta' Wales]] oriġinarjament kien format bħala parti mill-istess struttura li nħolqot mill-[[Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali tal-1946]] iżda poteri fuq is-SSN ta' Wales ġew taħt is-Segretarju tal-Istat ta' Wales fl-1969. Ir-Responsabbilita tas-SSN f'Wales ġiet mogħtija lill-Assemblea ta' Wales u l-Esekuttiv taħt id-devoluzzjoni tal-1999. Is-SSN ta' Wales jipprovdu servizzi tas-saħħa pubbliki f'Wales u jimpjegaw madwar 90,000 impjegat, u b'hekk tagħmila l-akbar ħaddiem f'Wales. Il-Ministru tas-Saħħa u Servizzi Soċjali huwa l-persuna ġewwa l-Gvern tal-Assemblea ta'Wales li jġorr ir-responsabbilita għal kemm l-affarijiet dwar is-saħħa kif ukoll għal-kura soċjali f'Wales. Id-[[Dipartiment tas-Saħħa, Servizzi Soċjali u Sikurta Pubblika]] tipprovdi servizzi tas-saħħa fl-Irlanda ta' Fuq. == Mezzi ta' Trasport == {{main|Mezzi ta' Trasport fir-Renju Unit}} [[Stampa:Bb-forthrailbridge.jpg|thumb|right|Il-[[Pont tar-Rixtellu tal-Forth|Pont tal-Forth]], Skozzja]] [[Stampa:Heathrow Airport radar tower P1180333.jpg|thumb|L-[[Ajruport ta' Heathrow]] huwa l-ajruport [[L-Ajruport l-aktar mehdi fid-Dinja skont it-traffiku ta' passiġġieri internazzjonali|l-aktar mehdi fid-dinja]] f'termini ta' traffiku ta' passiġġieri internazzjonali.]] Kull pajjiż kostitwent tar-Renju Unit għandu sistema ta' trasport għalih u hija r-responsabilita' tagħhom li jieħdu ħsieba. In-Network ta' [[trasport]] Ingliż jaqa' taħt ir-responsabilita tad-[[Dipartiment għat-Trasport]] (li għandha wkoll responsabbilita għal-affarijiet tat-trasport tal-i[[Skozja]], [[Wales]] u l-[[Irlanda ta' Fuq]] li m'humiex devoluti.) Fl-Iskozja, L-[[Enteprisa tal-Gvern Skoċċiż, Trasport u d-Dipartiment tat-tgħallim għall-ħajja]] hija responsabbli għan-network tat-[[trasport]] Skoċċiż bit-[[Trasport Skozja]] bħalha l-[[Lista ta' aġenżiji tal-esekutiv Skoċċiż|Aġenzija Esekutiva]] li taqa' taħt is-[[Segratarju tal-Kabinett għall-Finanzi u Tkabbir sustannibli]]. Toroq prinċipali huma mgħaqudin b'network radjali ta' toroq b' 46,904 kilometru (29,145 mil) li hija ċentrata f' [[Londra]], [[Edinburgu]], [[Kardiff]] u [[Belfast]], filwaqt, fil-[[Gran Brittanja]], network ta' toroq ta' 3,497 kilometri (2,173 mil) li hija ċentrata f' [[Birmingham]], [[Manchester]] u Londra. Hemm aktar minn 213,750 kilometru (132,818 mil) ta' trejqet oħra. In-Network tal-[[Ferrovija Nazzjonali]] ta' 16,116 kilometru (10,072 mil) fil-Gran Brittanja u 303 kilometru ta' rotta (189 mil ta' rotta) fl-[[Irlanda ta' Fuq]] jġorr il-fuq minn 18,000 passiġġieri u 1,000 tagħbija kull jum. Networks ta' ferroviji urbani huma pjutost żvillupati f'Londra u bliet oħra. Darba kien hemm 48,000 kilometru ta' rotta (30,000 mil ta' rotta) ta' network ta' ferrovija fir-Renju Unit, però ħafna minn din ir-rotta ġiet mqassra bejn il-perjodu ta' 1955 u 1975, wara rapport mill-konsulent tal-gvern [[Richard Beeching]] f'nofs l-1960ijiet (magħrufa bħala il-[[Beeching Axe]]). L-[[Ajruport ta' Heathrow]] huwa l-aktar [[ajruport]] internazzjonali mehdi u, minħabba li r-Renju Unit huwa pajjiż gżira, ir-Renju Unit għandu numru tajjeb ta' portijiet tal-baħar. Id-Dipartiment għat-Trasport jgħid li l-[[konġessjoni tat-traffiku]] huwa wieħed mill-aktar problemi serji tat-trasport u tista' toħloq spiża ta' £22 biljun aktar lil Ingilterra minħabba l-ħin mitluf sa 2025 jekk tibqa' mhux irreveduta. skont ir-[[Studju ta' Eddington dwar it-Trasport|Rapport ta'Eddington]] li ġiet iffondata mill-gvern fl-2006, il-konġessjoni qiegħda fil-periklu li toħloq problemi lil ekonomija, jekk mhux sejiġu indirizzati permezz ta' [[prezzijiet tat-toroq]] u espansjoni tan-network kurrenti tat-trasport. == Sports == {{main|Sport fir-Renju Unit}} [[Sport]]s li bdew fir-Renju Unit, jinkludu: [[Assoċjazzjoni tal-Futbol|Futbol]], [[Futbol Rugbi|Rugbi]], [[Kriket]], [[Tennis]] u [[Golf]]. === Futbol === {{main|Futbol fl-Ingilterra|Futbol fl-Irlanda ta' Fuq|Futbol fl-Iskozja|Futbol f'Wales}} [[Stampa:Wembley Stadium closeup.jpg|thumb|right|L-Istadium il-ġdid tal-Ingilterra [[Wembley]]]] Kull pajjiż kostitwent tar-Renju Unit għandu l-Assoċjazzjoni tal-Futbol tiegħu, tim nazzjonali tiegħu u [[sistema tal-lig]] separata, għal eċċezzjoni ta' ftit klabbs li jilgħabu barra mis-sistema tal-pajjiż tagħhom stess għar-raġunijiet storiċi u loġistiċi. Il-[[Assoċjazzjoni tal-Futbol|Futbol]] ġie żvillupat fir-Renju Unit u huwa bla dubju l-aktar sport popolari. Fi kompetizzjonijiet internazzjonali, L-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|Ingilterra]], L-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iskozja|Iskozja]], [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Wales|Wales]] u L-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Irlanda ta' Fuq|Irlanda ta' Fuq]] jikkompetu bħala pajjiżi separati, għalhekk ir-Renju Unit ma jikkompetix bħala tim wieħed f'avvenimenti tal-futbol bħal [[Logħob Olimpiku]]. Għalkemm li hemm [[Tim nazzjonali tal-futbol tar-Renju Unit|proposti sabiex jkun hemm tim tar-Renju Unit]] fil-[[Logħob Olimpiku tas-Sajf, 2012]], li se ssir f'Londra, l-assoċjazzjonijiet tal-futbol tal-[[Assoċjazzjoni tal-Futbol tal-Skozja|iSkozja]], ta' [[Assoċjazzjoni tal-Futbol ta' Wales|Wales]] u dak tal-[[Assoċjazzjoni tal-Futbol tal-Irlanda|Irlanda ta' Fuq]] ma aċċetawx li jieħdu sehem, minħabba l-biża' li tista' taffetwa l-istatut tagħhom ta' pajjiż independenti – biża' li ġiet konfermata mill-president tal-FIFA Sepp Blatter. L-Ingilterra kienet l-aktar nazzjon li akwistat suċċess, bir-rebħa tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]] tal-1966. [[Stampa:Hampden Stadium.jpg|thumb|right|[[Hampden Park]], Skozja]] Is-[[Sistema tal-futbol tal-lig Ingliż]] tinkludi mijiet ta' ligs magħqudin, li jinkonsistu f'eluf ta' diviżjonijiet. Il-[[Kampjonat Premier Ingliż|Kampjonat Premier]] huwa fil-quċċata, segwut mill-[[Lig tal-Futbol]] u fl-aħħar mill-[[Konferenza tal-Futbol]], fejn l-istruttura tibda' ssir reġjonali u tinkludi l-[[Kampjonat tat-Trumuntana]], il-[[Kampjonat tan-Nofs Inhar tal-Futbol|Kampjonat tan-Nofs Inhar]], u l-[[Kampjonat tal-Istmjan]] u ħafna oħra. Il-[[Kampjonat Premier Ingliż|Kampjonat Premier]] huwa l-aktar kampjonat bl-akbar udjenża fid-dinja u partikularment popolari fl-[[Asja]]; fir-[[Repubblika taċ-Ċina]], il-logħbiet jilħqu udjenża ta' 100 miljun 360 miljun, aktar minn sport barrani ieħor. L-Ingilterra hija d-dar tal-klabbs tal-futbol ta' [[Liverpool FC|Liverpool]], [[Manchester United FC|Manchester United]], [[Chelsea F.C.|Chelsea]], u [[Arsenal FC|Arsenal]]. Timijiet Ingliżi kellhom suċċess f'kompetizzjonijiet tal-Ewropa bosta saru ċampjin tat-Tazza Ewropea/il-Lig taċ-Ċampjins: [[Liverpool FC|Liverpool]] (ħames darbiet), [[Manchester United FC|Manchester United]] (tliet darbiet), [[Nottingham Forest FC|Nottingham Forest]] (darbtejn) u [[Aston Villa FC|Aston Villa]]. Klabbs mill-Ingilterra rebħu l-aktar Tazzez tal-Ewropa (erba' darbiet fejn komparat mal-Italja, il-Ġermanja u l-Olanda li rebħuwa tlett darbiet). L-Ingilterra hija t-tieni fir-ranks tal-klabbs Ewropej li rebħu l-aktar Trofej b'35, waħda wara l-Italja b'36. L- i[[Stadium ta' Wembley]] huwa l-istadium prinċipali tal-Ingilterra. [[Stampa:Millennium Stadium North.jpg|thumb|100px|Il-[[Millennium Stadium]] ta' [[Kardiff]],huwa l-istadium nazzjonali ta' [[Wales]]]] Is-[[Sistema tal-Lig tal-Iskozja]] hija ferm iżgħar, b'żewġ kampjonati nazzjonali: l-[[Kampjonat Premier Skoċċiż]] u l-[[Lig tal-Futbol Skoċċiż]] li fihom hemm tliet diviżjonijiet. Minkejja dan, hemm kampjonati oħrajn reġjonali li m'humiex parti mis-sistema nazzjonali, l-aktar magħruf huwa l-[[Lig tal-Futbol tal-Għoljiet]]. Klabb Ingliż, [[Berwick Rangers F.C.|Berwick Rangers]], jilgħabu fis-sistema skoċċiża. L-Iskozja hija id-dar tal-klabbs rinomati bħal [[Rangers F.C.|Rangers]] u [[Celtic F.C.|Celtic]]. Timijiet Skoċċiżi li għamlu suċċess f'kompetizzjonijiet Ewropea jinkludu [[Celtic F.C.|Celtic]] (Tazza Ewropea fl-1967), [[Rangers F.C.|Rangers]] (Tazza Ewropea tat-Tazza tar-Rebbieħi fl-1972) u [[Aberdeen F.C.|Aberdeen]] (Tazza Ewropea tat-Tazza tar-Rebbieħi u s-[[Tazza Ewropea Superjuri]] fl-1983). Is-[[Sistema tal-Lig ta' Wales]] tinkludi l-[[Kampjonat Premier Galliż]] u l-kampjonati reġjonali. Il-Klabbs tal-Premier ta' Wales [[The New Saints F.C.|The New Saints]] jilgħabu l-logħob tad-dar tagħhom fuq in-naħa Ingliża tal-fruntieri f'[[Oswestry]]. Il-Klabbs Galliżi ta' [[Cardiff City F.C.|Cardiff City]], [[Colwyn Bay F.C.|Colwyn Bay]], [[Merthyr Tydfil F.C.|Merthyr Tydfil]], [[Newport County A.F.C.|Newport County]], [[Swansea City A.F.C.|Swansea City]] u [[Wrexham F.C.|Wrexham]] jilgħabu fis-sistem ingliża. Il-[[Millennium Stadium]] ta' Kardiff li jesgħa 73,000 persuna huwa l-istadium prinċipali ta' Wales. Is-[[Sistema tal-Lig tal-Irlanda ta' Fuq]] tinkludi l-[[Lig Irlandiż tal-Futbol]]. Wieħed mill-klabbs tal-Irlanda ta' Fuq, [[Derry City F.C.|Derry City]], jilgħabu l-futbol tagħhom barra mir-Renju Unit fil- [[Lig tal-Irlanda|Sistema tal-Lig tar-Repubblika tal-Irlanda]]. === Sports Oħrajn === [[Stampa:Wimbledon Grojean 2004 RJL.JPG|thumb|Il-Kampjonat tal-[[Kampjonat, Wimbledon|Wimbledon]], Turnament tal-[[Grand Slam (tennis)|Grand Slam]], li jsir f'[[Wimbledon, Londra]] kull Lulju.]] [[Stampa:Royal & Ancient Clubhouse.jpg|thumb|[[Il-Klabb Antik u Rjali tal-Golf ta' San Andrews]], ġeneralment magħrufa bħala “Id-Dar tal-Golf” tad-dinja.]] Iż-Żewġ forom tar-rugbi huma meqjusa bħala sports nazzjonali. Il-[[Kampjonat tar-Rugbi]] joriġina u jiġi l-aktar pratikat fit-[[Tramuntana tal-Ingilterra]], filwaqt li l-[[unjoni tar-rugbi]] huwa pratikat madwar ir-Renju Unit. Għalkemm suppost ġie inseħħ mill-azzjonijiet ta' [[William Webb Ellis]] fl-iskola tar-[[Rugbi, Warwickshire|Rugbi]], issa huwa magħruf bħala sport nazzjonali f'Wales ukoll. Fil-[[Kampjonat tar-Rugbi]] r-Renju Unit ġie rrepreżentat minn tim wieħed, dak tal-'Gran Brittanja' iżda mit-Tazza tad-Dinja tal-Kampjonat tar-Rugbi tal-2008, L-Iskozja, L-Ingilterra u L-Irlanda se jinkompetu bħala nazzjonijiet separati. Din taġġorna ruħa mas-sitwazzjoni preżenti tal-unjoni tar-rugbi fejn L-Ingilterra, L-Iskozja, Wales u l-Irlanda (li tinkonsisti f'plejers mill-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] u L-Irlanda ta' Fuq) diġa jikompetu f'kompetizzjonijiet internazzjonali. Għalkemm, kull erba' snin it-tim tal-[[Iljuni Brittanniċi u Irlandiżi]] dduru mal-Awstralja, New Zealand jew L-Afrika t'Isfel, magħmul minn plejers magħżulin mill-plejers ta' kull nazzjon. M'hemmx tim tal-[[kriket]] tar-Renju Unit. Il-Logħba ġiet invintata fl-[[Ingilterra]] u t-Tim tal-Kriket tal-Ingilterra, teknikament it-tim tal-Ingilterra u ta' Wales, huwa l-uniku tim nazzjonali tar-Renju Unit b'statut ta' testjar. Plejers [[Kriket fl-Irlanda|Irlandiżi]] u [[Kriket fl-Iskozzja|Skoċċiżi]] lgħabu għall-[[Ingilterra]] minħabba li l-ebda minnhom m'għandhom statut ta' testjar u jilgħabu f'logħob internazzjonali li ddumu ġurnata. Mill-2006, timijiet li jirrepreżentaw l-i[[Tim nazzjonali tal-Iskozja tal-Kriket|Skozja]], l-[[Tim nazzjonali tal-Ingilterra tal-Kriket|Ingilterra (u Wales)]], u l-[[Tim nazzjonali tal-Irlanda tal-Kriket|Irlanda]] (inkluża l-Irlanda ta' Fuq) jikompetu f'livell internazzjonali ta' ġurnata. L-Ingilterra u Wales għandha [[Kampjonat taż-Żoni|kampjonat]] professjonali. [[Snooker]] hija wkoll waħda mill-logħbiet li sabet posta fl-isport tal-Gran Brittanja. Logħba ta' livell għoli simili għal dik tal-[[biljard]] iżda ferm aktar komplessa, l-kampjonati tad-dinja ssiru kull sena f'[[Sheffield]]. Filwaqt li l-isport kompla jsir aktar popolari madwar id-dinja, speċjalment fiċ-Ċina. Il-Logħba tat-[[tennis]] oriġinat mill-Belt ta' [[Birmingham]] bejn l-1859 u l-1865. Il-[[Kampjonati tal-Wimbledon]] huma avvenimenti internazzjonali tat-[[tennis]] li ssiru f'[[Wimbledon, Londra|Wimbledon]] fin-nofs inhar ta' Londra kull sajf u hume meqjusa bħala avveniment prestiġjus fil-kalendarju globali tat-tennis. [[Tiġrijiet ta' Thoroughbred]] huwa popolari fir-Renju Unit. Kellu l-oriġini tiegħu taħt is-saltna ta' [[Charles II tal-Ingilterra]] bħala "Slatan tal-Isports" u kien passatemp rjali għal dak iż-żminijiet. Tiġrijiet famużi madwar id-dinja jinkludu l-[[Gran Naazzjonali]], id-[[Derby ta' Epsom]] u l-[[Ascot Rjali]]. ir-Raħal ta' [[Newmarket, Suffolk|Newmarket]] huwa kkonsidrat bħalha iċ-ċentru tat-tiġrijiet ingliżi, l-aktar minħabba l-[[Korsa tat-Tiġrija ta' Newmarket]]. ir-Renju Unit kellu suċċess fl-isport internazzjonali tarl-[[moqdif (sport)|moqdif]]. [[Steven Redgrave]] huwa konsidrat bħalha l-aqwa f'dan l-isport u rebaħ ħames medalji tad-deheb u medalja tal-bronż f'ħames [[Logħbiet Olimpiċi]] wara xulxin, kif ukoll ħafna rebħiet fil-[[Kampjonati tal-Moqdifa tad-Dinja]] u r-[[Regatta ta' Henley Rjali]]. Golf huwa wieħed mill-aktar sports popolari fir-Renju Unit, b' [[San Andrews]] fl-Iskozja l-korsa konsidrata bħala id-dar tal-isport. [[Shinti|Shinti (jew ''camanachd'')]] (Sport derivat mill-istess għeruq tal-[[hurling]] [[Irlanda|Irlandiż]] hu simili għal [[bandi]]) huwa popolari fl-[[Għoljiet Skoċċiżi]], xi kultant tiġbor follol ta' eluf fl-aktar postijiet mhux abitati fir-Renju Unit. Il-Pajjiż huwa magħruf għall-i[[Sports tal-Muturi]]. Ħafna timijiet u sewwieqa tal-[[Formula 1]] (F1) huma bbażati fir-Renju Unit u sewwieqa mill-Brittanja rebħu l-aktar titli mondjali fid-dinja. Il-pajjiż jilqgħu f'ħdanu tiġrijiet tal-F1 u l-[[Kampjonat tar-Ralli Mondjali]] u għandu l-kampjonat tat-[[Tiġrijiet tal-Karozzi]], l-[[Kampjonat tat-Tiġrijiet Brittanniċi tal-Karozzi]]. Il-[[Grand Prix tal-Brittanja]] jsir f'[[Ċirkwit ta' Silverstone|Silverstone]] kull Lulju. L-i[[Sport taż-Żfin]] jew żfin kompetitiv tal-Ballroom għandha l-oriġini tagħha fir-Renju Unit. Ir-Renju Unit baqgħa ċentru maġġuri għal dan l-isport u dan iż-żfin ġeneralment flimkien mal-Empress Ballrrom fil-[[Ġonna tax-Xitwa]] f'[[Blackpool]] huwa lok popolari għal kompetizzjonijiet maġġuri. == Kultura == {{main|Kultura tar-Renju Unit}} L-oriġini tar-Renju Unit bħala [[unjoni politku]] ta' pajjiżi formalment [[Independenza|independenti]] wassal għaż-żamm ta' kulturi distinti f'kull [[nazzjon]]. Għal aktar dettalji, ara l-artikli fuq:[[Kultura tal-Ingilterra]], [[Kultura tal-Iskozja]], [[Kultura ta' Wales]], [[Kultura tal-Irlanda ta' Fuq]]. === Ċinema === {{main|Ċinema fir-Renju Unit}} Ir-Renju Unit kien importanti ħafna għaż-żvillup taċ-ċinema. [[Studjos ta' Ealing]] jsostnu li huma l-eqdem studjos fid-dinja. Minkejja fl-istorja ta' produzzjonijiet importanti li kellhom suċċess, l-industrija hija karaterizzata bid-dibatitu dwar l-identità tagħha, u l-influwenzi taċ-ċinema Ewropea u Amerikana. Il-[[BFI Top 100 British films]] hija poll immexxija mill-[[Istitut Brittanniku tal-Films]] li tirrankja dak li jitqiesu bħala l-aqwa 100 film Brittanniku li qatt saru. === Letteratura === {{main|Letteratura Brittannika}} [[Stampa:Shakespeare2.jpg|thumb|upright|Ir-[[Ritratt ta' Chandos]], huwa maħsub li huwa [[William Shakespeare]].]] [[Stampa:Robert burns.jpg|thumb|upright|[[Robert Burns]]]] Il-kittieb u poeta [[William Shakespeare]] huwa meqjus bħala l-aqwa drammaturgu li qatt eżista. Fost l-aktar kittieba bikrin Ingliżi insibu 'l [[Geoffrey of Monmouth]], [[Geoffrey Chaucer]], u [[Thomas Malory]]. Fis-seklu 19, insibu kittieba kbar bħal [[Jane Austen]], l-[[Brontë|aħwa Brontë]], [[Charles Dickens]], in-[[naturaliżmu (letteratura)|naturalista]] [[Thomas Hardy]], il-poeta viżjunarju [[William Blake]] u l-poeta romantiku [[William Wordsworth]]. Fost il-kittieba tas-seklu għoxrin insibu r-rumanzier tal-fantaxjenza [[H. G. Wells]], ir-rumanzier kontoversjali [[D. H. Lawrence]], il-[[Modernisti|modernista]] [[Virginia Woolf]], ir-rumanzier profetiku [[George Orwell]] u l-poeta [[John Betjeman]]. Riċentament, is-sensiela ta' kotba tal-fantasija għat-tfal ta' [[Harry Potter]] miktuba minn [[J. K. Rowling]] irrepetiet il-popolarita li gawda [[J.R.R. Tolkien]]. Il-Kontribuzzjonijiet tal-iSkozja jinkludu l-kittieb tar-rumanzi pulizjeski [[Arthur Conan Doyle]], il-letteratura romantika ta' [[Sir Walter Scott]], l-avventuri epiċi ta' [[Robert Louis Stevenson]] u l-poeta [[Robert Burns]]. Aktar riċentament, il-modernista u nazzjonalista [[Hugh MacDiarmid]] u [[Neil M. Gunn]] ikkontribwixxew għar-[[Rinaxximent Skoċċiż]]. L-istejjer ta' [[Ian Rankin]] u l-kumidji psikoloġiċi tal-biża' ta' [[Iain Banks]] ukoll kellhom sehemhom. Il-Kapitali ta'l-iSkozja [[Edinburgu]], kienet l-ewwel Belt UNESCO tal-letteratura tad-dinja. Fil-perjodu medjovali bikri, kittieba Galliżi ħolqu l-[[Mabinogion]]. F'żminijiet moderni, poeti bħal [[R.S. Thomas]] u [[Dylan Thomas]] wasslu l-kultura Galliża f'idejn udjenża internazzjonali. Awturi minn pajjiżi oħrajn, partikularment mill-Irlanda, jew mill-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]], għexu u ħaddmu fir-Renju Unit. Eżempji sinijfikanti tul is-sekli jinkludu [[Jonathan Swift]], [[Oscar Wilde]], [[Bram Stoker]], [[George Bernard Shaw]], [[Joseph Conrad]], [[T. S. Eliot]] u [[Ezra Pound]], u aktar riċentament awturi Brittanniċi li twieldu barra mill-pajjiż bħal [[Kazuo Ishiguro]] u Sir [[Salman Rushdie]]. Fit-Teatru, Kontemporanji ta' Shakespeare bħal [[Christopher Marlowe]] u [[Ben Jonson]] żiedu aktar kwalita. Aktar riċċentament [[Alan Ayckbourn]], [[Harold Pinter]], [[Michael Frayn]], [[Tom Stoppard]] u [[David Edgar (teatru)|David Edgar]] ikkombinaw elementi ta' suraliżmu, realiżmu u radikaliżmu. === Medja === {{main|Medja fir-Renju Unit}} L-Għarfien tal-lingwa inġliża tagħti l-medja inġliża dimenżjoni internazzjonali. ==== Xandir ==== {{main|Televixon fir-Renju Unit}} [[Stampa:Channel 4 Building - Horseferry Road - London - 310504.jpg|thumb|Il-Bini ta' Channel 4.]] [[Stampa:BBC Television Centre.JPG|thumb|[[Ċentru ta'Televixon BBC]]]] Hemm ħames kanali nazzjonali fir-Renju Unit: [[BBC One]], [[BBC Two]], [[ITV1]], [[Channel 4]] u [[Five (channel)|Five]] – bħalissa huma trasmessa permezz ta' "analogue terrestrial" u "free-to-air signals". L-aħħar tlett kanali huma fondati mir-reklami kummerċjali. Ir-raba' kanal ta' Wales, [[S4/C]] jieħu post Channel 4, li jkopri programmi bil-lingwa nattiva ta' Wales f'ħinijiet fejn ikun hemm l-aktar telespettaturi. Il-Kanal jitrassmeti wkoll programmi mill- Channel 4 f'ħinijiet oħra. Il-[[BBC]] hija l-korporazzjoni ta' xandir li hija mmexxija mill-istat u xandar permezz tar-[[radju]], it-[[televixon]] u l-[[internet]], filwaqt li hija l-eqdem u l-akbar xandar fid-dinja. Hija tħaddem bosta [[Televixon BBC|kanali tat-televixon]] u [[Radju BBC|kanali tar-radju]] kemm fir-Renju Unit kif ukoll barra mir-Renju Unit. Is-servizz tal-aħbarijiet tat-televixon internazzjonali tal-BBC, [[BBC World]], huwa mxandar madwar id-dinja u l-[[BBC World Service]] huwa mxandar f'tlieta u tletin lingwa globali, kif ukoll b'servizzi li jinkludu servizzi fil-lingwa nattiva ta' Wales fuq [[Radju BBC Cymru]] u programmi bil-lingwa nattiva tal-Iskozja u bl-Irlandiż fl-Irlanda ta' Fuq. Is-servizzi domestiċi tal-BBC huma mwaqqfin mill-[[liċenżja tat-televixon]] u b'hekk kull familja li għandha l-apparat sabiex tirċievi x-xandir għandha l-obbligu legali li tħallas din il-liċenżja, sew jekk tara l-BBC jew le. Kull residenża li hija dar ta' xi ħadd fuq is-75 sena hija eżentata u l-obbligu ma jestendix għas-semmija tar-radju. Ir-Radju BBC World Service huwa mwaqqaf mill-[[Uffiċju tal-Affarijiet Barranin u tal-Commonwealth]] u l-kanali tat-televixon huma operati mill-[[BBC Worldwide]] fuq bażi ta' abbonament kummerċjali fuq servizzi tal-kabil u dawk tas-satellita. Hija din is-sezzjoni kummerċjali tal-BBC flimkien ma' [[Medja Virgin]] li tifforma nofs it-[[TVRU]]. Ir-Renju Unit issa għandu numru kbir ta' stazzjonijiet ta' kanali terrestrali diġitali li jinkludu sitta oħra mill-BBC, ħamsa mill-ITV u tlieta mill-Channel 4, u wieħed mill-S4/C li huwa biss bil-lingwa nattiva ta' Wales, fost ta' varjetà oħra. Il-maġġuranża vasta ta' servizzi diġitali tal-[[Televixon Kabil|kabil]] huma provduti mill-[[Medja Virgin]] filwaqt li tas-[[Televixon Satellita|satellita]] huma provduti mill-[[BSkyB]] u [[free-to-air]] televixon terrestrali diġitali mill-[[Wiri b'Xejn (Renju Unit)|wiri b'xejn]]. Il-Pajjiż kollu huwa mistenni li jwettaq il-[[Bidla għad-diġitali fir-Renju Unit|bidla għad-diġitali]] sa 2012. [[Radju fir-Renju Unit]] huwa ddominat mir-[[Radju BBC]], li topera għaxar networks nazzjonali u l-fuq minn erbgħin stazzjon lokali tar-radju. L-aktar stazzjonijiet popolari tar-radju skont in-numru ta' semmija huwa [[Radju BBC 2]], filwaqt li ftit warajh jinsab [[Radju BBC 1]]. Hemm mijiet ta' radji kummerċjali lokali madwar il-pajjiż li joffru varjetà ta' mużika u diskussjonijiet. ==== Stampa ==== Tradizzjonalment, [[Lista ta' Gazzetti fir-Renju Unit|gazzetti Brittanniċi]] jistgħu jinqasmu f'dawk li huma ta' ''Kwalita'' (magħrufa aktar bħala "[[broadsheets]]" minħabba li huma ħoxnin), iġġiefieri dawk il-gazzetti li huma serji u dawk li huma aktar popolari jiġġiefieri varjeta ''[[tabloid]]''. Għal konvenjenza tal-qari, ħafna mill-broadsheets bidlu għal format ta' daqs aktar [[Kompatt (gazzetta)|kompatta]], tradizzjonalment użata mill-[[tabloid]]s. [[The Sun (gazzetta)|''The Sun'']] għandha l-ogħla ċirkulazzjoni mill-gazzetti kollha ta' kuljum tar-Renju Unit, u hija stimata li għandha kwart mill-kummerċ; il- gazzetta kuġina tagħha, ''[[The News of The World]]'' ukoll għandha l-ogħla kummerċ fil-gazzetti tal-Ħadd, u tradizzjonalment tiffoka fuq storji importanti. ''[[The Daily Telegraph]]'' , gazzetta broadsheet tal-[[Politika Leminija|ideoloġija leminija]], għaddiet ''[[The Times]]'' (format tad-daqs ta' tabloid) bħala l-ogħla bejjieħa tal-broadsheet "Kwalita". Il- ''[[Financial Times]]'' hija l-gazzetta prinċipali tal-kummerċ, u tiġi stampata fuq karta distinta ta' roża-salamun. L-ewwel darba li ġiet printjata fl-1737, il-''[[The News Letter|Belfast News Letter]]'' hija l-eqdem gazzetta ingliża ta' kull jum li għadha tiġi ppublikata sal-lum. Waħda mill-kompetituri tagħha tal-Irlanda ta' Fuq, ''[[The Irish News]]'', ġie klassifikat darbtejn l-aqwa gazzetta reġjonali fir-Renju Unit fl-2006 u fl-2007. Magażins u ġurnali li jinkludu ''[[The Economist]]'' u ''[[Nature (journal)|Nature]]'' issa qegħdin f'ċirkulazzjoni madwar id-dinja. === Mużika === {{main|Mużika Brittanika}} [[Stampa:Beatles logo.png|thumb|[[The Beatles]] kienu u għadhom meqjusin bħalha wieħed mill-aqwa gruppijiet fid-dinja]] '''Mużika Klassika:''' Fost il-kompożituri magħrufa mir-Renju Unit hemm [[William Byrd]], [[Henry Purcell]], [[Sir Edward Elgar]], [[Sir Arthur Sullivan]] (kien l-aktar famuż għax ħadem mal- librar [[Sir W. S. Gilbert]]), [[Ralph Vaughan Williams]], u [[Benjamin Britten]], pijunier tal-[[opra]] moderna Brittanika. Londra hi waħda mill-kapitali maġġuri tad-dinja għall-[[mużika klassika]]. '''Mużika Popolari:''' Kontribuzzjonijiet Prominenti għall-iżvilupp tal-[[mużika rock]] fir-Renju Unit fil-1960 u 1970 kienu [[The Beatles]], [[Pink Floyd]], [[Eric Clapton]], [[The Rolling Stones]], [[Led Zeppelin]], [[The Who]], [[Queen (grupp)|Queen]], u [[Black Sabbath]]. [[Heavy metal]], [[hard rock]], [[punk rock]] u [[New Wave (mużika)|New Wave]] kienu fost il-varjazzjonijiet li ssegwew. Kmieni fil-1980, gruppi mir-Renju Unit mix-xena [[New Romantic]] bħal [[Duran Duran]], [[Depeche Mode]], [[Spandau Ballet]], [[Soft Cell]] u [[Ultravox]] kienu prominenti. Fl-1990ijiet, gruppi tal-[[Britpop]] u mużika [[elettronika]] attirat suċċess internazzjonali. Aktar attijiet tal-pop riċenti, jinkludu [[The Smiths]], [[Oasis (grupp)|Oasis]], [[Amy Winehouse]], [[Coldplay]], u l-i[[Spice Girls]], saħħew il-kontribuzzjoni tar-Renju Unit fil-mużika poplari. === Filosofija === Ir-Renju Unit huwa famuż għat-tradizzjoni ta' “Empiriċiżmu Brittanniku,” parti mill-filosofija tal-intelliġenża li tgħid li intelliġenża ivverfikata mill-esperjenża biss hija valida. L-aktar filosfi famużi ta' din it-tradizzjoni huma [[John Locke]], [[George Berkeley]] u [[David Hume]]. Il-Brittanja hija magħrufa għat-teorija tal-filosofija morali, l-Utilitarjaniżmu, li ġiet użata għall-ewwel darba minn [[Jeremy Bentham]] u aktar tard minn [[John Stuart Mill]], fil-kitba qasira tiegħu “[[Utilitarianism (ktieb)|Utilitarianism]]”. Filosfi oħra eminenti mir-Renju Unit jinkludu [[William of Ockham]], [[Thomas Hobbes]], [[Bertrand Russell]], [[Adam Smith]] u [[Alfred Ayer]]. Filosfi barranin li għexu fl-Ingilterra jinkludu [[Isaiah Berlin]], [[Karl Marx]], [[Karl Popper]], u [[Ludwig Wittgenstein]]. === Xjenza, Inġenerija u Innovazzjoni === [[Stampa:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|right|[[Sir Isaac Newton]]]] [[Stampa:Charles Darwin aged 51.jpg|thumb|right|[[Charles Darwin]]]] Il-Metodi xjentifiki kienu mqanqla mill-filosofu Inġliż [[Francis Bacon]] fil-bidu tas-seklu sbatax, u l-avvanzi li saru wara minn xjenzati u inġenira Brittanniċi jinkludu: * Il-[[Liġijiet tal-muviment ta' Newton|liġijiet tal-muviment]] u l-ispjegazzjoni tal-[[gravità]], ta' [[Sir Isaac Newton]] fl-aħħar tas-seklu sbatax. * L-unifikazzjoni tal-elettromanjetiżmu, minn [[James Clerk Maxwell]] * L-iskoperta tal-[[idroġenu]], minn [[Henry Cavendish]] * Il-[[lokomotiva bl-istim]], ta' [[Richard Trevithick]] u [[Andrew Vivian]] * It-[[telefon]], minn [[Alexander Graham Bell]] * Evoluzzjoni bis-[[selezzjoni naturali]], ta' [[Charles Darwin]] * Il-[[magna Turing]], ta' [[Alan Turing]], il-bażi tal-kompjuters moderni illum. * L-istruttura tal-[[DNA|Aċtu Deossiribonuklejku]] (DNA), ta' [[Francis Crick]] u oħrajn * L-iżvillup tal-[[World Wide Web#Origins|World Wide Web]], huwa ikkreditat ħafna lil [[Tim Berners-Lee]] Proġetti notevoli ta' [[inġenerija ċivili]], li l-pijunieri tagħhom jinkludu [[Isambard Kingdom Brunel]], ikkontribwixxew għall-ewwel sistema ta' trasport nazzjonali bil-ferrovija tad-dinja. Avvanzi oħrajn jinkludu l-[[kronometru tal-baħar]], it-[[televiżżjoni]], il-[[magna tal-jet|magna tal-''jet'']], ir-[[rota]] moderna, id-[[dawl elettriku]], il-[[mutur tal-elettriku]], l-i-[[skrun]], il-[[mutur bil-kombustjoni interna]], ir-[[radar]] militari, il-[[kompjuter]] elettroniku, it-[[tilqim]] u l-[[antibijotiċi]]. Il-Ġurnali Xjentifiki ippubblikati fir-Renju Unit jinkludu ''[[Nature (gurnal)|Nature]]'', il-''[[British Medical Journal]]'' u ''[[The Lancet]]''. Fl-2006, kien irraportat li r-Renju Unit jipprovdi 9% tal-artikli tar-riċerka xjentifika tad-dinja u 12% sehem taċ-ċitazzjonijiet. === Arti Viżivi === {{main|Arti fir-Renju Unit}} [[Stampa:Joseph Mallord William Turner - Flint Castle.jpg|thumb|''[[Flint Castle]]'', ta' [[J. M. W. Turner]] ([[Madwar|c.]]1775 – 1851).]] L-[[Akkademja Rjali]] tinsab ġewwa Londra. Skejjel maġġuri oħrajn tal-arti jinkludu l-i[[Skola Slade tal-Arti]]; is-sitt-skejjel [[Università tal-Arti, Londra]], li jinkludu l-[[Kulleġġ ċentrali ta' San Martin tal-Arti u Disin]] u l-[[Kulleġġ ta' Chelsea tal-Arti u Disin]]; L-[[Iskola ta' Glasgow tal-Arti]], u [[Goldsmiths, Università ta' Londra]]. Dan il-proġett kummerċjali huwa wieħed mill-aqwa organizzazzjonijiet Brittanniċi tal-arti viżivi. Artisti maġġuri Brittanniċi jinkludu [[Sir Joshua Reynolds]], [[Thomas Gainsborough]], [[John Constable]], [[William Blake]], [[J. M. W. Turner]], [[William Morris]], [[L.S. Lowry]], [[Francis Bacon]], [[Lucian Freud]], [[David Hockney]], [[Gilbert and George]], [[Richard Hamilton]], [[Peter Blake]], [[Howard Hodgkin]], [[Antony Gormley]], u [[Anish Kapoor]]. Matul lejn l-aħħar tal-1980ijiet u fl-1990ijiet, il-[[Gallarija Saatchi]] f'Londra ġabet attenżjoni pubblika ta' grupp ta' diversi suġġetti li saru magħrufa bħala l-[[Artisti Brittanniċi Żagħżaragħ]]. [[Damien Hirst]], [[Chris Ofili]], [[Rachel Whiteread]], [[Tracy Emin]], [[Mark Wallinger]], [[Steve McQueen (artist)|Steve McQueen]], [[Sam Taylor-Wood]], u [[Chapman Brothers]] huma fost l-aktar magħrufa f'dan il-muviment. == Simboli == {{main|Simboli tar-Renju Unit, Il-Gżejjer tal-Fliegu u Isle of Man}} * Il-[[Bandiera tar-Renju Unit]] hija l-[[Bandiera tal-Unjoni]] aktar magħrufa bħalha l- "Union Jack". Ġiet maħluqa permezz ta' taħlita bejn is-[[Salib ta' San Gorġ]] tal-[[Bandiera tal-Ingilterra|Ingilterra]] u s-[[Salib ta' San Andrew]] tal-i[[Bandiera tal-Iskozzja|Skozzja]] bis-[[Salib ta' San Patrick]], biex tirrepreżenta L-Irlanda u li ġie miżjud fil-1801. [[Wales]] m'għandux repreżentazzjoni fil-Bandiera tal-Unjoni minħabba li Wales ġiet maħkuma mill-Ingilterra qabel il-formazzjoni tar-Renju Unit. Madankollu, għad hemm il-possibilita li l-Bandiera tal-Unjoni terġa tiġi disinjata sabiex tinkludi 'l Wales. * L-[[innu nazzjonali]] tar-Renju Unit hija "[[God Save the King]]", bil-kelma "King" issir "Queen" fil-lirika kull meta l-monarkija hija femminili. Minkejja dan l-isem tal-Innu tibqa' "God Save the King". [[Stampa:Britannia-Statue.jpg|thumb|L-Istatwa tal-[[Brittanja]] f'[[Plymouth]].]] * [[Britannja]] hija l-[[personifikazzjoni nazzjonali|personifikazzjoni]] tar-Renju Unit, li toriġina miż-[[Żmien ta' Ħakma Rumana tal-Brittanja|żmien tar-Rumani]] fin-nofs inhar u fiċ-ċentru tal-Gran Brittanja. Brittanja hija simbolizzata bħalha mara żgħżugħa b'xagħra jew tad-deher jew kannella, libsa [[helmet Korintjana]] u ħwejjeġ bojjod. Hi żżomm il-foxna ta' [[Poseidon]] b'tliet ponnot u [[tarka]], li fuqa hemm il-Bandiera tal-Unjoni. Xi kultant hija mpenġija rikba d-dahar tal-iljun. Miż-Żmien tal-Imperu Brittanniku, il-Brittanja ġiet assoċjatta ma' dominanża maritima, kif tinsab fid-diska patrijottika ta' ''[[Rule Britannia]]''. * Is-Simbolu tal-[[iljun]] huwa mpenġi wara l-Brittanja fuq il-[[Munita ta' fifty pence tal-Brittanja|munita tal- 50 pence]] u oħra hija mpenġija kurunata fuq in-naħa ta' wara tal-munita ta' [[10p|10 pence]]. Hija wkoll użata bħala simbolu fuq il-bandiera mhux-ċeremonjali tal-[[Armata Brittannika]]. * Il-[[buldog]] huwa xi kultant użat bħala simbolu tal-[[Gran Brittanja]], u ġieta assoċjata mal-isfida ta' [[Winston Churchill]] kontra Ġermanja Nażista. === Simboli Nazzjonali fir-Renju Unit === {{main|Simboli Nazzjonali fl-iSkozzja}} * Numru ta' 'innijiet nazzjonali' huma użati f'pajjiżi individwali tar-Renju Unit iżda mhux kollha huma popolari daqs xulxin, l-aktar popolari huma: [[Flower of Scotland]] għall-Iskozzja, [[Hen Wlad Fy Nhadau]] f'Wales, [[Londonderry Air]] fl-Irlanda ta' Fuq u [[And did those feet in ancient time|Jerusalem]] fl-Ingilterra. * [[iljun]]i ġew użati mill-[[araldika tal-armi]], li tinkludi l-armi rjali tas-saltni tal-[[Emblema tal-Ingilterra|Ingilterra]], l-i[[Emblema tal-Iskozzja|Skozzja]] u s-[[Saltna ta' Gwynedd]] f'[[Wales]]. L-iljun jinsab fl-emblema tat-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra]], li żieded il-popolarita tal-innu popolari tal-futbol ''[[Tliet Iljuni]]'', u fit-[[Tim nazzjonali tal-Kriket tal-Ingilterra]]. It- "tliet iljuni" fuq l-emblema ingliża oriġinarjament kienu żewġ leopardi. Leopard ieħor ġie miżjud minn [[Richard the Lionheart]] u bl-għajnuna ta' ismu, saru magħrufa bħala it-tliet iljuni. Issa huma aktar mpenġija bħala ljuni. Leopardi huma tradizzjonalment impenġija bilqiegħda filwaqt li l-iljuni huma mpenġija bil-wieqfa fuq l-erba' saqajn u feroċi, kif hemm fl-[[Iljun Rampant]] Skoċċiż. * L-Ingilterra (u xi kultant il-Brittanja) għandha karrattru personifikat ta' [[John Bull]], għalkemm dan il-karratru ma tantx għadu jintuża f'żminijiet moderni. * Is-siġra tal-[[oak]] u l-[[warda]], ilhom ħafna meqjusa għal repreżentazzjoni viżivi għall-identita ingliża. Il-warda ħamra hija l-emblema tat-[[Tim tal-unjoni nazzjonali tar-rugbi tal-Ingilterra]] u l-[[Unjoni tal-Futbol Rugbi]]. * Iż-[[Żannur]] huwa użat ħafna bħala simbolu skoċċiż. * In-[[Narċis]] jew [[leek]] huma użati bħala simbolu Galliż. {| class="wikitable" |- ! Bandiera !! Pajjiż !! Il-Qaddis tal-Knisja !! Fjura |- | {{flagicon|Ingilterra}} || [[Ingilterra]] || [[San Ġorġ]] || [[Warda ta' Tudor]] |- | {{flagicon|Skozja}} || [[Skozzja]] || [[San Indrija]] || [[Żannur]] |- | {{flagicon|Wales}} || [[Wales]] || [[San David]] || [[Leek]]/[[Narċis]] |- | || [[Irlanda ta' Fuq]] || [[San Patrizju]] || [[Xamrok]]/[[Kittien]] |} M'hemmx [[Bandiera tal-Irlanda ta' Fuq|bandiera uffiċjali tal-Irlanda ta' Fuq]] wara l-[[Atti tal-Kostituzzjoni tal-Irlanda ta' Fuq 1973]] jew bandiera mhux uffiċjali li hija popolari fl-Irlanda ta' Fuq. L-użu ta' bosta bnadar fl-Irlanda ta' Fuq hija ferm komuni. Madanakollu, il-[[Bandiera ta' Ulster]] hija wżata f'ħafna avvenimenti sportivi. Ara [[Kwistjoni tal-Bnadar tal-Irlanda ta' Fuq]] u l-[http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080521055656/http://www.parliament.uk/commons/lib/research/notes/snpc-04474.pdf Bnadar tal-Unjoni u Bnadar tar-Renju Unit] [[Stampa:EnglandSubdivisions.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali (l-Ingilterra)]] [[Stampa:Wales Administrative Map 2009.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali (Wales)]] [[Stampa:ScotlandLabelled.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali (l-Iskozja)]] [[Stampa:Northern Ireland counties + districts.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali (l-Irlanda ta' Fuq)]] == England (l-Ingilterra) == [[Stampa:Flag of England.svg|thumb|Bandiera użata mis-seklu 16]] [[Stampa:Royal Arms of England.svg|thumb|Tarka]] [[Stampa:England in the UK and Europe.svg|thumb|Mappa]] [[Stampa:Royal standard of England (1406–1603).svg|thumb|Bandiera Rjali (1406-1603)]] [[Stampa:Royal Coat of Arms of England (1399-1603).svg|thumb|Tarka Rjali (1399-1603)]] [[Stampa:England within Europe in 1190.svg|thumb|Ir-Renju tal-Ingilterra fl-1190]] [[Stampa:Forest-charter-1225-C13550-78.jpg|thumb|Il-Karta tal-Foresti tal-1217 (Ħruġ mill-ġdid ta' 1225) ([[Lingwa Latina|Latin]]: Carta de Foresta jew Charta Forestæ)]] [[Stampa:Rivers & Caxton Presenting book to Edward IV.JPG|thumb|Anthony Woodville, Earl Rivers u William Caxton jippreżentaw l-ewwel ktieb stampat bl-Ingliż lil Edward IV (1480)]] [[Stampa:Magna Carta (British Library Cotton MS Augustus II.106).jpg|thumb|Qoton MS. Awgustu II. 106, waħda mill-erba' istanziazzjonijiet superstiti tat-test tal-1215, Magna Carta Libertatum ([[Lingwa Latina|Latin medjevali]], "Karta l-Kbira tal-Libertajiet"), komunement imsejħa Magna Carta, jew xi kultant Magna Charta ("Karta l-Kbira")]] [[Stampa:William II of England.jpg|thumb|Guglielmu II ([[Anglo-Norman]]: Williame; c. 1057 – 2 ta' Awwissu, 1100) kien re tal-Ingilterra mis-26 ta' Settembru 1087 sal-mewt tiegħu fl-1100, b'setgħat fuq in-Normandija u influwenza fl-Iskozja) Miniature minn Historia Anglorum ta' Matthew Paris, c. 1253]] [[Stampa:DeringRoll.jpg|thumb|Id-Dering Roll huwa l-eqdem roll of arms Ingliż li baqa' ħaj fil-forma oriġinali tiegħu. Saret bejn l-1270 u l-1280 u fiha l-arma ta' 324 kavallier.]] [[Stampa:Viking weight combined only reflection.jpg|thumb|Piż ta' munita Viking Anglo-Sassoni użata għall-kummerċ tal-fidda, il-materjal huwa ċomb u jiżen 36 gramma L-oriġini tagħha hija r-reġjun Danelaw u tmur minn 870 sa 930]] [[Stampa:Hadrian's wall at Greenhead Lough.jpg|thumb|left|Hadrian's Wall, eżatt fil-lvant ta' Cawfields Quarry, Northumberland, f'Ottubru 2005.]] [[Stampa:Medieval parliament edward.Jpg|thumb|left|Rappreżentazzjoni tal-Parlament tal-Ingilterra quddiem ir-Re Edward I (c. 1300)]] [[Stampa:Britannienkarte des Matthew Paris.jpg|thumb|Mappa Medjevali (BL Cotton MS Claudius D VI) ta' Mattew ta' Pariġi, madwar l-1250, li turi kemm il-Ħajt ta' Adrjan kif ukoll il-Ħajt Antonin hawn fuq, impinġi bħala ringieli ta' battalji]] [[Stampa:Milecastle 39 on Hadrian's Wall 2.jpg|thumb|Il-Ħajt ta' Adrijan ([[Lingwa Latina|Latin]]: Vallum Aelium; [[Ingliż]]: Hadrian's Wall) huwa fortifikazzjoni difensiva antika tal-provinċja Rumana tal-Gran Brittanja li bdiet fis-sena 122 matul ir-renju tal-Imperatur Hadrijan Huwa estiża mix-xtut tax-Xmara Tyne, ħdejn il-Baħar tat-Tramuntana, sas-Solway Firth fil-Baħar Irlandiż, u ppermetta lill-Imperu Ruman jipproġetta l-qawwa tiegħu lejn it-Tramuntana fl-artijiet tal-Brittaniċi tal-qedem, inklużi l-Pitti]] [[Stampa:Hadrians Wall map-es.svg|thumb|Post tal-Ħitan ta' Adrian u Antonine]] <gallery> File:London Skyline (125508655).jpeg|[[Londra]] File:British Museum Great Court, London, UK - Diliff (cropped).jpg|[[Londra]] File:London Eye Twilight April 2006.jpg|[[Londra]] File:Palace of Westminster, London - Feb 2007.jpg|[[Londra]] File:Open Happiness Piccadilly Circus Blue-Pink Hour 120917-1126-jikatu.jpg|[[Londra]] File:Canary Wharf from Limehouse London June 2016 HDR.jpg|[[Londra]] File:London (16826090781).jpg|[[Londra]] File:London Thames Sunset panorama - Feb 2008.jpg|[[Londra]] File:London 12 2002 5070.JPG|[[Londra]] File:Tower of London White Tower.jpg|[[Londra]] File:A fal fennmaradt része Tower Hill-nél. (2014).JPG|[[Londra]] File:CamdenLock.jpg|[[Londra]] File:St Pancras Renaissance London Hotel 2011-06-19.jpg|[[Londra]] File:London July 2015-7 (cropped).jpg|Torri BT (BT Tower), London Borough of Camden, London (Londra/Londres) File:London-Eye-2009.JPG|Londra Eye (London Eye), l-akbar rota fl-[[Ewropa]] u l-ħames fid-dinja, [[Londra]] File:British Museum entrance.jpg|[[Londra]] File:IslingtonTownHall.jpg|Islington, [[Londra]] File:Finsbury Town hall1.jpg|Finsbury, [[Londra]] File:Birmingham-Skyline-from-Edgbaston-crop.jpg|Birmingham File:Birmingham -UK -Skyline.jpg|Birmingham File:Library-of-Birmingham-oblique-crop.jpg|Birmingham File:Birmingham Town Hall from Chamberlain Square crop.jpg|Birmingham File:St Philips Cathedral, Birmingham from the east.jpg|Birmingham File:Old Joe and University of Birmingham from Bournbrook crop.jpg|Birmingham File:Leeds Town Hall (2).jpg|[[Leeds]] File:City Square sculpture (100076324).jpg|[[Leeds]] File:Leeds (51), September 2009.JPG|[[Leeds]] File:Waterloo Lake Roundhay 07.jpg|[[Leeds]] File:Sheffield City.jpg|Sheffield File:Manchester Montage 2017.jpg|Manchester File:Bradford Town Hall.jpg|Bradford File:Liverpool-Montage.jpg|Liverpool File:Bristol landmarks collage.png|Bristol File:Broadgate and Precincts - geograph.org.uk - 554599.jpg|Coventry File:Aerial-Leicester 2017.jpg|Leicester File:NottinghamMontageSkyline.png|Nottingham File:Ordsall Hall entire west wing 29 Jan 2009.jpg|Stockport File:Queen's Gardens and Hull Maritime Museum.jpg|Kingston upon Hull File:Hull City Hall Apr23.jpg|Kingston upon Hull File:Wilberforce_Monument|Kingston upon Hull File:Hull Marina|Kingston upon Hull File:Queens Gardens, Hull - geograph.org.uk - 810033.jpg|Kingston upon Hull File:The Deep, Kingston upon Hull May24 (cropped).jpg|Kingston upon Hull File:Hull Minster south view.jpg|Kingston upon Hull File:Dudley Castle.jpg|Dudley File:College of various Newcastle landmarks.jpg|Newcastle upon Tyne File:Bolton Town Hall.jpg|Bolton File:Plymouth Hoe from Mount Batten (crop).jpg|Plymouth File:Council offices, Plymouth.jpg|Plymouth File:SunderlandMontage.jpg|Sunderland File:Milton Keynes skyline.jpg|Milton Keynes File:Bradwell-windmill.JPG|Milton Keynes File:St Peter's Church, Wolverhampton.jpg|Wolverhampton File:Rotherham Town Hall.jpg|Rotherham File:Southampton2.jpg|Southampton File:Derby Montage.JPG|Derby File:Northampton Montage.png|Northampton File:Hanley City - geograph.org.uk - 155173.jpg|Stoke-on-Trent File:Oldham above Chadderton (2).jpg|Oldham File:Reading, Berkshire montage.jpg|Reading File:LutonTownCentre.jpg|Luton File:Swindon-view crop.jpg|Swindon File:York (Aerial view).jpg|York File:Portsmouth montage.png|Portsmouth File:Bournemouth, The Square - geograph.org.uk - 509151.jpg|Bournemouth File:Peterborough Cathedral March 2010.jpg|Peterborough File:Colchester town center.jpg|Colchester File:Preston Riversway Docks.jpg|Preston File:Southend aerial 220608.jpg|Southend-on-Sea File:Norwich Skyline.jpg|Norwich File:Brighton Pier at dusk.jpg|Brighton File:Shirehall.jpeg|Chelmsford File:Telford town centre -England.JPG|Telford File:Huddersfield1000px(RLH).jpg|Huddersfield File:Oxford Skyline Panorama from St Mary's Church - Oct 2006.jpg|Oxford File:Radcliffe Camera, Oxford - Oct 2006.jpg|Oxford File:High Street from above looking east.JPG|Oxford File:University College Oxford.jpg|Oxford File:High Street in Oxford by Night 2009 LL.jpg|Oxford File:Natural History Museum and Pitt River Museum.jpg|Oxford File:Middlesbrough Central Library - geograph.org.uk - 279412.jpg|Middlesbrough File:Observatory House, 25 Windsor Road, Slough.jpg|Slough File:Approaching Poole Quay, Dorset - geograph.org.uk - 1607285.jpg|Poole File:KingsCollegeChapelWest.jpg|Cambridge File:Blackpool tower from central pier ferris wheel.jpg|Blackpool File:The promenade, Blackpool, Lancashire, England, ca. 1898.jpg|Blackpool fl-1898 File:West Bromwich Town Hall.jpg|West Bromwich File:ExeterCollage.jpg|Exeter File:Blackburn townhall and St James church in distance - panoramio.jpg|Blackburn File:Ipswich montage 2.jpg|Ipswich File:Gloucester and its cathedral - geograph.org.uk - 1454853.jpg|Gloucester File:Solihull High Street.jpg|Solihull File:Crawley.JPG|Crawley File:Basildonplaza.jpg|Basildon File:Watford Town Hall (19716814084).jpg|Watford File:Eastbourne town hall.jpg|Eastbourne File:River Medway at Maidstone, Kent - geograph.org.uk - 187940.jpg|Maidstone File:Sutton Coldfield Town Hall.jpg|Royal Sutton Coldfield File:Halifax view from Beacon Hill.jpg|Halifax (West Yorkshire) File:Halifax Town Hall.jpg|Halifax (West Yorkshire) File:Stafford town centre.jpg|Stafford File:St Chad's Church, Stafford - geograph.org.uk - 462721.jpg|Stafford File:Belvoir Castle - geograph.org.uk - 2483304.jpg|Kastell ta' Belvoir (Belvoir Castel), Leicestershire </gallery> <gallery> File:Exe estuary from balloon.jpg|Ix-Xmara Exe fl-Ingilterra File:One of many small ponds on the Chains plateau (geograph 5034001).jpg|Hija tinsab bejn wieħed u ieħor fi ħdan trijangolu ta' art bejn Simonsbath, Challacombe u Lynton u għandha ftit karatteristiċi distintivi. L-ogħla punt huwa fil-Ktajjen Barrow - 1,599 pied (487 m). File:Tarr Steps 02.jpg|Ix-Xmara Barle File:Hestan.jpg|Is-Solway Firth, bil-Gżira Hestan fl-sfond (bl-Ingliż, Solway Firth) huwa fjord li jiddelimita l-fruntiera bejn l-Ingilterra u l-Iskozja, bejn il-kontej ta' Cumbria u Dumfries u Galloway. Il-fjord jinkludi parti mill-Baħar Irlandiż File:River Nith estuary.jpg|L-estwarju tax-Xmara Nith, fil-qiegħ tal-fjord </gallery> == Northern Ireland/Tuaisceart Éireann/Norlin Airlann (l-Irlanda ta’ Fuq) == [[Stampa:Northern Ireland in the UK and Europe.svg|thumb|Mappa]] [[Stampa:Ireland (MODIS).jpg|thumb|Gżira tal-Irlanda]] <gallery> File:Wikibelfast1.jpg|Belfast/Béal Feirste File:Coleraine Stadtmitte.jpg|Coleraine File:Derry Waterfront - geograph.org.uk - 2166.jpg|Londonderry/Derry File:Barrack Street RC Church, Strabane - geograph.org.uk - 659047.jpg|Strabane/An Srath Bán File:Omagh Snow 2006.jpg|Omagh/An Ómaigh File:Downpatrick view (02), August 2009.JPG|Downpatrick File:Cookstown looking north.jpg|Cookstown File:Ducks on Lough Neagh - geograph.org.uk - 267285.jpg|lag Neagh lake File:Magherafelt, near town center.jpg|Magherafelt File:Ballymena town hall.jpg|Ballymena File:Bridge over Six Mile Water, Antrim.jpg|Antrim/Aontroim File:Craigavon Lakes Harbour Area - geograph.org.uk - 504852.jpg|Craigavon/Creig na hAbhann File:Armagh City - geograph.org.uk - 623071.jpg|Armagh/Ard Mhacha File:Cathedrale d Armagh.jpg|Katidral ta' San Patrizju fuq il-belt, Armagh/Ard Mhacha. File:St Patrick's Cathedral, Armagh - geograph.org.uk - 528966.jpg|Katidral Anglikan ta’ San Patrizju, Armagh/Ard Mhacha. File:Banbridge.jpg|'Downshire Bridge'/"The Cut" ta' Banbridge. File:Dromore town centre from Mound.jpg|Dromore/Droim Mór File:Carrickfergus Castle, reflections at sunset - geograph.org.uk - 1098306.jpg|Carrickfergus/Carraig Fhearghais File:Christ Church Cathedral, Lisburn - geograph.org.uk - 101373.jpg|Lisburn/Lios na gCearrbhach File:Central Markethill County Armagh Northern Ireland.JPG|Market Hill, Armagh County File:Ballymena Town Hall (geograph 6611054).jpg|Ballymena Town Hall File:Bangor The Long Hole At Dusk.jpg|Bangor/Beannchar, Down County File:Kingsmills Road at Whitecross - geograph.org.uk - 1528182.jpg|Whitecross/Corr Leacht, Armagh County (352 ab; 2011) </gallery> == Wales (l-Wales) == [[Stampa:Flag of Wales.svg|thumb|Bandiera]] [[Stampa:Royal Badge of Wales.svg|thumb|Tarka]] [[Stampa:Wales in the UK and Europe.svg|thumb|Mappa]] <gallery> File:Cardiff Montage.png|Cardiff/Caerdydd File:Hen Neuadd y Dref Merthyr.jpg|Merthyr Tydfil File:Caerphilly Castle, Wales.jpg|Caerphilly File:Ebbw Vale-panorama.jpg|Ebbw Vale/Glyn Ebwy File:Port Talbot Centre.jpg|Port Talbot File:Tyleri.JPG|Abertillery/Abertyleri File:Abertillery.jpg|Abertillery/Abertyleri File:Crane Street, Pontypool - geograph.org.uk - 357790.jpg|Pontypool File:Usk, Wales.jpg|Usk/Brynbuga File:Newport montage1.jpg|City of Newport File:Barry Island and Nell's Point.jpg|Y Barri/Barry File:Llantwit Major, East Street.jpg|Llantwit Major File:Penarth Centre.jpg|Penarth File:A bend in the river, Bridgend - geograph.org.uk - 1692133.jpg|Pen-y-bont ar Ogwr/Bridgend File:P.3. Swansea City Centre 2012.jpg|Swansea/Abertawe File:Carms 1.jpg|Carmarthen File:Aberystwyth shore.jpg|Aberystwyth File:AberystwythPromenade.jpg|Aberystwyth File:Footbridge over Aeron.jpg|Aberaeron File:Cardigan River.jpg|Aberteifi/Cardigan File:Stgileswrexham.jpg|Wrexham/Wrecsam File:StiwtTheatreRhosllannerchrugog.jpg|Rhosllanerchrugog File:Stryd Fawr yr Wyddgrug 2.JPG|Mold/Yr Wyddgrug File:Connah's Quay Aerial.jpg|Connah's Quay/Cei Connah File:Benkid77 Church Street, Flint 290609.JPG|Flint File:High Street, Holywell - geograph.org.uk - 563457.jpg|Holywell File:The Central Hotel, Shotton (geograph 3800291).jpg|Shotton File:Nantclwyd Y Dre - geograph.org.uk - 1189902.jpg|Ruthin File:Rhyl Seafront - geograph.org.uk - 388762.jpg|Rhyl File:Prestatyn-Panorama.jpg|Prestatyn File:Conwy Castle and Bridges.jpg|Conwy File:Great Ormes Head.jpg|Conwy File:Berwyn Viaducts - geograph.org.uk - 862052.jpg|Denbighshire File:Afon Seiont in Caernarfon (7492).jpg|Caernarfon File:Segontium.JPG|Caernarfon File:Gwynedd fields.jpg|Gwynedd File:View from the Anglesey Coastal Path (geograph 6222502).jpg|Anglesey/Ynys Môn File:Clock tower, Llangefni - geograph.org.uk - 863791.jpg|Llangefni File:St Cyngar, Llangefni.jpg|Llangefni File:P.3. Swansea City Centre 2012.jpg|Swansea/Abertawe File:Mumbles Pier.jpg|Swansea/Abertawe File:ThreeCliffsBay.jos.500pix.jpg|Swansea/Abertawe File:Swansea Castle - geograph.org.uk - 2824368.jpg|Swansea/Abertawe File:The Liberty Stadium, Swansea - geograph.org.uk - 3844171.jpg|Swansea/Abertawe File:Swansea Marina.jpg|Swansea/Abertawe File:Circular walk from Solva to St Elvis and Dinas Fawr (25) - geograph.org.uk - 1532807.jpg|Sir Benfro/Pembrokeshire File:HaverfordwestSalutation Square.jpg|Haverfordwest/Hwlffordd File:Pembroke.castle.750pix.jpg|Pembroke Castle File:Newtown, Wales.jpg|Newtown/Y Drenewydd File:Chepstow castleS2 stitch.jpg File:Tintern Church Hill.jpg File:Tintern Abbey and Courtyard.jpg File:Monmouth Monnow Bridge cropped.jpg File:Eastern_escarpment_of_Darren_Lwyd_-_geograph.org.uk_-_649002.jpg </gallery> == Scotland (l-Iskozja) == [[Stampa:Flag of Scotland.svg|thumb|Bandiera]] [[Stampa:Royal Arms of the Kingdom of Scotland.svg|thumb|Tarka]] [[Stampa:Scotland in the UK and Europe.svg|thumb|Mappa]] [[Stampa:Flag of Scotland (1542–2003).svg|thumb|Bandiera (1542–2003)]] [[Stampa:Royal Banner of Scotland.svg|thumb|Bandiera Rjali (1565–1603)]] [[Stampa:Royal Coat of Arms of the Kingdom of Scotland.svg|thumb|Tarka Rjali (1565-1603)]] [[Stampa:Scotland within Europe in 1190.svg|thumb|Ir-Renju tal-Iskozja fl-1190]] <gallery> File:EdinburghMontage.png|Edinburgh/Dùn Èideann File:Glasgow Montage.png|Glasgow/Glesga/Glaschu File:Aberdeen montage.jpg|Aberdeen/Aiberdeen File:Greenockwest2011.JPG|Greenock File:Greenock muni blgs2.jpg|Greenock File:PS Waverley at Gourock 1990.jpg|Gourock File:Paisley overview.jpg|Paisley/Pàislig File:Renfrew town hall.jpg|Renfrew File:Johnstone - geograph.org.uk - 1447812.jpg|Johnstone File:Parksail, Erskine - geograph.org.uk - 501632.jpg|Erskine File:Linwood - geograph.org.uk - 53702.jpg|Linwood File:Dumbarton Castle - geograph.org.uk - 501609.jpg|Dumbarton/Dumbairton/Dùn Breatainn File:Kirkintilloch01.jpg|Kirkintilloch File:Giffnock, East Renfrewshire. - geograph.org.uk - 429703.jpg|Giffnock File:MotherwellScotland.jpg|Motherwell/Tobar na Màthar File:Wishaw.jpg|Wishaw File:Burngreen to Market Street, Kilsyth - geograph.org.uk - 1593745.jpg|Kilsyth File:Croy4.jpg|Kilsyth File:Bank Street - geograph.org.uk - 3572536.jpg|Coatbridge File:Cumbernauld-Shopping Centre.jpg|Cumbernauld File:Airdrie.jpg|Airdrie File:St Andrew s Church.jpg|Bellshill File:FalkirkHighStreet.jpg|Falkirk/An Eaglais Bhreac File:Almondvale Boulevard.JPG|Livingston/Baile Dhùn Lèibhe File:Whitburn - geograph.org.uk - 150688.jpg|Whitburn File:Am linlithgow palace and town.JPG|Linlithgow File:Greendykes Road, Broxburn.jpg|Broxburn File:Armadale from the north-west.jpg|Armadale File:Bathgate - geograph.org.uk - 107136.jpg|Bathgate File:Bathgate-Christmas-2005-1.JPG|Bathgate File:Dalkeith Parish Kirk.jpg|Dalkeith File:Bonnyrigg Parish Church Pitcairn Centre - geograph.org.uk - 1480500.jpg|Bonnyrigg File:Lawfield Road, from Bogwood Road - geograph.org.uk - 1460988.jpg|Mayfield File:Penicuik.jpg|Penicuik File:Haddington.jpg|Haddington File:Wfm firth of forth.jpg|Firth of Forth - Abhainn Dhubh File:Kincardine Bridge.jpg|Firth of Forth - Abhainn Dhubh File:Wfm db forth bridges.jpg|Firth of Forth - Abhainn Dhubh File:Alloa from Clackmannan Tower.jpg|Alloa File:Glenrothes town images.jpg|Glenrothes/Gleann Rathais File:Dunfermline Pics.jpg|Dunfermline File:Kirkcaldy.jpg|Kirkcaldy/Cair Chaladain File:Dundee from Tay.jpg|Firth of Tay - Linne Tatha File:Tay Bridge ml.jpg|Firth of Tay - Linne Tatha File:442 dundee header.png|Dundee/Dùn Dèagh File:442 dundee header.png|Angus/Aonghas File:Arbroath Wide Angle Panorama.jpg|Aberbrothock/Obair Bhrothaig File:Carnoustiehighstreet.JPG|Carnoustie File:Forfar East and Old Parish Church.JPG|Forfar File:Viewofmontrose.jpg|Montrose File:Monifieth.jpg|Monifieth File:Brechin.jpg|Brechin File:Kirriemuir, Peter Pan Statue.jpg|Kirriemuir/Cearan Mhoire File:View NE from summit of B976 - geograph.org.uk - 443153.jpg|Aiberdeenshire · Siorrachd Obar Dheathain File:Jpg-glenlivetb.jpg|Moray/Moireibh File:Elgin cathedral 2.jpg|Elgin File:Elgin cathedral.jpg|Elgin File:00 1448 Gairloch - Schottland.jpg|Gàidhealtachd/Hieland/Tierra Altas File:Inverness - panoramio (26).jpg|Inverness/Inbhir Nis/Innerness File:Stornoway Harbour.jpg|Stornoway/Steòrnabhagh File:Stornoway (Location).png|Stornoway/Steòrnabhagh File:Lochgilphead 1.jpg|Lochgilphead File:Kilchurn Castle reflection.jpg|Kilchurn Castle File:Ice forming on the Tay - geograph.org.uk - 1638366.jpg|Perth File:Houses at Kinnoull - geograph.org.uk - 753483.jpg|Scone/Scuin/Sgàin File:Stirling(DonaldMacDonald)Dec2005.jpg|Sruighlea · Stirlin File:River Irvine at Irvine.JPG|Irvine/Irbhinn File:Ardrossan Scotland.jpg|Ardrossan/Àird Rosain File:Kilwinning Abbey - geograph.org.uk - 1140309.jpg|Kilwinning File:Gallowgate Street St Columba's Parish Church, Largs, North Ayrshire01.jpg|Largs/Un Ghallda Leargaidh File:Saltcoats - old railway site.JPG|Saltcoats File:Stevenston.jpg|Stevenston File:KilmarnockMontage.jpg|Kilmarnock File:AyrMontage.jpg|Ayr/Inbhir Àir File:Dumfries - panoramio (1).jpg|Dumfries/Dùn Phris File:SouthLanarkshireCouncilHQ.JPG|Hamilton File:The Cowan Institute, Penicuik.JPG|Penicuik (Galliku Skoċċiż: Peighinn na Cuthaig) File:Valleyfield Monument, Penicuik.jpg|Monument Valleyfield, Penicuik File:Reflections in Low Pond, Penicuik Estate - geograph.org.uk - 2111333.jpg|Riflessjonijiet fl-Għajra Baxxa (Low Ponds), Penicuik File:Biggar - geograph.org.uk _3677471.jpg|Biggar (Gaelic Skoċċiż: Bigear) hija belt u eks burg f'South Lanarkshire, Iskozja, fin-Nofsinhar Highlands, ħdejn ix-Xmara Clyde fuq l-A702. L-eqreb bliet ġirien huma Lanark, Peebles u Carluke. File:Biggar puppet theatre sign.jpg|Il-poster għat-teatru tal-pupazzi Biggar, il-'Biggar Little Theatre' File:Carluke - geograph.org.uk - 122432.jpg|Carluke (Gaelic Skoċċiż: Cathair MoLuaig) Market Square, ħdejn iċ-ċentru tal-belt File:High Street, Lanark (2006).jpg|Lanark (Gaeliku Skoċċiż: Lannraig; Skoċċiż: Lanrik) File:Wishaw Health Centre Street View.jpg|Wishaw (Skoċċiż: Wishae jew Wisha / Skoċċiż: Neachdain Beds) File:HSBC, Market Place, Long Eaton, Derbyshire.jpg|Long Eatonn, Derbyshyre File:A Narrow Boat Enters Trent Lock - geograph.org.uk - 871340.jpg|Trent Lock, Long Eatonn, Derbyshyre File:St Andrew's Church, Langley Mill.jpg|Knisja ta' Sant' Andrija (St Andrew's Church), Langley Mill File:Town Hall, Ripley - geograph.org.uk - 1373324.jpg|Townhall, Ripley, Derbyshire File:All Saints Church, Ripley - geograph.org.uk - 3005952.jpg|Knisja tal-Qaddisin Kollha (All Saints Church), Ripley, Derbyshire File:Grosvenor Road Ripley - geograph.org.uk - 3013363.jpg|Triq Grosvenor (Grovenor Road), Ripley, Derbyshire File:Ripley greenway geograph-2435421-by-Trevor-Rickard.jpg|Ripley Greenway Ripley, Derbyshire File:Butterley (for Ripley ^ Swanwick) Station, Butterley, Ripley, Derbyshire - geograph.org.uk - 5575009.jpg|Station, Ripley, Derbyshire File:Belper kingst.jpg|Triq ta' Re (King St.), Belper File:Sandbed Lane, Bargate, Derbyshire (geograph 232582).jpg|Sandbed Lane, Bargate, Derbyshire File:Derby - Junction of The Strand & Wardwick (geograph 6937231).jpg|Derby File:Derby- along Sadler Gate (geograph 7270888).jpg|Derby File:Market Hall interior, Derby 3.jpg|Market Haññ, Derby File:DerbyCouncilHouse.JPG|Court House, Derby File:Derby Cathedral & Bonnie Prince Charlie Statue (geograph 6937252).jpg|Katjdral, Derby File:Heanor 016154 f6154fd4.jpg|Town Hall, Heanor File:Alfreton High St 677145 11f1ca81.jpg|High Street, Alfreton, Derbyshire File:Eastwood Sun Inn small.jpg|The Sun Inn, Eastwood, Nottinghamshire File:Market Square, Ilkeston, Derbyshire.jpg|Ilkeston Market Place File:PoetsCornerAshover.jpg|The Old Poets' Corner, Ashover File:Clay cross 298581 fadaa37d.jpg|Clay Cross File:Across the valley - geograph.org.uk - 784901.jpg|Ambergate File:North Wingfield 369480 3a5c986f.jpg|North Wingfield File:North Wingfield 143685 f20ce4c9.jpg|North Wingfield File:Avenue Washlands Nature Reserve.jpg|Avenue Washlands Nature Reserve, Tupton File:New Street, Pilsley - 350508.jpg|New Street, Pilsley, North East Derbyshire File:Knifesmithgate, Chesterfield - geograph.org.uk - 5597949.jpg|Chesterfield, Derbyshire File:Chesterfield market Derbyshire UK 2.jpg|Chesterfield, Derbyshire File:Chesterfield Town Hall - geograph.org.uk - 5127541.jpg|Town hall, Chesterfield, Derbyshire File:Chesterfield Parish Church, St Mary and All Saints - geograph.org.uk - 4113645.jpg|Chesterfield, Derbyshire File:Chesterfield , Chesterfield Scenery - geograph.org.uk - 5976214.jpg|Chesterfield, Derbyshire File:Hillside below the Cholera Monument (geograph 7356804).jpg|Sheffield File:Sheffield Town Hall (geograph 6354874).jpg|Sheffield File:The Moor Market, Sheffield (geograph 6580271).jpg|Sheffield File:Sheffield Cathedral (geograph 6906981).jpg|Sheffield File:St Paul's Place (geograph 7050524).jpg|Sheffield File:Sheffield City Hall - geograph.org.uk - 4704362.jpg|Sheffield File:Winter Garden - Sheffield (geograph 7050537).jpg|Sheffield File:Scottish Borders Council Regional Headquarters.jpg|Newtown St Boswells File:High Street, Peebles - geograph.org.uk - 1206349.jpg|Peebles File:Kirkwall Harbour.jpg|Baile na h-Eaglais/Kirkwaa/Kirkwal File:Leirvick.shetland.4.jpg|Lerwick/Liùrabhaig File:Cliffs NE coast of Foula - geograph.org.uk - 1089343.jpg|Shetland Islands/Sealtainn/Shetland/Hjaltland/Setelanda/Setelandia File:SouthLanarkshireCouncilHQ.JPG|Halminton File:Dumbarton Castle - geograph.org.uk - 501609.jpg|Dumbarton <gallery> <gallery> File:Clapper Bridge - geograph.org.uk - 1771853.jpg|Ix-Xmara Amber hija tributarju tax-xatt tax-xellug tax-Xmara Derwent f'Derbyshire, l-Ingilterra. File:River Derwent near Hathersage.jpg|Id-Derwent hija xmara f'Derbyshire File:The Gudgeon Erewash Canal.JPG|Il-Kanal Erewash File:Erewash Aqueduct Shipley.jpg|Il-Kanal Erewash File:Erewash canal.jpg|Il-Kanal Erewash File:Pentland Hills From Caerketton Hill II.jpg|Il-Pentland Hills File:Scald Law.jpg|Scald Law hija għoljiet f'Midlothian, l-Iskozja. F'579 metru (1,900 pied), hija l-ogħla fil-Pentland Hills. L-għoljiet huwa magħmul minn blat vulkaniku Devonjan. File:South Lanarkshire Council Buildings - geograph.org.uk - 2903561.jpg|Hamilton File:An Todhar 1582416.jpg|Tore (Gaelic Skoċċiż: An Todhar) huwa raħal żgħir fuq il-Gżira l-Iswed, f'Ross u Cromarty, Highland, l-Iskozja File:Corra Linn - Falls of Clyde.jpg|Veduta tax-Xmara Clyde hekk kif tgħaddi minn Glasgow File:AM St Andrews Suspension Bridge, Glasgow Green, at sunset.JPG|Xmara Clyde File:Wfm bells bridge glasgow.jpg|Xmara Clyde File:Wfm millennium bridge glasgow.jpg|Xmara Clyde File:View over the Clyde in Glasgow.jpg|Xmara Clyde File:Clyde from M8, Dumbarton.jpg|Xmara Clyde File:Dumbarton across Clyde.jpg|Xmara Clyde File:EastGlasgow.JPG|Xmara Clyde File:Tradeston Bridge.jpg|Xmara Clyde File:Kildonan, Pladda & Ailsa Craig from the air.jpg|Firth of Clyde File:Arran satellite.jpg|Arran Gzira (Isle of Arran / Eilean Arainn) File:Bute satellite.jpg|Bute Gzira (Isle of Bute / Eilean Bhòid) File:Glaidstane.jpg|Gzira ta' (Isle of Great Cumbrae Cumaradh Mòr) File:Looking south along the Kintyre Peninsula, from Torrisdale Bay. - geograph.org.uk - 62499.jpg|Peniżola ta' Kintyre (Peninsule Tire / Ceann Tire) File:Strathclyde.kingdom.influence.areas.png|Il-qalba ta 'Strathclyde hija l-medda tax-Xmara Clyde. Siti ewlenin assoċjati mar-renju huma murija, kif inhu l-markatur Clach nam Breatann (Ingliż: Rock of the Britons), il-firxa probabbli tat-tramuntana tar-renju f'perjodu bikri. Żoni oħra ġew miżjuda jew imnaqqsa mir-renju fi żminijiet differenti. Renju ta' Strathclyde (Teyrnas Ystrad Clud/Cumbria) Seklu 5-ċ. 1030 File:Isl.brit.2.png|Xmaras (Rivers) File:RiverTrentNottingham.jpg|Trent Bridge (The Trent hija t-tielet l-itwal xmara fir-Renju Unit), b'Nottingham fl-sfond File:Lewis and Harris by Sentinel-2.jpg|Lewis and Harris Island/na Leòdhas agus Hearadh/Islas Lewis y Harris File:River Trent Watershed.jpg|Baċir tad-drenaġġ tax-Xmara Trent (Mappa interattiva) </gallery> == Channel Islands (ġurisdizzjoni ta' Channel Island) == <gallery> File:Isle of Man by Sentinel-2.jpg|Isle of Man/Ellan Vannin/Ile/Ilhe/Isla de Man/gżira tal-bniedem File:|Purt Aer Vannin/Isle of Man Airport/Ronaldsway Airport/Aeropuerto/Aeroporto de las Isla de Man/Aeropuerto/Aeroporto/ de Ronaldsway/Ajruport ta' l-Isle of Man/Ajruport ta' Ronaldsway File:Loch Promenade - Douglas - Isle of Man - kingsley - 20-APR-09.jpg|Douglas/Doolish, Isle of Man/Ellan Vannin/gżira tal-bniedem File:Douglas Sea Terminal - Isle of Man - kingsley - 20-APR-09.jpg|Douglas/Doolish, Isle of Man/Ellan Vannin/gżira tal-bniedem File:Douglas lifeboat station.jpg|Douglas/Doolish, Isle of Man/Ellan Vannin/gżira tal-bniedem File:Douglas (Isle of Man).jpg|Douglas/Doolish, Isle of Man/Ellan Vannin/gżira tal-bniedem File:TheNunneryDouglasIsleOfMan.jpg|Douglas/Doolish, Isle of Man/Ellan Vannin/gżira tal-bniedem File:Douglas - The Strand - geograph.org.uk - 1714811.jpg|Douglas/Doolish, Isle of Man/Ellan Vannin/gżira tal-bniedem File:Guernsey from the air - geograph.ci - 371.jpg|Bailiwick of Guernsey/Bailliage de Guernesey/Bailliage dé Guernési File:StPeterPortSouth.jpg|Saint Peter Port, Bailiwick of Guernsey/Bailliage de Guernesey/Bailliage dé Guernési File:StPeterPortChurch.jpg|Saint Peter Port, Bailiwick of Guernsey/Bailliage de Guernesey/Bailliage dé Guernési File:Jersey by Sentinel-2.jpg|Bailiwick of Jersey/Bailliage de Jersey/Bailliage dé Jèrri File:St Helier Views.jpg|Saint Helier/Saint Hélyi/San Helerio, Bailiwick of Jersey/Bailliage de Jersey/Bailliage dé Jèrri File:Parish Church of St Helier Pfarrkirche der Inselhauptstadt - Island of Jersey Kanalinseln United Kingdom Foto 2017 Wolfgang Pehlemann DSC05074.jpg|Saint Helier/Saint Hélyi/San Helerio, Bailiwick of Jersey/Bailliage de Jersey/Bailliage dé Jèrri File:Elizabeth Castle Island St Helier Insel Jersey Channel Islands United Kingdom - Foto 2017 Wolfgang Pehlemann P1170258.jpg|Saint Helier/Saint Hélyi/San Helerio, Bailiwick of Jersey/Bailliage de Jersey/Bailliage dé Jèrri </gallery> == British Overseas Territories (Territorju Brittaniku Barrani) == <gallery> File:Cayman Islands 2005 087.jpg|Cayman Islands File:Caribbean Luxury (5182090833).jpg|Turks and Caicos Islands File:TC-grand-turk-cockburn-strand.jpg|Cockburn Town, Turks and Caicos Islands File:Front Street, Hamilton, Bermuda.jpg|Hamilton, Bermudas File:Hamilton, Bermuda Panorama.jpg|Hamilton, Bermudas File:City Hall in Hamilton, Bermuda.jpg|Hamilton, Bermudas File:Cathedral in Hamilton, Bermuda.jpg|Hamilton, Bermudas File:Montserrat Cultural Center (5809290561).jpg|Montserrat File:Coastal cliffs.jpg|Montserrat File:Plymouth City & Volcano.jpg|Montserrat File:WelcomeCenterBrades.jpg|Brades, Montserrat File:Little Bay from above, Montserrat.JPG|Little Bay, Montserrat File:Little Bay - Montserrat.jpg|Little Bay, Montserrat File:Little Bay, Montserrat.jpg|Little Bay, Montserrat File:Falkland-Islands-Terra-2011-01-23-250m.jpg| (Falkland Islands) File:Aerial photo Port Stanley.jpg|Port Stanley, [[Gżejjer Falkland]] (Falkland Islands) File:Street view from Stanley, Falkland Island.jpg|Port Stanley, [[Gżejjer Falkland]] (Falkland Islands) File:Topographic map of Saint Helena-en.svg|Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha File:St-Helena-Jamestown.jpg|Jamestown, Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha File:St-Helena-Jamestown-from-above.jpg|Jamestown, Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha File:Wallblake House, The Valley.jpg|The Valley/El Valle, Anguilla/Anguila File:Stpaulspoint.jpg|Pitcairn Islands/Pitkern Ailen File:Adamstown.jpg|Adamstown, Pitcairn Islands/Pitkern Ailen File:Roadtown, Tortola.jpg|Road Town, British Virgin Islands File:The Moorish Castle.jpg|Gibraltar File:Gibraltar-nasa-pd.jpg|Gibraltar File:Gibraltar aerial view.jpg|Gibraltar File:Gibraltar Parliament at dusk.jpg|Gibraltar File:Gibraltar aerial view looking northwest.jpg|Gibraltar File:Efecto 'foam', Gibraltar, verano de 2010.JPG|Gibraltar File:Gibraltar 01.jpg|Gibraltar File:Street in Diego Garcia.jpg|British Indian Ocean Territory/British Chagos Islands (Territorju Brittaniku tal-Oċean Indjan/Gżejjer Brittaniċi Chagos) File:Salomons Atoll in the Chagos.jpg|British Indian Ocean Territory/British Chagos Islands (Territorju Brittaniku tal-Oċean Indjan/Gżejjer Brittaniċi Chagos) File:On the beach in Diego Garcia (98491095).jpg|British Indian Ocean Territory/British Chagos Islands (Territorju Brittaniku tal-Oċean Indjan/Gżejjer Brittaniċi Chagos) File:20061019 Episkopi Bay.jpg|Episkopí, Sovereign Base Areas of Akrotiri and Dhekelia/Περιοχές Κυρίαρχων Βάσεων Ακρωτηρίου και Δεκέλειας/Periochés Kyríarchon Váseon Akrotiríou kai Dekéleias (Żoni ta' Bażi Sovrani ta' Akrotiri u Dhekelia) File:Akrotiri 01-2017 img11 Akrotiri village.jpg|Akrotiri, Sovereign Base Areas of Akrotiri and Dhekelia/Περιοχές Κυρίαρχων Βάσεων Ακρωτηρίου και Δεκέλειας/Periochés Kyríarchon Váseon Akrotiríou kai Dekéleias (Żoni ta' Bażi Sovrani ta' Akrotiri u Dhekelia) File:Church of Timios Stavros (Holy Cross) in Akrotiri (village).jpg|Akrotiri, Sovereign Base Areas of Akrotiri and Dhekelia/Περιοχές Κυρίαρχων Βάσεων Ακρωτηρίου και Δεκέλειας/Periochés Kyríarchon Váseon Akrotiríou kai Dekéleias (Żoni ta' Bażi Sovrani ta' Akrotiri u Dhekelia) </gallery> == Moneta (Korona/Crown) == <gallery> File:Obverse of the crown of 1891, Great Britain, Victoria.jpg|Faċċata 1707-1981 5/— (25p f'munita deċimali), 38mm, Xifer ta 'l-Art, Kompożizzjoni, (1816-1919) 92.5% fidda, (1920-1946) 50% fidda, (1947-1970) cupronickel (Profil tal-monarka (id-disinn tar-"ras tal-ġublew" ta' Victoria murija, disinjatur jose boehm, Data tad-disinn 1887, ritratt tal-verżjoni tal-1891) File:Reverse crown 1891, Great Britain, Victoria.jpg|Reverse 1707-1981 5/— (25p f'munita deċimali), 38mm, Xifer ta 'l-Art, Kompożizzjoni, (1816-1919) 92.5% fidda, (1920-1946) 50% fidda, (1947-1970) cupronickel (Mixxellanji (Disinn ta' San Ġorġ muri), disinjatur benedetto pistrucci, Data tad-disinn 1817, ritratt tal-verżjoni tal-1891) File:Great Britain, gothic crown, 1847, Victoria.jpg|Kuruna "Gotika" tar-Reġina Vittorja (1847). Il-munita kellha istampar ta' 8,000 biss u ġiet prodotta biex tiċċelebra l-Qawmien Gotiku. File:Gun money.JPG|Kuruna tar-ram maħruġa mill-forzi Jacobite. Kien maħsub li jiġi skambjat ma m' unita tal-fidda sterlina f'każ ta' rebħa għal James </gallery> [[Stampa:Topographic-map-of-Montserrat-en.svg|thumb|Mappa (Montserrat)]] [[Stampa:Parishes of Montserrat.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali (Montserrat)]] == Gibraltar == <gallery> File:Gibraltar 1704.jpg|Skeċċ ta' Ġibiltà minn uffiċjal tal-flotta tal-Ammirall Rooke fl-1 ta' Awwissu 1704 (1–4 ta' Awwissu 1704) File:1704 - Louis Boudan - Taking_of_Gibraltar.jpg|Veduta tal-Istrett ta' Ġibiltà u l-madwar, bit-trinek tal-assedju fl-1704 (Settembru 1704-Mejju 1705), Louis Boudan, rebħa tal-Alleanza (Ingilterra, Olanda, Awstrija, Spanja pro Hansburg) kontra Bourbon Franza u r-Renju minn Franza File:German print of the 1727 Gibraltar Siege.jpg|Die Baya v Ġibiltà, awtur mhux magħruf fit-Tlettax-il assedju ta' Ġibiltà (11 ta' Frar – 12 ta' Ġunju 1727) bejn ir-Renju ta' Spanja u r-Renju Unit tal-Gran Brittanja, ir-Renju Unit rebbieħ, Parti mill-Gwerra Anglo-Spanjola (1727–1729) (Tpinġija Ġermaniż) File:The Sortie Made by the Garrison of Gibraltar.jpg|Is-Sortie Magħmula mill-Garrison of Gibraltar (The Sortie Made by the Garrison of Gibraltar); L-Assedju l-Kbir ta' Ġibiltà (24 ta' Ġunju 1779 - 7 ta' Frar 1783 (3 snin, 7 xhur, u ġimagħtejn)) kien tentattiv fallut minn Spanja u Franza biex jaqbdu Ġibiltà mill-Ingliżi matul il-Gwerra Rivoluzzjonarja Amerikana. Kienet l-akbar battalja tal-gwerra bin-numru ta 'ġellieda. Il-forza Ingliża kienet ta' 7,500 raġel u 12-il gunboat li minnhom kien hemm telf ta' 333 mejta, 1010 midruba, 536 –1034 morda u mejta mill-mard, filwaqt li l-qawwa tal-Alleanza Spanja-Franza kienet ta' 65,000 raġel, 47 bastiment tal-linja, 10 batteriji f'wiċċ l-ilma, 7 xebecs, 40 gunboat u li minnhom kien hemm telf ta' 6,000 mejta, midruba, maqbuda. u nieqes, bastiment 1 tal-linja maqbud, 10 batteriji f'wiċċ l-ilma meqruda File:Gibraltar World Wind view annotated.jpg|Veduta bis-satellita tal-Istrett ta' Ġibiltà li turi l-post tal-Blata meta mqabbla ma' diversi insedjamenti oħra li dehru fl-istorja tagħha. File:Gibraltar Moorish Castle 01.jpg|Ġibiltà Moorish Castle, xena ta 'ħafna mill-assedji preċedenti File:Gibraltar northern approach 1567.jpg|L-avviċinament tat-Tramuntana imsaħħaħ ħafna lejn Ġibiltà kif deher fl-1567; il-fehma kienet tkun sostanzjalment l-istess fl-1704 File:The Siege and Relief of Gibraltar (2).jpg|The Defeat of the Floating Batteries f'Ġibiltà, Settembru 1782 - pittura ta' John Singleton Copley tal-Assedju l-Kbir ta' Ġibiltà File:Rock of Gibraltar 1810.jpg|Ġibiltà fl-1810 </gallery> == Bandiera u Tarka == [[Stampa:Union Flag and St Georges Cross.jpg|thumb|Bandiera ta' l-Ingilterra tħawwad ħdejn il-bandiera tar-Renju Unit.]] <gallery> File:UnionJack.jpg|Il-bandiera tar-Renju Unit File:Vertical Flag of the United Kingdom_(1-2).svg|Orjentazzjoni vertikali File:Flag of the United Kingdom (3-5) (construction sheet).svg|Kostruzzjoni 3.5 File:British ensign construction.svg|Kostruzzjoni 1.2 Pavaljuni Nazzjonali File:Flag of the United Kingdom (1-2).svg|Bandiera tar-Renju Unit fi proporzjon 1:2 File:Civil Jack of the United Kingdom.svg|Bandiera tal-pruwa ċivili tar-Renju Unit File:Flag of the Consulates and Consulates General of the United Kingdom.svg|Bandiera tal-Konsulati Brittaniċi File:Civil Ensign of the United Kingdom.svg|Red Pavilion (Red Ensign). Bandiera tad-dgħajjes ċivili għall-użu minn bastimenti ċivili Brittaniċi. File:Naval Ensign of the United Kingdom.svg|Pavaljun l-Abjad (White Ensign). Użat mir-Royal Navy. File:Government Ensign of the United Kingdom.svg|Blue Pavilion (Blue Ensign). Użat minn bastimenti tal-istat Brittaniċi. File:Air Force Ensign of the United Kingdom.svg|Royal Air Force Ensign. Bandiera tar-Royal Air Force. File:Civil Air Ensign of the United_Kingdom.svg|Civil Air Ensign tar-Renju Unit. Bandiera tal-ajru ċivili għall-użu minn ajruplani ċivili Brittaniċi. File:Coat of arms of the United Kingdom (1901-1952).svg|Tarka tar-Renju Unit mill-1901 sal-1952 milbusa mir-Re Edward VII, George V, Edward VIII u George VI File:Flag of Great Britain (1707–1800).svg|Bandiera tal-Unjoni tal-1606 użat bejn l-1707 u l-1801 (minħabba l-unjoni u l-inkorporazzjoni politiku-ekonomika tar-Renju tal-Iskozja mar-Renju tal-Ingilterra, il-Gran Brittanja) File:Coat of arms of Great Britain (1714–1801).svg|Tarka tal-Gran Brittanja mill-1714 sal-1801 milbusa mir-Re George I, George II u George III Quarterly File:Union Jack 1606 Scotland.svg|Verżjoni Skoċċiża tal-Bandiera tal-Unjoni tal-1606 File:Union jack proposed.jpg|Abbozz ta' Disinni għal Bandiera tal-Unjoni, c. 1604. Charles Howard, l-ewwel Earl ta' Nottingham, żied ir-rakkomandazzjoni u l-firma tiegħu mad-disinn tan-nofs fir-ringiela ta' isfel. L-ebda waħda minn dawn ma ġiet adottata. File:Godspeed replica (cropped).jpg|Replika tal-vapur Ingliż Godspeed, wieħed mill-vapuri li telqu mill-Gran Brittanja f'Diċembru 1606 biex waqqfu l-belt ta' Jamestown fil-Kolonja ta' Virginia. Fuq l-arblu prinċipali, il-bandiera tal-Unjoni; fuq ir-ratchet, il-bandiera tal-Ingilterra. File:Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg|Bandiera tal-Unjoni tal-Protettorat (1658-1660) File:London Gazette No. 4356, August 1707, page_1.png|Fil-marġni tal-proklama rjali, ta' Awwissu 1707, dehret dijagramma tal-bandiera l-ħamra bil-bandiera tal-Unjoni fil-canton, awtorizzata ġdida u meħtieġa għat-tbaħħir Ingliż kollu. File:Saint Patrick's Saltire.svg|Bandiera ta' Saint Patrick, li tirrappreżenta l-Irlanda ta' Fuq. File:Royal Standard of Ireland (1542–1801).svg|Bandiera li tradizzjonalment kienet tirrappreżenta l-gżira tal-Irlanda File:Commonwealth-Flag-1651.svg|Bandiera tal-Commonwealth tal-Ingilterra (1651-1658) File:Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg|Bandiera tal-Commonwealth tal-Ingilterra (1649-1651) File:Royal Standard of Ireland (1542–1801).svg|Standard Rjali tal-Irlanda (1542–1801) File:Arms of Ireland (historical).svg|Tarka Rjali tal-Irlanda (1542–1801) </gallery> == Aktar informazzjoni == * [[Frekwenza]] tal-mobajl: GSM 900, GSM 1800, UMTS 2100 * [[Teknoloġija]] tal-mobajl: [[Global System for Mobile Communications|GSM]]/[[General Packet Radio Service|GPRS]]/[[Enhanced Data Rates for Global Evolution|EDGE]]/[[Universal Mobile Telecommunications System|UMTS]]/[[HSDPA]] * Format tal-[[Data tal-Kalendarju|Data]]: DD/MM/YY (pereżempju: 22/12/05) jew 22 ta' Diċembru 2005 (22 ta' Diċembru 2005 l-aktar użata jekk id-data hija miktuba bil-kliem) * Format tal-[[Ħin]]: Ġeneralment format ta' 12-il siegħa fit-taħdit jew fil-kitba (eżempju: 5:15 pm), format ta' 24 siegħa l-aktar użat f'dokumentazzjoni uffiċjali, orarji u mill-militar (eżempju: 17:15 jew 1715). [[Perijodu]] jista' jintuża minflok iż-żewġ punti meta jinkiteb il-ħin; pereżempju, 5.15 pm. * Is-separazzjoni [[deċimali]] hija l-perjodu: 123.45 * Eluf huma separati b'virgola - 10,000 - jew bi spazju - 10&nbsp;000. * Fil-Brittanja. biljun huwa użat biex jirrepreżenta 1,000,000,000,000 (10¹² jew miljun għal miljun darba) iżda dan m'għadux jintuża u biljun huwa l-aktar użat biex juri 1,000,000,000 (10⁹ jew miljun għal elf darba, li qabel kien magħruf bħala [[miljard]]). Ara wkoll [[Skali twal u qosra]]. * [[Voltaġġ]]: 230V (+10% / -6%), 50&nbsp;Hz; [[Elettriċita AC, Plakkek u plugs#Tipp# G (3-pin tal-Brittanja; anki f' Ċipru, l-Irlanda, Malta, Malażja, Singapore u l-kolonji antiki tal-Brittanja)|3-pin tal-Brittanja plakkek u plugs]] * [[Kodiċi tal-Posta]]: [[Kodiċi tal-Posta fir-Renju Unit]] * Sewqan huwa fuq in-naħa tax-[[Sewqan fuq ix-xellug jew fuq il-lemin#ir-Renju Unit|xellug]]. * Kejl: [[Sistema Metrika|Metriku]]; minbarra trasportazzjoni fuq it-toroq (distanzi u veloċità, u restrizzjonijiet fuq id-daqs huma kollha sinjalati bil-[[kejl Imperjali]]) u birra u sidru, mibjugħa fil-''pubs'', irridu jiġu mibjugħa f'kwantitajiet ta' 1/3 ta' pinta, 1/2 ta' pinta, jew kwantitajiet relatati. == Ara wkoll == {{Suġġetti dwar ir-Renju Unit}} == Referenzi == {{reflist|2}} == Noti == * Fir-Renju Unit u d-dependenzi, il-[[Lingwi fir-Renju Unit|lingwi oħrajn]] uffiċjalment rikonixxuti bħala leġitimi huma l-[[Lingwi Reġjonali|lingwi (reġjonali)]] u l-[[lingwi aboriġini]] taħt il-[[Patenta Ewropea għall-lingwi reġjonali jew minoratorji]]. F'kull każ, l-isem uffiċjali tar-Renju Unit huwa:<br />[[Korniku]]: Rywvaneth Unys Breten Veur ha Kledhbarth Iwerdhon; [[Irlandiż]]:Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann; [[Ingliż-Skoċċiż]]: Unitit Kinrick o Graet Breetain an Northren Irland; [[Gaeliku Skoċċiż]]: Rìoghachd Aonaichte Bhreatainn Mhòir agus Èireann a Tuath; [[Galliż]]:Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon. * "Dieu et mon droit" hija l-motto rjali. Fl-iSkozzja, il-motto rjali hija l-frażi bl-[[Lingwa Ingliż-Skoċċiż|Ingliż-Skoċċiż]], [[In My Defens God Me Defend]] (imqasra għal "IN DEFENS"). Hemm bosta emblemi differenti tal-iSkozzja; ara [[Emblema tar-Renju Unit]]. * l-innu "God Save the Queen" huwa l-[[de facto]] [[Innu Nazzjonali]] kif ukoll l-[[Innu Rjali]] għal bosta pajjiżi oħra. * L-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] huwa stabilit għall-użu uffiċjali. F'[[WAles]], il-[[Bord tal-Lingwa Galliża|Bwrdd yr Iaith Gymraeg]] għandu d-dmir li jara li, "fit-tmexxija ta' stabbilimenti pubbliċi u l-amministrazzjoni tal-Ġustizzja, l-lingwa Ingliża u dik [[Lingwa Galliża|Galliża]] għandhom jiġu meqjusa daqs xulxin. Il-[[Bord tal-Lingwa Gaeliku Skoċċiż|Bòrd na Gàidhlig]] għandu d-dmir li jara li "l-istatut tal-lingwa [[Lingwa Gaelika Skoċċiż|Gaelika]] jibqa' dak ta' [[lingwa uffiċjali]] tal-[[iSkozzja]] u għandha l-istess rispett bħal-lingwa Ingliża. * skont il-[[Patenta Ewropea għall-lingwi reġjonali jew minoratorji]], il-lingwi: Galliż, Gaeliku Skoċċiż,[[Lingwa Kornika|Korniku]], l-[[Lingwa Irlandiża|Irlandiż]], l-[[Ingliż-Skoċċiż ta' Ulster]] u l-[[Lingwa tal-Ingliż-Skoċċiż|Ingliż-Skoċċiż]] huma uffiċjalment meqjusa bħala Lingwi [[Lingwa Reġjonali|Reġjonali]] jew [[Lingwi Minoratorji|Minoratorji]] skont il-[[Gvern tar-Renju Unit]]. Ara wkoll [[Lingwi tar-Renju Unit]]. * [https://web.archive.org/web/20210102141059/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uk.html#Econ CIA Factbook]. Stima Uffiċjali tal-Ċensiment tal-2001 hija provduta mill-[[Uffiċju tal-Statistiċi Nazzjonali]]. * [[ISO 3166-1 alpha-2]] hija l-[[Gran Brittanja|GB]], però [[.gb]] mhux użata. Id-dominju [[.eu]] hija maqsuma mal-membri tal-[[Unjoni Ewropea]]. == Ħoloq esterni == * [http://www.royal.gov.uk/ Sit uffiċjali tal-Monarkija tar-Renju Unit] * [http://www.direct.gov.uk/ Sit uffiċjali tal-Gvern tar-Renju Unit] * [http://www.visitbritain.com/ Gwida uffiċjali għal Brittanja għat-turisti] * [http://www.statistics.gov.uk/StatBase/Product.asp?vlnk=5703 Il-ktieb ta' kull sena uffiċjali tar-Renju Unit] * [http://www.number-10.gov.uk/output/Page823.asp "Pajjiżi fil-Pajjiż"] mis-[http://www.number-10.gov.uk Sit uffiċjali tal-Prim Ministru tar-Renju Unit] * [https://web.archive.org/web/20081010152137/http://dataranking.com/country.cgi?LG=e&CO=29 Informazzjoni tal-klassifika tal-Ekonomija u dik soċjali/ Renju Unit] * [[wikivoyage:United Kingdom|Gwida għall-ivvjaġġar għar-Renju Unit]] fuq Wikivoyage {{Ewropa}} {{Pajjiżi tal-Commonwealth}} {{NATO}} [[Kategorija:Renju Unit]] [[Kategorija:Monarkiji kostituzzjonali]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-G8]] [[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]] [[Kategorija:Commonwealth tan-Nazzjonijiet]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1801]] 2n1xtf2yyzs4yzeg5qgc189wf9wtxsu 0 2920 317355 317070 2024-11-15T02:44:54Z Sapp0512 19770 /* Bliet prinċipali */ 317355 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Renju tal-Belġju<br />{{nl}} ''Koninkrijk België''<br />{{fr}} ''Royaume de Belgique''<br />{{de}} ''Königreich Belgien'' |isem_komuni = Belġju |stampa_bandiera = Flag of Belgium (civil).svg |stampa_emblema = Great coat of arms of Belgium.svg |stampa_mappa = EU-Belgium.svg |deskrizzjoni_mappa = Lokazzjoni tal-Belġju (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Belġju |ħolqa_emblema = Emblema ta' Belġju |ħolqa_demografija = Demografija ta' Belġju |mottu_nazzjonali = {{de}} "''Einigkeit macht stark''"<br />{{fr}} "''L'Union fait la force''"<br />{{nl}} "''Eendracht maakt macht''" <br />(traduzzjoni: "L'għaqda ssaħah") |innu_nazzjonali = ''[[La Brabançonne]]'' [[Stampa:La Brabançonne.oga|nofs]] |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Olandiża|Olandiż]] (Fjamming)<br />[[lingwa Franċiża|Franċiż]]<br />[[lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] |gruppi_etniċi = ara [[Belġju#Demografija|Demografija]] |kapitali = [[Brussell]] |latd=50 |latm=51 |latNS=N |lonġd=4 |lonġm=21 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Brussell]] |tip_gvern = [[Monarkija parlamentari]] u [[Demokrazija parlamentari federali]]<ref>{{ċita web |titlu=Government type: Belgium |xogħol=The World Factbook |editur=CIA |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2128.html |aċċessdata=19 ta' Diċembru 2011 |data-aċċess=2013-08-18 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120207225832/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2128.html |arkivju-data=2012-02-07 |url-status=dead }}</ref> |titlu_kap1 = [[Re tal-Belġju|Re]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Belġju|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Filippu tal-Belġju|Filippu]] |isem_kap2 = [[Alexander De Croo]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu 1957² |poż_erja = 139 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 30,528 |erja_mi_kw = 11,787 |perċentwal_ilma = 6.4 |ċensiment_popolazzjoni = 11,035,948<ref>{{ċita web|url=http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/loop/|titlu=Population statistics|editur=Statistiċi tal-Belġju|data=1 ta' Jannar 2012|aċċessdata=25 ta' Mejju 2013}}</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2012 |poż_ċensiment_popolazzjoni = 76 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 354.7 <!--2001--> |densità_popolazzjoni_mi_kw = 918.6 |poż_densità_popolazzjoni = 33 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $420.307 biljun<ref name=IMF>{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=124&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=68&pr.y=11 |titlu=Belġju|editur=International Monetary Fund |aċċessdata=17 ta' April 2013}}</ref> |poż_PGD_PSX = 30 |PGD_PSX_per_capita = $37,883<ref name=IMF/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 20 |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{profitt}} 0.897<ref>{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu=Human Development Report 2011 |editur=Ġnus Magħquda |aċċessdata=2 ta' Novembru 2011}}</ref> |poż_IŻU = 17 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = mill-[[Pajjiżi l-Baxxi]] |data_stabbilit1 = 4 ta' Ottobru, 1830 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]])¹ |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.be]]³ |kodiċi_telefoniku = 32 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $484.692&nbsp;biljun<ref name=IMF/> |poż_PGD_nominali = 21 |PGD_nominali_per_capita = $43,686<ref name=IMF/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |noti = ¹ Qabel l-1999: [[Frank Belġjan]]<br />²Membru fundatur.³ Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]] }} Il-'''Belġju''' ([[Lingwa Olandiża|Olandiż]]: ''België''; [[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Belgique''; [[lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Belgien''), uffiċjalment ir-'''Renju tal-Belġju''', huwa pajjiż li jinsab fuq il-fruntiera bejn il-parti tal-Ewropa fejn hu mitkellem l-ilsien Ġermaniż u l-kultura rumanza, hu maqsum fi tliet reġjuni. Fit-tramuntana hemm il-[[Fjandri]] li l-popolazzjoni tagħhom titkellem bil-[[lingwa Fjamminga]] (varjanti tal-[[Lingwa Olandiża|Olandiż]]) u tagħmel madwar 58% tal-popolazzjoni totali u fin-nofsinhar hemm il-[[Wallonja]], kważi għal kollox [[Lingwa Franċiża|Frankofona]] bl-eċċezzjoni ta' komunità żgħira li titkellem bil-Ġermaniż, li tagħmel 32% tal-popolazzjoni nazzjonali totali. Fin-nofs jinsab ir-reġjun tal-belt ta' [[Brussell]], ''Bruxelles-Capitale'', uffiċjalment bilingwi, għalkemm hu kważi għal kollox Frankofon, u fih tgħix 10% tal-popolazzjoni. Barra minn hekk fuq il-fruntiera mal-[[Ġermanja]] fil-[[Wallonja]] hemm il-komunità li titkellem bil-Ġermaniż li hi magħmula mill-komuni annessi mal-[[Ġermanja Nażista]] fl-1940-1945 u li kienet ċediet il-[[Ġermanja]] lill-Belġju fl-1919. Il-Belġju kien fost il-membri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]] u l-belt kapitali Brussell hi s-sedi ta' bosta istituzzjonijiet komunitarji. Fronetars tal-Belġju totali: 1,297 km, pajjiżi tal-fruntiera (4): Franza 556 km; Ġermanja 133 km; Lussemburgu 130 km; Olanda 478 km. == Storja == Il-pajjiż juri traċċi ċari tal-preżenza umana li jmorru lura għaż-żminijiet preistoriċi, speċjalment fis-siti megalitiċi ta' [[Oppagne]] u ta' [[Wéris]], fejn jinsabu [[olmen]] interessanti L-ewwel nies li għexu fil-Belġju, imsejħin [[Belġi]], kienu magħmula prinċipalment minn tribujiet [[Ċelti]] li kin jgħixu fil-[[Gallja]] tat-Tramuntana u kienu megħluba minn [[Ġulju Ċesri]] fl-[[54 QK]], kif dan iddeskriva fil-ktieb tiegħu ''[[De Bello Gallico]] ''. Kien Ċesri stess li nnota l-qlubija kbira tal-Belġi fil-battalja, hekk li ikteb: "horum omnium fortissimi sunt belgae" jiġifieri "fost il-popli kollha tal-Gallja, l-iżjed qalbiena huma l-Belġi." L-isem tal-pajjiż ġej mit-terminu "Gallia Belgica" li kienu jużaw ir-Rumani. F'[[Tirlemont]]/[[Tienen]] hemm xi oqbra Rumani msejħa "Trois tumuli" (Tumuli de Grimde) fil-forma ta' tliet għoljiet żgħar. Hemm siti funerari Rumani oħra f'Guèronne u f'[[Billemont]] (Trou de Billemont). Dawn hu magħmula minn tumuli b'kamra sepolkrali u oqbra li jixbħu ħafna lill-oqbra Etruski u qieshom setgħu kienu nbnew fuq siti ta' żminijiet iżjed antiki. Wara l-waqa' tal-[[Imperu Ruman]] ([[seklu V]]), il-tribujiet Ġermaniċi invadew il-provinċja Rumana ta' Gallja. Waħda minn dawn ir-razez, il-[[Franki]], fl-aħħar waqqfu renju ġdid taħt il-ħakma tad-dinastija [[Merovinġi|Merovinġja]]. [[Klodovew I]] kien l-aktar famużi minn dawn ir-rejiet: huwa kkonverta għall-Kristjaneżmu u kien jiġġverna mit-tramuntana ta' Franza, iżda l-imperu tiegħu kien jinkludi wkoll il-Belġju. Studjużi Nsara, l-aktar il-patrijiet Irlandiżi, ippriedkaw il-[[Kristjaneżmu]] u bdew ix-xogħol tal-konverżjoni tal-invażuri pagani. Il-[[Merovinġi]] ma kellhomx ħajja twila wisq, u warajhom ħadet il-poter f'idejha d-dinastija [[Karolinġi|Karolinġja]]: wara li [[Karlu Martell]] waqqaf l-invażjoni ta' [[Spanja]] mill-[[Għarab]] (732 battalja ta' [[Poitiers]]), ir-re famuż tagħhom, [[Karlumanju]], ġabar il-parti kbira tal-Ewropa taħt is-sovranità tiegħu u ġie nkurunat "Imperatur tal-[[Imqaddes Imperu Ruman]] " mill-[[Papa]] (Milied tat-800). Il-[[fewdaliżmu]] Ewropew sar il-bażi tal-istabilità militari, politika u ekonomika. Il-Kristjaneżmu iffjorixxa permezz tal-protezzjoni ta' dawn il-mexxejja u permezz tat-twaqqif ta' komunitajiet reliġjużi u [[monasteru|monasteri]], ta' [[knisja (l-arkitettura)|knejjes]] u [[pellegrinaġġ]]i. [[Stampa:Brussels - Grand Place, Floral Carpet - 20040813 modified.jpg|xellug|thumb|200px| Il-manjifika ''Grand Place/Grote Markt'' ta' Brussell]] [[Stampa:Entrada a amberes.jpg|thumb|Dħul tat-truppi Spanjoli taħt il-kmand ta' Alejandro Farnese f'Antwerp fi tmiem l-Assedju ta' Antwerp (17 ta' Awwissu 1585) waqt il-Gwerra tat-Tmenin Sena (23 ta' Mejju 1568-30 ta' Jannar 1648)]] Ir-reġjun wara ingħaqad mal-[[Pajjiżi l-Baxxi]], u hekk l-ewwel għadda taħt id-dominju tal-[[Borgonja]] imbagħad ta' [[Spanja]], sakemm il-provinċji [[Protestanteżmu|Protestanti]] iddikjaraw ruhhom indipendenti (ara [[Pajjiżi l-Baxxi]]). Wara ġiet il-ħakma Awstrijaka li bdiet mill-Paċi ta' Utrecht (1713), u xi għexieren ta' snin wara dik Franċiża taħt [[Napuljun Bonaparti|Napuljun]]. [[Stampa:Wappers belgian revolution.jpg|thumb|200px|Pittura tar-Rivoluzzjoni Belġjana tal-1830]] Wara d-depożizzjoni ta' Napuljun, megħlub fil-[[Battalja ta' Waterloo]] fit-18 ta' Ġunju 1815, il-Belġju reġa' ngħaqad mal-provinċji tat-Tramuntana f'Renju tal-Pajjiżi Baxx sa meta, fl-1830, ir- [[Rivoluzzjoni Belġjana]] wasslet għat-twaqqif ta' stat indipendenti Belġjan (rikonoxxut fl-1839). [[Stampa:Gustave Wappers - Épisode des Journées de septembre 1830 sur la place de l'Hôtel de Ville de Bruxelles.jpg|thumb|Episodju tar-Rivoluzzjoni Belġjana tal-1830, Gustaf Wappers]] [[Stampa:Révolution belge de 1830 - La rue de Flandre le jeudi 23 septembre 1830.jpg|thumb|Ġlied bejn ir-ribelli Belġjani u l-ispedizzjoni militari Olandiża fi Brussell f'Settembru tal-1830]] Ir-Re Belġjan, [[Leopoldu I tal-Belġju|Leopoldu I]] ta' Sassonja-Koburgu, intgħażel bl-għajnuna tal-[[Reju Unit|Brittaniċi]]. In-newtralità tal-pajjiż ġiet garantita kontra l-aggressjoni militari futura minn barra. Din in-newtralità ġiet miksura fl-1914, meta l-Ġermanja invadiet il-Belġju bħala parti mill-[[Pjan Schlieffen]]. Id-deċiżjoni Brittanika li tunura l-obbligi tagħha tat-trattat kif ukoll tal-''[[Entente cordiale]]'' ma' Franza, spiċċat biex daħħlet ir-[[Renju Unit]] fl-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]]. Il-Belġju pprova jerġa' lura għan-newtralità fis-[[1930|snin 30]], iżda reġa' ġie invadut mill-Ġermanja fl-1940. Wara it-[[Tieni Gwerra Dinjija]] il-politika ta' newtralità ġiet abbandunata, u l-Belġju ssieħeb fin-[[NATO]] u l-[[Komunità Ekonomika Ewropea]]. [[Stampa:Belgium-blankenberge-beach-1900.jpg|xellug|thumb|250px|L-aristokrazija fuq ix-xtajta Belġjana fis-seklu għoxrin]] Il-Belġju kellu kolonja importanti fil-[[Afrika]] matul l-istorja tiegħu: Il-[[Konferenza ta' Berlin (1884)|Konferenza ta' Berlin]] tal-1884/1885 tat il-[[Kongo Belġjan|Kongo]] lir-re [[Leopoldu II tal-Belġju|Leopoldu II]] bħala proprjetà privata tiegħu u sejjaħlu l-[[Stata Ħieles tal-Kongo|Istat Ħieles tal-Kongo]]. Għalih l-''Stat Ħieles'' kienet primarjament sors ta' dħul mill-[[avorju]] u l-[[gomma (materjali)|lastiku]] u d-[[Djamant|djamanti]] u il-popolazzjoni lokali kienet ittrattata bi ħruxija u salvaġġerija kbira. Minħabba l-importanza tal-kummerċ tad-djamanti, il-belt Belġjana ta' [[Antwerpen]] saret ċentru ta' fama dinjija f'dan is-settur. Fl-[[1908]], il-pressjoni internazzjonali kontra l-ħruxija tar-Re Leopold tant saret qawwija li Leopoldu II kien imġiegħel jagħti l-proprjetà tiegħu lill-istat Belġjan bħala kolonja. Minn dakinhar l-Istat Ħieles tal-Kongo sar il-''Kongo Belġjan'' sakemm kiseb l-indipendenza fl-1960. L-involviment Belġjan barra l-pajjiż żdied wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, meta żewġ kolonji Ġermaniżi, l-[[Rwanda|Irwanda]] u l-[[Burundi]], ġew fdati lill-Belġju mis-[[Soċjetà tan-Nazzjonijiet]]. Mill-bidu tas-seklu XX l-istorja tal-Belġju kienet dejjem iżjed iddominata mill-awtonomija dejjem tikber taż-żewġ komunitajiet ewlenin tagħha, Fjamminga u Wallona. Biex jikkonferma dan, naraw li minn madwar 1970, ma baqgħux jeżistu partiti nazzjonali fil-Belġju, iżda biss partiti Fjammingi jew Walloni. It-tentattivi ripetuti biex jitwaqqfu partiti nazzjonali, ipproduċew r-riżultati, f'termini ta' voti, ta' inqas minn 1% tal-elettorat. Il-partiti ta' Brussell qatt ma qabdu (bħal fil-każ tal- "Blauwe Leeuwen" u tal-"Rode Leeuwen" tal-Fjammingi fi Brussell), jew ingħaqdu ma' wieħed mill-partiti liberali tal-komunità Frankofona (bħall-FDF). Għalhekk, ix-xena politika hi waħda ta' sistema tewmija li tirrifletti ż-żewġ komunitajiet dominanti li hemm. Wara l-elezzjonijiet parlamentari ta' Ġunju tal-2007 dawn il-firdiet politiċi marru għall-agħar, tant li kaxkru l-pajjiż fi kriżi kostituzzjonali partikolarment severa. F'Novembru 2007 kien hemm dimostrazzjoni popolari fi Brussell favur l-għaqda tal-pajjiż u kontra l-pjan biex jinbidel f'konfederazzjoni ta' stati awtonomi fuq bażi etno-lingwistika. == Ġeografija == === Morfoloġija === [[Stampa:Benelux satellite image.PNG|xellug|thumb|180px|Il-Belġu minn satellita]] Il-Belġju jkopri erja ta' 30,510 km², u l-ikbar wisa' tiegħu (minn [[Ostend]] sa [[Arlon]]) hi ta' 318 km. Rigward il-fruntieri, il-fruntiera ma' Franza fiha 620 km, mal-Pajjiżi l-Baxxi fiha 450 km, dik mal-Ġermanja fiha 167 km, u fl-aħħar dik mal-Gran Dukat tal-Lussemburgu hi twila 148 km, b'tul totali ta' 1385 km. Il-pajjiż jinsab bejn 50º u 51º lat. Tramuntana u bejn 3º u 6 º lonġ. Lvant. Il-Belġju jista' jinqasam fi tliet reġjuni fiżiċi ewlenin: il-pjanura tal-kosta, li tinsab fil-Majjistral, il-pjanuri ċentrali u r-reġjun bl-għoljiet tal-[[Ardennes]], li jasal sax-Xlokk. [[Stampa:Hautes-Fagnes.jpg|lemin|thumb|Reġjun tal-Lvant. Fuq il-fruntiera mal-Ġermanja l-art hi selvaġġi u mhux raba tajba]] L-istrixxa tal-kosta, twila 66 km, hi baxxa u ramlija, ikkaratterizzata minn [[duna|duni]] tar-[[ramel]] u [[polder]]ijiet. Polder hu biċċa art qrib jew taħt il-livell tal-baħar, li ttieħdet mill-baħar u hi protetta minnu minn [[diga|digi]], jew, aktar il-ġewwa, għalqa li tnixxfet mill-ilma permezz ta' kanali artifiċjali. Fl-intern insibu r-reġjun tal-pjanuri ċentrali. Din hi erja li titla bil-mod il-mod mingħajr qatt ma taqbeż l-għoli ta' 100m 'l fuq mil-livell tal-baħar, ikkaratterizzata minn widien fertili, irrigati minn xmajjar numerużi u minn kanali artifiċjali. 'L hemm u 'l hawn tista' niltaqgħu ma' żoni ftit eħrex, fejn hemm ukoll għerien u goli żgħar. Ir-reġjun tal-Ardennes, li essenzjalment jinfirex man-nofsinhar tas-sistema tal-wied Sambre-Meuse, mhux maħdum wisq. F'din ix-xahra għolja bil-blat fil-wiċċ u mhux tajba għall-biedja fil-kobor, ikkaratterizzata minn foresti xi mdaqqiet folti ħafna, id-densità tal-popolazzjoni hija ħafna inqas minn fl-erji tat-Tramuntana, u għalhekk iż-żona ġiet ikkonservazzjoni aħjar. L-ogħla punt insibuh fuq l-għoljiet tal-Ardennes: is-Signal de Botrange, li hu 694 metru għoli biss. === Idrografija === [[Stampa:Namur JPG02.jpg|thumb|Ix-xmara Sambre taqsam iċ-ċentru ta' Namur]] [[Stampa:Dijlemechelen.jpg|thumb|Ix-xmara Dyle hekk kif tgħaddi minn Mechelen]] [[Stampa:Rida11 Rida River in Vottem Belgium.jpg|thumb|Ix-xmara Rida fl-Vottem]] Il-xita kontinwa u l-impermjabbilità tal-art jiżguraw li l-xmajjar Belġjani huma ġeneralment mimlijin ħafna bl-ilma, iżda kważi l-ebda waħda minnhom ma tibqa' fit-territorju tal-pajjiż għal kolox. Il-partijiet tal-Belġju l-baxxi u ta' għoli medju jitfgħu l-ilmijiet tagħhom fl-[[iScheldt]], xmara tipika tal-pjanura, ta' pendil baxx u passaġġ regolari. Għalkemm għandha l-bidu tagħha fi Franza u l-fomm fil-Pajjiżi l-Baxxi, l-iScheldt hi x-xmara Belġjana ''per eccellenza'' fis-sens li permezz tal-friegħi tagħha l-ilma ta' kważi nofs it-territorju jiskolja fiha. Fin-nofsinhar, il-Meuse l-ewwel tħaffer widien fondi fil-pjanura għolja tal-Ardennes, u mbagħad tidħol f'gandott kbir lonġitudinali li jiltaqa' fl-ewwel parti mas-Sambre, l-unika fergħa importanti fuq ix-xellug; fuq il-lemin, jinżlu fiha mill-Ardennes bosta friegħi ftit jew wisq qosra. Ix-xmajjar Belġjani huma kważi kollha navigabbli u għalhekk jikkostitwixxu rotot ta' komunikazzjoni importanti; huma magħqudin flimkien permezz ta' sistema kumplessa ta' kanali li tinfirex fuq tul totali ta' madwar 1,600 km navigabbli. === Klima === Il-klima hi tat-tip Atlantiku, ikkaratterizzata fuq il-kosta minn umdità għolja u varjazzjoni żgħira fit-temperatura. Fl-intern it-temperatura tinbidel iżjed u x-xtiewi huma eħrex. Ix-xita hi abbondati u regolari. Il-Belġju jgawdi klima li b'kollox nistgħu insejħulha Atlantika; iżda sija għaliex l-art tidħol 'il ġewwa fil-kontinent, u sija minħabba l-pjanura għolja tal-Ardennes, hemm differenzi li jinħassu u jiddependu mill-altitudni u d-distanza mill-baħar. It-temperaturi medji jiżdiedu meta nersqu lejn il-kosta. It-temperatura sajfija medja hi ta' 25&nbsp;°C, l-ogħla tax-xitwa hi ta' 7.2&nbsp;°C, il-minimu u l-massimu annwali rrekordjati fl-imgħoddi huma: -30.1&nbsp;°C e +37.8&nbsp;°C. Il-preċipitazzjoni hi nferxa sewwa max-xhur tas-sena, iżda s-sistema hi Oċeanika (bix-xita fl-istaġuni kollha imma l-iżjed fil-ħarifa) biss fuq il-kosta, waqt li fl-intern tal-pajjiż diġà tinħass l-influwenza tal-Ewropa kontinentali, b'iżjed xita fis-sajf. Is-sistema tar-riħ turi l-influwenza dominanti tal-Atlantiku: f'kull staġun il-mases ta' arja oċeaniċi jinġabru fuq il-Belġju u jġiebu ħafna umdità. Mhuwiex rari, madankollu, ir-riħ mill-lvant, speċjalment fir-rebbiegħa, li jista' jġib fuq l-art għolja ġranet ċari, b'kesħa qawwija. === Flora u fawna === L-oqsma bil-foresti tal-pjanuri u r-reġjuni bl-għoljiet huma komposti l-jżjed minn siġar latifolji bħal kwerċi (''quercus''), ulmi (''ulmus''), u fl-għoli iżjed siġar tal-fagu. Fil-qalba tal-Ardennes insibu minflok foresti ta' siġar koniferi u 'l hawn u 'l hemm xagħri u xagħri mistagħdra. Hemm għadd kbir ta' speċi ta' pjanti tal-fjuri bħal ġjaċinti, virgawreja, pervinka u diġitali. Il-fawna selvaġġa li tgħix l-iżjed fl-oqsma forestali, tinkludi l-volpi, it-tassu (''meles meles''), l-iskojjattlu (''sciuridae''), il-ballottra u l-martra (''martes''). Fir-reġjuni muntanjużi jgħixu ċ-ċingjali u ċ-ċriev. <gallery> Stampa:Feuerwanzen auf Immergrün.JPG|<center>'''Pervinka'''</center> |<center>'''Diġitali'''</center> Stampa:Eichhornia_crassipes_B.jpg|<center>'''Ġjaċinta'''</center> Stampa:Solidago_fax01.jpg|<center>'''Virgawreja'''</center> </gallery> === Żoni protetti === [[Stampa:Robertville-Hohes Venn.jpg|xellug|thumb|210px| Sinjal fil-Park Nazzjonali]] Billi għandu popolazzjoni densa, Il-pajjiż baqgħalu ftit oqsma li ma ntmessux mill-punto di vista naturalistiku. Il-protezzjoni titmexxa, b'mod frammentat, l-ewwelnett mill-istat, il-komunitajiet u r-reġjuni, imbagħad mill-provinċji u l-komuni, li jirrappreżentaw il-korpi amministrattivi responsabbli. Dawn jistgħu jagħmlu interventi b'mod awtonomu u indipendenti minn xulxin. Għalhekk l-organizzazzjonijiet privati għandhom sehem importanti ħafna fil-promozzjoni ta' azzjonijiet integrati għall-ħarsien tan-natura. Ftit minn dawn, fl-1952, ħolqu għaqda nazzjonali għall-ħarsien tan-natura, flimkien mal-Assoċjazzjoni tar-riservi naturali u ornitoloġiċi tal-Belġju u l-assoċjazzjoni Wielewaal. [[Stampa:ZWIN.jpg|dritt|thumb|250px|Il-riżerva naturali privata ta' Zwin]] B'kollox, iż-żona protetta hi żgħira ħafna, tlaħħaq biss madwar 2.8% tal-pajjiż, iżda fir-realtà ż-żoni attwalment protetti (dawk li jaqgħu taħt ir-riżervi naturali ta' proprjetà u tmexxija pubblika) jokkupaw ftit aktar minn 0.5%. Bħalissa fil-Belġju hemm 97 riżervi naturali u 3 riżervi forestali statali, filwaqt li hemm 263 "riżervi naturali awtorizzati" ta' proprjetà u tmexxija privata, li jistgħu jieħdu vantaġġ mis-sussidji li joffri l-gvern. Ir-riżervi privati huma ġeneralment iktar limitati fid-daqs għalkem ir-riżervi Belġjani ġeneralment m'humiex kbar. Il-Park Nazzjonali tal-Hautes-Fagnes Eifel biss, stabbilit fl-1984 fil-provinċja ta' Liège, fih erja vasta (67,850 ettaru) u varjetà akbar ta' terreni. L-ewwelnett, hemm il-foresta, li tkopri 50% tal-park, imbagħad xagħri mistagħdra, it-terren fluvjali tax-xmara Our u dak b'żewġ lagi artifiċjali ta' Robertville u Butgenbach. Fost ir-riżervi naturali dak ta' Zwin għandu importanza partikolari. Hemm żona niedja stabbilita fl-1952 b'inizjattiva privata (mill-Assoċjazzjoni tal-riżervi naturali u l-ornitoloġiċi), mifruxa fuq 150 ettaru, li 25 minnhom huma fil-territorju Olandiż. Dan huwa ambjent ta' interess kbir, magħmul l-iżjed minn pjanuri mtajnin, xagħri mistagħdra milħin u għadajjar, fejn jiskennu varjetà kbira ta' għasafar akwatiċi. == Il-popolazzjoni == === L-ewwel insedjamenti === L-eqdem traċċi umani li nstabu fil-Belġju huma tal-bniedem Neanderthal. Il-fdalijiet tal-Paleoliku tat-tard u tan-Neolitiku li ġie warajh (sejbiet ta' Hesbaye u Hainaut) huma rari u żgħar. Bil-kuntrarju hemm sejbiet numerużi ta' abitazzjoni fuq l-arbli fil-Fjandri tal-punent u Brabant, li ppersistew sal-età tal-ħadid (kif juru s-siti arkeoloġiċi ta' Neckerspeel, Austruweel u Contich). === L-ivilupp demografiku u l-lingwi === [[Stampa:Languages Benelux.PNG|xellug|thumb|180px|Il-lingwi u djaletti tal-Benelux]] Hu magħruf fiż-żgur minħabba x-xhieda ta' [[Ġulju Ċesri]], li xi razez Ċeltiċi fl-età storika kienu diġà f'mewġa wara l-oħra ħadu post in-nies indiġeni. Imbagħad l-immigrazzjoni minħabba l-konkwista Rumana illatinizzat kompletament ir-reġjun, u wara, meta xi tribujiet Ġermaniċi bdew jinvadu l-pjanuri tat-tramuntana, l-element Ċeltiku-Ruman skenn fl-artijiet għolja tan-nofsinhar, fejn seta' jżomm l-ilsien tiegħu. Minn din il-firxa antika fuq it-territorju Belġjan ta' żewġ popolazzjonijiet ta' nisel differenti ġejja d-dupliċità lingwistika li għadha tikkaratterizza l-abitanti tal-Belġju: fil-[[Fjandri]], ir-reġjun tat-tramuntana tal-pajjiż, jitkellmu bil-[[Lingwa Fjamminga|Fjamming]], varjanti tal-[[lingwa Olandiża|Olandiż]] waqt li fil-[[Wallonja]], fil-Belġju tan-nofsinhar, jitkellmu bil-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] (fil-fatt id-djalett qadim [[Wallun]] m'għadhux użat iżjed mill-popolazzjoni). Fil-[[Wallonja]] hemm wkoll minoranza ta' lsien [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]], li tikkonsisti f'madwar 70,000 rappreżentant, ikkonċentrati f'disa' komuni madwar il-bliet ta' Eupen u Sainth-Vith, fil-provinċja ta' Liege/Luik. Ir-reġjun ta' Brussell huwa uffiċjalment bilingwi, għalkemm is-sehem Frankofonu hu wisq ikbar. Fl-1830, meta l-Belġju twaqqaf bħala stat indipendenti, il-popolazzjoni ammontat għal 3,785,000 abitant; fl-1914, lejliet il-gwerra, kien hemm 7,500,000 abitant: il-popolazzjoni tal-pajjiż irduppjat f'inqas minn seklu. Wara, minħabba l-gwerra, u fuq kollox minħabba li r-rata tat-twelid naqset bil-mod, iż-żieda kienet ferm iktar baxxa: fl-1947 l-abitanti laħqu t-8 miljuni u nofs u fl-1961 missu d-9 miljuni. Anki l-mortalità naqset bil-mod matul l-aħħar seklu u dan ippermetta li r-rata tat-twelid tibqa' ogħla mir-rata tal-mewt, però b'ħafna inqas. Ta' min jinnota madankollu, li storikament l-element Fjamming dejjem kien ogħla mill-element Wallun. === Xejriet demografiċi reċenti === [[Stampa:Belgium_demography.svg|thumb|lemin|245px|Tendenzi demografiċi (ikklikkja biex tkabbar)]] [[Stampa:Piramida tal-etajiet, Belgju.jpg|thumb|245px|dritt|Piramida tal-etajiet (f'eluf)]] Mis-snin sittin ir-ritmu tat-tkabbir demografiku kien dejjem jonqos: fl-erbgħin sena ta' wara l-popolazzjoni Belġjana żdiedet ftit aktar minn miljun. Din iż-żieda seħħet l-iżjed fil-perjodu bejn l-1961 u l-1980, li matulha n-numru ta' reżidenti kważi laħaq l-10 miljuni, imbagħad żdiedu biss b'200,000 matul l-għoxrin sena ta' wara, bir-rati medji annwali qrib iż-żero. Din l-istażi demografika dehret l-iżjed fis-snin tmenin, li matulhom il-popolazzjoni żdiedet biss b'15,000: it-tnaqqis fir-rata tat-twelid fil-Belġju huwa fil-fatti marbut ma' tnaqqis sinifikanti fid-dħul ta' migranti minn barra, depressat mill-kriżi fis-settur tal-azzar, wieħed mill-opportunitajiet ta' impjieg ewlenin fil-pajjiż. Is-snin disgħin kienu, min-naħa l-oħra, karatterizzati minn żieda iktar sostnuta, li fil-bidu tas-seklu XXI wasslet għal popolazzjoni 'l fuq sewwa minn 10,200,000 ruħ (waqt li fl-aħħar tal-2007, il-popolazzjoni kienet ta' 10,585,000 abitant). Fil-bażi ta' din il-qalba ħafifa fit-tendenza hemm id-dħul tal-emigranti – stimulat mit-titjib fis-sitwazzjoni ekonomika – u l-fatt li r-rata tat-twelid reġghet bdiet tiela' : din tal-aħħar li kienet dejjem niżla minn wara l-gwerra, mit-tieni nofs tas-snin disgħin stabilizzat u mbagħad żdiedet ftit, u laħqet fl-2006, il-valur tal-11.5 ‰. Id-differenza dejjem tikber bejn mar-rata tal-mortalità ggarantit bilanċ naturali pożittiv u żieda żgħira. Id-densità tal-popolazzjoni tal-Belġju, bi 345 abitant/km², hi t-tielet l-ogħla fl-Unjoni Ewropea (wara dik ta' [[Malta]] u l-[[Pajjiżi l-Baxxi]]). L-istruttura tal-età turi popolazzjoni li qed tixjieħ, mingħajr differenzi reġjonali kbar: il-grupp ta' età bejn il-15 u l-65 sena jirrappreżenta madwar 65.5% tat-total, filwaqt li dik taż-żgħażagħ taħt il-15-il sena jilħaq 17.5%, b'tendenza għal aktar tnaqqis. L-għomor mistenni ma juriex varjazzjonijiet reġjonali sinifikanti u kkalkulat li hu ta' 77 sena għall-irġiel u 82 għan-nisa. === Id-distribuzzjoni tal-popolazzjoni === [[Stampa:Antwerpen cogels-osylei.jpg|lemin|thumb|Antwerpen. Blokk tipiku urban]] Id-distribuzzjoni tal-popolazzjoni turi ċertu diżomoġenjità spazjali, wirt ta' ġrajjiet storiċi u ekonomiċi li wasslu għal konċentrazzjoni demografika fiċ-ċentri ewlenin urbani u d-distretti minerarji u industrijali. Għalhekk hemm differenzi sinifikanti reġjonali. Ir-reġjun Fjamming hu dak l-aktar popolat, b'58% tal-popolazzjoni totali (6,120,000 abitant) u densità ta' 447 abitant/km²; l-erji ewlenin tal-popolazzjoni huma fuq il-kosta, fosthom il-bliet ta' [[Antwerpen]], [[Gent]] u [[Brugge]], l-erja emerġenti ta' [[Kortrijk]] u l-pol Limburgiż. Fir-reġjun tal-Wallonja joqgħodu madwar terz tal-popolazzjoni totali (3,435,000), b'densità ħafna inqas minn dik Fjamminga (202 abitant km/²). Affettwat b'mod ċar mill-avvenimenti storiċi tal-popolament hemm il-wied Haine-Sambre-[[Meuse (Xmara )|Meuse]], b'żewġ agglomorati kbar li jikkorrispondu maż-żoni urbani ta' [[Liège]] u [[Charleroi]]. L-ikbar konċentrazzjoni demografika hi fir-reġjun urban ta' Brussell, li jinsab fiċ-ċentru ta' żona b'densità għolja ta' popolazzjoni, delimitata minn [[Antwerpen]], [[Leuven]], [[Nivelles]] u [[Gent]]. L-agglomerazzjoni Brusselliża taqbeż il-miljun abitant (1,031,000), kważi wieħed minn għaxra tal-popolazzjoni totali u għandha densità tipika tal-konċentrazzjonijiet urbani kbar, ogħla minn 6,200 abitant /km². === Urbanizzazzjoni u deurbanizzazzjoni === [[Stampa: Leisele - Hoeve Inghels.jpg|xellug|thumb|230px|Eżempju ta' dar rurali tradizzjonali]] Ix-xibka urbana tal-Belġju hi folta ħafna, tmien bliet jaqbżu l-100 000 reżident u sittax għandhom popolazzjoni ta' bejn 50,000 u 100,000 abitant, waqt li hemm ħafna bliet żgħar b'popolazzjoni ta' anqas minn 5000 abitant. Wara l-kapitali Brussell (1,031,000 abitant), il-bliet prinċipali tal-pajjiż huma: Antwerpen (466,000 reżident), Gent (235,000) u Brugge (117,000) fir-reġjun Fjamming, Charleroi (201.000), Liège (189,000) u Namur (107,000 ) fil-Wallonja. Il-grad ta' urbanizzazzjoni – bħala perċentwali tal-popolazzjoni li tgħix fl lokalitajiet urbani – fil-Belġju hu ta' intensità li m'għandu paragun fl-ebda pajjiż Ewropew ieħor, u hu hekk li jpoġġi r-Renju fl-ewwel postijiet fil-klassifika dinjija: il-perċentwal tela' sa ma laħaq, fin-nofs tas-snin disgħin, is-97%, fil-livelli ta' Singapor u ta' Ħong Kong. Fost it-tendenzi riċenti fl-urbanizzazzjoni hemm tnaqqis demografiku fiċ-ċentri urbani b'popolazzjoni ta' aktar minn 100,000 ruħ. F'dan il-proċess ta' deurbanizzazzjani li kien diġà beda tard fis-snin sebgħin, in-nies ippreferew soluzzjonijiet reżidenzjali tat-tip periurbani u marru joqgħodu fil-limiti taż-żoni rurali. Konsegwentement, mis-snin tmenin, il-bliet ta' daqs medju, b'popolazzjoni ta' bejn 10,000 u 50,000 ruħ kibru relattivament, iżda kienu l-bliet aktar żgħar, speċjalment dawk fir-reġjun Fjamming, li wrew vitalità demografika kbira. Ġie osservat ukoll mis-snin disgħin li kien hemm irkupru demografiku – għalkemm modest f'termini assoluti – tal-insedjament tat-tip rurali, grazzi għax-xibka ta' trasport effiċjenti li għenet biex bosta ħaddiema li jaħdmu fil-bliet fl-industrija u fis-settur tas-servizzi jżommu jew jadottaw reżidenzi rurali. Speċifikament, hemm predominanza ta' djar rurali f'xi distretti tal-[[Fjandri tal-Punent]], [[Limburgu (Belġju)|Limburgu]], [[Brabant Fjamming|Brabant]], [[Hainaut (provinċja)|Hainaut]] u [[Liège (provinċja)|Liège]]. === Karatteristiċi tal-migrazzjoni === L-iżvillup demografiku li sar fil-Belġju wara t-Tieni Gwerra Dinjija ġab dħul konsistenti ta' ħaddiema barranin. L-importanza tal-fenomenu tidher ċar meta wieħed iqies il-perċentaġġ ta' reżidenti ta' nisel barrani fil-popolazzjoni totali (9.8%). Dan il-perċentaġġ huwa t-tielet l-ogħla fl-Ewropa. Matul is-seklu 19 kollu u fl-ewwel għexieren tas-seklu 20, il-movimenti tal-emigrazzjoni u immigrazzjoni kienu modesti, b'iżjed ħruġ minn dħul. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, però, l-immigrazzjoni bdiet taqbeż l-emigrazzjoni. Infatti ħafna ħaddiema ġew mill-pajjiżi ġirien biex jaħdmu fl-industriji u fil-minjieri. Fl-aħħar tas-snin sebgħin, in-numru totali ta' barranin fil-Belġju qabeż b'kemm kemm id-900,000. Fis-snin tmenin il-kriżi tal-azzar ġabet tnaqqis fl-immigrazzjoni. Fis-snin disgħin, minħabba li s-sitwazzjoni ekonomika ttejbet, kien hemm xi rkupru fl-immigrazzjoni, għalkemm ma kinetx kostanti. Skont l-aħħar stimi, ir-reżidenti ta' nisel barrani se jaqbżu l-miljun. L-akbar komunitajiet se jkunu l-Marokkini (b'356,000 ruħ), imbagħad it-Taljani (253,000), it-Torok (167,000), il-Franċiżi (88,600) u l-Olandiżi (42,000). Ċittadin Belġjan fil-ħamsa għandu nisel mhux Belġjan, u żewġ miljun Belġjan għandhom immigranti fost l-antenati tagħhom<ref> [http://www.bladi.net/record-immigration-belgique.html] Bladi.net, "Record historique d'immigrés en Belgique"</ref>. === Gruppi etniċi === Fil-Belġju, l-argument ''etniku'' hu marbut profondament ma' dak lingwistiku u wassal għall-ħolqien ta' stat federali uniku fid-dinja tat-tip tiegħu. Fil-fatt, fil-pajjiż jitkellmu bi tliet lingwi li magħhom hi assoċjata l-eżistenza ta' tliet gruppi lingwistiċi: il-[[Fjammingi]] (ta' [[lingwa Olandiża]] fil-forma lokali tagħha msejħa [[lingwa Fjamminga|Fjamming]]), il-[[Walluni]] (ta' [[lingwa Franċiża]]) u l-[[Ġermaniżi]] ta' [[lingwa Ġermaniża]]. Kull wieħed mit-tliet gruppi lingwistiċi ewlenin jissejjaħ ''Komunità'', terminu li jikkorrispondi ma' suddiviżjoni kulturali amministrattiva fi ħdan l-istat federali, flimkien ma' suddiviżjoni ulterjuri tal-Federazzjoni fi tliet ''reġjuni'', reġjuni li ma jaqblux eżatt mad-definizzjoni tal-komunitajiet deskritti. Fil-fatt, hu diffiċli ħafna li titħaddet fuq "grupp etniku" fil-każ tal-Belġju għax dan jista' jkun grupp lingwistiku permezz tal-pożizzjoni ġeografika u mhux grupp etniku. Kull ''Komunità'' tieħu ħsieb l-edukazzjoni u l-kultural tan-nies li jitkellmu bil-lingwa tagħha li jgħixu f'żoni monolingwi u/jew bilingwi fit-territorju: il-[[Komunità Frankofona tal-Belġju|Komunità Frankofona]], il- [[Komunità Fjamminga tal-Belġju|Komunità Fjamminga]] u l-[[Komunità Ġermanofona tal-Belġju]]. Skond l-aħħar ċensiment lingwistiku – li sar fl-1990 <ref>[http://www.ben-vautier.com/ethnisme/analyses/etat/belgique.html]</ref> – aktar minn nofs il-popolazzjoni Belġjana hi ta' [[lingwa Olandiża]] (58.2%), filwaqt li l-[[Franċiż]] hu t-tieni lingwa (34.1% ), segwita mill-[[lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] li jitkellmuh inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Il-bqija tal-popolazzjoni titkellem b'lingwi oħra (pereż. l-[[lingwa Għarbija|Għarbi]], it-[[lingwa Taljana|Taljan]], il-[[lingwa Portugiża|Portugiż]] ...). Dawn huma immigranti li għadhom jitkellmu bl-ilsien nattiv tagħhom. <ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-08-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.tlfq.ulaval.ca/AXL/Europe/belgiqueetat.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071214113549/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/belgiqueetat.htm |arkivju-data=2007-12-14 |url-status=dead }}</ref>. Inħolqu tliet reġjuni fl-istat Belġjan għall-organizzazzjoni tal-ħajja ekonomika tal-komunitajiet u tal-belt kapitali, [[Brussell]], li hi bilingwi (Franċiż-Olandiż). L-ewwel reġjun hu l-[[Fjandri]], fejn il-[[lingwa uffiċjali]] hi l-Olandiż (fil-verżjoni Fjamminga). Dan ir-reġjun għaqqad l-organi amministrattivi tiegħu ma' dawk tal-[[Komunità Fjamminga tal-Belġju|Komunità Fjamminga]] b'sede governattiv wieħed fi [[Brussell]]. It-tieni hi reġjun hu l-[[Wallonja]], fejn il-lingwa uffiċjali hi l-[[Franċiż lingwa|Franċiż]]. Fil-[[Wallonja]] tinsab ukoll il-[[Komunità Ġermanofona tal-Belġju|Komunità ta' lingwa Ġermaniża]] konċentrata fiz-zoni tax-Xlokk u b'sede f'[[Eupen]]. Ir-reġjun tal-[[Wallonja]] għandu s-sede f'[[Namur]], filwaqt li l-[[Komunità Frankofona tal-Belġju|Komunità ta' lingwa Franċiża]] għandha sede fi [[Brussell]]. It-tielet reġjun tal-Belġju hu r-[[reġjun ta' Bruxelles-Capital]], fir-realtà [[enklavi]] bilingwi (Franċiż-Olandiż), li tinsab ġeografikament fir-reġjun tal-[[Fjandri]]. Madankollu, [[Brussell]] hi prinċipalment Frankofona (70% tal-popolazzjoni), u 10% mill-abitanti biss jitkellmu bl-Olandiż u mill-inqas 20% jitkellmu b'lingwa oħra; dawn huma immigranti li għadhom jitkellmu bil-lingwa nattiva tagħhom<ref>[https://web.archive.org/web/20071214113549/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/belgiqueetat.htm] Trésor de la langue française, Università di Laval, Québec</ref>. Dawn iċ-ċifri huma sorsi ta' kunflitt bejn il-Komunitajiet. Allura [[Brussell]] hi uffiċjalment bilingwi. Ir-reġjun ta' Brussell fih 19-il muniċipalità: [[Anderlecht]], [[Auderghem]], [[Berchem-Sainte-Agathe]], [[Bruxelles]], [[Etterbeek]], [[Evere]], [[Forest (Belgio)|Forest]], [[Ganshoren]], [[Ixelles]], [[Jette]], [[Koekelberg]], [[Molenbeek-Saint-Jean]], [[Saint-Gilles]], [[Saint-Josse-ten-Noode]], [[Schaerbeek]], [[Uccle]], [[Watermael-Boitsfort]], [[Woluwe-Saint-Lambert]] u [[Woluwe-Saint-Pierre]]. Dak li s-soltu hu magħruf bħala Brussell fir-realtà hu wieħed mid-19-il muniċipalità (u l-kapitali) tal-reġjun amministrattiv imsejjaħ [[reġjun ta' Bruxelles-Capital]]. Biex nikkumplikaw l-affarijiet, [[Brussell]] hi wkoll il-belt kapitali tal-Belġju, il-kapitali reġjonali tal-[[Fjandri]], il-kapitali tal-[[Komunità Frankofona tal-Belġju]] u l-kapitali tal-[[Unjoni Ewropea]]. == Reliġjon == [[Stampa:Cambron-Casteau_051218_(6).JPG|thumb|250px|Abbatija ta' Cambron-Casteau]] Il-[[Kattoliċeżmu]] huwa r-reliġjon ewlenija, iżda l-pajjiż għaddej minn proċess qawwi ta' [[sekularizzazzjoni]]. Fl-2010, 60% tal-popolazzjoni kienu jqisu ruħhom Kattoliċi, filwaqt li 87% tal-popolazzjoni kienu twieldu ġo familji Kattoliċi<ref>[http://archives.lesoir.be/?action=nav&gps=749997] Le Soir, "Un catholique sur trois a renoncé à sa foi" (Kattoliku fi tlieta jirrinunzja l-fidi tiegħu)</ref>. Fl-1980 kienu jqisu ruħhom Kattoliċi 72% tal-Belġjani, u dan il-perċentaġġ naqas għal 68% fl-1990 u għal 65% fl-2005. Hemm minoranzi ta' [[Iżlam|Misilmin]], [[Protestanteżmu|Protestanti]] u [[Ġudaiżmu|Lhud]]. Ir-reliġjon kienet waħda mid-differenzi bejn in-nofsinhar Kattoliku u t-tramuntana Protestanta tar-[[Renju tal-Pajjiżi l-Baxxi]], li wasslet għall-firda tan-nofsinhar, fl-1830, u għat-twelid tal-Belġju tal-lum. Dan jispjega wkoll in-numri prevalenti ta' Kattoliċi. Mill-1830, il-Kattoliċeżmu kellu wkoll rwol importanti fil-politika Belġjana, pereżempju fl-hekk imsejħa "gwerer skolastiċi" ("''guerres scolaires''" bil-Franċiż) bejn il-liberali u l-Kattoliċi li kien hemm l-ewwel bejn l-1879 u l-1884 u mbagħad bejn l-1954 u l-1958. ==Is-sistema politika== Il-Belġju huwa monarkija kostituzzjonali federali fejn ir-Re huwa l-kap tal-istat u l-prim ministru huwa l-kap tal-gvern f’sistema multipartitarja. Is-setgħat tat-teħid tad-deċiżjonijiet mhumiex ċentralizzati, iżda maqsumin bejn 3 livelli ta’ gvern: il-gvern federali, 3 komunitajiet ibbażati fuq il-lingwa (Fjamminga, Franċiża u Ġermaniża) u 3 reġjuni (il-Fjandri, il-Kapitali ta’ Brussell u l-Vallonja). Legalment kollha huma ugwali, iżda għandhom setgħat u responsabbiltajiet għal oqsma differenti. Brussell, flimkien mal-belt tal-Lussemburgu u Strasburgu, hija waħda mit-tliet sedi uffiċjali tal-istituzzjonijiet Ewropej.<ref name=EU>[https://europa.eu/european-union/about-eu/countries/member-countries/belgium_mt europa.eu], Belġju </ref> == Organizzazzjoni tal-istat == === Suddiviżjonijiet storiċi u amministrattivi === {| class="wikitable" style="text-align:center" align="right" style="vertical-align:top;" |+ '''It-tliet komunitajiet lingwistiċi u t-tliet reġjuni''' ||[[Stampa:Vlaamse Gemeenschap in Belgium.svg|150px]]<br /><center>'''Komunità fjamminga'''</center> ||[[Stampa:Franse GemeenschapLocatie.png|150px]]<br /><center>'''Komunità frankofona'''</center> ||[[Stampa:Duitstalige GemeenschapLocatie.png|150px]]<br /><center>'''Komunità ġermanofona'''</center> |- ||[[Stampa:Flemish Region in Belgium.svg|150px]]<br /><center>[[Fjandri]]</center> ||[[Stampa:Map of Wallonia.png|150px]]<br /><center>[[Wallonja]]</center> ||[[Stampa:BelgiumBrussels.png|150px]]<br /><center>[[Reġjun ta' Bruxelles-Capitale]]</center> |} Fl-14 ta' Lulju 1993 saret reviżjoni tal-[[Kostituzzjoni tal-Belġju|Kostituzzjoni]] bil-ħolqien ta' [[Stat Federali]] bbażat fuq tliet livelli: * Il-gvern federali bis-sedi tiegħu fi Brussell * It-tliet komunitajiet lingwistiċi: ** Il-komunità Frankofona ** Il-komunità Fjamminga ** Il-komunità Ġermanofona * Il-tliet reġjuni: ** Ir-Reġjun ta' Bruxelles-Capitale (li għandu popolazzjoni li jitkellmu bil-Franċiż u l-Olandiż ta' madwar 960,000 ruħ) ** Il-[[Fjandri]] (li għandhom popolazzjoni ta' madwar 6 miljuni prinċipalment jitkellmu bl-Olandiż ** Il-[[Wallonja]] (li għandha popolazzjoni ta' 3.3 miljuni prinċipalment jitkellmu bil-Franċiż) Kull wieħed mill-aħħar żewġ reġjuni hu maqsumin f'5 provinċji. [[Stampa:Belgium RegProv.png|lemin|Mappa tal-Belġju bir-reġjuni u l-provinċji]] # Il-[[Fjandri]] (ta' lingwa Olandiża; ''Vlaanderen'' bl-Olandiż, ''Flandre'' jew ''Flandres'' bil-Franċiż, ''Flandern'' bil-Ġermaniż): #* Antwerpen #* Limburgu #* Oost-Vlaanderen #* West-Vlaanderen #* Vlaams-Brabant # Il-[[Wallonja]] (ta' lingwa Franċiża, barra disa' muniċipalitajiet fil-parti tal-Lvant tal-provinċja ta' Liège li jagħmlu l-Komunità Ġermanofona; '' Wallonie'' bil-Franċiż, ''Wallonie'' bil-Fjamming, ''die Wallonie'' bil-Ġermaniż): #* Brabant Wallon #* Namur #* Liège #* Hainaut #* Luxembourg # Ir-Reġjun ta' Bruxelles-Capitale (''Région de Bruxelles-Capitale'' bil-Franċiż, ''Brussels Hoofdstedelijk Gewest'' bl-Olandiż, ''die Region Brüssel-Hauptstadt'' bil-Ġermaniż). Kull provinċja hi fl-aħħar maqsuma f'distretti amministrattivi u mbagħad f'muniċipalitajiet imsejħin ''communes'' bil-Franċiż u ''gemeenten'' bil-Fjamming. Ir-Reġjun ta' Bruxelles-Capitale hu magħmul minn distrett wieħed. === Bliet prinċipali === [[Stampa:Gent, de Graslei vanaf de Korenlei met oeg24758tm61+25159 IMG 0447 2021-08-13 18.37.jpg|thumb|Ghent]] [[Stampa:Gent Vrijdag 002.JPG|thumb|Ghent]] [[Stampa:Gent Gravensteen R01.jpg|thumb|Ghent]] [[Stampa:Sint-Niklaaskerk and the belfry of Ghent (DSCF0229).jpg|thumb|Ghent]] [[Stampa:Namur JPG07.jpg|thumb|Iċ-Ċittadella ta' Namur, bil-Meuse u l-Parlament tal-Vallonja fuq quddiem]] {| class="sortable wikitable" |- bgcolor="EFEFEF" ! Belt (bil-Franċiż) ! Belt (bl-Olandiż) ! Provinċja ! Popolazzjoni |- | Bruxelles | Brussel | Bruxelles-Capitale | align=right|1.031.215 (1) |- | Anvers | Antwerpen | [[Antwerp (provinċja)|Antwerpen]] | align=right|445.570 |- | Gand | Ġent | [[Fjandri tal-Lvant|Oost-Vlaanderen]] | align=right|224.685 |- | Charleroi | Charleroi | Hainaut | align=right|200.233 |- | Liège'' | Luik'' | Liège | align=right|184.550 |- | Bruges | Brugge | West-Vlaanderen | align=right|117.321 |- | Namur | Namen | Namur | align=right|106.557 |- | Mons | Bergen | Hainaut | align=right|90.992 |- | Louvain | Leuven | Vlaams-Brabant | align=right|89.185 |} <small> (1) Rigward il-belt kapital, ngħatu l-popolazzjoni taż-żona urbana tagħha kollha, identifikabbli mar-reġjun Bruxelles-Capitale sħieħ. Fil-fatt, il-popolazzjoni tal-muniċipalità ta' Brussell-Belt waħida, (imsejħa ''Bruxelles-Ville'', ''Brussel-Stad'') tammonta għal 143,056 abitant. Fil-figura għall-popolazzjoni ta' Brussell fit-tabella huma magħdudin ukoll il-komuni ta' Anderlecht, Schaerbeek / Schaarbeek, Ixelles / Elsene eċċ., li jiffurmaw mal-belt kapital xibka urbana u għalhekk jistgħu jiġu assimilati. </small> <gallery> Stampa:Bruselas collage.png|[[Brussell]] Stampa:OLV-Kathedraal.jpg|Antwerpen Stampa:Views from Gravensteen (Ghent) 20180628-1.jpg|Ghent Stampa:Charleroi - place Charles II.jpg|Charleroi Stampa:Liege Palais Princes-Eveques R01.jpg|Liège Stampa:Vue de la gare des Guillemins.jpg|Liège Stampa:Eglise-liege-stbarthelemy-janvier2006.jpg|Liège Stampa:Liège JPG03.jpg|Liège Stampa:Pont de Fragnée, Liège, Belgium (53062570848).jpg|Liège Stampa:Belgium-bruges-canal.jpg|Bruges Stampa:Zeebrugge Oude Vismijn R03.jpg|Bruges Stampa:Namur JPG02.jpg|Namur Stampa:0 Mons - Panorama vu du Mont Héribus (1).JPG|Mons Stampa:Mons JPG01.jpg|Mons Stampa:Leuven - panoramio - novaroos (2).jpg|Louvain Stampa:Schouwburgplein Kortrijk.jpg|Courtrai Stampa:Kortrijk Grote Markt 54 - 11083 - onroerenderfgoed.jpg|Courtrai Stampa:GrotemarktHasselt.jpg|Hasselt Stampa:Mechelen- Grote Markt & Sint-Romboutskathedraal - 52169418019.jpg|Malinas Stampa:Wavre - Saint-Jean-Baptiste - vue d'ensemble.JPG|Wavre Stampa:Westerlo, stadhuis foto6 2009-08-30 09.29.JPG|Westerlo Stampa:Turnhout Sint Pieterskerk.jpg|Turnhout Stampa:StationTurnhout.jpg|Turnhout Stampa:Nieuwe Kaai.jpg|Turnhout Stampa:Kasteel van de Hertogen van Brabant.jpg|Turnhout Stampa:Stadhuis Turnhout.jpg|Turnhout Stampa:Arlon E2aJPG.jpg|Arlon Stampa:Stabroek_(B)_-_Hoogeind_43_Lassonhof_(4).jpg|Stabroek Stampa:Belgique - Ottignies - maison communale - 01.jpg|Ottignies-Louvain-la-Neuve Stampa:090416 Chokier 1.jpg|Chokier Stampa:090416 Chokier 3.jpg|Chokier </gallery> === Istituzzjonijiet === [[Stampa: Parlement Belge.JPG|right|thumb|250px|Is-sedi tal-Parlament Federali Belġjan fi Brussell]] Il-Belġju huwa [[monarkija kostituzzjonali]] u [[stat federali]], li l-kap tal-istat tiegħu hu r-[[Albertu II tal-Belġju|Re Albert II]]. Is-sistema politika tal-pajjiż hi bbażata fuq struttura konfederali kumplessa, imsaħħa bl-emendi kostituzzjonali tal-1993, proposti bl-għan li tiġi evitata l-firda finali bejn il-komunita Fjamminga u dik Walluna. Madankollu fadal residwu sostanzjali ta' tensjonijiet ta' natura politiko-ekonomika bejn iż-żewġ gruppi etniċi. Il-federaliżmu Belġjan hu bbażat fuq il-kunċett tal-"ekwipollenza tan-normi", fi kliem ieħor, il-gvern federali m'għandu l-ebda dritt li jmur kontra jew jinjora d-digrieti maħruġin mir-reġjuni konfederati. Hemm [[Parlament Federali]], maqsum f'żewġ kmamar: il-Kamra tar-Rappreżentanti u s-Senat. == Politika == [[Stampa:Benelux ita.png|right|thumb|120px|Il-membri tal-Benelux]] Il-Belġju hu monarkija popolari u demokrazija parlamentari kostituzzjonali. Il-parlament federali bikamerali huwa magħmul minn Senat u Kamra tar-Rappreżentanti. L-ewwel waħda hi magħmula minn 40 politiku eletti direttament u 21 rappreżentant maħturin mit-tliet parlamenti tal-Komunità, 10 senaturi li huma co-opted u wlied ir-re, bħala senaturi bi dritt li fil-prattika ma jivvutawx. Il-150 rappreżentant tal-kamra jiġu eletti taħt sistema ta' vot proporzjonali minn 11-il distrett elettorali. Fil-Belġju hu obbligatorju li wieħed jivvota u għalhekk il-pajjiz għandu waħda mid-ogħla rati ta' parteċipazzjoni fl-elezzjonijiet fid-dinja.<ref name="Franklin">Rafael López Pintor, Maria Gratschew, ''Voter Turnout Rates from a Comparative Perspective'', 2002, International Institute for Democracy and Electoral Assistance, [https://web.archive.org/web/20111121050252/http://www.idea.int/publications/vt/upload/Voter%20turnout.pdf]</ref>. Ir-Re (bħalissa [[Albertu II tal-Il-Belġju|Albertu II]]) huwa l-kap tal-istat, għalkemm bi prerogattivi limitati. Huwa jaħtar il-ministri, inkluż il-Prim Ministru, li jkollhom il-fiduċja tal-Kamra tar-Rappreżentanti biex jiffurmaw il-gvern federali. In-numri tal-Ministri li jitkellmu bl-Olandiż u bil-Franċiż huma ndaqs kif inhu preskritt fil-kostituzzjoni (il-Prim Ministru ma jgħoddx).<ref name="constitution1">Il-Kostituzzjoni Belgjana – Artiklu 99, Jannar 2009 [https://web.archive.org/web/20130329134847/http://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/grondwetEN.pdf]</ref> Is-sistema ġudizzjarja hi bbażata fuq il-liġi ċivili u ġejja mill-[[kodiċi Napoleonika]]. L-ogħla qorti hu l-Qorti tal-Kassazzjoni u l-Qorti tal-Appell hu livell taħtu. L-istituzzjonijiet politiċi tal-Belġju huma kumplessi; il-parti l-kbira tal-poter politiku huwa organizzat bil-ħsieb li l-komunitajiet kulturali ewlenin jkunu rappeżentati<ref> Il-Belġju, stat federali [http://www.belgium.be/en/about_belgium/government/federale_staat/] </ref>. Minn madwar l-1970, il-partiti politiċi Belġjani importanti inqasmu f'komponenti distinti li jirrappreżentaw prinċipalment l-interessi politiċi u lingwistiċi ta' dawn il-komunitajiet<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2874.htm]</ref>. Il-partiti ewlenin ta' kull Komunità, għalkemm qrib lejn iċ-ċentru politiku, jappartienu għal tliet gruppi ewlenin: Il-Liberali fil-lemin, il-Demokristjani fiċ-ċentru u s-Soċjalisti fix-xellug<ref>Il-Belġju – Il-partiti politiċi [http://www.nsd.uib.no/european_election_database/country/belgium/parties.html] </ref>. Xi partiti importanti oħra inħolqu tard fis-seklu li għadda, l-aktar madwar temi lingistiċi, nazzjonalisti, jew ambjentali u reċentement inħolqu oħrajn b 'xi għan liberali speċifiku<ref> Background Note: Belgium, U.S. Department of States, 29 ta' April 2010 [http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2874.htm]</ref>. [[Stampa: Yves Leterme campagne foto cropped.jpg|thumb|120px|xellug|Il-Prim Ministru [[Yves Leterme]]]] Is-sensiela ta' gvernijiet Demokratiċi Kristjani ta' koalizzjoni mill-1958 inqatgħet fl-1999 waral-kriżi tad-dijossina, skandlu enormi tat-tniġġiż tal-ikel.<ref> Tyler, Richard, ''Dioxin contamination scandal hits Belgium: Effects spread through European Union and beyond'', World Socialist Web Site (WSWS), 8 ta' Ġunju 1999 [http://www.wsws.org/articles/1999/jun1999/belg-j08.shtml] </ref> <ref>ElAmin, Ahmed, ''Belgium, Netherlands meat sectors face dioxin crisis'' [http://www.foodproductiondaily.com/news/ng.asp?id=65481-belgium-netherlands-dioxin], 31 ta' Jannar 2006</ref> <ref>Il-Kummissjoni Ewropea, ''Food Law News—EU&nbsp;: CONTAMINANTS—Commission Press Release (IP/99/399) Preliminary results of EU-inspection to Belgium'' 16 ta' Ġunju 1999 [https://web.archive.org/web/20060927155917/http://www.foodlaw.rdg.ac.uk/news/eu-99-40.htm]</ref>. "Koalizzjoni qawsalla" inħolqot minn sitt partijiet: il-Liberali, id-Demokratiċi Soċjali u l-Ħodor Fjammingi u Frankofoni<ref> ''Belgium's "rainbow" coalition sworn in'', Aħbarijiet tal-BBC, 12 ta' Lulju 1999 [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/392004.stm]</ref>. Wara, ġiet iffurmata "koalizzjoni vjola" magħmula mil-Liberali u d-Demokratiċi Soċjali billi l-Ħodor kienu tilfu l-parti l-kbira tar-rappreżentanti fl-elezzjoni tal-2003<ref>''La Chambre des représentants—Composition'', 9 ta' Marzu 2006 [https://web.archive.org/web/20050905204905/http://www.lachambre.be/kvvcr/pdf_sections/pri/fiche/10F.pdf]</ref>. Il-gvern immexxi mill-Prim Ministru [[Guy Verhofstadt]] mill-1999 sal-2007 rnexxielu jagħmel baġit bilanċjat, xi riformi tat-taxxa, riforma fis-suq tax-xogħol, għamel skeda għat-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari u ppropona leġiżlazzjoni għal prosekuzzjoni iżjed ħarxa fil-każ tad-delitti tal-gwerra u iżjed ħanina fil-każ tad-drogi ħfief. Naqqas ir-restrizzjonijiet kontra l-[[ewtanażja]] u l-legalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess. Il-gvern kien favur diplomazija aktar attiva fl-Afrika <ref> ''Rwanda'', [http://www.tiscali.co.uk/reference/encyclopaedia/hutchinson/m0019846.html] </ref> u kontra l-invażjoni tal-Iraq<ref>''Belgian demand halts NATO progress'', CNN News, 16 ta' Frar 2003, [https://web.archive.org/web/20050116083744/http://www.cnn.com/2003/WORLD/meast/02/16/sprj.irq.nato.belgium.ap/]</ref>. Il-koalizzjoni ta' Verhofstadt marret ħażin fl-elezzjoni ta' Ġunju 2007. Għal aktar minn sena, il-pajjiż kien fi kriżi politika<ref>''Il-Belġju mingħajr gvern għal mitt jum'', Aħbarijiet tal-BBC, Settembru 2007</ref>. Din il-kriżi kienet hekk serja li ħafna osservaturi ħasbu li l-Belġju se jinqasam fi tnejn<ref>''Divisions could lead to a partition in Belgium'', Bryant, Elizabeth, [[San Francisco Chronicle]], 12 ta' Ottubru, 2007 [http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2007/10/12/MNB6SEM9K.DTL]</ref><ref>''Where now for Belgium?'', Dominic Hughes, [[BBC News Online]], 18 ta' Lulju 15, 2008 [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7507506.stm] </ref><ref>''Fears over 'break up' of Belgium'', Banks, Martin, Daily Telegraph, 6 ta' Settembru 2010 [http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/belgium/7982892/Fears-over-break-up-of-Belgium.html]</ref>. Mill-21 ta' Diċembru 2007 sal-20 ta' Marzu 2008 it-tielet gvern temporanju ta' Verhofstadt kien fil-poter. Din il-koalizzjoni kienet magħmula mid-Demokristjani Fjammingi u Frankofoni, il-Liberali Fjammingi u Frankofoni flimkien mal-Partit Soċjalista Frankofona. Fl-20 ta' Marzu 2008, il-gvern il-ġdid immexxi mid-Demokristjan Fjamming [[Yves Leterme]], ir-rebbieħ veru tal-elezzjonijiet federali ta' Ġunju tal-2007, ħa l-ġurament quddiem ir-re . Fil-15 ta' Lulju 2008 Leterme 2008 ħabbar ir-riżenja tal-kabinett lir-re, billi ma kien sar l-ebda progress fir-riformi kostituzzjonali<ref>''Il-PM Belġjan joffri r-riżenja tiegħu'', Aħbarijiet tal-BBC, 15 ta' Lulju 2008 [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7506640.stm]</ref>. F'Diċembru tal-2008 reġa' offra r-riżenja tiegħu lir-re wara l-kriżi finanzjarja marbuta mal-bejgħ tal-bank Fortis lil BNP Paribas <ref>"Il-Prim Ministru Belġjan joffri r-riżenja tiegħu fuq bejgħ bankarju". [https://web.archive.org/web/20090201143115/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/europe/12/19/belgium.government.resignation/index.html CNN.com]</ref>. Din id-darba r-riżenja tiegħu ġiet aċċettata u d-demokristjan Fjamming [[Herman Van Rompuy]] ħa l-ġurament bħala Prim Ministru fit-30 ta' Diċembru 2008<ref>''Ir-Re Belġjan jitlob lill Van Rompuy biex jifforma l-gvern''. [http://www.reuters.com/article/rbssFinancialServicesAndRealEstateNews/idUSLS35202520081228] Reuters</ref>. Wara li Herman Van Rompuy ġie nnominat l-ewwel [[President tal-Kunsill Ewropew]] permanenti fid-19 ta' Novembru 2009, fil-25 ta' Novembru offra r-riżenja tal-gvern tiegħu lir-Re Albertu II. Ftit sigħat wara, gvern il-ġdid taħt il-Prim Ministru Yves Leterme ħa l-ġurament. Fit-22 ta' April 2010, Leterme reġa’ offra r-riżenja tal-kabinett tiegħu lir-re <ref>''Il-Prim Ministru Leterme jirriżenja wara li l-liberali jħallu l-gvern'', 22 ta' April, 2010, France24 [http://www.france24.com/en/20100422-belgium-leterme-resigns-vld-liberals-democrats-quit-ruling-coalition] </ref> wara li wieħed mill-partiti imseħbin fil-koalizzjoni, l-[[OpenVLD]], irtira mill-gvern, u fis-26 ta' April 2010 ir-Re Albertu uffiċjalment aċċetta r-riżenja<ref>''Ir-Re Albertu II jaċċetta r-riżenja tal-Prim Ministru Yves Leterme'', France24 [http://www.france24.com/en/20100426-leterme-albert-accepts-resignation-prime-minister-government-collapse-belgium] </ref>. Fl-elezzjonijiet parlamentari fil-Belġju fit-13 ta' Ġunju 2010 in-nazzjonalisti Fjammingi, N-VA saru l-akbar partit fil-Fjandri, u l-Partit Soċjalista PS l-akbar partit fil-Wallonja<ref>''Elezzjonijiet Federali fil-Belġju – Riżultati tal-Kamra tar-Rappreżentanti'' [http://electionresources.org/be/chamber.php?election=2010] </ref>. Minn dakinhar il-Belġju kien immexxi mill-gvern proviżorju taħt Leterme waqt li qegħdin isiru negozjati għall-formazzjoni ta' gvern ġdid li bħalissa huma wieqfa. Sat-30 ta' Marzu 2011 il-Belġju waqqaf rekord dinji ġdid għaż-żmien li għadda mingħajr gvern uffiċjali (dan ir-rekord qabel kien waqqfu l-[[Iraq]] matul il-gwerra). Peress li dan iż-żmien qabeż sena sħiħa, qiegħed ikun hemm ħafna dubji dwar jekk il-gvern fil-post jistax jibqa' jeżisti u jwettaq biss ix-xogħol urġenti<ref>''Il-Belġju jaqbeż sena mill-elezzjonijiet mingħajr gvern'' Aħbarijiet tal-BBC, 6 ta' Ġunju, 2011 [http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-13725277]</ref>. ===Il-Belġju fl-UE=== Hemm 21 membru tal-[[Parlament Ewropew]] mill-Belġju.<ref name=EU/> Fil-[[Kunsill tal-UE]], il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti mill-gvern Belġjan, skont il-qasam ta' politika li jkun qed jiġi indirizzat.<ref name=EU/> Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala president (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur.<ref name=EU/> Matul dawn is-6 xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE.<ref name=EU/> Dati tal-Presidenzi Belġjani: Jan-Ġun 1958 | Jan-Ġun 1961 | Jan-Ġun 1964 | Jan-Ġun 1967 | Jan-Ġun 1970 | Jan-Ġun 1973 | Lul-Diċ 1977 | Jan-Ġun 1982 | Jan-Ġun 1987 | Lul-Diċ 1993 | Lul-Diċ 2001 | Lul-Diċ 2010 Il-Kummissarju nominat mill-Belġju għall-Kummissjoni Ewropea hu [[Didier Reynders]], li hu responsabbli għall-Ġustizzja.<ref name=EU/> Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”.<ref name=EU/> Il-Belġju għandu 12-il rappreżentant fil-[[Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew]]. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri.<ref name=EU/> Il-Belġju għandu 10-il rappreżentant fil-[[Kumitat Ewropew tar-Reġjuni]], l-assemblea tal-UE ta' rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE.<ref name=EU/> Il-Belġju jikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tiegħu fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tal-Belġju, il-kompitu ewlieni tagħha huwa li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b’mod effettiv kemm jista’ jkun fl-UE.<ref name=EU/> L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. <ref name=EU/> Ċifri tal-2018 għall-Belġju<ref name=EU/> * Nefqa totali tal-UE fil-Belġju – € 8.514-il biljun (ekwivalenti għal 1.86% tal-ekonomija Belġjana) * Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 3.840 biljun (ekwivalenti għal 0.84% tal-ekonomija Belġjana) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mill-Belġju jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE - bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta’ riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent.<ref name=EU/> == Ekonomija == L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tal-Belġju fl-2018 kienu l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (22.1%), il-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u servizzi tal-ikel (19.4%) u l-industrija (16.7%).<ref name=EU/> Il-kummerċ fi ħdan l-UE jammonta għal 73% tal-esportazzjonijiet tal-Belġju (il-Ġermanja 18%, Franza 14% u n-Netherlands 12%), filwaqt li barra mill-UE 5% jmorru fl-Istati Uniti u 2% fl-Indja u fiċ-Ċina.<ref name=EU/> F’termini ta’ importazzjonijiet, 64% jiġu minn Stati Membri tal-UE (in-Netherlands 18%, il-Ġermanja 13% u Franza 9%), filwaqt li barra mill-UE 7% jiġu mill-Istati Uniti u 4% miċ-Ċina.<ref name=EU/> === Struttura ekonomika === [[Stampa:Marcinelle0045.JPG|left|thumb|Marcinelle, kumpless tal-minjieri, fejn fl-1956 mietu 262 minatur]] L-ekonomija Belġjana, minkejja xi nuqqasijiet strutturali, hija waħda mill-aktar avvanzati fl-Ewropa. L-iżvilupp tagħha huwa dovut għal varjetà ta' fatturi ġeografiċi u storiċi: * il-pożizzjoni ġeografika strateġika fiż-żona l-aktar ekonomikament dinamika tal-kontinent Ewropew; * ix-xibka komprensiva u effiċjenti ta' konnessjoniijiet bil-baħar, bix-xmajjar u bl-art, li għamlet possibbli l-livell għoli ta' integrazzjoni ekonomika mal-pajjiżi ġirien; * l-esperjenza kummerċjali tradizzjonali u stabbilita, li dejjem saqet l-ekonomija Belġjana lejn is-swieq internazzjonali, mgħejuna minn sistema ta' portijiet mill-aktar żviluppati fl-Ewropa; * it-tradizzjoni antika tas-snajja u industrijali ġejja mill-Medjuevu (it-tessuti tal-Fjandri, l-armeriji ta' Liege, il-neffieħa tal-ħġieġ ta' Charleroi). L-industrija Belġjana, billi gawdit mill-preżenza ta' oqsma ta' faħam vasti, daħlet kmieni fl-industrijalizzazzjoni. Fil-fatt, fis-seklu 19, il-Belġju kienet fost l-ewwel pajjiżi li intlaħqu mir-Rivoluzzjoni Industrijali, billi sfruttaw il-faħam tal-Haine-Sambre-Meuse, il-faċilità ta' komunikazzjonijiet u d-disponibbiltà ta' ħaddiema abbundanti u kwalifikati. Il-Belġju qiegħed fit-18-il post fl-Indiċi ta' Żvilupp Uman (2010) waqt li [[Malta]] qiegħda fit-33 post<ref>[http://hdr.undp.org/en/countries/]</ref>. === Trasport u rotot ta' komunikazzjoni === [[Stampa: Budabrug.jpg|lemin|thumb|280px|Kanal navigabbli u bil-pont jitla']] Fis-seklu 19, il-Belġju kien fost il-pijunieri fl-iżvilupp tal-ferroviji u l-kumpanniji Belġjani pparteċipaw fin-nofs tal-Ewropa fil-kostruzzjoni u fit-tmexxija ta' linji ġodda. Kienet Belġjana wkoll il-kumpannija li mexxiet is-sevizz ta' ristoranti u sodod fuq it-treni fl-Ewropa, il-[[Compagnie Internationale des Wagons-Lits]], mwaqqfa mill-[[Georges Nagelmackers]]. Antwerp, li tinsab fuq l-iScheldt, 84 km mill-baħar, hija wieħed mill-portijiet l-iżjed traffikużi fid-dinja (it-tieni fl-Ewropa wara l-port ta' Rotterdam fil-qrib). Il-xmajjar tal-Belġju huma konnessi permezz ta' sistema kumplessa ta' kanali li għandha tul totali ta' madwar 1,600 km navigabbli. Meta nżidu ma' dawn 152,250 km ta' toroq u 3,542 km ta' lini ferrovjarji insibu xibka tant estensiva li tagħmel il-Belġju l-pajjiż bl-ogħla densità ta' linji ta' komunikazzjoni fid-dinja. L-ajruport prinċipali fil-pajjiż hu l-ajruport internazzjonali ta' [[Brussell]]. === Diskrepanzi reġjonali === F'xenarju ekonomiku li fit-total hu pożittiv, jidhru diverġenzi reġjonali sinifikanti. Il-Wallonja, ir-reġjun tal-minjieri li kien industrijalizzat kmieni u kien il-mutur prinċipali tal-ekonomija Belġjana sas-snin sebgħin, sofriet kriżi profonda fis-settur tal-azzar u ffaċċat s-seklu 21 bil-ħtieġa li tirristruttura l-industrija, b'livell ta' żvilupp iktar baxx minn dak tal-pajjiżi ġirien u b'rata ta' qgħad għolja. Ir-reġjun effiċjenti ta' Brussell hu metropoli kbira u moderna, kożmopolitana ħafna u mitfugħa b'mod qawwi fuq l-industrija tas-servizzi, li tibbenefika mill-Unjoni Ewropea u mill-globalizzazzjoni ekonomika, iżda li tidher imfixkla mid-daqs żgħir tat-territorju (inqas minn 1% tat-territorju Belġjan). Bla dubju il-Fjandri bħalissa huma l-aqwa reġjun tal-pajjiż mill-''punto di vista'' ekonomiku. Dawn igawdu mill-pożizzjoni ġeografika tagħhom, mill-infrastruttura ta' komunikazzjoni (is-sistema ta' portijiet Antwerp-Ghent-Zeebrugge, xibka tat-toroq integrata sewwa fid-direzzjonijiet prinċipali Ewropej tramuntana-nofsinhar u punent-lvant, xibka ferrovjarja żviluppata sew, l-Ajruport Internazzjonali ta' Brussell), minn ekonomija orjentata ħafna lejn l-esportazzjoni (madwar żewġ terzi tal-produzzjoni industrijali tal-Fjandri huma għall-esportazzjoni), minn ambjent soċjo-ekonomiku li jattira l-kapital barrani u minn struttura produttiva flessibli u teknoloġikament avvanzata. === Enerġija u riżorsi naturali === [[Stampa:Kerncentrale Doel.jpg|left|thumb|200px|Iċ-ċentrali termonukleari ta' Doel]] [[Stampa:Windmills D1-D4 (Thornton Bank).jpg|thumb|right|Thorntonbank wind farm fuq il-kosta Belġjana, il-Baħar tat-Tramuntana. Il-fattur tal-pjanti tal-wind farms ivarja bejn 20 u 40%.]] Storikament, il-faħam kien ir-riżors minerali prinċipali tal-Belġju. Dan jinsab fiż-żewġ widien prinċipali: il-minjieri ta' Haine-Sambre-Meuse, li m'għadhomx jintużaw mis-snin sittin billi inħlew ir-riżervi li jistgħu jiġu estratti faċilment, u dawk ta' Kempen, fejn baqa' xi attività żgħira ta' estrazzjoni. Matul is-seklu dsatax id-depożiti tal-ħadid u ż-żingu li jinsabu fil-wied ta' Sambre-Meuse kienu sfruttati intensivament, imma issa inħlew. Għall-kuntrarju il-minjieri tal-ġibs u tal-franka qrib Tournai, Mons u Liège, għadhom importanti. Dawn jipprovdu l-materjal lil industrija sinifikanti tas-siment. Hemm ukoll barrieri tal-irħam u depożiti ta' ramel użat fil-manufattura tal-[[ħġieġ]], u tafal użat fil-produzzjoni tal-brikek u oġġetti taċ-ċeramika. Ir-riżorsi tal-ilma huma kkonċentrati fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-parti l-kbira tax-xmajjar oriġinaw fl-Ardennes u jmorru lejn it-tramuntana. Is-sistema kumplessa ta' akwadotti, kanali u lagi artifiċjali tiżgura li d-distribuzzjoni ġeografika tar-riżorsi tal-ilma hija bilanċjata. Iċ-ċentrali nukleari ta' Doel fil-[[Antwerpen (provinċja)|provinċja ta' Antwerpen]], is-sors ewlieni tal-elettriku, tipprovdi żewġ terzi mid-domanda nazzjonali. Il-bqija tad-domanda għall-enerġija jipprovduha iċ-ċentrali termoelettriċi u, parti minima iċ-ċentrali ġeotermiċi u idroelettriċi. === Settur tal-agrikoltura === [[Stampa:Grand-Reng JPG01.jpg|thumb|260px|Għalqa bil-kittien fir-rebbiegħa]] Bħal dik tal-Pajjiżi l-Baxxi, l-agrikoltura Belġjana hi fil-parti l-kbira "artifiċjali" u tinħadem fuq raba' li oriġinarjament ma kinitx adatta għall-biedja, ħlief xi art tajba li tinsab fin-nofs tal-Belġju, u li saret siewja għall-agrikoltura biex xogħol tal-bniedem matul mijiet ta' snin, permezz tat-tinxif tal-polders, tat-tisħin artifiċjali tal-art u tal-isforzar tax-xtieli fis-serer. Għalkemm hi pprattikata b'mod intensiv u bl-għajnuna tat-teknoloġija moderna, l-agrikoltura għandha sehem dejjem aktar jonqos fl-istruttura ekonomika Belġjana u tirrappreżenta biss 1% tal-PGD u timpjega biss 2% tal-ħaddiema. Anki l-erja agrikola qiegħda tonqos kuljum, u niżlet minn aktar minn 50% fis-snin sittin għal ftit aktar minn kwart tal-erja tal-pajjiż. Qiegħed jinbidel ukoll id-daqs medju tal-irziezet u ftit ftit l-irziezet żgħar qegħdin jgħibu u minflok qegħdin jiżviluppaw strutturi korporattivi li jistgħu jattiraw l-investimenti fil-makkinarju u t-teknoloġiji ġodda meħtieġa sabiex tiżdied il-produttività tal-art. Il-Fjandri, li tradizjonalment huma agrikoli, għadhom l-aktar reġjun li għandu attività agrikola. Din l-attività tagħmel aktar minn żewġ terzi tal-valur miżjud totali tas-settur. Inqas minn terz jista' jiġi attribwit lill-Wallonja, filwaqt li l-kontribuzzjoni tal-reġjun ta' Brussell, m'għandniex xi ngħidu kważi ma teżistix. L-ortikultura għandha post ta' importanza partikolari. Din hi pprattikat prinċipalment fil-Fjandri u tirrappreżenta kważi kwart tal-produzzjoni agrikola kollha. Fil-qasam tal-fjuri l-ażalji u l-begonji tal-Fjandri tal-Lvant huma famużi mad-dinja kollha. Il-prodotti l-importanti l-oħra huma l-pitravi, iċ-ċikwejra, il-kittien, iċ-ċereali u l-patata. Madankollu t-trobbija tal-bhejjem (majjali, l-iżjed fil-Fjandri, u l-baqar għal-laħam u l-ħalib), hi l-qasam prinċipali fl-agrikoltura u tagħmel kważi żewġ terzi tal-valur totali. Is-sajd li jsir l-iżjed fl-iskolji tal-Baħar tat-Tramuntana mhuwiex importani wisq. Fl-aħħar għandha nsemmi l-forestrija li ssir prinċipalment fl-Ardennes u Kempen. === Settur tal-manifattura === [[Stampa:Hemmingstedt-raffinerie.JPG|xellug|thumb|270px|Raffinerija tax-Shell f'Hemmingstedt]] Minkejja l-effetti negattivi tal-kriżi tal-azzar u d-diffikultajiet li ltaqgħu magħhom fis-snin tmenin xi oqsma tradizzjonali (b'mod partikolari it-tessuti), il-Belġju bedu s-seklu 21 bħala pajjiż li għandu bażi industrijali b'saħħitha, li tokkupa iktar minn kwart tal-popolazzjoni attiva u tikkontribwixxi 25% tal-PGD u għandu indiċi tal-produttività li tiela' minkejja l-kriżi fil-bidu tal-aħħar għaxar snin. [[Stampa:Port cranes at Zeebrügge, Belgium 2.JPG|lemin|thumb|270px|Il-port ta' Zeebrügge]] L-oqsma prinċipali tas-settur tal-manifattura, kemm f'termini ta' prodotti u kemm ta' mpjieg, huma l-ipproċessar tal-ikel, il-kimika u metallurġija. Huma importanti wkoll il-mekkanika (speċjalment il-kostruzzjoni tal-vaguni tal-ferrovija u l-assemblaġġ ta' karozzi barranin), il-petrokimika, l-elettronika u elettroteknika, it-tessuti u l-produzzjoni tal-karta. Ix-xogħol fl-injam u fil-ħġieġ (il-fabrika tal-kristall ta' Val Saint-Lambert hi magħrufa sewwa) għandu ċerta importanza u tradizzjoni antika. X'uħud miċ-ċentri tal-manifattura ewlenin jinsabu f'żoni urbani kbar. L-aktar importanti hi l-agglomerazzjoni ta' Antwerp, li għandha struttura industrijali orjentata lejn setturi li jeħtieġu kapital intensiv kbir u huma marbutin mill-qrib mal-faċilitajiet tal-port (kimika elettronika, ikel). Ix-xogħol tal-ħaġar prezzjuż, tipiku għal din iż-żona hu żviluppat ħafna. It-tieni ċentru industrijali tal-Belġju hu r-reġjun metropolitan ta' Brussell, ibbażat prinċipalment fuq prodotti ta' konsum fil-wisa' u kontenut teknoloġiku għoli. L-istruttura tal-manifattura fl-inħawi ta' Ghent hi magħmula minn qalba antika ta' industrijalizzazzjoni ħafifa (fuq kollox tessuti) u iżjed reċenti ċentru kimiku u l-metallurġiku madwar il-faċilitajiet tal-port tagħha. Ir-reġjuni industrijali l-oħra tal-Belġju, li jinsabu barra ċ-ċentri urbani ewlenin, qegħdin fl-intern tal-Fjandri, b'mod partikolari fl-inħawi ta' Kortrijk li huma karatterizzati b'xibka densa integrata u flessibbli ta' intrapriżi żgħar u ta' daqs medju (tat-tessuti, għamara, prodotti tal-metall), u fil-Grigal, li għall-kuntrarju dejjem kellu industrija tqila u kapital li fil-parti l-kbira ġej minn barra (assemblaġġ tal-karozzi, kimika). === Settur tas-servizzi === [[Stampa:National bank of Belgium.jpg|xellug|thumb|250px| Is-sede tal-Bank Nazzjonali tal-Belġju]] Bħal fil-pajjiżi żviluppati kollha, is-settur ekonomiku ewlieni tal-Belġju hu s-settur tas-servizzi, li jikkontribwixxi kważi tliet kwarti tal-impjiegi u tal-PGD. Is-servizzi privati (kummerċ, trasport u komunikazzjoni, servizzi finanzjarji u assigurazzjoni, kiri, attivitajiet professjonali) jaqbżu sewwa l-attivitajiet tal-amministrazzjoni pubblika, sintomu ta' struttura soċjo-ekonomika avvanzata. Il-fergħa l-aktar importanti tas-settur tas-servizzi huwa l-kummerċ, li fl-aħħar tas-snin disgħin aktar milli rdoppja meta nqabbluh mal-bidu tas-snin tmenin u jagħti ftit inqas impjieg mill-qasam kollu tal-manifattura. Ta' min jinnota b'mod partikolari li l-kummerċ, speċjalment ma' barra, fl-ekonomija Belġjana, dejjem kien marbut mal-pożizzjoni ċentrali li jokkupa l-pajjiż fir-reġjun l-aktar għani tal-Ewropa u mal-iżvilupp eċċezzjonali tal-infrastruttura tat-trasport. Dawn il-kondizzjonijiet partikolari għamlu l-Belġju pajjiż b'ekonomija estremament miftuħa, li fl-bidu tas-seklu 21 sar l-għaxar qawwa kummerċjali tad-dinja, u kellu sehem ta' 3.2% mill-kummerċ dinji kollu. L-oġġetti prinċipali ta' esportazzjoni huma l-makkinarju u t-tagħmir tat-trasport, il-prodotti kimiċi u l-farmaċewtiċi, il-ħaġar prezzjuż, it-tessuti u l-prodotti tal-ikel. Min-naħa l-oħra, it-tagħmir tat-trasport, il-karburanti, il-prodotti kimiċi, l-ikel u t-tessuti jagħmlu l-parti l-kbira tal-importazzjoni. Is-sħab kummerċjali ewlenin tal-Belġju huma pajjiżi tal-Unjoni Ewropea (l-iżjed il-Ġermanja, Franza, il-Pajjiżi l-Baxxi u r-Renju Unit), li jirrappreżentaw madwar żewġ terzi tal-esportazzjoni u aktar minn 70% tal-importazzjoni. Il-żona ta' Brussell fiha l-akbar konċentrazzjoni ta' servizzi avvanzati minħabba s-sehem tagħha bħala l-belt kapitali nazzjonali u l-pożizzjoni tagħha f'salib it-toroq tar-relazzjonijiet internazzjonali. Hemm għandhom l-uffiċċji prinċipali tagħhom il-banek, il-kumpaniji ta' assigurazzjoni, l-istituzzjonijiet finanzjarji u l-organizzazzjonijiet supranazzjonali, il-laboratorji tar-riċerka u l-istituzzjonijiet akkademiċi. Fl-inħawi ta' Antwerpen insibu predominanza ta' servizzi li għandhom x'jaqsmu mal-attivitajiet tal-porti u l-importazzjoni-esportazzjoni. Fir-reġjun tal-Wallonja, id-dgħjufija tas-sistema industrijali u d-dipendenza storika fuq iċ-ċentri finanzjarji u politiċi fejn jittieħdu d-deċiżjonijiet li jinsabu fil-belt kapitali, xekklu l-iżvilupp ta' settur tas-servizzi modern, li hawn hu magħmul prinċipalment mill-amministrazzjoni pubblika. It-turiżmu mhux ta' min iħallih barra. Dan hu kkonċentrat essenzjalment fil-bliet tal-arti, iċ-ċentri tal-għum mal-kosta u fir-reġjuni bl-għoljiet tal-Ardennes. == Tradizzjonijiet == === Gastronomija === [[Stampa: La Chaloupe d Or Brussel.jpg|lemin|thumb|270px|Ristorant tipiku fil-Gran-Place/Grote Markt]] Min-numru ta' stilel li kisbu r-ristoranti Belġjani matul is-snin mill-''Gwida Michelin'' (għalkemm inqas fis-snin reċenti <ref>[http://archives.lesoir.be/?action=nav&gps=563687] Le Soir, "Un Michelin sans surprise"</ref>) naraw li l-kċina Belġjana hi fost l-aqwa fl-Ewropa. Din kisbet dan is-suċċess billi interpretat mill-ġdid il-kċina tradizzjonali tal-ġirien Franċiżi b'mod oriġinali għal kollox, billi adattatha għall-prodotti tipiċi li joffri t-territorju tal-pajjiż. Il-kċina Belġjana fil-fatt għandha ħafna karatteristiċi reġjonali li joffru varjetà wiesgħa ta' riċetti u ingredjenti. Fost l-aqwa tal-arti kulinarja Belġjana insibu ċ-[[ċikkulata]], il-[[birra]], il-[[patata moqlija]], il-famużi [[kbejjeċ ta' Brussell]] (kaboċċi taz-zokk) u l-''wafels'' (bil-Fjamming) jew ''Gaufres'' (bil-Franċiż). ==== Ċikkulata ==== Mal-[[Iżvizzera]], il-Belġju hu l-pajjiż bl-aqwa t-tradizzjoni għall-produzzjoni taċ-ċikkulata fid-dinja. Dan għandu bħala xhieda l-fatt li l-marki Belġjani bħal ''Neuhaus'', ''Cote d'Or'', ''Leonidas'' u ''Godiva'' huma magħrufa u apprezzati kullimkien. Il-Belġjani għandhom wkoll l-unur li vvintaw il-''pralines'', ċikkulatini minn barra jqarmċu u minn ġewwa rotob. Fil-pajjiż hemm aktar minn 2000 ħanut li jispeċjalizza fil-bejgħ dan il-prodott, minn praline mimlija bil-[[pistaċċi]], [[ġellewż]] jew [[frott]], saċ-ċangaturi klassiċi kummerċjali. ==== Birra ==== Fil-Belgu jipproduċu aktar minn 601 tipi differenti ta' [[birra]]. Ħafna mill-birra kkunsmata fil-pajjiż tikkonsisti f'[[Lager (birra)|lager]] kummerċjali bħal Jupiler, Maes jew Stella Artois, imma huma wkoll popolari l-[[Ale (birra)|ales]] ukoll kummercali, imma eqreb lejn il-tradizzjoni Belġjana, bħal Leffe, Grimbergen, Hoegaarden u Affligem, li jappartienu kollha għal gruppi industrijali kbar. L-aktar prestiġjużi huma l-prodotti artiġjanali tal-birreriji żgħar (hemm madwar 120 minnhom mal-pajjiż). Fosthom hemm it-''Trappist'' magħmula mill-patrijiet, il-''Lambic'', speċjalità unika tal-Belġju bil-fermentazzjoni spontanja prodotta biss fiż-żona fil-Lbiċ ta' Brussell imsejħa [[Pajottenland]] u ''Deus, Brut des Flanders'' li hi prodotta mill-birrerija Brouwerij Bosteels ta' Buggenhout (belt żgħir ħdejn Mechelen, fit-tramuntana ta' Brussell) magħmula bl-istess teknika bħax-xampanja: fermentazzjoni fit-tank u “remuage” u “dégorgement”. Dawn il-prodotti eċċellenti jattiraw dilettanti madwar id-dinja. Il-birra tintuża ħafna fil-preparazzjoni ta' riċetti bbażati fuq il-laħam u l-ħut (pereżempju l- maskli jissajru fil-birra) bħal ma jintuża l-[[inbid]] f'ħafna pajjiżi oħra. ==== Patata moqlija ==== Il-Belġjani kburin ħafna bil-patata moqlija tipika li jsajru ("frieten" jew "frites"). Għaliha hemm xorta ta' venerazzjuni. Komuni ħafna il-kjoskijiet fit-toroq, fl-istazzjonijiet eċċ. Imsejħa "frituur" fil-Fjandri u "friterie" fil-Wallonja. ==== Platti ==== Bħala l-ewwel kors, il-Belġjani spiss jieklu l-minestra u soppa sħuna (passata tal-ħaxix). Partikolarment popolari huma pereżempju s-soppa tal-kaboċċi, krema u perżut nej u l-krema tal-[[piżella|piżelli]], tal-[[kurrat]] u tar-rabarbru. Jieklu wkoll torti tipiċi mmelħa, li l-ingredjent bażiku tagħhom jista' jkun il-[[kbejjeċ ta' Brussell]] jew ħaxix ieħor. ==== Ħlewwiet ==== [[Stampa:Liège Gaufre.jpg|thumb|270px|Gaufre Liègeois - ''Gaufre'' ta' Liège]] Għal dak li jirrigwarda d-deżerti, il-Belġjani spiss joffru l-ġobon (hemm ħafna kwalitajiet prodotti lokalment), wara l-ikla u qabel il-ħelu tradizzjonali, fil-manjiera tal-Franċiżi. Imma fost id-deżerti l-aktar famużi, għandhom il-''wafels'' (bil-Fjamming) jew ''gaufres'' (bil-Franċiż), ċaldi rotob u sħan servuti pereżempju biċ-ċikkulata mdewba jew bil-krema u frawli. Fost it-torti l-aktar famużi għandhom waħda bil-lanġas u t-tuffieħ u zokkor tal-kannamieli, imma għaliha għandhom bosta riċetti skont it-tradizzjoni u l-festi. Iservu tipi differenti ta' deżerta fil-kolazzjon jew bħala ikla ħafifa, u mhux biss wara l-ikel. Il-Belġju għandu tradizzjoni importanti fil-produzzjoni tal-galettini u jispikka speċjalment f'dawk bil-butir u ħwawar == Arti <ref>[https://web.archive.org/web/20110720170031/http://www.paesi.eu/belgio.html] Ħafna mill-informazzjoni f'din it-taqsima hi meħuda minnn dan is-sit</ref> == === Pittura u skultura === Nistgħu nitkellmu dwar l-arti Belġjana mill-1830 'l hawn, is-sena tar-rivoluzzjoni u l-indipendenza mill-[[Pajjiżi l-Baxxi]]. L-artisti nattivi tal-Belġju tas-sekli ta' qabel jaqgħu taħt l-arti Fjamminga Fil-Belġju, fl-ewwel nofs tas-seklu 19 kien mifrux in-[[neoklassiċiżmu]] tat-tip Franċiż, u warajh fi ftit għexieren ta' snin, ġie r-[[Romantiċiżmu]] Pariġin. L-''iSkola pajsaġġistika ta' Tervuren'' fetħet it-triq għall-"[[Impressjoniżmu]]" u l-"Fauviżmu Brabantin". Fil-bidu tas-seklu 20 stabbilew ruħhom l-[[espressjoniżmu]], is-[[simboliżu]] u il-''Modern Style''. Il-Belġju jista' jiftaħar b'ħafna artisti magħrufa mad-dinja kollha, fosthom [[Peter Paul Rubens]], [[René Magritte]], [[Jan van Eyck]] [[Pieter Bruegel il-kbir]], [[Hans Memling]], [[James Ensor]], [[Paul Delvaux]] u [[Folon Jean-Michel]]. René Magritte huwa x'aktarx l-artista Belġjan l-aktar famuż. Flimkien ma' Paul Delvaux, huwa r-rappreżentant ewlieni ta' l-istil [[Surrealiżmu|surrealista]]. Fl-arti kontemporanja, ta' min ifakkar is-sehem li ħadu ż-żewġ artisti Belġjani [[Dotremont]] u [[Guillaume Corneille]] fil-formazzjoni tal-grupp espressjonista COBRA (mill-inizjali ta' Kopenħagen (Copenhague bil-Franċiż), Brussell, Amsterdam)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/123391/COBRA] Encyclopaedia Britannica </ref> === Arkitettura === [[Stampa:VorstAugustinuskerk.JPG|thumb|left|Knisja fil-Forest (Franċiż) jew Vorst (Olandiż), stil ''Art Nouveau'']] [[Stampa:Saint-Gilles Brunfaut 050810 (15).JPG|thumb|250px|''Art Nouveau'']] Fl-arkitettura hu magħruf sew l-isem ta' [[Victor Horta]], wieħed mill-ideaturi tal-arkitettura [[Art Nouveau]], stil li kellu influwenza qawwija fuq l-istili arkitettoniċi tas-20. Fil-Belġju hemm varjetà kbira ta' mużewijiet u wirjiet. Fost il-mużewijiet ewlenin hemm il-"Mużew Irjali tal-Belle Arti" f'Antwerpen, li għandu ġabra ta' min jammiraha ta' xogħlijiet ta' Peter Paul Rubens, u l-"Mużew Irjali tal-Belle Arti tal-Belġju" fi Brussell, li fih ċinema, sala tal-kunċerti, u xogħlijiet minn perjodi differenti. <gallery> File:Forest 060106 (10).JPG|Abbazija ta' Forest (Franċiż) jew Vorst (Olandiż) twaqqfet fl-1150 File:Forest 060106 (14).JPG|Il-faċċata neoklassika tal-Abbazija ta' Forest (Franċiż) jew Vorst (Olandiż), (seklu 18) File:VorstAbdij.jpg|Bini tal-Abbazija ta' Forest (Franċiż) jew Vorst (Olandiż) </gallery> == Letteratura == Il-letteratura Belġjana Fjamminga bdiet mar-rebħa tal-indipendenza, li iffavoriet il-firxa ta' romantiċizmu magħmul minn taħlita ta' nazzjonaliżmu u provinċjaliżmu li mit-temi tagħhom il-kittieba ħadu elementi soċjali u psikoloġiċi biex jistudjawhom u jifluhom. Lejn l-aħħar tas-seklu dsatax, il-letteratura Belġjana kienet influwenzata mil-letteratura Ġermaniża u l-letteratura Olandiża. Iċ-ċentru tagħha kien ir-rivista ambizzjuża u innovattiva, ''van Nu en Straks'' ("Illum u Għada") li twaqqfet fl-1893. Fl-istess snin bdiet tikber il-letteratura bl-ilsien Franċiż, li ċ-ċentru tagħha kien ir-rivista ''Jeune Belgique'' ("Belġju Żagħżugħ"), imwaqqfa minn Max Waller fl-1881. Minn dak il-mument il-letteratura bil-lingwa Franċiża bdiet tassorbi l-innovazzjonijiet kollha introdotti fi Franza, ibda minn [[Naturaliżmu (letteratura)|naturaliżmu]], bit-temi soċjali u psikoloġiċi tiegħu. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija u bejn iż-żewġ gwerer il-poeżija Belġjana saret aktarx [[Dadaiżmu|Dadaista]] u espressjonista, waqt li l-letteratura Fjamminga resqet dejjem iżjed qrib lejn dik Olandiża. Fost il-kittieba l-iżjed magħrufa insibu il-Frankofoni [[Nathalie Gassel]], [[Maurice Maeterlinck]], [[Amélie Nothomb]] u [[Georges Simenon]], flimkien ma' [[Henri Michaux]], li kien kittieb u pittur. Il-kittieba kbira Franċiża [[Marguerite Yourcenar]] kellha ommha Belġjana. Fost il-kittieba bl-Olandiż hemm [[Willem Elsschot]], [[Hugo Claus]] [[Jef Geeraerts]] [[Tom Lanoye]] [[Herman Brusselmans]] u [[Kristien Hemmerechts]]. == Teatru == [[Stampa:Royel Theatre Opéra Royal de Wallonie-Liège.jpg|thumb|Opera Rjali (Opéra Royel), Liège]] F'dak li jirrigwarda t-teatru bl-ilsien Franċiż, waqt li fir-Rinaxximent kienet moda t-[[traġedja]], fis-seklu 17 l-iżjed li kien hemm kienu rappreżentazzjonijiet imtellgħin mill-Ġiżwiti bbażati fuq temi reliġjużi, u kien is-seklu 19 li ra l-ewwel tentattivi biex jinħoloq teatru nazzjonali bbażat fuq id-drammmi storiċi. Kienu x-xogħlijiet ta' Maurice Maeterlinck biss fit-teatru Belġjan li laħqu dimensjoni internazzjonali. It-teatru bl-ilsien Fjamming, kellu evoluzzjoni ftit differenti. Fil-[[Medju Evu]] kieu mferrxin ħafna id-drammi fuq ir-rumanzi u rappreżentazzjonijiet sagri ta' mirakli. Matul ir-Rinaxximent l-awturi klassiċi kienu jippredominaw u fis-seklu 19 il-moviment teatrali kollu rċieva spinta qawwija kemm fl-organizzazzjoni u kemm fir-realizzazzjoni. == Mużika == Antwerpen u Brussell fis-Seklu XV kienu diġà saru ċentri mużikali importanti u ffjorixxew fl-iżvilupp tal-mużika polifonika u l-kontropuntistika, mgħallma mill-Akkademja tal-Mużika. Matul dan il-perijodu, dehru bosta artisti, fosthom [[Joaquim Déspres]]. Fis-sekli li jmiss fuq l-art Belġjana ġew ipperfezzjonati l-kompożizzjoni sagra u l-[[motett]] għall-kor doppju maħluq minn [[Henri Dumont]] fis-Seklu XVII. [[Adolphe Sax]] hu magħruf għall-invenzjoni tas-[[sassofonu]] fl-1841. Fis-seklu XX il-kompożituri Belġjana żviluppaw il-mużika [[Dodekafonija|dodekafonika]], [[mużika elettronika|elettronika]] u l-[[mużika ħafifa]]. [[Jacques Brel]] huwa l-kantawtur Belġjan l-aktar magħrufa. [[Django Reinhardt]] u [[Toots Thielemans]] huma fost dawk li kkontribwew għall-fama tal-ġazz fil-Belġju. Fil-mużika kummerċjali/alternattiva insibu xi artisti importanti, l-iżjed il-[[Hooverphonic]] mill-provinċja ta' Antwerpen, awturi ta' xi albums ta' fama internazzjonali. Il-leader tagħhom, [[Alex Callier]], huwa wkoll kompożitur u produttur importanti ta' livell dinji. Id-[[dEUS]], l-[[Ancient Rites]], l-[[Ocean of Sadness]], is- [[SoulWax]] u l-[[K's Choice]] huma gruppi Belġjani oħra li laħqu ċerta fama internazzjonali. == Sport == Il-Belġju hu rappreżentat tajjeb fid-dinja tal-isport. L-isport nazzjonali huwa ċ-[[ċikliżmu]], li fih il-pajjiż għandu r-rekord għall-kampjonati tad-dinja fit-triq (xi 25 midalja tad-deheb). Fil-Belġju jiġu organizzati xi wħud mit-tlielaq klassiċi l-iżjed impotranti taċ-ċikliżmu bħar-[[Ronde van Vlaanderen]], il-[[Flèche Wallonne]] u l-[[Liège-Bastogne-Liège]]. [[Eddy Merckx]], wieħed mill-aqwa ċiklisti li qatt kien hemm, hu Belġjan. Dan rebaħ it-[[Tour de France]] ħames darbiet, il-[[Giro d'Italia]] ħames darbiet, il-[[Vuelta a España]] darba, tliet Kampjonati tad-Dinja, żewġ tours tal-Belġju u t-Tour tal-Isvizzera. [[Tom Boonen]], ċiklista kbir ieħor Belġjan, rebaħ it-titlu tad-dinja fl-2005, u [[Philippe Gilbert]], fl-2011 rebaħ it-trittiku tal-Ardennes: Amstel Gold Race, Flèche Wallonne, Liège -Bastogne-Liège. Il-[[futbol]] hu popolari ħafna. It-tim nazzjonali tal-futbol li għandu l-laqam ta' "Rode Duivels" (jiġifieri x-xjaten ħomor) kien it-tielet fil-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonati Ewropej]] tal-1972, it-tieni f'dawk tal-1980 u r-raba' fit-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]] tal-1986. Bħalissa jokkupa l-it-62 pożizzjoni fil-klasifika tal-[[FIFA]] ta' April tal-2011 ([http://www.fifa.com/worldfootball/ranking/lastranking/gender=m/fullranking.html mis-sit tal-FIFA]). Din il-pożizzjoni tirrappreżenta waqa' vertikali mill-2002, meta kien għadu jokkupa s-16 il-post fil-klassifika. It-tim beda jmur lura fl-2004, u dan deher ċar fl-2006, meta għall-ewwel darba f'28 sena, il-Belġju ma daħalx fit-Tazza tad-Dinja. It-tim nazzjonali tal-futbol Belġjan ma kkwalifikax għall-Euro 2008 u lanqas għat-Tazza tad-Dinja fl-2010. Il-Belġju kellu wkoll żewġ champions nisa tat-tennis, il-Fjamminga [[Kim Clijsters]] u l-Wallona [[Justine Henin]], Fl-atletika il-Belġjani kellhom bosta nies importanti, fosthom [[Kim Gevaert]] u t-tewmin [[Kevin Borlée]] u [[Jonathan Borlée]] fil-ġiri, u [[Tia Hellebaut]] fil-high jump. Kellhom wkoll ċampjins tad-dinja fil-[[Motocross]], ([[Roger De Coster]], [[Robert Joel]] [[Everts Stefen]] [[Georges Jobe]]). Fl-[[awtomobiliżmu]] [[Jacky Ickx]], meqjus minn ħafna bħala l-aqwa sewwieq Belġjan li qatt kien hemm, għal naqra ma rebaħx il-Kampjonat Dinji tal-Formula 1 fl-1969 u fl-1970. Kellhom ukoll lil [[Thierry Boutsen]] u [[Bertrand Gachot]]. Fit-[[table tennis]] kellhom lil [[Jean-Michel Saive]]u [[David Waefelaer]] u fil-[[Ġudo]] [[Ingrid Berghmans]], li ħadet midalja tad-deheb, fil-Kampjonat tad-Dinja fl-1984. == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.monarchie.be/ Sit uffiċjali tal-Monarkija Belġjana] * [http://www.Belgium.be/ Sit uffiċjali tal-Gvern Federali Belġjan] * [http://www.fao.org/countryprofiles/index.asp?lang=en&iso3=BEL&subj=1&paia= Profili tal-Pajjiżi mill-FAO: Il-Belġju] * [http://www.visitbelgium.com/ Sit uffiċjali tal-Uffiċju tat-Turiżmu Belġjan] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Belġju| *]] [[Kategorija:Ewropa tat-Tramuntana]] [[Kategorija:Ewropa tal-Punent]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1830]] [[Kategorija:Monarkiji kostituzzjonali]] 7f02dd6owhpsbia59it7ajbpilaaaft 0 20440 317347 317329 2024-11-14T21:06:09Z Sapp0512 19770 317347 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Kolombja |isem_nattiv = ''República de Colombia'' |isem_komuni = Kolombja |stampa_bandiera = Flag of Colombia.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Colombia.svg |stampa_mappa = COL orthographic (San Andrés and Providencia special).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Kolombja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Kolombja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Kolombja |mottu_nazzjonali = "Libertad y Orden" {{es}}<br /><small>''Libertà u Ordni''</small> |innu_nazzjonali = ''[[¡Oh, Gloria Inmarcesible!]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Spanjola|Spanjol]]¹ |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Bogotá|Bogotá, DC]] |l-ikbar_belt = [[Bogotá|Bogotá, DC]] |latd=4 |latm=35 |lats=53 |latNS=N |lonġd=74 |lonġm=4 |lonġs=33 |lonġEW=W |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[Sistema presidenzjali|presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Kolombja|President]] |titlu_kap2 = [[Viċi-President tal-Kolombja|Viċi-President]] |isem_kap1 = [[:es:Gustavo Petro|Gustavo Petro]] |isem_kap2 = [[:es:Francia Márquez|Francia Márquez]] |żona_kklassifika = 26 |poż_erja = 26 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 1,141,748 |erja_mi_kw = 440,831 |perċentwal_ilma = 8.8 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 47,072,915<ref name="DANE clock">{{ċita web |url=http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php |titlu=Animated clock |pubblikatur=Stat Dipartiment Kolumbjan |data-aċċess=2012-02-04 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120114091321/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php |arkivju-data=2012-01-14 |url-status=dead }}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 27 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 42,888,592<ref name="DANE clock" /> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2005 |densità_popolazzjoni_km2 = 40.74 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 105.72 |poż_densità_popolazzjoni = 172 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $502.874 biljun |poż_PGD_PSX = 28 |PGD_PSX_per_capita = $10,791 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.719<ref>{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/es/datos/mapa/|titlu=Indicadores Internacionales sobre Desarrollo Humano – PNUD|pubblikatur=Hdr.undp.org|data-aċċess=2012-05-14|lingwa=Spanjol}}</ref> |poż_IŻU = 91 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] {{nobold|minn [[Spanja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Kolumbjan|Iddikjarata]] |data_stabbilit1 = 20 ta' Lulju, 1810 |avveniment_stabbilit2 = Rikonoxxuta |data_stabbilit2 = 7 ta' Awwissu, 1819 |avveniment_stabbilit3 = Kostituzzjoni attwali |data_stabbilit3 = 4 ta' Lulju, 1991 |valuta = [[Peso tal-Kolombja]] |kodiċi_valuta = COP |żona_ħin = COT (Ħin fil-Kolombja) |differenza_ħku = -5 |żona_ħin_legali = |differenza_żona_ħin_legali = |cctld = [[.co]] |kodiċi_telefoniku = +57 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $366.020 biljun |poż_PGD_nominali = 31 |PGD_nominali_per_capita = $7,854 |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Għalkemm il-Kostituzzjoni Kolumbjana tispeċifika l-Ispanjol bħala l-lingwa uffiċjali fit-territorju kollu tagħha, lingwi oħra huma mitkellma fil-pajjiż (madwar 68 lingwi) huma wkoll uffiċjali. L-Ingliż huwa wkoll uffiċjali ġewwa San Andrés u fil-Gżira Providencia ([http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normas/Norma1.jsp?i=2780 Consulta de la Norma]. Alcaldiabogota.gov.co. 8 ta' Ottubru 2012.) }} [[Stampa:Pico Cristobal Colon.jpg|thumb|Christopher Columbus Peak, oriġinarjament imsejjaħ Gonawindua mill-Kogui, li jinsab fil-Kolombja huwa parti mis-sistema muntanjuża ta 'Sierra Nevada de Santa Marta. B'altitudni ta' 5,775 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. n. m., u 42 km biss mill-kosta tal-Karibew, u hija l-ħames l-aktar quċċata prominenti fid-dinja, u l-ogħla quċċata fil-Kolombja]] [[Stampa:Cerros Mavecure, Inirida. - panoramio.jpg|thumb|Mavecure Hills (Cerros Mavecure), Inirida, Guainía]] Il-'''Kolombja''' ({{awdjo|en-us-Colombia.ogg|kəˈlʌmbiə}}), uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Kolombja''' ([[Lingwa Spanjola|Spanjol]]:''República de Colombia''), hija repubblika kostituzzjonali unitarja li tinkludi tnejn u tletin dipartiment. Hi tinsab fil-Majjistral tal-[[Amerika t'Isfel]], u tmiss mal-[[Panama]] fil-Majjistral; fit-Tramuntana tmiss mal-[[Baħar Karibew]]; lejn il-Lvant mal-[[Veneżwela]] u l-[[Brażil]]; fin-Nofsinhar mal-[[Ekwador]] u l-[[Peru]]; u mal-Oċean Paċifiku fil-Punent.{{Ċita web|titlu=Which Countries Border Colombia?|url=https://www.worldatlas.com/articles/what-countries-border-colombia.html|data-aċċess=2022-12-03}} Il-Kolombja hija s-26 l-akbar pajjiż mill-erja u r-raba' l-akbar fl-Amerika t'Isfel. B'aktar minn 46 miljun ruħ, hi mqiegħda fis-[[Lista ta' pajjiżi skont il-popolazzjoni|27 post]] fid-dinja skont il-popolazzjoni u għandha t-tieni l-akbar popolazzjoni li jitkellmu bl-Ispanjol fid-dinja wara l-[[Messiku]]. == Etimoloġija == L-isem "Kolombja" huwa derivat mill-kunjom tan-navigatur Taljan Christopher Columbus (Latin: Christophorus Columbus, Taljan: Cristoforo Colombo, Spanjol: Cristóbal Colón). Kien maħsub bħala referenza għad-Dinja l-Ġdida kollha. L-isem aktar tard ġie adottat mir-Repubblika tal-Kolombja tal-1819, iffurmata mit-territorji ta' l-ex Viċireyalty ta' New Granada (il-Kolombja tal-lum, il-Panama, il-Venezwela, l-Ekwador u l-Majjistral tal-Brażil). Meta l-Venezwela, l-Ekwador u Cundinamarca ġew stabbiliti bħala stati indipendenti, l-ex Dipartiment ta' Cundinamarca adotta l-isem "Repubblika ta' New Granada." New Granada uffiċjalment bidlet isimha fl-1858 għall-Konfederazzjoni Grenadine. Fl-1863 l-isem reġa' nbidel, din id-darba għall-Istati Uniti tal-Kolombja, qabel fl-aħħar adotta l-isem attwali tiegħu – ir-Repubblika tal-Kolombja – fl-1886. Biex jirreferi għal dan il-pajjiż, il-gvern Kolumbjan juża t-termini Kolumbja u Repubblika tal-Kolombja. == Storja == === Era prekolombjana === [[File:Culturas precolombinas de Colombia.png|thumb|left|Mappa tal-post tal-kulturi prekolombjani tal-Kolombja.]] Minħabba l-post fejn jinsab, it-territorju tal-lum tal-Kolombja kien kuritur ta' ċiviltà umana bikrija mill-Mesoamerika u l-Karibew sal-Andes u l-baċir tal-Amażonja. L-eqdem sejbiet arkeoloġiċi ġejjin mis-siti ta' Pubenza u El Totumo fil-Wied ta' Magdalena 100 kilometru (62 mi) fil-Lbiċ ta' Bogotá. Dawn is-siti jmorru għall-perjodu Paleoindian (18,000–8000 QK). Fi Puerto Hormiga u siti oħra, instabu traċċi tal-Perjodu Arkajku (~8000–2000 QK). Il-fdalijiet jindikaw li kien hemm ukoll okkupazzjoni bikrija fir-reġjuni ta' El Abra u Tequendama f'Cundinamarca. L-eqdem fuħħar skopert fl-Ameriki, misjub f’San Jacinto, imur għall-5000–4000 QK. Popli indiġeni abitaw it-territorju li llum huwa l-Kolombja madwar is-sena 12,500 QK It-tribujiet nomadi tal-kaċċaturi u l-ġbir tas-siti ta' El Abra, Tibitó u Tequendama, qrib il-Bogotá tal-lum, kienu jinnegozjaw bejniethom u ma' kulturi oħra fil-wied tax-Xmara Magdalena. F’Novembru 2020, ġie żvelat sit li jinkludi tmien mili (13-il km) ta' pittografi li qed jiġu studjati fis- Serranía de la Lindosa. Antropologi li jaħdmu fis-sit jissuġġerixxu li għandu 12,500 sena (c. 10,480 QK), minħabba l-fawna estinta rappreżentata. Kien matul l-ewwel okkupazzjoni umana magħrufa taż-żona. Bejn 5000 u 1000 QK, tribujiet tal-kaċċaturi li jiġbru t-tranżizzjoni għal soċjetajiet agrarji; Ġew stabbiliti settlements fissi u dehret iċ-ċeramika. Mill-ewwel millennju QK, gruppi ta 'Amerindjani, inklużi l-Muiscas, Zenúes, Quimbayas u Taironas, żviluppaw is-sistema politika ta' kapijiet bi struttura ta 'poter piramidali mmexxija minn kapijiet. Il-Muiscas abitaw prinċipalment fiż-żona ta' dak li issa huwa l-Altiplano Cundiboyacense tad-Dipartimenti ta' Boyacá u Cundinamarca, fejn iffurmaw il-Konfederazzjoni Muisca. Huma kibru qamħ, patata, quinoa, u qoton, u nnegozjaw deheb, żmeraldi, kutri, artiġjanat taċ-ċeramika, koka, u speċjalment melħ tal-blat ma' nazzjonijiet ġirien. It-Taironas għexu fit-Tramuntana tal-Kolombja fil-firxa tal-muntanji iżolati tas-Sierra Nevada de Santa Marta. Il-Quimbayas abitaw reġjuni tal-wied tax-Xmara Cauca bejn il-meded tal-muntanji tal-punent u ċentrali tal-Andes Kolombjani. Ħafna mill-Amerindjani pprattikaw l-agrikoltura u l-istruttura soċjali ta' kull komunità indiġena kienet differenti. Xi gruppi indiġeni bħall- Karibijiet għexu fi stat ta' gwerra permanenti, iżda oħrajn kellhom attitudnijiet inqas bellikużi. === Perjodu kolonjali === [[File:Retrato de Vasco Nuñez de Balboa (1475-1517) - Anónimo.jpg|thumb|Vasco Núñez de Balboa (1475-1517), fundatur ta' Santa María la Antigua del Darién, l-ewwel insedjament Ewropew stabbli fil-kontinent]] Alonso de Ojeda (li kien salpa ma’ Columbus) wasal fil-Peniżola Guajira fl-1499. Esploraturi Spanjoli, immexxija minn Rodrigo de Bastidas, għamlu l-ewwel esplorazzjoni tal-kosta tal-Karibew fl-1500. Christopher Columbus salpa qrib il-Karibew fl-1502. Fl-1508, Vasco Núñez de Balboa akkumpanja spedizzjoni lejn it-territorju permezz tar-reġjun tal-Golf ta 'Urabá u waqqaf il-belt ta' Santa María la Antigua del Darién fl-1510, l-ewwel insedjament stabbli fil-kontinent. Santa Marta twaqqfet fl-1525, u Cartagena fl-1533. Il-konkwistatur Spanjol Gonzalo Jiménez de Quesada mexxa spedizzjoni lejn l-intern f'April 1536, u għammed id-distretti li minnhom għadda "Renju Ġdid ta' Granada". F'Awwissu 1538 huwa waqqaf proviżorjament il-kapitali tiegħu ħdejn il-kap Muisca ta' Muyquytá, u sejħilha "Santa Fe." L-isem malajr akkwista suffiss u kien jismu Santa Fe de Bogotá. Fl-istess perjodu seħħew żewġ vjaġġi notevoli oħra tal-konkwistaturi bikrija lejn l-intern. Sebastián de Belalcázar, rebbieħ ta' Quito, vvjaġġa lejn it-tramuntana u waqqaf Cali, fl-1536, u Popayán, fl-1537; Mill-1536 sal-1539, il-konkwistatur Ġermaniż Nikolaus Federmann qasam il-Pjanuri tal-Lvant u daret il-Kordillera tal-Lvant fit-tfittxija ta' El Dorado, il-"belt tad-deheb." Il-leġġenda u d-deheb se jkollhom rwol ewlieni biex jattiraw Spanjoli u Ewropej oħra lejn New Granada matul is-sekli 16 u 17. Ir-rebħiet għamlu alleanzi frekwenti mal-għedewwa tal-komunitajiet indiġeni differenti. L-alleati indiġeni kienu kruċjali għall-konkwista, kif ukoll għall-ħolqien u ż-żamma tal-imperu. In-nies indiġeni fil-Kolombja esperjenzaw tnaqqis fil-popolazzjoni minħabba l-konkwista, kif ukoll mard Ewrasjatiku, bħall-ġidri, li ma kellhom ebda immunità għalih. Meta tqis l-art bħala abbandunat, il-Kuruna Spanjola biegħet proprjetajiet lin-nies kollha interessati fit-territorji kolonizzati, u ħolqot proprjetà kbar u pussess ta' minjieri. Fis-seklu 16, ix-xjenza nawtika fi Spanja laħqet żvilupp kbir grazzi għal figuri xjentifiċi numerużi mill-Casa de Contratación u x-xjenza nawtika kienet pilastru essenzjali tal-espansjoni Iberika. Fl-1542, ir-reġjun ta' New Granada, flimkien mal-possedimenti Spanjoli l-oħra kollha fl-Amerika t'Isfel, saru parti mill-Viċireyalty tal-Perù, bil-kapitali tiegħu f'Lima. Fl-1547, New Granada saret kaptanja ġenerali separata fi ħdan il-viċireyalty, bil-kapitali tagħha f'Santa Fe de Bogotá. Fl-1549, il-Qorti Rjali nħolqot b'digriet irjali, u New Granada kienet irregolata mill-Qorti Rjali ta 'Santa Fe de Bogotá, li dak iż-żmien kienet tinkludi l-provinċji ta' Santa Marta, Río de San Juan, Popayán, Guayana u Cartagena. Iżda d-deċiżjonijiet importanti ttieħdu mill-kolonja għal Spanja mill-Kunsill tal-Indji. [[File:Defensa de Cartagena de Indias por la escuadra de D. Blas de Lezo, año 1741.jpg|thumb|left|Illustrazzjoni tal-Battalja ta' Cartagena de Indias, rebħa kbira Spanjola fil-Gwerra ta' Widna ta' Jenkins]] Sas-seklu 16, in-negozjanti Ewropej tal-iskjavi kienu bdew iġibu skjavi Afrikani fl-Amerika. Spanja kienet l-unika qawwa Ewropea li ma waqqfitx fabbriki fl-Afrika biex tixtri skjavi; L-Imperu Spanjol, b'kuntrast, kien jiddependi fuq is-sistema tas-Seat, li jagħti lil negozjanti minn nazzjonijiet Ewropej oħra l-liċenzja biex jinnegozjaw ma' popli skjavi fit-territorji tagħhom barra mill-baħar. Din is-sistema ġabet Afrikani fil-Kolombja, għalkemm ħafna tkellmu kontra l-istituzzjoni. Popli indiġeni ma' setgħux jiġu skjavi minħabba li kienu legalment suġġetti tal-Kuruna Spanjola. Biex jipproteġu l-popli indiġeni, l-awtoritajiet kolonjali Spanjoli stabbilixxew diversi forom ta' sjieda u regolamentazzjoni tal-art: resguardos, encomiendas, u haciendas. Madankollu, skuntentizza sigrieta kontra l-Ispanjol kien diġà qed jitfaċċa għall-Kolombjani peress li Spanja pprojbixxa l-kummerċ dirett bejn il-Viċiroyalty tal-Perù, li kienet tinkludi l-Kolombja, u l-Viċiroyalty ta' Spanja l-Ġdida, li kienet tinkludi l-Filippini, is-sors ta' prodotti Asjatiċi bħall-ħarir u l-porċellana li kienu mitluba fl-Ameriki. Il-kummerċ illegali bejn il-Peruvjani, il-Filippini, u l-Messikani kompla bil-moħbi, hekk kif prodotti Asjatiċi ta' kuntrabandu spiċċaw f’Córdoba, il-Kolombja, iċ-ċentru ta' distribuzzjoni għall-importazzjonijiet illegali Asjatiċi, minħabba kollużjoni bejn dawn il-popli kontra l-awtoritajiet ta' Spanja. Huma ssetiljaw u nnegozjaw bejniethom filwaqt li ma obdewx il-monopolju Spanjol infurzat. [[File:Virreinato de la Nueva Granada (proyección ortográfica).svg|thumb|Mappa tal-Vicireyalty ta New Granada (Virreinato de la Nueva Granada) fl-1780.]] Il-Viċi-Reali ta' Granada Ġdida ġie stabbilit fl-1717, imbagħad imneħħi temporanjament u mbagħad reġa' ġie stabbilit fl-1739. Il-kapitali tagħha kienet Santa Fe de Bogotá. Din il-Viċireyalty inkludiet xi provinċji oħra fil-majjistral tal-Amerika t'Isfel li qabel kienu taħt il-ġurisdizzjoni tal-Viċiroyalties ta 'Spanja Ġdida jew tal-Perù u jikkorrispondu prinċipalment mal-Venezwela, l-Ekwador u l-Panama tal-lum. Bogotá saret waħda miċ-ċentri amministrattivi ewlenin tal-possedimenti Spanjoli fid-Dinja l-Ġdida, flimkien ma' Lima u l-Belt tal-Messiku, għalkemm baqgħet inqas żviluppata meta mqabbla ma' dawk iż-żewġt ibliet f'diversi aspetti ekonomiċi u loġistiċi. Il-Gran Brittanja ddikjarat gwerra fuq Spanja fl-1739, u l-belt ta' Cartagena malajr saret mira ta' prijorità għall-Ingliżi. Forza spedizzjonarja Ingliża enormi ntbagħtet biex taqbad il-belt, iżda wara li għamlu rejds inizjali, tifqigħat ta' mard devastanti tfixklu n-numru tagħhom u l-Ingliżi ġew sfurzati jirtiraw. Il-battalja saret waħda mill-aktar rebħiet deċiżivi ta' Spanja fil-kunflitt u żgurat dominanza Spanjola fil-Karibew sal-Gwerra tas-Seba’ Snin. Il-qassis, botaniku u matematiku tas-seklu 18 José Celestino Mutis kien delegat mill-Viciroy Antonio Caballero y Góngora biex iwettaq inventarju tan-natura ta' New Granada. Mibdija fl-1783, din saret magħrufa bħala l-Royal Botanical Expedition lejn New Granada. Huwa kklassifikat pjanti u annimali selvaġġi, u waqqaf l-ewwel osservatorju astronomiku fil-belt ta' Santa Fe de Bogotá. F'Lulju 1801, ix-xjenzat Prussjan Alexander von Humboldt wasal Santa Fe de Bogotá fejn iltaqa' ma' Mutis. Barra minn hekk, mill-espedizzjoni ħarġu figuri storiċi tal-proċess ta' indipendenza fi New Granada, bħall-astronomu Francisco José de Caldas, ix-xjenzat Francisco Antonio Zea, iż-żoologu Jorge Tadeo Lozano u l-pittur Salvador Rizo. === Indipendenza === [[File:AGHRC (1890) - Carta XI - División política de Colombia, 1824.jpg|thumb|Id-dipartimenti tal-Gran Colombia fl-1824]] Mill-konkwista u l-kolonizzazzjoni kien hemm ribelljonijiet kontra l-ħakma Spanjola fl-imperu, iżda l-biċċa l-kbira kienu mgħaffġa jew baqgħu dgħajfa wisq biex ibiddlu s-sitwazzjoni ġenerali. L-aħħar ribelljoni li tfittex l-indipendenza sħiħa minn Spanja ħarġet madwar l-1810 u laħqet il-qofol tagħha fid-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Kolombjana, maħruġa fl-20 ta' Lulju, 1810, il-jum issa ċċelebrat bħala Jum l-Indipendenza tan-nazzjon. Dan il-moviment segwa l-indipendenza ta' Saint-Domingue (il-Ħaiti tal-lum) fl-1804, li pprovda xi appoġġ lil mexxej eventwali ta' din ir-ribelljoni: Simón Bolívar. Francisco de Paula Santander kien ikollu wkoll rwol deċiżiv. Inbeda moviment minn Antonio Nariño, li oppona ċ-ċentraliżmu Spanjol u mexxa l-oppożizzjoni kontra l-Viċirejaltà. Cartagena saret indipendenti ftNovembru 1811. Fl-1811 ġew ipproklamati l-Provinċji Magħquda ta’ New Granada, immexxija minn Camilo Torres Tenorio. It-tfaċċar ta' żewġ kurrenti ideoloġiċi differenti fost il-patrijotti (federaliżmu u ċentraliżmu) taw lok għal perjodu ta' instabbiltà msejjaħ Homeland Boba. Ftit wara li temmew il-Gwerer Napoleoniċi, Ferdinand VII, reċentement irrestawrat fuq it-tron fi Spanja, iddeċieda bla mistenni li jibgħat forzi militari biex jerġgħu jieħdu l-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Amerika t'Isfel. Il-viċi-realtà ġiet restawrata taħt Juan de Sámano, li r-reġim tiegħu kkastiga lil dawk li pparteċipaw fil-movimenti patrijottiċi, injora l-sfumaturi politiċi tal-laqgħat. Ir-retribuzzjoni qanqlet ribelljoni mġedda, li, flimkien ma' Spanja mdgħajfa, għamlitha possibbli ribelljoni ta' suċċess immexxija mill-Venezwelan Simón Bolívar, li eventwalment ipproklama l-indipendenza fl-1819. Ir-reżistenza favur l-Ispanjol ġiet megħluba fl-1822 fit-territorju tal-lum ta' il-Kolombja u fl-1823 fil-Venezwela. Matul il-Gwerra tal-Indipendenza, mietu bejn 250 u 400 elf ruħ (12-20% tal-popolazzjoni ta' qabel il-gwerra). [[File:Cambios territoriales de Colombia.gif|thumb|Bidliet territorjali fil-Kolombja mill-1811 sal-1993]] It-territorju tal-Vicireyalty ta' New Granada sar ir-Repubblika tal-Kolombja, organizzata bħala unjoni tat-territorji tal-lum tal-Kolombja, Panama, Ekwador, Venezwela, partijiet tal-Gujana u l-Brażil u fit-tramuntana tax-Xmara Marañón. Il-Kungress ta' Cúcuta fl-1821 adotta kostituzzjoni għar-Repubblika l-ġdida. Simón Bolívar sar l-ewwel president tal-Kolombja, u Francisco de Paula Santander inħatar viċi president. Madankollu, ir-repubblika l-ġdida kienet instabbli u l-Gran Colombia eventwalment waqgħet. Il-Kolombja moderna ġejja minn wieħed mill-pajjiżi li ħarġu wara x-xoljiment tal-Gran Colombia, it-tnejn l-oħra jkunu l-Ekwador u l-Venezwela. Il-Kolombja kienet l-ewwel gvern kostituzzjonali fl-Amerika t'Isfel, u l-partiti Liberali u Konservattivi, imwaqqfa fl-1848 u fl-1849, rispettivament, huma tnejn mill-eqdem partiti politiċi li baqgħu ħajjin fl-Ameriki. L-iskjavitù tneħħa fil-pajjiż fl-1851. Id-diviżjonijiet politiċi u territorjali interni wasslu għax-xoljiment tal-Gran Colombia fl-1830. L-hekk imsejjaħ "Dipartiment ta' Cundinamarca" adotta l-isem "New Granada", li żamm sal-1858 meta saret il-"Konfederazzjoni Granadina". Wara gwerra ċivili ta' sentejn fl-1863, inħolqot l-Istati Uniti tal-Kolombja, li ssir magħrufa bħala r-Repubblika tal-Kolombja fl-1886. Il-qasmiet interni baqgħu bejn il-forzi politiċi bipartisan, xi drabi jaqbdu gwerer ċivili mdemmija ħafna, l-Aktar sinifikanti kienet il-Gwerra ta' Elf Jum (1899-1902), li fiha tilfu ħajjithom bejn 100 u 180 elf Kolumbjan meta l-Partit Liberali, appoġġjat mill-Venezwela, l-Ekwador, in-Nikaragwa u l-Gwatemala, irribella kontra l-gvern nazzjonalista u ħa l-kontroll ta' Santander, billi kien finalment megħlub fl-1902 minn forzi nazzjonalisti. === seklu 20 === L-intenzjonijiet tal-Istati Uniti tal-Amerika li jinfluwenzaw iż-żona (speċjalment il-kostruzzjoni u l-kontroll tal-Kanal tal-Panama) wasslu għas-separazzjoni tad-Dipartiment tal-Panama fl-1903 u t-twaqqif tiegħu bħala nazzjon. L-Istati Uniti ħallsu lill-Kolombja $25,000,000 fl-1921, seba' snin wara t-tlestija tal-kanal, biex tagħmel emendi għar-rwol tal-President Roosevelt fil-ħolqien tal-Panama, u l-Kolombja rrikonoxxiet lill-Panama taħt it-termini tat-Trattat Thomson-Urrutia. Il-Kolombja u l-Perù marru għall-gwerra minħabba tilwim territorjali fil-baċir tal-Amażonja. Il-gwerra ntemmet bi ftehim ta’ paċi nnegozjat mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Is-Soċjetà finalment tat iż-żona kkontestata lill-Kolombja f'Ġunju 1934. [[File:Bogotazo.jpg|thumb|Il-Bogotazo fl-1948]] Ftit wara, il-Kolombja kisbet grad ta' stabbiltà politika, li ġiet interrotta minn kunflitt imdemmi li seħħ bejn l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50, perjodu magħruf bħala La Violencia. Il-kawża tagħha kienet primarjament it-tensjoni dejjem tikber bejn iż-żewġ partiti politiċi ewlenin, li sussegwentement qabdet wara l-qtil tal-kandidat presidenzjali liberali Jorge Eliécer Gaitán fid-9 ta’ April 1948. L-irvellijiet li rriżultaw f’Bogotá, magħrufa bħala El Bogotazo, infirxu mal-pajjiż kollu u sostnew. il-[ajja ta’ mill-inqas 180,000 Kolumbjan. Il-Kolombja daħlet fil-Gwerra Koreana meta Laureano Gómez ġie elett president. Kien l-uniku pajjiż tal-Amerika Latina li ngħaqad mal-gwerra bi rwol militari dirett bħala alleat tal-Istati Uniti. Partikolarment importanti kienet ir-reżistenza tat-truppi Kolombjani f'Old Baldy. Il-vjolenza bejn iż-żewġ partiti politiċi naqset l-ewwel meta' Gustavo Rojas keċċa lill-president tal-Kolombja f'kolp ta' stat u nnegozja mal-gwerrilli, u mbagħad taħt il-ġunta militari tal-Ġeneral Gabriel Paris. Wara d-depożizzjoni ta' Rojas, il-Partit Konservattiv Kolumbjan u l-Partit Liberali Kolumbjan qablu li joħolqu l-Front Nazzjonali, koalizzjoni li tmexxi l-pajjiż flimkien. Skont il-ftehim, il-presidenza kienet se talterna bejn konservattivi u liberali kull 4 snin għal 16-il sena; iż-żewġ partiti jkollhom parità fil-pożizzjonijiet elettivi l-oħra kollha. Il-Front Nazzjonali temm "La Violencia", u l-amministrazzjonijiet tal-Front Nazzjonali ppruvaw jistabbilixxu riformi soċjali u ekonomiċi estensivi b'kooperazzjoni mal-Alleanza għall-Progress. Minkejja l-progress f’ċerti setturi, komplew ħafna problemi soċjali u politiċi, u gruppi terroristiċi gwerillieri bħall-FARC, ELN, u M-19 inħolqu formalment biex jiġġieldu l-gvern u l-apparat politiku u d-demokrazija tal-Kolombja. Sa mis-sittinijiet, il-pajjiż sofra minn kunflitt armat asimmetriku ta' intensità baxxa bejn il-forzi tal-gvern, il-gruppi terroristiċi tal-gwerillieri komunisti, u l-paramilitari tal-lemin. Il-kunflitt intensifikat fis-snin disgħin, prinċipalment f'żoni rurali remoti. Diversi organizzazzjonijiet gwerillieri ddeċidew li jiddemobilizzaw wara n-negozjati għall-paċi fl-1989-1994. L-Istati Uniti ilha involuta ħafna fil-kunflitt sa mill-bidu tiegħu, meta fil-bidu tas-sittinijiet il-gvern tal-Istati Uniti għen lill-armata Kolombjana tattakka gwerillieri terroristiċi komunisti fil-Kolombja rurali. Dan bħala parti mill-ġlieda Amerikana kontra l-komuniżmu. Merċenarji u korporazzjonijiet multinazzjonali bħal Chiquita Brands International huma wħud mill-atturi internazzjonali li kkontribwew għall-vjolenza tal-kunflitt. Minn nofs is-snin sebgħin, il-kartelli tad-droga Kolombjani saru produtturi, proċessuri u esportaturi ewlenin ta 'drogi illegali, primarjament marijuana u kokaina. Kostituzzjoni ġdida ġiet promulgata fl-4 ta' Lulju, 1991. Il-bidliet iġġenerati mill-kostituzzjoni l-ġdida huma meqjusa bħala pożittivi mis-soċjetà Kolombjana. === seklu 21 === L-amministrazzjoni tal-President Álvaro Uribe (2002-2010) adottat il-politika ta' sigurtà demokratika li kienet tinkludi kampanja integrata għall-ġlieda kontra t-terroriżmu u r-ribelljoni. Il-pjan ekonomiku tal-gvern ippromwova wkoll il-fiduċja tal-investituri. Bħala parti minn proċess ta' paċi, l-AUC (paramilitari tal-lemin) kienet waqfet tiffunzjona formalment bħala organizzazzjoni. Fi Frar 2008, miljuni ta' Kolumbjani ddimostraw kontra l-FARC u gruppi illegali oħra. Wara negozjati ta' paċi, il-gvern Kolumbjan tal-President Juan Manuel Santos u l-gwerilla tal-FARC-EP ħabbru ftehim finali biex jintemm il-kunflitt. Madankollu, referendum biex jiġi ratifikat il-ftehim ma rnexxiex. Il-gvern Kolumbjan u l-FARC sussegwentement iffirmaw ftehim ta' paċi rivedut f'Novembru 2016, li l-kungress Kolumbjan approva. Fl-2016, il-President Santos ingħata l-Premju Nobel għall-Paċi. Ġurisdizzjoni Speċjali għall-Paċi nħolqot biex tinvestiga, tiċċara, tiġġudika u tikkastiga l-ksur serju tad-drittijiet tal-bniedem u l-ksur serji tal-liġi umanitarja internazzjonali li seħħew matul il-kunflitt armat u tissodisfa d-dritt tal-vittmi għall-ġustizzja. Matul iż-żjara tiegħu fil-Kolombja, il-Papa Franġisku ta ġieħ lill-vittmi tal-kunflitt. F'Ġunju 2018, Iván Duque, il-kandidat tal-partit tal-lemin Ċentru Demokratiku, rebaħ l-elezzjoni presidenzjali. Fis-7 ta' Awwissu, 2018, huwa ħa l-ġurament bħala l-president il-ġdid tal-Kolombja biex jieħu post Juan Manuel Santos. Ir-relazzjonijiet tal-Kolombja mal-Venezwela varjaw minħabba differenzi ideoloġiċi bejn iż-żewġ gvernijiet. Il-Kolombja offriet appoġġ umanitarju bl-ikel u l-mediċina biex itaffi n-nuqqas ta' provvista fil-Venezwela. Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin tal-Kolombja qal li l-isforzi kollha biex tissolva l-kriżi tal-Venezwela jridu jkunu paċifiċi. Il-Kolombja pproponiet l-idea tal-Għanijiet ta' Żvilupp Sostenibbli u n-Nazzjonijiet Uniti adottat dokument finali. Fi Frar 2019, il-President tal-Venezwela Nicolás Maduro qata' r-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Kolombja wara li l-President Kolumbjan Iván Duque għen lill-politiċi tal-oppożizzjoni Venezwelana biex iwasslu għajnuna umanitarja lil pajjiżu. Il-Kolombja rrikonoxxiet lill-mexxej tal-oppożizzjoni Venezwelana Juan Guaidó bħala l-president leġittimu tal-pajjiż. == Ġeografija == [[File:Pico Cristobal Colon.jpg|thumb|left|Pico Cristóbal Colón huwa possibbilment l-ogħla muntanja fil-Kolombja, b'għoli rrappurtat ta '5,775 metru (18,947 pied) u Prominenza ta' 5,509 m (18,074 pied).]] [[File:Mapa de Colombia (topografía).svg|thumb|Mappa topografika tal-Kolombja]] Il-ġeografija tal-Kolombja hija kkaratterizzata mis-sitt reġjuni naturali ewlenin tagħha li jippreżentaw il-karatteristiċi uniċi tagħhom, mir-reġjun muntanjuż tal-Andes; ir-reġjun kostali tal-Paċifiku; ir-reġjun kostali tal-Karibew; il-Pjanuri; ir-reġjun tal-foresti tropikali tal-Amażonja; għaż-żona insulari, li tinkludi gżejjer kemm fl-oċeani Atlantiku kif ukoll fil-Paċifiku. Taqsam il-konfini marittimi tagħha mal-Kosta Rika, Nikaragwa, Ħonduras, Ġamajka, Ħaiti u r-Repubblika Dominikana. Il-Kolombja tmiss fil-majjistral mal-Panama, fil-lvant mal-Venezwela u l-Brażil, u fin-nofsinhar mal-Ekwador u l-Perù; stabbilixxa l-limiti marittimi tiegħu ma' pajjiżi ġirien permezz ta' seba' ftehimiet fil-Baħar Karibew u tlieta fl-Oċean Paċifiku. Hija tinsab bejn latitudnijiet 12°N u 4°S u bejn lonġitudnijiet 67° u 79°W. Fil-lvant tal-Andes hemm is-savana ta' Llanos, parti mill-baċin tax-Xmara Orinoco, u fix-Xlokk estrem, il-ġungla tal-foresti tropikali tal-Amażonja. Flimkien, dawn l-artijiet baxxi jiffurmaw aktar minn nofs it-territorju tal-Kolombja, iżda fihom inqas minn 6% tal-popolazzjoni. Fit-tramuntana, il-kosta tal-Karibew, li fiha 21.9% tal-popolazzjoni u l-lokazzjoni tal-bliet tal-port ewlenin ta' Barranquilla u Cartagena, ġeneralment tikkonsisti fi pjanuri baxxi, iżda fiha wkoll is-Sierra Nevada de Santa Marta, li tinkludi l-ogħla. qċaċet tal-pajjiż (Pico Cristóbal Colón u Pico Simón Bolívar), u d-deżert La Guajira. B'kuntrast, l-artijiet baxxi tal-kosta tal-Paċifiku dejqa u mhux kontinwi, appoġġjati mill-muntanji Serranía de Baudó, huma ftit popolati u mgħottija b'veġetazzjoni densa. Il-port ewlieni tal-Paċifiku huwa Buenaventura. [[File:ISS-42 Colombia’s Santa Marta massif.jpg|thumb|left|Sierra Nevada de Santa Marta tidher mill-ISS]] [[File:Sierra Nevada de Santa Marta desde el espacio.jpg|thumb|Sierra Nevada de Santa Marta tidher mill-ISS]] [[File:Sierra Nevada.JPG|thumb|left|Sierra Nevada de Santa Marta minn Valledupar, il-Kolombja.]] Parti miċ-Ċirku tan-Nar, reġjun tad-dinja suġġett għal terremoti u eruzzjonijiet vulkaniċi, fl-intern tal-Kolombja l-Andes huma l-karatteristika ġeografika predominanti. Il-biċċa l-kbira taċ-ċentri tal-popolazzjoni tal-Kolombja jinsabu f'dawn l-artijiet għolja interni. Lil hinn mill-Massif Kolumbjan (fid-dipartimenti tal-Lbiċ ta' Cauca u Nariño), dawn jaqsmu fi tliet fergħat magħrufa bħala cordilleras (muntanji): il-Kordillera tal-Punent, li tgħaddi biswit il-kosta tal-Paċifiku u tinkludi l-belt ta' Cali; il-Medda tal-Muntanji Ċentrali, li tgħaddi bejn il-widien tax-xmajjar Cauca u Magdalena (fil-punent u l-lvant, rispettivament) u tinkludi l-ibliet ta' Medellín, Manizales, Pereira u l-Armenja; u l-Kordillera tal-Lvant, li testendi grigal sal-peniżola La Guajira u tinkludi Bogotá, Bucaramanga u Cúcuta. Il-qċaċet tal-Kordillera tal-Punent jaqbżu l-4,700 m (15,420 pied), u fil-Kordillera Ċentrali u l-Kordillera tal-Lvant jilħqu l-5,000 m (16,404 pied). F'2,600 m (8,530 pied), Bogotá hija l-ogħla belt tad-daqs tagħha fid-dinja. Ix-xmajjar ewlenin tal-Kolombja huma l-Magdalena, il-Cauca, il-Guaviare, l-Atrato, il-Meta, il-Putumayo u l-Caquetá. Il-Kolombja għandha erba' sistemi ewleninta'ta’ drenaġġ: id-drenaġġ tal-Paċifiku, id-drenaġġ tal-Karibew, il-baċir tal-Orinoko u l-baċir tal-Amażonja. Ix-xmajjar Orinoco u Amazon jimmarkaw limiti mal-Kolombja sal-Venezwela u l-Perù rispettivament. === Fruntiera === Il-fruntiera tal-art mal-Kolombja hija 586 km, Venezwela fruntiera ta' aktar minn 2219 km, Brażil huwa 1645 km, Panama hija 266 km, Il-fruntiera internazzjonali flimkien hija 4716 km. === Klima === [[File:Colombia Köppen.svg|thumb|Mappa tal-Kolombja mill-klassifikazzjoni tal-klima Köppen]] Il-klima tal-Kolombja hija kkaratterizzata minn tropikali, li tippreżenta varjazzjonijiet f'sitt reġjuni naturali u skont l-altitudni, it-temperatura, l-umdità, ir-riħ u l-preċipitazzjoni. Il-Kolombja għandha firxa diversa ta 'żoni klimatiċi, inklużi foresti tropikali tropikali, savannahs, steppi, deżerti u klimi tal-muntanji. Il-klima tal-muntanji hija waħda mill-karatteristiċi uniċi tal-Andes u eżenzjonijiet oħra ta' altitudni għolja fejn il-klima hija determinata mill-altitudni. Taħt 1,000 metru (3,281 pied) altitudni hija ż-żona altitudinal sħuna, fejn it-temperaturi huma ogħla minn 24 °C (75.2 °F). Madwar 82.5% taż-żona totali tal-pajjiż tinsab fiż-żona altitudinal sħuna. Iż-żona altitudinal tal-klima moderata li tinsab bejn 1,001 u 2,000 metru (3,284 u 6,562 pied) hija kkaratterizzata minn temperatura medja li tvarja bejn 17 u 24 °C (62.6 u 75.2 °F). It-temp kiesaħ huwa preżenti bejn 2,001 u 3,000 metru (6,565 u 9,843 pied) u t-temperaturi jvarjaw bejn 12 u 17 °C (53.6 u 62.6 °F). Lil hinn hemm il-kundizzjonijiet alpini taż-żona tal-boskijiet u mbagħad il-mergħat bla siġar tal-qawwi. Fuq 4,000 metru (13,123 pied), fejn it-temperaturi huma taħt l-iffriżar, il-klima hija glaċjali, żona ta 'borra permanenti u silġ. === Bijodiversità u konservazzjoni === Il-Kolombja hija waħda mill-pajjiżi megadiversi fil-bijodiversità, u tokkupa l-ewwel post fl-ispeċi ta 'għasafar. Il-Kolombja hija l-pajjiż bl-akbar bijodiversità fuq il-pjaneta, li għandha l-ogħla rata ta' speċi għal kull żona, kif ukoll l-ogħla numru ta' endemiżmi (speċi li ma jinstabu b'mod naturali imkien ieħor) ta' kwalunkwe pajjiż. Madwar 10% tal-ispeċi tad-Dinja jgħixu fil-Kolombja, inklużi aktar minn 1,900 speċi ta' għasafar, aktar milli fl-Ewropa u l-Amerika ta' Fuq flimkien. Il-Kolombja għandha 10% tal-ispeċijiet ta' mammiferi tad-dinja, 14% tal-ispeċi ta' anfibji tad-dinja u 18% tal-ispeċi ta' għasafar tad-dinja. [[File:Cattleya trianae tipo Baronessa.jpg|thumb|Il-fjura nazzjonali tal-Kolombja, l-orkidea endemika Cattleya trianae, hija msemmija għall-botaniku u tabib Kolumbjan José Jerónimo Triana.]] Fir-rigward tal-pjanti, il-pajjiż għandu bejn 40,000 u 45,000 speċi ta 'pjanti, ekwivalenti għal 10 jew 20% tal-ispeċi totali tad-dinja, li huwa saħansitra aktar notevoli jekk tqis li l-Kolombja hija meqjusa bħala pajjiż ta' daqs intermedju. Il-Kolombja hija t-tieni l-aktar pajjiż bijodiversità fid-dinja, biss wara l-Brażil, li huwa madwar 7 darbiet akbar. Il-Kolombja għandha kważi 2,000 speċi ta 'ħut tal-baħar u hija t-tieni l-aktar pajjiż divers fil-ħut tal-ilma ħelu. Huwa wkoll il-pajjiż bl-aktar speċi endemiċi ta' friefet, huwa l-ewwel fl-ispeċi tal-orkidej, u għandu madwar 7,000 speċi ta' ħanfus. Il-Kolombja hija t-tieni fin-numru ta' speċi ta' anfibji u hija t-tielet l-aktar pajjiż divers fir-rettili u l-pali. Hemm madwar 1,900 speċi ta' molluski u skont l-istimi hemm madwar 300,000 speċi ta' invertebrati fil-pajjiż. Fil-Kolombja hemm 32 bijoma terrestri u 314-il tip ta' ekosistemi. Iż-żoni protetti u s-"Sistema tal-Park Nazzjonali" ikopru żona ta' madwar 14,268,224 ettaru (142,682.24 km 2) u jirrappreżentaw 12.77% tat-territorju Kolumbjan. Meta mqabbla mal-pajjiżi ġirien, ir-rati tad-deforestazzjoni fil-Kolombja għadhom relattivament baxxi. Il-Kolombja kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 8.26/10, u kklassifikaha fil-25 post globalment fost 172 pajjiż. Il-Kolombja hija s-sitt pajjiż fid-dinja bil-kobor tal-provvista totali ta' ilma ħelu rinnovabbli, u għad għandha riżervi kbar ta' ilma ħelu. == Gvern u politika == [[File:Casa de Nariño y Vigilantes.jpg|thumb|Il-Casa de Nariño hija r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol ewlieni tal-President tal-Kolombja.]] Il-gvern tal-Kolombja jiżviluppa fil-qafas ta' repubblika demokratika presidenzjali parteċipattiva kif stabbilit fil-Kostituzzjoni tal-1991. Skont il-prinċipju tas-separazzjoni tas-setgħat, il-gvern huwa maqsum fi tliet fergħat: il-fergħa eżekuttiva, il-fergħa leġiżlattiva u l-fergħa ġudizzjarja. Bħala kap tal-fergħa eżekuttiva, il-President tal-Kolombja jaġixxi bħala kap tal-Istat u kap tal-Gvern, segwit mill-Viċi President u l-Kunsill tal-Ministri. Il-president jiġi elett b'vot popolari biex iservi mandat wieħed ta' erba' snin (fl-2015, il-Kungress tal-Kolombja approva r-revoka ta' emenda kostituzzjonali tal-2004 li biddlet il-limitu ta' mandat wieħed għall-presidenti għal limitu ta' żewġ mandati). Fil-livell provinċjali, is-setgħa eżekuttiva hija ta' gvernaturi dipartimentali, sindki muniċipali, u amministraturi lokali ta' suddiviżjonijiet amministrattivi iżgħar, bħal corregimientos jew communes. L-elezzjonijiet reġjonali kollha jsiru sena u ħames xhur wara l-elezzjoni presidenzjali. [[File:Capitalio Nacional de Colombia, Bogotá.jpg|thumb|Kwartieri ġenerali Nazzjonali tal-Kungress]] Il-fergħa leġiżlattiva tal-gvern hija rappreżentata fil-livell nazzjonali mill-Kungress, istituzzjoni bikamerali li tinkludi Kamra tad-Deputati b'166 siġġu u Senat ta' 102 siġġu. Is-Senat jiġi elett fil-livell nazzjonali u l-Kamra tad-Deputati tiġi eletta fid-distretti elettorali. Membri taż-żewġ kmamar huma eletti biex iservu mandati ta' erba' snin xahrejn qabel il-president, ukoll b’vot popolari. [[File:Palacio de Justicia de Colombia, Bogotá.jpg|thumb|Palazz tal-Ġustizzja tal-Kolombja, kwartieri ġenerali u simbolu tal-Fergħa Ġudizzjarja tal-Kolombja]] Il-ġudikatura hija mmexxija minn erba’ qrati għolja, li jikkonsistu mill-Qorti Suprema li tittratta kwistjonijiet kriminali u ċivili, il-Kunsill tal-Istat, li għandu responsabbiltà speċjali għal-liġi amministrattiva u jipprovdi wkoll pariri legali lill-eżekuttiv, il-Qorti Kostituzzjonali, responsabbli biex tiżgura l-integrità tal-kostituzzjoni Kolombjana, u l-Kunsill Superjuri tal-Ġudikatura, responsabbli għall-verifika tal-ġudikatura. Il-Kolombja topera sistema ta' liġi ċivili, li sa mill-1991 ġiet applikata permezz ta' sistema kontradittorja. Minkejja sensiela ta' kontroversji, il-politika ta' sigurtà demokratika żgurat li l-eks President Álvaro Uribe jibqa' popolari fost il-Kolombjani, bil-klassifikazzjoni tal-approvazzjoni tiegħu laħqet il-quċċata ta' 76%, skont stħarriġ fl-2009. Madankollu, wara li serva żewġ mandati, kien kostituzzjonalment ipprojbit milli qed ifittex l-elezzjoni mill-ġdid fl-2010. Fl-elezzjoni tal-20 ta' Ġunju, 2010, l-eks Ministru tad-Difiża Juan Manuel Santos rebaħ b’69% tal-voti kontra t-tieni l-aktar kandidat popolari, Antanas Mockus. Kienet meħtieġa runoff peress li l-ebda kandidat ma rċieva aktar mil-limitu rebbieħ ta' 50% tal-voti. Santos reġa' rebaħ l-elezzjoni bi kważi 51% tal-voti fl-elezzjonijiet tat-tieni rawnd fil-15 ta' Ġunju 2014, u għeleb lir-rivali tiegħu tal-lemin Óscar Iván Zuluaga, li rebaħ 45%. Fl-2018, Iván Duque rebaħ it-tieni rawnd tal-elezzjonijiet b'54% tal-voti. === Affarijiet barranin === [[File:VII Cumbre de la Alianza del Pacífico, Santiago de Cali.jpg|thumb|VII Summit tal-Alleanza tal-Paċifiku: L-eks president tal-Kolombja, Juan Manuel Santos, huwa t-tieni mix-xellug.]] L-affarijiet barranin tal-Kolombja huma inkarigati mill-President, bħala kap tal-Istat, u mmexxija mill-Ministru tal-Affarijiet Barranin. Il-Kolombja għandha missjonijiet diplomatiċi fil-kontinenti kollha. Il-Kolombja kienet waħda mill-erba' membri fundaturi tal-Alleanza tal-Paċifiku, li hija mekkaniżmu ta' integrazzjoni politika, ekonomika u kooperattiva li tippromwovi l-moviment ħieles ta' oġġetti, servizzi, kapital u nies fost il-membri, kif ukoll borża komuni u ambaxxati konġunti f'diversi pajjiżi. Il-Kolombja hija wkoll membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, l-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp, l-Organizzazzjoni tal-Istati Amerikani, l-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani, u l-Komunità Andina tan-Nazzjonijiet. Il-Kolombja hija sieħba globali tan-NATO u alleat importanti mhux tan-NATO tal-Istati Uniti. === Militari === [[File:Arc fragata caldas.jpg|thumb|Il-Frejgata tal-Marina Kolombjana ARC Caldas]] Il-fergħa eżekuttiva tal-gvern hija responsabbli għall-ġestjoni tad-difiża tal-Kolombja, bil-president ikun il-kmandant in kap tal-forzi armati. Il-Ministeru tad-Difiża jeżerċita kontroll ta' kuljum tal-forzi armati u tal-Pulizija Nazzjonali tal-Kolombja. Il-Kolombja għandha 455,461 persunal militari attiv. Fl-2016, 3.4% tal-PGD tal-pajjiż mar għall-infiq militari, u poġġih fl-24 post fid-dinja. Il-forzi armati tal-Kolombja huma l-akbar fl-Amerika Latina. Fl-2018, il-Kolombja ffirmat it-trattat tan-NU dwar il-Projbizzjoni tal-Armi Nukleari. L-armata Kolombjana hija maqsuma fi tliet fergħat: l-Armata Nazzjonali Kolombjana; il-Forza Aerospazjali Kolombjana; u l-Navy Kolombjana. Il-Pulizija Nazzjonali tiffunzjona bħala ġendarmerija, li topera indipendentement mill-armata bħala aġenzija tal-infurzar tal-liġi fil-pajjiż kollu. Kull wieħed minnhom jopera bl-apparat tal-intelliġenza tiegħu separat mid-Direttorat Nazzjonali tal-Intelliġenza (DNI). L-Armata Nazzjonali hija magħmula minn diviżjonijiet, brigati, brigati speċjali u unitajiet speċjali, il-Navy Kolombjana mill-Infanteria tal-Baħar, il-Forza Navali tal-Karibew, il-Forza Navali tal-Paċifiku, il-Forza Navali tan-Nofsinhar, il-Forza Navali tal-Lvant, Gwardja tal-Kosta Kolumbjana, Navali L-Avjazzjoni u l-Kmand Speċifiku ta' San Andrés u Providencia u l-Forza Aerospazjali minn 15-il unità tal-ajru. === Diviżjonijiet amministrattivi === Il-Kolombja hija maqsuma fi 32 dipartiment u distrett kapitali, li huwa meqjus bħala dipartiment (Bogotá hija wkoll il-kapitali tad-dipartiment ta' Cundinamarca). Id-dipartimenti huma suddiviżi f'muniċipalitajiet, li kull waħda minnhom hija assenjata sede muniċipali, u l-muniċipalitajiet huma mbagħad suddiviżi f'corregimientos f'żoni rurali u komuni f'żoni urbani. Kull dipartiment għandu gvern lokali b'gvernatur u assemblea eletti direttament għal terminu ta 'erba' snin, u kull muniċipalità hija mmexxija minn sindku u kunsill. Hemm bord amministrattiv lokali elett b'mod popolari f'kull wieħed mill-belt żgħira jew komuni. Minbarra l-kapitali, erba' bliet oħra ġew innominati distretti (fil-fatt muniċipalitajiet speċjali), fuq il-bażi ta' karatteristiċi distintivi speċjali. Dawn huma Barranquilla, Cartagena, Santa Marta u Buenaventura. Xi dipartimenti għandhom suddiviżjonijiet amministrattivi lokali, fejn il-bliet għandhom konċentrazzjoni kbira ta 'popolazzjoni u l-muniċipalitajiet huma qrib xulxin (per eżempju, f'Antioquia u Cundinamarca). Fejn id-dipartimenti għandhom popolazzjoni baxxa (eż. Amazonas, Vaupés u Vichada), jiġu impjegati diviżjonijiet amministrattivi speċjali, bħal "corregimientos departamentales", li huma ibridi ta' muniċipalità u corregimiento. [[File:Mapa de Colombia (departamentos).svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Skont il-Kostituzzjoni tal-1991, il-Kolombja hija magħmula minn 32 dipartiment u distrett kapitali. Kull dipartiment huwa maqsum fi muniċipalitajiet. Il-gvernijiet dipartimentali huma maqsuma fi tliet fergħat: gvernatur (elett b'mod popolari kull 4 snin), assemblea dipartimentali (eletta b'mod popolari kull 4 snin) u qrati superjuri. Skont l-IGAC (1996. Dizzjunarju Ġeografiku tal-Kolombja), l-ogħla punt tagħha jitla’ għal madwar 5,775 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, fuq is-summits tewmin ta' Colón u Bolívar, dawn huma l-għoli massimi fit-territorju nazzjonali, filwaqt li l-iktar punt baxx tal- pajjiż huwa l-Oċean Paċifiku u Atlantiku (il-Karibew). ==== Dipartimenti, popolazzjoni u kapital ==== {| class="wikitable sortable" style="width:73%;" ! '''Numru''' ! '''Dipartiment''' ! '''Popolazzjoni (2020)'''<ref name="PopulationProjections">{{ċita web |url= https://www.dane.gov.co/files/censo2018/proyecciones-de-poblacion/anexos-proyecciones-pob-dptos-area-grupos-de-edad-2018-2023.xlsx |titlu= ¿Cuántos somos? |pubblikatur= Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE) |data-aċċess= 2020-03-26 |lingwa= Spanjol |arkivju-url= https://web.archive.org/web/20200327040110/https://www.dane.gov.co/files/censo2018/proyecciones-de-poblacion/anexos-proyecciones-pob-dptos-area-grupos-de-edad-2018-2023.xlsx |arkivju-data= 2020-03-27 |url-status= dead }}</ref> ! '''Popolazzjoni (2018)'''<ref name="PopulationProjections" /> ! '''Popolazzjoni (2005)''' ! '''Kapital''' |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''1''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Bogotá.svg|20px]] [[Bogotá]] |align="center"| 7,743,955 |align="center"| 7,412,566 |align="center"| 6,778,691 |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''2''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Antioquia Department.svg|20px]] [[Antioquia Department|Antioquia]] |align="center"| 6,677,930 |align="center"| 6,407,102 |align="center"| 5,601,507 |align="center"| Medellín |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''3''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Valle del Cauca.svg|20px]] [[Valle del Cauca]] |align="center"| 4,532,152 |align="center"| 4,475,886 |align="center"| 4,052,535 |align="center"| Cali |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''4''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Cundinamarca.svg|20px]] [[Cundinamarca department|Cundinamarca]] |align="center"| 3,242,999 |align="center"| 2,919,060 |align="center"| 2,228,682 |align="center"| Bogotá |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''5''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Atlántico.svg|20px]] [[Atlántico department|Atlántico]] |align="center"| 2,722,128 |align="center"| 2,535,517 |align="center"| 2,112,001 |align="center"| Barranquilla |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''6''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Bolívar (Colombia).svg|20px]] [[Bolívar department|Bolívar]] |align="center"| 2,180,976 |align="center"| 2,070,110 |align="center"| 1,836,640 |align="center"| Cartagena |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''7''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Santander Department.svg|20px]] [[Santander department|Santander]] |align="center"| 2,280,908 |align="center"| 2,184,837 |align="center"| 1,913,444 |align="center"| Bucaramanga |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''8''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Nariño.svg|20px]] [[Nariño department|Nariño]] |align="center"| 1,627,589 |align="center"| 1,630,592 |align="center"| 1,498,234 |align="center"| Pasto |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''9''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Córdoba.svg|20px]] [[Córdoba department|Córdoba]] |align="center"| 1,828,947 |align="center"| 1,784,783 |align="center"| 1,462,909 |align="center"| Montería |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''10''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Tolima.svg|20px]] [[Tolima department|Tolima]] |align="center"| 1,339,998 |align="center"| 1,330,187 |align="center"| 1,312,304 |align="center"| Ibagué |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''11''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Cauca.svg|20px]] [[Cauca department|Cauca]] |align="center"| 1,491,937 |align="center"| 1,464,488 |align="center"| 1,182,022 |align="center"| Popayán |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''12''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Norte de Santander.svg|20px]][[Norte de Santander department|Norte de Santander]] |align="center"| 1,620,318 |align="center"| 1,491,689 |align="center"| 1,208,336 |align="center"| Cúcuta |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''13''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Boyacá Department.svg|20px]] [[Boyacá Department|Boyacá]] |align="center"| 1,242,731 |align="center"| 1,217,376 |align="center"| 1,255,311 |align="center"| Tunja |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''14''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Magdalena.svg|20px]] [[Magdalena department|Magdalena]] |align="center"| 1,427,026 |align="center"| 1,341,746 |align="center"| 1,136,819 |align="center"| Santa Marta |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''15''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Huila.svg|20px]] [[Huila department|Huila]] |align="center"| 1,122,622 |align="center"| 1,100,386 |align="center"| 1,001,476 |align="center"| Neiva |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''16''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Cesar.svg|20px]] [[Cesar department|Cesar]] |align="center"| 1,295,387 |align="center"| 1,200,574 |align="center"| 878,437 |align="center"| Valledupar |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''17''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Caldas.svg|20px]] [[Caldas department|Caldas]] |align="center"| 1,018,453 |align="center"| 998,255 |align="center"| 898,490 |align="center"| Manizales |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''18''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Meta.svg|20px]] [[Meta department|Meta]] |align="center"| 1,063,454 |align="center"| 1,039,722 |align="center"| 713,772 |align="center"| Villavicencio |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''19''' |align="left"|[[Stampa:Flag of La Guajira.svg|20px]] [[La Guajira department|La Guajira]] |align="center"| 965,718 |align="center"| 880,560 |align="center"| 655,943 |align="center"| Riohacha |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''20''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Risaralda.svg|20px]] [[Risaralda department|Risaralda]] |align="center"| 961,055 |align="center"| 943,401 |align="center"| 859,666 |align="center"| Pereira |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''21''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Sucre (Colombia).svg|20px]] [[Sucre department|Sucre]] |align="center"| 949,252 |align="center"| 904,863 |align="center"| 762,263 |align="center"| Sincelejo |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''22''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Quindío.svg|20px]] [[Quindío department|Quindío]] |align="center"| 555,401 |align="center"| 539,904 |align="center"| 518,691 |align="center"| Armenia |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''23''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Chocó.svg|20px]] [[Chocó department|Chocó]] |align="center"| 544,764 |align="center"| 534,826 |align="center"| 388,476 |align="center"| Quibdó |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''24''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Caquetá.svg|20px]] [[Caquetá department|Caquetá]] |align="center"| 410,521 |align="center"| 401,849 |align="center"| 337,932 |align="center"| Florencia |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''25''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Casanare.svg|20px]] [[Casanare department|Casanare]] |align="center"| 435,195 |align="center"| 420,504 |align="center"| 281,294 |align="center"| Yopal |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''26''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Putumayo.svg|20px]] [[Putumayo department|Putumayo]] |align="center"| 359,127 |align="center"| 348,182 |align="center"| 237,197 |align="center"| Mocoa |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''27''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Arauca.svg|20px]] [[Arauca department|Arauca]] |align="center"| 294,206 |align="center"| 262,174 |align="center"| 153,028 |align="center"| Arauca |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''28''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Guaviare.svg|20px]] [[Guaviare department|Guaviare]] |align="center"| 86,657 |align="center"| 82,767 |align="center"| 56,758 |align="center"| San José del Guaviare |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''29''' |align="left"|[[Stampa:Flag of San Andrés y Providencia.svg|20px]] [[Archipelago of San Andrés, Providencia and Santa Catalina|San Andrés y Providencia]] |align="center"| 63,692 |align="center"| 61,280 |align="center"| 59,573 |align="center"| San Andrés |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''30''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Amazonas (Colombia).svg|20px]] [[Amazonas department|Amazonas]] |align="center"| 79,020 |align="center"| 76,589 |align="center"| 46,950 |align="center"| Leticia |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''31''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Vichada.svg|20px]] [[Vichada department|Vichada]] |align="center"| 112,958 |align="center"| 107,808 |align="center"| 44,592 |align="center"| Puerto Carreño |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''32''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Vaupés.svg|20px]] [[Vaupés department|Vaupés]] |align="center"| 44,712 |align="center"| 40,797 |align="center"| 19,943 |align="center"| Mitú |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''33''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Guainía.svg|20px]] [[Guainía department|Guainía]] |align="center"| 50,636 |align="center"| 48,114 |align="center"| 18,797 |align="center"| Inírida |} [[Stampa:Mapa de Colombia (regiones naturales).svg|thumb|Reġjuni naturali tal-Kolombja, differenzjati bil-kulur: Andin, Karibew, Paċifiku, Orinoquía, Amazonia, Insulari]] [[File:Tawantinsuyu (orthographic projection).svg|thumb|El Imperio Inca en su mayor extensión cerca de 1525 (1438–1533/1572) (The Inca Empire at its greatest extent around 1525 (1438–1533/1572)/L-Imperu Inca fl-akbar firxa tiegħu madwar l-1525 (1438–1533/1572)) Tawantinsuyu]] == Ekonomija == [[File:Vista Hacia La Torre Bacatá (242256171).jpeg|thumb|Orizzont tal-skyscrapers ta' Bogotá]] [[File:Colombia GDP by sector in 2017.png|thumb|Il-PDG tal-Kolombja skont is-setturi fl-2017]] [[File:Edificio Bancolombia - luces.jpg|thumb|Il-kwartieri ġenerali ta' Bancolombia f'Medellin]] Storikament ekonomija agrarja, il-Kolombja urbanizzat malajr fis-seklu 20, sa tmiemu 15.8% biss tal-forza tax-xogħol kienet impjegata fl-agrikoltura, li tiġġenera biss 6.6% tal-PGD; 20% tal-forza tax-xogħol kienet impjegata fl-industrija u 65% fis-servizzi, responsabbli għal 33% u 60% tal-PGD rispettivament. Il-produzzjoni ekonomika tal-pajjiż hija ddominata mid-domanda domestika qawwija tagħha. In-nefqa tal-konsum tad-dar hija l-akbar komponent tal-PGD. L-ekonomija tas-suq tal-Kolombja kibret b'mod kostanti fl-aħħar parti tas-seklu 20, bil-prodott gross domestiku (PGD) jiżdied b'rata medja ta' aktar minn 4% fis-sena bejn l-1970 u l-1998. Il-pajjiż sofra riċessjoni fl-1999 (l-ewwel sena sħiħa ta' tkabbir negattiv mid-Depressjoni l-Kbira), u l-irkupru kien twil u bl-uġigħ. Madankollu, it-tkabbir laħaq is-7% fl-2007, wieħed mill-ogħla fl-Amerika Latina. Skont l-istimi tal-Fond Monetarju Internazzjonali, fl-2023, il-PGD (PPP) tal-Kolombja kien ta' US$1 triljun, it-32 fid-dinja u t-tielet fl-Amerika t’Isfel, wara l-Arġentina. L-infiq pubbliku totali jirrappreżenta 28% tal-ekonomija nazzjonali. Id-dejn estern huwa ekwivalenti għal 40% tal-prodott gross domestiku. Klima fiskali b'saħħitha ġiet affermata mill-ġdid b'żieda fil-klassifikazzjonijiet tal-bonds. L-inflazzjoni annwali għalqet l-2017 b'4.09% sena fuq sena (vs. 5.75% sena fuq sena fl-2016). Ir-rata medja nazzjonali tal-qgħad fl-2017 kienet 9.4%, għalkemm l-informalità hija l-akbar problema li qed jiffaċċja s-suq tax-xogħol (id-dħul tal-ħaddiema formali żdied b'24.8% f'5 snin filwaqt li d-dħul tax-xogħol tal-ħaddiema formali informali żdied biss b'9%). Il-Kolombja għandha żoni ħielsa (FTZ), bħaż-Żona Ħielsa tal-Paċifiku, li tinsab f'Valle del Cauca, waħda mill-aktar żoni attraenti għall-investiment barrani. Is-settur finanzjarju kiber b'mod favorevoli minħabba l-likwidità tajba tal-ekonomija, it-tkabbir tal-kreditu u l-prestazzjoni pożittiva tal-ekonomija Kolombjana. Il-Borża Kolombjana permezz tas-Suq Integrat tal-Amerika Latina (MILA) toffri suq reġjonali għall-kummerċ tal-istokks. Il-Kolombja issa hija waħda minn tliet ekonomiji biss b'punteġġ perfett fuq l-Indiċi tal-Qawwa tad-Drittijiet Legali, skont il-Bank Dinji. Il-Kolombja hija rikka fir-riżorsi naturali u tiddependi ħafna fuq l-enerġija u l-esportazzjonijiet tal-minjieri. L-esportazzjonijiet ewlenin tal-Kolombja jinkludu fjuwils minerali, żjut, prodotti tad-distillazzjoni, frott u prodotti agrikoli oħra, zokkor u ħelu, prodotti tal-ikel, plastiks, ħaġar prezzjuż, metalli, prodotti tal-forestrija, kimiċi, farmaċewtiċi, vetturi, prodotti elettroniċi, tagħmir elettriku, fwejjaħ u kożmetiċi, makkinarju, oġġetti manifatturati, tessuti u drappijiet, ħwejjeġ u xedd tas-saqajn, ħġieġ u oġġetti tal-kristall, għamara, bini prefabbrikat, prodotti militari, materjali tad-dar u tal-uffiċċju, tagħmir tal-kostruzzjoni, software, fost oħrajn. L-imsieħba kummerċjali ewlenin huma l-Istati Uniti, iċ-Ċina, l-Unjoni Ewropea u xi pajjiżi tal-Amerika Latina. L-esportazzjonijiet mhux tradizzjonali xprunaw it-tkabbir tal-bejgħ barrani Kolumbjan kif ukoll id-diversifikazzjoni tad-destinazzjonijiet tal-esportazzjoni grazzi għal ftehimiet ġodda ta 'kummerċ ħieles. It-tkabbir ekonomiku reċenti wassal għal żieda konsiderevoli f'miljunarji ġodda, inklużi intraprendituri ġodda, Kolumbjani b'valur nett li jaqbeż il-biljun USD. Il-Gvern qed jiżviluppa wkoll proċess ta' inklużjoni finanzjarja fost l-aktar popolazzjoni vulnerabbli fil-pajjiż. Il-kontribuzzjoni tat-turiżmu għall-PDG kienet ta' US$5,880.3 biljun (2.0% tal-PDG totali) fl-2016. It-turiżmu ġġenera 556,135 impjieg (2.5% tal-impjiegi totali) fl-2016. Żjajjar turisti barranin kienu mbassra li Żdiedu minn 0.6 miljun fl-2007 għal 4 miljuni fl-2017. === Agrikoltura u riżorsi naturali === [[File:Cerrejón mine.JPG|thumb|Cerrejón hija minjiera tal-faħam miftuħa, l-akbar tat-tip tagħha, l-akbar fl-Amerika Latina, u l-għaxar l-akbar fid-dinja.]] Fl-agrikoltura, il-Kolombja hija waħda mill-akbar ħames produtturi fid-dinja ta' kafè, avokado u żejt tal-palm, u waħda mil l-akbar 10 produtturi fid-dinja ta' kannamieli, banana, ananas u kawkaw. Il-pajjiż għandu wkoll produzzjoni konsiderevoli ta'ross, patata u kassava. Għalkemm mhux l-akbar produttur tal-kafè fid-dinja (il-Brażil isostni dan it-titlu), il-pajjiż ilu, għal għexieren ta' snin, kapaċi jwettaq kampanja ta’ kummerċjalizzazzjoni globali biex iżid valur lill-prodott tal-pajjiż. Il-produzzjoni taż-żejt tal-palm Kolombjan hija waħda mill-aktar sostenibbli fuq il-pjaneta, meta mqabbla mal-akbar produtturi eżistenti. Il-Kolombja hija wkoll fost l-akbar 20 produttur fid-dinja taċ-ċanga u tat-tiġieġ. Il-Kolombja hija wkoll it-tieni l-akbar esportatur tal-fjuri fid-dinja, wara l-Olanda. L-agrikoltura Kolombjana temetti 55% tal-emissjonijiet tal-gassijiet serra tal-Kolombja, prinċipalment minħabba d-deforestazzjoni, it-trobbija tal-bhejjem estensiva żżejjed, il-ħtif tal-art u l-agrikoltura illegali. Il-Kolombja hija esportatur ewlieni tal-faħam u ż-żejt – fl-2020, aktar minn 40% tal-esportazzjonijiet tal-pajjiż kienu bbażati fuq dawn iż-żewġ prodotti. Fl-2018 kien il-5 l-akbar esportatur tal-faħam fid-dinja. Fl-2019, il-Kolombja kienet l-20 l-akbar produttur taż-żejt fid-dinja, b'791 elf barmil / jum, li jesporta parti tajba mill-produzzjoni tiegħu - il-pajjiż kien id-19-il l-akbar esportatur taż-żejt fid-dinja fl-2020. Fil-minjieri, il-Kolombja hija l-akbar produttur dinja emerald, u fil-produzzjoni tad-deheb, bejn l-2006 u l-2017, il-pajjiż ipproduċa 15-il tunnellata fis-sena sal-2007, meta' l-produzzjoni tiegħu żdiedet b'mod sinifikanti, u kiser ir-rekord ta' 66.1 tunnellata estratti fl-2012. Fl-2017, estratt 52.2 tunnellata. Bħalissa, il-pajjiż huwa fost l-akbar 25 produttur tad-deheb fid-dinja. === Enerġija u trasport === [[File:Hidrosogamoso, Represa.JPG|thumb|Dam ta' Sogamoso (Presa de Sogamoso)]] [[File:Cartagena2011-Skyline-Habour.jpg|thumb|Port ta' Cartagena]] Il-produzzjoni tal-elettriku fil-Kolombja ġejja prinċipalment minn sorsi tal-enerġija rinnovabbli. 69.93% huwa miksub mill-ġenerazzjoni idroelettrika. L-impenn tal-Kolombja għall-enerġija rinnovabbli ġie rikonoxxut fl-Indiċi tal-Ekonomija Ekoloġika Globali (GGEI) tal-2014, u poġġiha fost l-aqwa 10 nazzjonijiet fid-dinja f'termini ta 'setturi ta' effiċjenza ekoloġika. It-trasport fil-Kolombja huwa regolat fi ħdan il-funzjonijiet tal-Ministeru tat-Trasport u entitajiet bħall-Istitut Nazzjonali tat-Toroq (INVÍAS) inkarigat mill-Awtostradi fil-Kolombja, l-Aerocivil, responsabbli għall-avjazzjoni ċivili u l-ajruporti, l-Aġenzija Nazzjonali tal-Infrastruttura, Inkarigat mill-konċessjonijiet permezzta'ta’ sħubijiet pubbliċi-privati, għad-disinn, il-kostruzzjoni, il-manutenzjoni, l-operat u l-amministrazzjoni tal-infrastruttura tat-trasport, id-Direttorat Ġenerali Marittimu (Dimar) għandu r-responsabbiltà li jikkoordina l-kontroll tat-traffiku marittimu flimkien man-Navy Kolombjana, fost oħrajn, u taħt il- superviżjoni tas-Sovrintendenza tal-Portijiet u t-Trasport. Mill-2021, il-Kolombja kellha 204,389 km (127,001 mi) ta 'toroq, li minnhom 32,280 km (20,058 mi) kienu asfaltati. Fl-aħħar tal-2017, il-pajjiż kellu madwar 2,100 km (1,305 mi) ta 'toroq duplikati. It-trasport ferrovjarju fil-Kolombja huwa kważi għal kollox iddedikat għat-trasport tal-merkanzija u n-netwerk ferrovjarju għandu tul ta '1,700 km ta' binarji potenzjalment attivi. Il-Kolombja għandha 3,960 kilometru ta' pipelines tal-gass, 4,900 kilometru ta' pajpijiet taż-żejt u 2,990 kilometru ta 'pipelines taż-żejt. Il-gvern Kolumbjan ippropona li jinbnew 7,000 kilometru ta' toroq bejn l-2016 u l-2020, li jnaqqas il-ħinijiet tal-ivvjaġġar bi 30% u l-ispejjeż tat-trasport b'20%. Programm ta' konċessjoni ta' toroq b’pedaġġ se jinkludi 40 proġett u huwa parti minn objettiv strateġiku usa' ta' investiment ta' kważi $50 biljun f'infrastruttura tat-trasport, inklużi sistemi ferrovjarji, ir-restawr tan-navigabbiltà tax-Xmara Magdalena, it-titjib tal-faċilitajiet tal-istrutturi tal-port u l-espansjoni tal-El Dorado International. Ajruport. Il-Kolombja hija pajjiż bi dħul medju. === Xjenza u teknoloġija === [[File:CEMSA 271215 01.JPG|thumb|Colciencias hija aġenzija tal-Gvern Kolumbjan li tappoġġja r-riċerka fundamentali u applikata.]] Il-Kolombja għandha aktar minn 3,950 grupp ta 'riċerka fix-xjenza u t-teknoloġija. iNNpulsa, aġenzija tal-gvern li tippromwovi l-intraprenditorija u l-innovazzjoni fil-pajjiż, tipprovdi għotjiet lil startups, minbarra servizzi oħra li hija u l-istituzzjonijiet jipprovdu. Il-Kolombja kklassifikat fis-66 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Spazji ta' coworking ħarġu biex iservu bħala komunitajiet għal startups kbar u żgħar. Fil-Kolombja, organizzazzjonijiet bħall-Korporazzjoni għar-Riċerka Bijoloġika (CIB) ġew żviluppati b'suċċess biex jappoġġjaw liż-żgħażagħ interessati fix-xogħol xjentifiku. Iċ-Ċentru Internazzjonali għall-Agrikoltura Tropikali bbażat fil-Kolombja jinvestiga l-isfida dejjem tikber tat-tisħin globali u s-sigurtà tal-ikel. Fil-Kolombja, saru invenzjonijiet importanti relatati mal-mediċina, bħall-ewwel pacemaker artifiċjali estern b'elettrodi interni, ivvintat mill-inġinier elettriku Jorge Reynolds Pombo, invenzjoni ta 'importanza kbira għal dawk li jbatu minn insuffiċjenza tal-qalb. Ivvintati wkoll fil-Kolombja kienu l-mikrokeratome u tekniki keratomileusis, li jiffurmaw il-bażi fundamentali ta' dak li issa huwa magħruf bħala LASIK (waħda mill-aktar tekniki importanti għall-korrezzjoni ta' żbalji refrattivi fil-vista) u l-valv Hakim għat-trattament ta' idroċefalu. Il-Kolombja bdiet tinnova fit-teknoloġija militari għall-armata tagħha u armati oħra fid-dinja; speċjalment fid-disinn u l-ħolqien ta' prodotti ta' protezzjoni ballistiċi personali, ħardwer militari, robots militari, bombi, simulaturi u radars. Xi xjenzati Kolombjani notevoli huma Joseph M. Tohme, riċerkatur rikonoxxut għax-xogħol tiegħu fuq id-diversità ġenetika tal-ikel, Manuel Elkin Patarroyo li huwa magħruf għax-xogħol pijunier tiegħu fuq vaċċini sintetiċi għall-malarja, Francisco Lopera li skopra l-"Mutazzjoni Paisa" jew tip ta 'Alzheimer bikri, Rodolfo Llinás magħruf għall-istudju tiegħu tal-proprjetajiet intrinsiċi tan-newroni u t-teorija ta' sindromu li kien biddel il-mod ta' fehim tal-funzjonament tal-moħħ, Jairo Quiroga Puello għaraf għall-istudji tiegħu dwar il-karatterizzazzjoni ta' sintetiċi. sustanzi li jistgħu jintużaw biex jiġġieldu fungi, tumuri, tuberkulożi u anke xi viruses u Ángela Restrepo li stabbiliet dijanjosi u trattamenti preċiżi biex jiġġieldu l-effetti ta 'marda kkawżata minn Paracoccidioides brasiliensis. == Demografija == [[File:Densidad pop col only Colombia.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni tal-Kolombja fl-2013]] B'popolazzjoni stmata ta '50 miljun ruħ fl-2020, il-Kolombja hija t-tielet l-aktar pajjiż popolat fl-Amerika Latina, wara l-Brażil u l-Messiku. Fil-bidu tas-seklu 20, il-popolazzjoni tal-Kolombja kienet madwar 4 miljuni. Sa mill-bidu tas-snin sebgħin, il-Kolombja esperjenzat tnaqqis kostanti fir-rati ta 'fertilità, mortalità u tkabbir tal-popolazzjoni tagħha. Ir-rata tat-tkabbir tal-popolazzjoni għall-2016 hija stmata li tkun 0.9%. Madwar 26.8% tal-popolazzjoni kellha 15-il sena jew iżgħar, 65.7% kellhom bejn 15 u 64 sena, u 7.4% kellhom aktar minn 65 sena. Il-proporzjon ta' nies anzjani fil-popolazzjoni totali beda jiżdied b'mod sostanzjali. Il-Kolombja hija pproġettata li jkollha popolazzjoni ta’ 55.3 miljun sal-2050. L-istimi tal-popolazzjoni taż-żona li issa hija l-Kolombja jvarjaw bejn 2.5 u 12-il miljun ruħ fl-1500; stimi bejn l-estremi jinkludu ċifri ta’ 6 u 7 miljuni. Bil-konkwista Spanjola, il-popolazzjoni tar-reġjun kienet niżlet għal madwar 1.2 miljun ruħ sal-1600, li jirrappreżenta tnaqqis stmat ta' 52-90%. Sa tmiem il-perjodu kolonjali, kien naqas aktar għal madwar 800,000; Beda jiżdied fil-bidu tas-seklu 19 għal madwar 1.4 miljun, fejn jerġa' jaqa' fil-Gwerra tal-Indipendenza tal-Kolombja għal bejn 1 u 1.2 miljun. Il-popolazzjoni tal-pajjiż ma rkupratx għal-livelli ta' qabel il-konkwista sa' l-1940, kważi 450 sena wara l-quċċata tagħha fis-seklu 16. [[File:Colombia población.png|thumb|Storja tal-popolazzjoni tal-Kolombja]] Il-popolazzjoni hija kkonċentrata fl-artijiet għolja Andin u tul il-kosta tal-Karibew, ukoll id-densitajiet tal-popolazzjoni huma ġeneralment ogħla fir-reġjun Andin. Id-disa' dipartimenti tal-pjanura tal-Lvant, li jinkludu madwar 54% taż-żona tal-Kolombja, għandhom inqas minn 6% tal-popolazzjoni. Tradizzjonalment soċjetà rurali, il-moviment lejn żoni urbani kien qawwi ħafna f'nofs is-seklu 20, u l-Kolombja issa hija waħda mill-aktar pajjiżi urbanizzati fl-Amerika Latina. Il-popolazzjoni urbana żdiedet minn 31% tat-total fl-1938 għal kważi 60% fl-1973, u fl-2014 iċ-ċifra kienet ta' 76%. Il-popolazzjoni ta' Bogotá waħedha żdiedet minn ftit aktar minn 300,000 fl-1938 għal madwar 8 miljuni llum. B'kollox, tnejn u sebgħin belt issa għandhom popolazzjonijiet ta' 100,000 jew aktar (2015). Fl-2012, il-Kolombja kellha l-akbar popolazzjoni spostata internament fid-dinja, stmata għal 4.9 miljun ruħ. L-istennija tal-ħajja kienet 74.8 snin fl-2015 u l-mortalità tat-trabi kienet 13.1 għal kull elf fl-2016. Fl-2015, 94.58% tal-adulti u 98.66% taż-żgħażagħ huma litterati u l-Gvern jonfoq madwar 4.49% tal-PGD tiegħu fuq l-edukazzjoni. === Lingwi === Madwar 99.2% tal-Kolombjani jitkellmu bl-Ispanjol, imsejjaħ ukoll Kastiljan; Fil-pajjiż jintużaw ukoll 65 lingwa Amerindja, żewġ lingwi krejoli, il-lingwa Romani u l-Lingwa tas-Sinjali Kolombjana. L-Ingliż għandu status uffiċjali fl-arċipelagu ta' San Andrés, Providencia u Santa Catalina. Total ta' 101 lingwa fil-Kolombja huma elenkati fid-database Ethnologue, inkluż l-Ispanjol. In-numru speċifiku ta' lingwi mitkellma jvarja ftit, b'xi awturi jikkunsidraw lingwi differenti dak li oħrajn iqisu varjetajiet jew djaletti tal-istess lingwa. L-aħjar stimi jirreġistraw 71 lingwa mitkellma fil-pajjiż illum, li ħafna minnhom jappartjenu lill-familji tal-lingwi Chibcha, Tucano, Bora-Witoto, Guajibo, Arawak, Karibew, Barbaco u Saliban. Bħalissa hemm aktar minn 850,000 kelliem tal-lingwa nattiva. === Gruppi etniċi === Il-Kolombja hija etnikament diversa, in-nies tagħha dixxendenti mill-abitanti indiġeni oriġinali, konkwistaturi Spanjoli, Afrikani oriġinarjament miġjuba fil-pajjiż bħala skjavi, u immigranti tas-seklu 20 mill-Ewropa u l-Lvant Nofsani, kollha jikkontribwixxu għal wirt kulturali divers. Id-distribuzzjoni demografika tirrifletti mudell li huwa influwenzat mill-istorja kolonjali. L-abjad jgħixu madwar il-pajjiż kollu, l-aktar fiċ-ċentri urbani u fl-għoljiet u l-ibliet kostali li qed jikbru. Il-popolazzjonijiet tal-bliet il-kbar jinkludu wkoll il-mestizos. Il-bdiewa Mestizo (nies li jgħixu f'żoni rurali) jgħixu wkoll fl-artijiet għoljiet Andini, fejn xi konkwistaturi Spanjoli mħallta man-nisa tal-kapijiet Amerinjani. Il-mestizos jinkludu artiġjani u negozjanti żgħar li kellhom rwol importanti fl-espansjoni urbana ta' dawn l-aħħar deċennji. Fi studju fl-American Journal of Physical Anthropology, il-Kolombjani għandhom antenati medja ta' 47% DNA Amerindijan, 42% DNA Ewropew, u 11% DNA Afrikan. Iċ-ċensiment tal-2018 irrapporta li l-“popolazzjoni mhux etnika”, komposta minn bojod u mestizos (dawk ta' antenati mħallta Ewropej u Amerindijani), kienet tifforma 87.6% tal-popolazzjoni nazzjonali. 6.7% huma ta' dixxendenza Afrikana. L-Amerindjani Indiġeni jiffurmaw 4.3% tal-popolazzjoni. Ir-Raizals jikkostitwixxu 0.06% tal-popolazzjoni. Palenqueros jikkostitwixxu 0.02% tal-popolazzjoni. 0.01% tal-popolazzjoni huma żingari. Studju minn Latinobarómetro fl-2023 jistma li 50.3% tal-popolazzjoni hija mestizo, 26.4% hija abjad, 9.5% hija indiġena, 9.0% hija iswed, 4.4% hija mulatta u 0.4% hija Ażjatika, dawn l-istimi jkunu ekwivalenti għal madwar 26 miljun ruħ huma mestizo, 14-il miljun huma bojod, 5 miljun huma indiġeni, 5 miljun huma iswed, 2 miljun huma mulatti u 200k huma Asjatiċi. Id-Diviżjoni tal-Investigazzjoni Federali stmat li mis-86% tal-popolazzjoni li mhix meqjusa bħala parti minn xi gruppi etniċi identifikati miċ-ċensiment tal-2006, il-Kolombjani bojod huma primarjament ta' nisel Spanjol, iżda hemm ukoll popolazzjoni kbira ta' Antenati Nofsani ; F'xi żoni hemm kontribut konsiderevoli ta' antenati Ġermaniżi u Taljani. Ħafna mill-popli indiġeni esperjenzaw tnaqqis fil-popolazzjoni matul il-ħakma Spanjola u ħafna oħrajn ġew assorbiti fil-popolazzjoni mestizo, iżda l-bqija bħalissa jirrappreżentaw aktar minn tmenin kultura differenti. Ir-riżervi (resguardos) stabbiliti għall-popli indiġeni jokkupaw 30,571,640 ettaru (305,716.4 km 2) (27% tat-total tal-pajjiż) u huma abitati minn aktar minn 800,000 ruħ. Uħud mill-akbar gruppi indiġeni huma l-Wayuu, il-Paez, il-Pastos, l-Embera, u ż-Zenú. Id-dipartimenti ta' La Guajira, Cauca, Nariño, Córdoba u Sucre għandhom l-akbar popolazzjonijiet indiġeni. L-Organizzazzjoni Indiġena Nazzjonali tal-Kolombja (ONIC), imwaqqfa fl-ewwel Kungress Indiġenu Nazzjonali fl-1982, hija organizzazzjoni li tirrappreżenta l-popli indiġeni tal-Kolombja. Fl-1991, il-Kolombja ffirmat u rratifikat il-liġi internazzjonali attwali dwar il-popli indiġeni, il-Konvenzjoni dwar il-Popli Indiġeni u Tribali, 1989. L-Afrikani tas-Sub-Saħara nġiebu bħala skjavi, prinċipalment fl-artijiet baxxi kostali, fil-bidu tas-seklu 16 u fis-seklu 19. Illum, komunitajiet kbar Afro-Kolombjani jinsabu fuq il-kosta tal-Paċifiku. Ħafna Ġamajkani emigraw prinċipalment lejn il-gżejjer ta’ San Andres u Providencia. Diversi Ewropej oħra u Amerikani ta' Fuq immigraw lejn il-pajjiż fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, inklużi nies mill-ex USSR matul u wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Ħafna komunitajiet immigranti stabbilixxew fuq il-kosta tal-Karibew, partikolarment immigranti reċenti mill-Lvant Nofsani u l-Ewropa. Barranquilla (l-akbar belt fil-Karibew Kolumbjan) u bliet oħra tal-Karibew għandhom l-akbar popolazzjonijiet ta' Libaniżi, Palestinjani u Levantini oħra. Hemm ukoll komunitajiet sinifikanti ta' Roma u Lhud. Hemm xejra migratorja importanti tal-Venezweli, minħabba s-sitwazzjoni politika u ekonomika fil-Venezwela. F'Awwissu 2019, il-Kolombja offriet iċ-ċittadinanza lil aktar minn 24,000 tifel u tifla ta' refuġjati Venezwelani li twieldu fil-Kolombja. ==== Gruppi etniċi fil-Kolombja - Ċensiment tal-2018 ==== [[File:Native India village.jpg|thumb|Popolazzjoni fil-ġungla tal-Amażonja fid-dipartiment tal-Amazonas]] * Mestiż - Abjad (87.58%) * Afro-Kolombjani (inklużi mestizos) (6.68%) * Amerindijan (4.31%) * Mhux indikat (1.35%) * Raizal (0.06%) * Palenquero (0.02%) * Romani (0.01%) ==== Gruppi etniċi fil-Kolombja skont il-Latinobarómetro 2023 ==== * Mestiż (50.3%) * Abjad (26.4%) * Amerindijan (9.5%) * Iswed (9.0%) * Mulatto (4.4%) * Ażjatiċi (0.4%) === Reliġjon === [[File:Iglesia de San Agustín 11.JPG|thumb|left|Il-Knisja ta’ San Agustín hija tempju Kolumbjan ta' qima Kattolika ddedikata lil San Agustín de Hipona, tinsab fil-kantuniera ta' Carrera 7 u Calle 7, eżatt fuq wara tal-Dar ta' Nariño (palazz presidenzjali), fil-qalba ta' is-settur tal-belt storika ta' Bogotá u jappartjeni għall-ġurisdizzjoni ekkleżjastika tal-arċidjoċesi ta' Bogotá.]] [[File:Santuario de Las Lajas, Ipiales, Colombia, 2015-07-21, DD 21-23 HDR.jpg|thumb|Is-Santwarju ta' Las Lajas hija knisja bażilika li tinsab fin-nofsinhar tad-Dipartiment ta' Nariño, muniċipalità ta' Ipiales, il-Kolombja. Il-post huwa sit ta' pellegrinaġġ popolari minn meta dehret il-Verġni Marija fl-1754. L-ewwel santwarju nbena madwar l-1750 u ġie mibdul b'wieħed akbar fl-1802 li kien jinkludi pont fuq il-kanyon tax-Xmara Guáitara. It-tempju attwali, fi stil neo-Gotiku, inbena bejn l-1916 u l-1949.]] Id-Dipartiment Amministrattiv Nazzjonali tal-Istatistika (DANE) ma jiġborx statistika reliġjuża u huwa diffiċli li tikseb rapporti preċiżi. Madankollu, skont diversi studji u stħarriġ wieħed, madwar 90% tal-popolazzjoni taderixxi mal-Kristjaneżmu, li l-maġġoranza tagħhom (70.9%–79%) huma Kattoliċi Rumani, filwaqt li minoranza sinifikanti (16.7%) taderixxi mal-Protestantiżmu (prinċipalment evanġeliċi) . Madwar 4.7% tal-popolazzjoni hija atea jew agnostika, filwaqt li 3.5% jgħidu li jemmnu f'Alla iżda ma jsegwux reliġjon speċifika. 1.8% tal-Kolombjani jaderixxu max-Xhieda ta' Jehovah u l-Adventiżmu u inqas minn 1% jaderixxu ma' reliġjonijiet oħra, bħall-Fidi Bahá'í, l-Islam, il-Ġudaiżmu, il-Buddiżmu, il-Mormoniżmu, l-Induiżmu, ir-reliġjonijiet indiġeni, il-moviment Hare Krishna, il-moviment Rastafari, il-Knisja Ortodossa tal-Lvant u studji spiritwali. In-nies li fadal ma' wieġbux jew wieġbu li ma kinux jafu. Minbarra l-istatistika ta' hawn fuq, 35.9% tal-Kolombjani rrappurtaw li ma' pprattikawx il-fidi tagħhom b'mod attiv. 1,519,562 persuna fil-Kolombja, jew madwar 3% tal-popolazzjoni, irrappurtaw li jsegwu reliġjon indiġena. Għalkemm il-Kolombja tibqa’ pajjiż predominantement Kattoliku Ruman f’termini tan-numru ta' magħmudijiet, il-kostituzzjoni Kolombjana tal-1991 tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon u d-denominazzjonijiet reliġjużi u l-knejjes kollha huma ugwalment ħielsa quddiem il-liġi. === Saħħa === [[File:Complejo Médico - Hospital Internacional de Colombia HIC.jpg|thumb|Il-Kolombja tmexxi l-klassifika annwali ta’ América Economía tal-aqwa kliniċi u sptarijiet fl-Amerika Latina.]] L-istennija tal-ħajja ġenerali mat-twelid fil-Kolombja hija 79.3 snin (76.7 snin għall-irġiel u 81.9 snin għan-nisa). Ir-riformi tal-kura tas-saħħa wasslu għal titjib massiv fis-sistemi tal-kura tas-saħħa tal-pajjiż, u l-istandards tas-saħħa fil-Kolombja tjiebu ħafna mis-snin tmenin. 1993) għal 96% fl-2012. Fl-2017, il-gvern iddikjara ċentru ta' riċerka u trattament tal-kanċer bħala Proġett ta' Interess Strateġiku Nazzjonali. Studju li sar fl-2016 mir-rivista América Economía ikklassifika 21 istituzzjoni tas-saħħa Kolombjana fost l-44 l-aħjar fl-Amerika Latina, li jirrappreżentaw 48 fil-mija tat-total. Fl-2022, 26 sptar Kolumbjan kienu fost l-aqwa 61 fl-Amerika Latina (42% tat-total). Fl-2023 ukoll, żewġ sptarijiet Kolombjani kienu fost l-aqwa 75 fid-dinja. === Edukazzjoni === L-esperjenza edukattiva ta' ħafna tfal Kolombjani tibda bl-attendenza fi skola qabel l-iskola sal-età ta' ħames snin (Edukazzjoni Preskolastika). L-edukazzjoni bażika hija obbligatorja bil-liġi Din għandha żewġ stadji: Edukazzjoni Bażika Primarja (Educación Basica Primaria) li tmur mill-ewwel sal-ħames grad – tfal minn sitt snin sa għaxar snin, u Edukazzjoni Bażika Sekondarja (Educación Basica Sekondarja), li tmur mis-sitt. għad-disa' grad. L-edukazzjoni bażika hija segwita mill-Edukazzjoni Vokazzjonali Sekondarja (Educación media vocational) li tinkludi l-għaxar u l-ħdax-il grad. Jista' jkollu modalitajiet jew speċjalitajiet differenti ta' taħriġ professjonali (akkademiku, tekniku, kummerċjali, eċċ.) skont il-kurrikulu adottat minn kull skola. [[File:Facultad de Minas - M5.jpg|thumb|Bini M5 – Università Nazzjonali tal-Kolombja, iddisinjat minn Pedro Nel Gómez]] Mat-tlestija b'suċċess tas-snin kollha tal-edukazzjoni bażika u sekondarja, tingħata d-diploma tal-iskola għolja, li tissejjaħ il-baċellerat, minħabba li l-edukazzjoni sekondarja bażika u l-edukazzjoni sekondarja tradizzjonalment jitqiesu flimkien bħala unità msejħa l-baċellerat (is-sitt sal-ħdax-il grad). Studenti fl-aħħar sena tal-edukazzjoni sekondarja tagħhom jagħmlu l-eżami tal-ICFES (issa jismu Sabre 11) biex jaċċessaw l-edukazzjoni ogħla. Din l-edukazzjoni ogħla tinkludi studji professjonali undergraduate, edukazzjoni sekondarja teknika, teknoloġika u professjonali, u studji postgraduate. L-istituzzjonijiet tal-Edukazzjoni Għolja Teknika-vokazzjonali huma miftuħa wkoll għal studenti li għandhom lawrja fl-Arti u n-Negozju. Dan il-lawrja ġeneralment jingħata mis-SENA wara pjan ta' studju ta' sentejn. Gradwati tal-iskola għolja jistgħu jidħlu fi programm ta' karriera professjonali ta' undergraduate offrut minn università; Dawn il-programmi jdumu sa ħames snin (jew inqas għal edukazzjoni teknika, teknoloġika u vokazzjonali intermedja, u studji gradwati), anke sa sitt jew seba' snin għal xi karrieri, bħall-mediċina. Fil-Kolombja, m'hemm l-ebda istituzzjoni bħall-università; L-istudenti jidħlu direttament fi programm ta’ karriera f’università jew istituzzjoni edukattiva oħra biex jiksbu grad professjonali, tekniku jew teknoloġiku. Malli jiggradwaw mill-kulleġġ, l-individwi jirċievu diploma (professjonali, teknika jew teknoloġika) u liċenzja (jekk meħtieġ) biex isegwu l-karriera magħżula tagħhom. Għal xi programmi tal-karriera, l-istudenti jridu jagħmlu t-test Saber-Pro fl-aħħar sena tagħhom ta 'edukazzjoni akkademika undergraduate. L-infiq pubbliku fuq l-edukazzjoni bħala proporzjon tal-prodott gross domestiku fl-2015 kien 4.49%. Dan kien jirrappreżenta 15.05% tan-nefqa totali tal-gvern. Ir-rati gross ta’ reġistrazzjoni fl-edukazzjoni primarja u sekondarja kienu ta’ 113.56% u 98.09% rispettivament. L-istennija tal-ħajja tal-iskola kienet ta’ 14.42 snin. Total ta' 94.58% tal-popolazzjoni ta' 15-il sena 'l fuq kienet irreġistrata bħala litterata, inklużi 98.66% ta' dawk ta' bejn il-15 u l-24 sena. == Kultura == Il-Kolombja tinsab f'salib it-toroq tal-Amerika Latina u l-kontinent Amerikan in ġenerali, u bħala tali ġiet affettwata minn firxa wiesgħa ta' influwenzi kulturali. Influwenzi Indiġeni Amerikani, Spanjoli, u oħrajn Ewropej, Afrikani, Amerikani, tal-Karibew u tal-Lvant Nofsani, kif ukoll influwenzi kulturali oħra tal-Amerika Latina, huma kollha preżenti fil-kultura Kolombjana moderna. Il-migrazzjoni urbana, l-industrijalizzazzjoni, il-globalizzazzjoni u bidliet politiċi, soċjali u ekonomiċi oħra wkoll ħallew il-marka tagħhom. Ħafna simboli nazzjonali, kemm oġġetti kif ukoll temi, ħarġu mit-tradizzjonijiet kulturali diversi tal-Kolombja u huma maħsuba biex jirrappreżentaw dak li l-Kolombja u l-poplu Kolumbjan għandhom komuni. L-espressjonijiet kulturali fil-Kolombja huma promossi mill-gvern permezz tal-Ministeru tal-Kultura. === Letteratura === [[File:Gabriel Garcia Marquez, 2009.jpg|thumb|Ir-rebbieħ tal-Premju Nobel Gabriel García Márquez]] Il-letteratura Kolombjana tmur lura għaż-żminijiet prekolombjani; Eżempju notevoli mill-perjodu huwa l-poeżija epika magħrufa bħala The Legend of Yurupary. Fl-era kolonjali Spanjola, kittieba notevoli jinkludu Juan de Castellanos ( Elegies of Illustrious Men of the Indies ), Hernando Domínguez Camargo u l-poeżija epika tiegħu lil San Injazju ta' Loyola, Pedro Simón u Juan Rodríguez Freyle. Fil-letteratura ta' wara l-indipendenza marbuta mar-Romantizmu, spikkaw Antonio Nariño, José Fernández Madrid, Camilo Torres Tenorio u Francisco Antonio Zea. Fit-tieni nofs tas-seklu 19 u l-bidu tal-20, il-ġeneru letterarju magħruf bħala costumbrismo sar popolari; Kittieba kbar ta' dan il-perjodu kienu Tomás Carrasquilla, Jorge Isaacs u Rafael Pombo (dan tal-aħħar kiteb xogħlijiet notevoli tal-letteratura għat-tfal). F'dak il-perjodu, awturi bħal José Asunción Silva, José Eustasio Rivera, León de Greiff, Porfirio Barba-Jacob u José María Vargas Vila żviluppaw il-moviment modernista. Fl-1872, il-Kolombja waqqfet l-Academia Colombiana de la Lengua, l-ewwel akkademja tal-lingwa Spanjola fl-Amerika. Candelario Obeso kiteb l-innovattivi Cantos Populares de mi Tierra (1877), l-ewwel ktieb ta' poeżija ta' awtur Afro-Kolombjan. Bejn l-1939 u l-1940, ġew ippubblikati seba' kotba ta' poeżija taħt l-isem Piedra y cielo fil-belt ta' Bogotá, li influwenzaw il-pajjiż b’mod sinifikanti; Ġew editjati mill-poeta Jorge Rojas. Fl-għaxar snin ta' wara, Gonzalo Arango waqqaf il-moviment “xejn” bħala reazzjoni għall-vjolenza ta' dak iż-żmien; Kien influwenzat min-nihiliżmu, l-eżistenzjaliżmu u l-ħsieb ta' kittieb kbir ieħor Kolumbjan: Fernando González Ochoa. Matul iż-żieda fil-letteratura Latino-Amerikana, ħarġu kittieba ta' suċċess, immexxija mir-rebbieħ tal-Premju Nobel Gabriel García Márquez u l-opus magnum tiegħu, Mitt Sena ta' Solitudni, Eduardo Caballero Calderón, Manuel Mejía Vallejo u Álvaro Mutis, kittieb li ngħata l-Premju Cervantes. u l-Premju Prince of Asturias għal-Letteratura. === Arti viżwali === [[File:Alonso de Narvaez - Our Lady of Chiquinquira,1562.jpg|thumb|Pittura kolonjali The Virgin of Chiquinquirá (1562) minn Alonso de Narváez. Hija l-Patruna Kattolika tal-Kolombja. It-tila oriġinali tinsab fil-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju ta’ Chiquinquirá.]] [[File:Santiago Martinez Delgado in the colombian congress.jpg|thumb|Mural ta' Santiago Martínez Delgado]] L-arti Kolombjana għandha aktar minn 3000 sena ta' storja. L-artisti Kolombjani qabdu l-kuntest politiku u kulturali li qed jinbidel tal-pajjiż bl-użu ta' varjetà ta' stili u midja. Hemm evidenza arkeoloġika li l-fuħħar kien prodott aktar kmieni fil-Kolombja milli kullimkien ieħor fl-Ameriki, li jmur lura għal 3000 QK. L-ewwel eżempji ta' sengħa tad-deheb ġew attribwiti lill-poplu Tumaco tal-kosta tal-Paċifiku u jmorru għal madwar 325 QK Madwar bejn is-sena 200 QK u 800 AD, il-kultura ta' San Wistin, kaptani tat-tinqix tal-ġebel, daħlet "il-perjodu klassiku" tagħha. Huma waqqfu ċentri ċerimonjali elevati, sarkofaġi, u monoliti kbar tal-ġebel li jirrappreżentaw forom antropomorfiċi u żoomorfi fil-ġebel. L-arti Kolombjana segwiet ix-xejriet ta dak iż-żmien, għalhekk matul is-sekli 16 sa 18, il-Kattoliċiżmu Spanjol kellu influwenza enormi fuq l-arti Kolombjana, u l-istil barokk popolari ġie sostitwit minn Rococo meta l-Bourbon telgħu sal-kuruna Spanjola. Matul dan iż-żmien, fil-kolonja Spanjola, l-aktar pitturi importanti New Granada (Kolombjani) kienu Gregorio Vásquez de Arce y Ceballos, Gaspar de Figueroa, Baltasar Vargas de Figueroa, Baltasar de Figueroa (il-Anzjan), Antonio Acero de la Cruz u Joaquín. Gutiérrez , li x-xogħlijiet tiegħu huma ppreservati. Importanti wkoll Alonso de Narváez li għalkemm twieled fil-Provinċja ta Sivilja, qattata' l-biċċa l-kbira ta' ħajtu fil-Kolombja kolonjali, it-Taljan Angelino Medoro wkoll, għex fil-Kolombja u l-Perù, u ħalla xogħlijiet ta' l-arti ppreservati f’diversi knejjes tal-belt ta' Tunja. F'nofs is-seklu 19, wieħed mill-pitturi l-aktar prominenti kien Ramón Torres Méndez, li pproduċa sensiela ta' pitturi ta' kwalità tajba li wrew in-nies u d-drawwiet tagħhom ta reġjuni Kolombjani differenti. Kienu notevoli wkoll fis-seklu 19 Andrés de Santa María, Pedro José Figueroa, Epifanio Garay, Mercedes Delgado Mallarino, José María Espinosa, Ricardo Acevedo Bernal, fost ħafna oħrajn. Aktar reċentement, l-artisti Kolombjani Pedro Nel Gómez u Santiago Martínez Delgado bdew il-Moviment Murali Kolumbjan fl-1940s, li jippreżentaw il-karatteristiċi neoklassiċi tal-Art Deco. Sa mis-snin ħamsin, l-arti Kolombjana bdiet ikollha perspettiva distintiva, billi vvinta mill-ġdid elementi tradizzjonali taħt kunċetti tas-seklu 20. Eżempji ta' dan huma r-ritratti ta' Greiff ta' Ignacio Gómez Jaramillo, li juru x'tista' tagħmel l-arti Kolombjana b’tekniki ġodda applikati għal suġġetti tipiċi Kolombjani. Carlos Correa, bil-mudell paradigmatiku tiegħu "Still Life in Silence", jgħaqqad l-astrazzjoni ġeometrika u l-kubiżmu. Alejandro Obregón ħafna drabi huwa meqjus bħala missier il-pittura Kolumbjana moderna, u wieħed mill-artisti l-aktar influwenti f'dan il-perjodu, minħabba l-oriġinalità tiegħu, ipinġi pajsaġġi Kolombjani b'użu simboliku u espressjonist tal-annimali, (speċjalment il-kondor Andin). Fernando Botero, Omar Rayo, Enrique Grau, Édgar Negret, David Manzur, Rodrigo Arenas Betancourt, Oscar Murillo, Doris Salcedo u Oscar Muñoz huma wħud mill-artisti Kolombjani prominenti internazzjonalment. L-iskultura Kolombjana mis-sekli 16 sa 18 kienet l-aktar iddedikata għar-rappreżentazzjoni reliġjuża tal-arti ekkleżjastika, influwenzata ħafna mill-iskejjel Spanjoli tal-iskultura sagra. Matul il-perjodu inizjali tar-Repubblika Kolombjana, l-artisti nazzjonali ffukaw fuq il-produzzjoni ta' ritratti skulturi ta' politiċi u figuri pubbliċi, f'xejra neoklassika ċara. Matul is-seklu 20, l-iskultura Kolombjana bdiet tiżviluppa xogħol kuraġġuż u innovattiv bil-għan li tikseb fehim aħjar tas-sensittività nazzjonali. Il-fotografija Kolombjana kienet immarkata bil-wasla tad-daguerreotype. Jean-Baptiste Louis Gros kien dak li ġab il-proċess tad-daguerreotype fil-Kolombja fl-1841. Il-librerija pubblika Piloto għandha l-akbar arkivju ta' negattivi fl-Amerika Latina, b’1.7 miljun ritratt antik li jkopru l-Kolombja mill-1848 sal-2005. L-istampa Kolombjana ppromwoviet ix-xogħol tal-kartunisti. Fl-aħħar deċennji, fanzines, l-Internet u pubblikaturi indipendenti kienu fundamentali għat-tkabbir tal-komiks fil-Kolombja. === Arkitettura === Matul iż-żmien kien hemm varjetà ta' stili arkitettoniċi, minn dawk ta' popli indiġeni għal dawk kontemporanji, inklużi stili kolonjali (militari u reliġjużi), repubblikani, transizzjonali u moderni. [[File:Street Scenes in Cartagena, Colombia (24045961890).jpg|thumb|Gallariji kolonjali fit-toroq ta' Cartagena]] [[File:Catedral-Basílica-de-Nuestra-Señora-de-la-Asunción-de-Popayán-Colombia-1.jpg|thumb|Pjazza ewlenija kolonjali ta' Popayán, Dipartiment ta' Cauca]] [[File:Pila de agua en la Plaza Central en Villa de Leyva, Boyacá, Colombia.jpg|thumb|Villa Kolonjali ta' Leyva, Dipartiment ta' Boyacá]] Żoni ta' abitazzjoni antiki, djar komunali, terrazzi tal-kultivazzjoni, toroq bħas-sistema tat-toroq Inca, ċimiterji, hypogeums u nekropoli huma parti mill-wirt arkitettoniku tal-popli indiġeni. Xi strutturi indiġeni prominenti huma s-sit arkeoloġiku pre-ċeramika u taċ-ċeramika ta' Tequendama, Tierradentro (park li fih l-akbar konċentrazzjoni ta' oqbra maqtul monumentali pre-Kolombjani bi kmamar tal-ġenb), l-akbar ġabra ta' monumenti reliġjużi u skulturi megalitiċi fl-Amerika t'Isfel, li tinsab f'San Agustín, Huila, Ciudad Perdida (sit arkeoloġiku b'serje ta' terrazzi minquxin fil-muntanji, netwerk ta 'mogħdijiet bil-madum u diversi pjazez ċirkolari), u bliet kbar mibnija prinċipalment mill-ġebel, injam, kannamieli u tajn . L-arkitettura matul il-perjodu tal-konkwista u l-kolonizzazzjoni kienet prinċipalment derivata mill-adattament tal-istili Ewropej għall-kundizzjonijiet lokali, u l-influwenza Spanjola, speċjalment Andalusija u Estremadura, tista' tidher faċilment. Meta l-Ewropej waqqfu bliet, saru żewġ affarijiet fl-istess ħin: id-dimensjonar tal-ispazju ġeometriku (kwadru, triq), u l-post ta' punt tanġibbli ta' orjentazzjoni. Il-kostruzzjoni ta 'swar kienet komuni madwar il-Karibew u f'xi bliet ta' ġewwa, minħabba l-perikli maħluqa għall-insedjamenti kolonjali Spanjoli minn pirati Ingliżi, Franċiżi u Olandiżi u gruppi indiġeni ostili. Knejjes, kappelli, skejjel u sptarijiet li jappartjenu għal ordnijiet reliġjużi għandhom influwenza urbana kbira. L-arkitettura Barokka tintuża f'bini militari u spazji pubbliċi. Marcelino Arroyo, Francisco José de Caldas u Domingo de Petrés kienu rappreżentanti kbar tal-arkitettura neoklassika. Il-Capitol Nazzjonali huwa rappreżentant kbir tar-romantiċiżmu. L-injam kien użat ħafna fil-bibien, twieqi, railings u soqfa matul il-kolonizzazzjoni ta 'Antioquia. L-arkitettura tal-Karibew takkwista influwenza Għarbija qawwija. It-Teatru Colón f'Bogotá huwa eżempju proditiku ta' arkitettura tas-seklu 19. Id-djar tal-kampanja b'innovazzjonijiet fil-konċepiment volumetriku huma wħud mill-aqwa eżempji ta' arkitettura repubblikana; L-azzjoni repubblikana fil-belt iffokat fuq id-disinn ta 'tliet tipi ta' spazji: parks bil-foresti, parks urbani żgħar u toroq u l-istil Gotiku kien l-aktar użat għad-disinn tal-knejjes. L-istil Deco, in-neoclassicism modern, l-eklettiżmu folkloriku u r-riżorsi ornamentali tal-Art Deco influwenzaw b'mod sinifikanti l-arkitettura tal-Kolombja, speċjalment matul il-perjodu ta 'tranżizzjoni. Il-moderniżmu ġab teknoloġiji ġodda ta 'kostruzzjoni u materjali ġodda (azzar, konkrit rinfurzat, ħġieġ u materjali sintetiċi) u arkitettura topoloġika u s-sistema ta' ċangaturi mħaffef ukoll għandhom influwenza kbira. L-aktar periti influwenti tal-moviment modern kienu Rogelio Salmona u Fernando Martínez Sanabria. L-arkitettura kontemporanja tal-Kolombja hija mfassla biex tagħti importanza akbar lill-materjali, din l-arkitettura tqis ġeografiji naturali u artifiċjali speċifiċi u hija wkoll arkitettura li tappella għas-sensi. Il-konservazzjoni tal-wirt arkitettoniku u urban tal-Kolombja ġiet promossa f'dawn l-aħħar snin. === Mużika === Il-Kolombja għandha collage vibranti ta' talent li jdoqq spettru sħiħ ta' ritmi. Hija magħrufa bħala l-art ta' elf ritmu, b'madwar 1,024 ritmu folkloristiku. Mużiċisti, kompożituri, produtturi tal-mużika u kantanti mill-Kolombja huma rikonoxxuti internazzjonalment bħal Shakira, Juanes, Carlos Vives u oħrajn. Il-mużika Kolombjana tgħaqqad l-istruttura tal-kitarra u l-kanzunetti influwenzati mill-Ewropa ma' flawtijiet kbar tal-bagalji u strumenti tal-perkussjoni mill-popolazzjoni indiġena, filwaqt li l-istruttura tal-perkussjoni u l-forom taż-żfin tagħha ġejjin mill-Afrika. Il-Kolombja għandha ambjent mużikali divers u dinamiku. [[File:Ejes musicales de Colombia1.png|thumb|left|Reġjuni tal-Kolombja skond il-mużika tradizzjonali tagħhom]] Guillermo Uribe Holguín, figura kulturali importanti fl-Orkestra Sinfonika Nazzjonali tal-Kolombja, Luis Antonio Calvo u Blas Emilio Atehortúa huma wħud mill-akbar esponenti tal-mużika arti. L-Orkestra Filarmonika ta’ Bogotá hija waħda mill-aktar orkestri attivi fil-Kolombja. Il-mużika tal-Karibew għandha ħafna ritmi vibranti, bħal cumbia (daqq bil-maracas, drums, bagpipes u guacharaca), porro (huwa ritmu monotonu iżda ferrieħa), Mapalé (bir-ritmu mgħaġġel tiegħu u ċ-ċapċip kostanti) u vallenato, li oriġinaw fil- parti tat-Tramuntana tal-kosta tal-Karibew (ir-ritmu jindaqq prinċipalment bil-kaxxa, il-guacharaca u l-accordion). Il-mużika tal-kosta tal-Paċifiku, bħall-currulao, hija kkaratterizzata mill-użu qawwi tagħha tat-tnabar (strumenti bħall-marimba indiġena, il-conunos, il-bombo, it-tanbur u l-cuatro guasas jew rattle tubulari). Ritmu importanti tar-reġjun tan-Nofsinhar tal-kosta tal-Paċifiku huwa l-contradanza (użata fl-ispettakli taż-żfin minħabba l-kuluri impressjonanti tal-kostumi). Il-mużika marimba, il-kanzunetti u ż-żfin tradizzjonali tar-reġjun tan-Nofsinhar tal-Paċifiku tal-Kolombja jinsabu fuq il-Lista Rappreżentattiva tal-UNESCO tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-Umanità. Ritmi mużikali importanti tar-Reġjun Andin huma ż-żfin (żfin tal-folklor Andin li ħareġ mit-trasformazzjoni tal-contradanza Ewropea), il-bambuco (daqq bil-kitarra, tiple u mandolina, ir-ritmu jiżfen f'pari), il-hallway (ritmu ispirat f’ il-waltz Awstrijak u ż-“żfin” Kolumbjan, il-lirika ġew komposti minn poeti rinomati), il-guabina (it-tiple, il-bandola u r-requinto huma l-istrumenti bażiċi), is-sanjuanero (oriġina fid-dipartimenti ta' Tolima u Huila , il- ir-ritmu huwa ferħan u mgħaġġel). Apparti dawn ir-ritmi tradizzjonali, il-mużika tas-salsa nfirxet mal-pajjiż kollu, u l-belt ta' Cali hija meqjusa minn ħafna kantanti tas-Salsa bħala ‘The New Salsa Capital of the World’. L-istrumenti li jiddistingwu l-mużika tal-Llanos tal-Lvant huma l-arpa, il-cuatro (tip ta' kitarra b'erba' kordi) u l-maracas. Ritmi importanti ta' dan ir-reġjun huma l-joropo (ritmu mgħaġġel u hemm ukoll zapateo bħala riżultat ta' l-antenati flamenco tiegħu) u l-galerón (daqq ħafna waqt li l-cowboys ikunu qed jaħdmu). Il-mużika tar-reġjun tal-Amażonja hija influwenzata ħafna minn prattiċi reliġjużi indiġeni. Uħud mill-istrumenti mużikali użati huma l-manguaré (strument mużikali tat-tip ċerimonjali, li jikkonsisti f'par tnabar ċilindriċi kbar), il-quena (strument melodiku), ir-ronador, il-congas, il-qniepen u tipi differenti ta' flawtijiet. Il-mużika tal-Arċipelagu ta' San Andrés, Providencia u Santa Katalina ġeneralment tkun akkumpanjata minn mandolina, bass, quijada, kitarra u maracas. Xi ritmi popolari tal-arċipelagu huma Skoċċiżi, calypso, polka u mento. === Kultura popolari === [[File:Statue India Catalina FICCI.JPG|thumb|Il-Cartagena Film Festival huwa l-eqdem avveniment tal-films fl-Amerika Latina. Il-fokus ċentrali tiegħu huwa l-films Ibero-Amerikani.]] It-teatru ġie introdott fil-Kolombja matul il-kolonizzazzjoni Spanjola fl-1550 permezz ta' kumpaniji taż-żarzuela. It-teatru Kolumbjan huwa appoġġjat mill-Ministeru tal-Kultura u serje ta 'organizzazzjonijiet privati ​​u statali. Il-Festival tat-Teatru Ibero-Amerikan ta' Bogotá huwa l-aktar avveniment kulturali importanti fil-Kolombja u wieħed mill-akbar festivals tat-teatru fid-dinja. Avvenimenti teatrali importanti oħra huma: Il-Festival tal-Puppet La Fanfarria (Medellín), Il-Festival tat-Teatru Manizales, Il-Festival tat-Teatru tal-Karibew (Santa Marta) u l-Festival tal-Arti tal-Kultura Popolari “Invażjoni Kulturali” (Bogotá). Għalkemm iċ-ċinema Kolombjana hija żagħżugħa bħala industrija, aktar reċentement l-industrija tal-films kienet qed tikber bl-appoġġ tal-Liġi tal-Films li għaddiet fl-2003. Ħafna festivals tal-films isiru fil-Kolombja, iżda t-tnejn l-aktar importanti huma l-Cartagena Film Festival, li huwa l-eqdem. festival tal-films fl-Amerika Latina, u l-Bogota Film Festival. Xi gazzetti importanti taċ-ċirkolazzjoni nazzjonali huma El Tiempo u El Espectador. It-televiżjoni fil-Kolombja għandha żewġ netwerks tat-televiżjoni privati ​​u tliet netwerks tat-televiżjoni tal-istat b'kopertura nazzjonali, kif ukoll sitt netwerks tat-televiżjoni reġjonali u għexieren ta 'stazzjonijiet tat-televiżjoni lokali. L-istazzjonijiet privati, RCN u Caracol, huma dawk bl-akbar udjenza. L-istazzjonijiet reġjonali u l-gazzetti reġjonali jkopru dipartiment wieħed jew aktar u l-kontenut tagħhom isir f'dawn l-oqsma partikolari. Il-Kolombja għandha tliet netwerks nazzjonali ewlenin tar-radju: Radiodifusora Nacional de Colombia, stazzjon tar-radju nazzjonali tal-istat; Caracol Radio u RCN Radio, netwerks ta' proprjetà privata b'mijiet ta' affiljati. Hemm netwerks nazzjonali oħra, inklużi Cadena Super, Todelar u Colmundo. Mijiet ta' stazzjonijiet tar-radju huma rreġistrati mal-Ministeru tat-Teknoloġija tal-Informazzjoni u l-Komunikazzjoni. === Kċina === [[File:Comidas tipicas colombianas.jpg|thumb|Tranta paisa (fuq) u ajiaco (taħt) huma tnejn mill-aktar platti tradizzjonali fil-pajjiż.]] Il-gastronomija Kolombjana varjata hija influwenzata mill-fawna u l-flora differenti tagħha, kif ukoll it-tradizzjonijiet kulturali tal-gruppi etniċi. Il-platti u l-ingredjenti Kolombjani jvarjaw ħafna skont ir-reġjun. Uħud mill-aktar ingredjenti komuni huma: ċereali bħal ross u qamħ; tuberi bħal patata u kassava; legumi varji; laħmijiet, inklużi ċanga, tiġieġ, majjal u mogħoż; ħut; u frott tal-baħar. Il-kċina Kolombjana fiha wkoll varjetà ta' frott tropikali bħal cape gooseberry, feijoa, arazá, pitahaya, mangostan, granadilla, papaya, guava, tut (tut), lulo, soursop, u frott tal-passjoni. Il-Kolombja hija waħda mill-akbar konsumaturi ta' meraq tal-frott fid-dinja. Fost l-appetizers u sopop l-aktar rappreżentattivi hemm patacones (pjantaġġini ħodor moqlija), sancocho de gallina (soppa tat-tiġieġ bil-ħaxix bl-għeruq) u ajiaco (soppa tal-patata u qamħirrum). L-appetizers u l-ħobż rappreżentattivi huma pandebono, arepas (kejkijiet tal-qamħirrum), aborrajados (pjantaġġini ħelwin moqlija bil-ġobon), torta de choclo, empanadas u almojábanas. Dixxijiet ewlenin rappreżentattivi huma t-tumba paisa, il-lechona tolimense, il-mamona, it-tamales, u l-platti tal-ħut (bħal arroz de lisa), speċjalment fir-reġjuni kostali fejn jittieklu wkoll kibbeh, serum, queso costeño u carimañolas. L-akkumpanjamenti rappreżentattivi huma patatas chorreadas (patata bil-ġobon), pitravi mimlijin b'bajd iebes (pitravi mimlijin b'bajd iebes) u ross bil-ġewż. L-ikel organiku huwa xejra attwali fl-ibliet il-kbar, għalkemm b'mod ġenerali madwar il-pajjiż il-frott u l-ħaxix huma naturali ħafna u friski. Deżerti rappreżentattivi huma buñuelos, custard, kejk María Luisa, sandwich guava (ġelatina tal-gwava), cocadas (blalen tal-ġewż tal-Indi), casquitos de guava (qxur tal-gwava konfettura), pastel de natas, wejfers, mango flan, roscón, millefeuille, delikatezza. abjad, ħelu tal-feijoa, ħelu tal-papajuela, kejk tal-mojicón u sponge cake curuba. Zlazi tipiċi huma hogao (zalza tat-tadam u tal-basal) u chili stil Kolumbjan. Xi xarbiet rappreżentattivi huma kafè (aħmar), xampù, cholado, lulada, ħafur Kolombjan, meraq tal-kannamieli taz-zokkor, aguapanela, aguardiente, ċikkulata sħuna, u meraq tal-frott frisk (spiss magħmul bl-ilma jew bil-ħalib). === Sports === [[File:Rio 2016. Ciclismo BMX-BMX Cycling (29016608602).jpg|thumb|Mariana Pajón hija ċiklist Kolombjana, darbtejn midalja tad-deheb Olimpika u Champion tad-Dinja tal-BMX.]] Tejo huwa l-isport nazzjonali tal-Kolombja u huwa sport tat-tim li jinvolvi li jitfgħu l-projettili biex jolqtu mira. Iżda mill-isports kollha fil-Kolombja, il-futbol huwa l-aktar popolari. Il-Kolombja kienet iċ-champion tal-Copa América tal-2001, li fiha stabbiliet rekord ġdid li ma' ntlaqatx, ma' sofriet l-ebda gowl, u rebħet kull partita. Il-Kolombja ngħatat darbtejn il-premju tal-“plejer tas-sena”. Il-Kolombja hija ċentru għall-iskejters. It-tim nazzjonali huwa qawwa perenni fil-Kampjonati Dinjija tar-Roller Speed ​​​​Skating. Il-Kolombja tradizzjonalment kienet tajba ħafna fiċ-ċikliżmu u numru kbir ta' ċiklisti Kolombjani rebħu f’kompetizzjonijiet ewlenin taċ-ċikliżmu. Il-baseball huwa popolari fi bliet bħal Cartagena u Barranquilla. Ġew plejers tajbin minn dawk l-ibliet, bħal: Orlando Cabrera, Édgar Rentería, li kien champion tas-Serje Dinji fl-1997 u l-2010, u oħrajn li lagħbu fil-Major League Baseball. Il-Kolombja kienet champion dinji tad-dilettanti fl-1947 u fl-1965. Il-boxing huwa wieħed mill-isports li pproduċa l-aktar ċampjins tad-dinja għall-Kolombja. L-isport tal-muturi wkoll jokkupa post importanti fil-preferenzi sportivi tal-Kolombjani; Juan Pablo Montoya huwa sewwieq tat-tlielaq magħruf għar-rebħ ta' 7 avvenimenti tal-Formula Wieħed il-Kolombja eċċella wkoll fl-isports bħall-BMX, il-judo, l-isports tal-isparar, it-taekwondo, il-lotta, l-għadis għoli u l-atletika, u għandu tradizzjoni kbira fil-weight lifting u l-bowling. == Bliet == [[File:RIO MAGDALENA Y OCAENO.JPG|thumb|Bocas de Ceniza, bokka tax-Xmara Magdalena (Río Magdalena) fl-Oċean Atlantiku]] [[File:Bosque andino colombiano antioquia.jpg|thumb|left|Foresti tal-muntanji, Dipartiment ta' Antioquia (Departamento de Antioaquia)]] [[File:CordilleraOccidental4.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Kordillera tal-Punent (Paísaje de la Cordillera Occidental), Dipartiment ta' Antioquia (Departamento de Antioaquia) ç]] [[File:Río Cauca Santa Fe de Antioquia.JPG|thumb|left|Xmara Cauca (Río Cauca) hekk kif tgħaddi minn Santa Fe de Antioquia]] [[Stampa:Lado sur Casa de Nariño.jpg|thumb|'''Palazz Narinjo''', residenza u uffiċċju tal-President tal-Kolombja|260px]] [[Stampa:Cabo San Juan, Colombia.jpg|thumb|Cabo San Juan f'Tayrona Park f'Santa Marta (Kategorija II tal-IUCN).]] [[Stampa:Desierto de La Tatacoa.jpg|thumb|Deżert tat-Tatacoa]] [[Stampa:Vocan Nevado del Huila.JPG|thumb|Nevado del Huila]] [[Stampa:Salto de Bordones, Isnos, Huila - panoramio.jpg|thumb|Salto de Bordones]] [[Stampa:Parque Arqueológico de San Agustín - Deity 2.jpg|thumb|Park Arkeoloġiku ta' San Agustín (Parque Arqueológico de San Agustín)]] [[Stampa:Represa de Betania 4.jpg|thumb|Bethanja Dam (Represa de Betania)]] [[Stampa:Bello horizonte 5.jpg|thumb|Xmara Magdalena (Río Magdalena)]] [[Stampa:Rio Pamplonita.jpg|thumb|Il-Pamplonita hija xmara li tgħaddi f'direzzjoni nofsinhar-tramuntana mid-dipartiment Kolumbjan ta 'Norte de Santander, hija tributarja tax-Xmara Zulia, li min-naħa tagħha hija parti mix-Xmara Catatumbo.]] [[Stampa:Pamplonita en J.G. Durán.JPG|thumb|Il-Pamplonita hija xmara li tgħaddi f'direzzjoni nofsinhar-tramuntana mid-dipartiment Kolumbjan ta 'Norte de Santander, hija tributarja tax-Xmara Zulia, li min-naħa tagħha hija parti mix-Xmara Catatumbo.]] [[Stampa:Muestra Indígena In Situ, monumento arqueológico de San Agustín.JPG|thumb|Sit "La Cháquira" li ppermetta lill-Kultura Agostinjana tistabbilixxi kalendarju agrikolu u ritwali]] [[Stampa:Villa vieja1.jpg|thumb|Kappella ta' Santa Bárbara f’Villavieja, fid-Dipartiment ta' Huila, eks-kappella tal-Ġiżwiti.]] [[Stampa:Paramo el Picacho.JPG|thumb|Páramo el Picacho fil-viċinanza tal-belt ta' Berlin.]] [[Stampa:Guadalupe, Santander, Colombia.JPG|thumb|Panoramika ta' Guadeloupe.]] <gallery> File:BOG17.png|Santafé de Bogotá File:Bogota SkyIine.jpg|Santafé de Bogotá File:Casa Cural de la Catedral 2.jpg|Santafé de Bogotá File:2018 Bogotá - Iglesia de Monserrate desde Germania.jpg|Santafé de Bogotá File:Fachada Capitolio.jpg|Santafé de Bogotá File:BOG Museo del Oro.JPG|Santafé de Bogotá File:2018 Aeropuerto El Dorado de Bogotá - Ventanales del muelle nacional.jpg|Santafé de Bogotá File:Metro de Medellín, Colombia.jpg|Medellín File:Barranquilla - Paseo de Bolívar.jpg|Barranquilla File:Bucaramanga v cu.JPG|Bucaramanga File:Teatro Municipal de Santiago de Cali 01.JPG|Cali File:Oeste de Cali de noche.jpg|Cali File:Iglesia de San Antonio Cali 01.JPG|Cali File:CristoReyCali.jpg|Cali File:Monteria 2022.jpg|Montería File:Catedral San Jerónimo de Montería en la celebración de los 240 años de la ciudad. .jpg|Montería File:Baluarte de Santiago CTG 11 2019 9804.jpg|Cartagena de Indias File:Panorámica de San José de Cúcuta, Colombia.jpg|San José de Cúcuta File:San Juan de Pasto de noche.jpg|San Juan de Pasto File:Catedral de Pasto.jpg|San Juan de Pasto File:Volcán Galeras - Pasto - Colombia.jpg|San Juan de Pasto File:Plazuela San Andrés-Pasto.jpg|San Juan de Pasto File:Plaza de Nariño, al final de la tarde - panoramio.jpg|San Juan de Pasto File:Catedralpopayan.jpg|Popayán File:Iglesia de Santo Domingo-Popayan.jpg|Popayán File:Popayan bridge.jpg|Popayán File:Centro Histórico 2.JPG|Popayán File:Atardecer en Popayán, Cauca.jpg|Popayán File:CatedralTunja1.jpg|Tunja File:Puente de Boyaca 1.jpg|Tunja File:Tunja02.jpg|Tunja File:Tunja Panoramica Norte.JPG|Tunja File:Valledupar.png|Valledupar File:Calle15valledupar.jpg|Valledupar File:Valledupar 2007 006.jpg|Valledupar File:PanteodelaPatria.JPG|Santa Marta File:Rodadero 2023.jpg|Santa Marta File:Arrecifes.jpg|Santa Marta File:El Morro visto desde Taganga al atardecer.jpg|Santa Marta File:090 Irotama Santa Marta Colombia Sunset.JPG|Santa Marta File:Cityofneiva.png|Neiva File:Ibagué.jpg|Ibagué File:Plaza Bolívar Ibague.jpg|Ibagué File:Biblioteca Universidad de Ibagué.JPG|Ibagué File:Caedral de Ibague con la gobernacion.JPG|Ibagué File:Museo de arte del tolima.JPG|Ibagué File:Monumento a Las Arpas.JPG|Villavicencio File:C8v iSQXoAAEqwr.jpg|Villavicencio File:CRISTO REY.JPG|Villavicencio File:Manizales Montage L.jpg|Manizales File:Plaza Almirante Padilla.JPG|Riohacha File:LA CATEDRAL DE RIOHACHA - panoramio.jpg|Riohacha File:CENTRO COMERCIAL SUCHIMMA (RIOHACHA) - panoramio.jpg|Riohacha File:Antigua Aduana y Actual Secretaría de Cultura de Riohacha.jpg|Riohacha File:Edificio de la Gobernacion de la Guajira.JPG|Riohacha File:Skyline Pereira.jpg|Pereira File:Bolivar desnudo.jpg|Pereira File:IglesiadePereira.JPG|Pereira File:Edificio de Rentas Departamentales.JPG|Pereira File:Estación del Ferrocarril Pereira..JPG|Pereira File:Sincelejoocity.png|Sincelejo File:Ciudad de Quibdo.jpg|Quibdó File:Armenia, Quindío Fotografías Variadas.png|Armenia (Quindío) File:Alcaldía de Yopal, Casanare.jpg|Yopal File:Estadio Santiago de las Atalayas.jpg|Yopal File:Yopal, Casanare - panoramio.jpg|Yopal File:Monumento al joropo, Yopal.JPG|Yopal File:Catedral sanjose yopal.jpg|Yopal File:Palacio de Justicia Florencia.jpg|Florencia, Caquetá File:Plaza Pizarro Florencia.jpg|Florencia, Caquetá File:Catedral Florencia Fachada.JPG|Florencia, Caquetá File:Gustavo Artunduaga FLA.JPG|Florencia, Caquetá File:Terminal de Transporte Florencia.jpg|Florencia, Caquetá File:Mocoa Plaza Central 2013.jpg|Mocoa File:Rio arauca.jpg|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Catedral Santa Bárbara de Arauca.jpg|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Alcaldía de Arauca y monumento 2.JPG|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Monumento a Simón Bolivar.JPG|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Puerto Carreño, Vichada, Colombia - panoramio.jpg|Puerto Carreño File:Leticia montaje.png|Leticia (Colombia) File:Panoramica 1DSC00027.JPG|San José del Guaviare File:Panorámica de San Andres.JPG|San Andrés/North End File:Procuraduría - panoramio.jpg|Inírida File:Vista aérea de Mitú, Vaupés.jpg|Mitú File:Plaza ppal Belén-Boyacá. A Pulido-Villamarín.jpg|Belén, Boyacá File:Iglesia de Cerinza.JPG|Cerinza File:Capilla Betéitiva.jpg|Betéitiva File:Panoramica Sogamoso.JPG|Sogamoso File:Parque Santa Rosa de Viterbo.JPG|Santa Rosa de Viterbo, Boyacá File:Tibasosa.jpg|Tibasosa File:El Banco.JPG|El Banco, Magdalena File:Obelisco monumento a Jose Domingo Ortiz.jpg|El Banco, Magdalena File:Calle ortiz y torre de la catedral.JPG|Triq Ortiz (Calle Ortiz), El Banco, Magdalena File:Chalupas en el puerto.JPG|El Banco, Magdalena File:Alcaldia municipal el banco.jpg|Town hall (Ayuntamiento), El Banco, Magdalena File:Gruta de Fatima Colegio Sta Teresa.JPG|Fatima Grotto fl-Iskola Santa Tereża (Gruta de Fátima en el Colegio Santa Teresa), El Banco, Magdalena File:Iglesia Caldas Antioquia.png|Caldas, Antioquia File:Iglesia-san-miguel-arcangel-paipa.jpg|Paipa File:Ahí viene el Samán de la plaza principal de Charalá 08-03-2011.JPG|Charalá, Charalá File:EncinoPanoramicadesdelacruz.jpg|Encino, Santander File:Fuente del Parque Principal de Coromoro en honor a la heroína coromoreña Antonia Santos Plata.jpg|Coromoro File:San Gil Santander - camilogaleano(.)com.jpg|San Gil, Santander File:Puentes en La Pintada 02.jpg|La Pintada, Antioquia File:Perspectiva de la Estación del Ferrocarril Camilo Restrepo. Amagá (Antioquia).JPG|Amagá, Antioquia File:Iglesia de San José (Venecia) - fachada.jpg|Venecia, Antioquia File:Rio Cauca.JPG|Xmara Cauca, Tarso, Antioquia File:Jericó, Antioquia, Colombia.JPG|Jericó, Antioquia File:VALPARAÍSO ANT.jpg|Valparaíso ANT.jpg, Antioquia File:Támesis "La tierra del siempre volver".jpg|Támesis, Antioquia File:Parque e Iglesia de Fredonia.jpg|Fredoni (Colombia), Antioquia File:Vista General Aguadas Caldas.jpg|Aguadas, Antioquia File:Monumento a la Tejedora Aguadeña - 01.jpg|Aguadas, Antioquia File:Iglesia de la Inmaculada Concepción, Aguadas - vista desde el Parque Bolívar 03.jpg|Aguadas, Antioquia File:Monumento al Cacique Pipintá - vista 04.jpg|Aguadas, Antioquia File:Santa Bárbara-esquina parque.JPG|Santa Bárbara, Antioquia File:Lacejaant.JPG|La Ceja, Antioquia File:Iglesia- La Unión.jpg|La Unión, Antioquia File:Iglesia de Nuestra Señora de las Mercedes-Montebello.jpg|Montebello, Antioquia File:Parque principal del municipio de Marinilla.jpg|Marinilla, Antioquía File:El antiguo Peñol - Miniatura (1).JPG|El Peñol, Antioquia File:Panorámica de Granada.jpg|Granada, Antioquia File:Cocorná -Antioquia - camilogaleano(.)com.jpg|Cocorná, Antioquia File:Fotografia de la Iglesia de El Carmen de Viboral.jpg|El Carmen de Viboral, Antioquia File:Guatape - Antioquia - camilogaleano(.)com.jpg|Guatapé, Antioquia File:Iglesia San Luis Beltran Puerto Nare.jpg|Puerto Nare, Antioquia File:Sanrafaelant.jpg|San Rafael, Antioquia File:Panoramica Alejandria-Antioquia.jpg|Alejandría, Antioquia File:Parque de San Roque2.JPG|San Roque, Antioquia File:Iglesia de Santo Domingo (Santo Domingo, Antioquia) - exterior 3.jpg|Santo Domingo, Antioquia File:Yolombó - palacio municipal 2.jpg|Yolombó, Antioquia File:Cisneros-Panoramica-Antioquia.jpg|Cisneros, Antioquia File:Concepcion-Ant3.jpg|Concepción, Antioquia File:Parque Diego Echavarría Misas-Barbosa.JPG|Barbosa, Antioquia File:Panorama del centro de Bello.png|Bello, Antioquia File:Copacabana-panorámica.jpg|Copacabana, Antioquia File:Girardota-frontis.jpg|Girardota, Antioquia File:Caracoli-pueblo.jpg|Caracolí, Antioquia File:Iglesia de Maceo.JPG|Maceo, Antioquia File:Entrerrios-Antioquia.jpg|Entrerríos, Antioquia File:San Pedro de los Milagros-parque.JPG|San Pedro de los Milagros, Antioquia File:Vista de San jeronimo - Antioquia.jpg|San Jerónimo, Antioquia File:Fachada Templo del Municipio de San Jeronimo.jpg|San Jerónimo, Antioquia File:Sopetrán panorámica.jpg|Sopetrán, Antioquia File:Calle principal Olaya.JPG|Olaya, Antioquia File:Templo parroquial Belmira.jpg|Belmira, Antioquia File:Casa esquinera en Liborina desde el atrio de la iglesia.jpg|Liborina, Antioquia File:Casco urbano de San Andrés de Cuerquia 01.jpg|San Andrés de Cuerquia, Antioquia File:Iglesia principal de Abejorral Antioquia.jpg|Abejorral, Antioquia File:Calle Medellín, Abejorral - 2.jpg|Abejorral, Antioquia File:Iglesia abejorral.jpg|Abejorral, Antioquia File:Plaza de la independencia .jpg|Abejorral, Antioquia File:Casa campesina vereda chagualal.jpg|Abejorral, Antioquia File:Paisaje abejorral.jpg|Xmara Aurres, Abejorral, Antioquia File:Cafe bar y pasaje comercial. Casas viejas del marco de la plaza. Rionegro (Antioquia).JPG|Rionegro, Antioquia File:Cordova de Arenas Betancur.JPG|Rionegro, Antioquia File:Vista frontal de la Casa de la Convención. Rionegro (Antioquia). Colombia.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Patio de la de la Casa de la Convención. Rionegro (Antioquia). Colombia.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Sala de la independencia.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Mesa d la Convención.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Iglesia de Nra Sra del Perpetuo Socorro-San Jose de la M.jpg|San José de la Montaña File:Parque Santa Rosa de Osos.JPG|Santa Rosa de Osos File:Santa Rosa de Osos sur.jpg|Santa Rosa de Osos File:Basilica de Nra Sra de las Misericordias-exterior.jpg|Santa Rosa de Osos File:Porfirio Barba Jacob de Rodrigo Arenas Betancur.jpg|Santa Rosa de Osos File:Monumento a Pedro Justo Berrío-frente.JPG|Santa Rosa de Osos File:Iglesia Riogrande Santa Rosa de Osos.JPG|Santa Rosa de Osos File:Iglesia de San Francisco y Santa Clara de Asís-Santa Rosa de Osos.JPG|Santa Rosa de Osos File:Iglesia de San Pablo, Santa Rosa de Osos.jpg|Santa Rosa de Osos File:Plaza de Ruiz.jpg|Sonsón File:Sonsón nocturno.jpg|Sonsón File:Parque Gutiérrez González.jpg|Sonsón File:Banderas en balcón Sonsón.jpg|Sonsón File:Sonsón.JPG|Sonsón File:Sonsón - Antioquia.JPG|Sonsón File:Rioarma.JPG|Xmara Arma, Sonsón File:Iglesia de Nuestra Señora del Rosario, Aranzazu - desde la fuente.jpg|Aranzazu, Caldas File:Panorámica San Luis Antioquia.jpg|San Luis, Antioquia File:San Carlos parque.jpg|San Carlos, Antioquia File:Iglesia de Belén (Boyaca).jpg|Belén, Boyacá File:Ambalema 002.jpg|Ambalema, Tolima File:Palomino beach.JPG|Palomino, La Guajira (2547 ab.) File:Guatavita desde el cielo.jpg|Lag ta' Guatavita (Lago de Guatavita) File:Duitama (2007).jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Plaza.jpg|Duitama, Boyacá File:Vista Centro Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Panoramica.JPG|Duitama, Boyacá File:Santa Ana Duitama.JPG|Santa Ana, Duitama, Boyacá File:Sur Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:Vista Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Plaza.jpg|Pjazza tal-Liberaturi (Plaza de los Libertadores), Duitama, Boyacá File:Duitama Vista Centro.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Carrera 16.jpg|Duitama, Boyacá File:Panoramica Centro De Duitama.JPG|Av Las Américas, Duitama, Boyacá File:Av Las Américas.jpg|Duitama, Boyacá File:Ruta Nacional 55-1.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Calle.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Hermosa.jpg|Duitama, Boyacá File:Catedral Principal De Duitama-Boyaca.JPG|Katidral (Catedral), Duitama, Boyacá File:Catedral Duitama San lorenzo.jpg|Katidral ta' St Lorenzo (Catedral de San Lorenzo), Duitama, Boyacá File:RAFAEL REYES.jpg|Duitama, Boyacá File:Panoramica Centro De Duitama.JPG|Duitama, Boyacá File:Uan Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:La Trinidad.JPG|Kappella tat-Trinità (Capilla La Trinidad), Duaitama, Boyacá File:Cultivo de cebolla 2.jpg|Il-kultivazzjoni tal-basal fin-Nofsinhar ta' Duitama (Cultivo de cebolla en el sur de Duitama), Boyacá File:Parque Puente Nacional.JPG|Puente Nacional, Santander File:Emoli 071.jpg|Puente Nacional, Santander File:Iglesia de cachiri.JPG|Kinsja (Iglesia), Cachiri File:Iglesia central de El Doncello.jpg|Knisja (Iglesia), El Doncello, Caquéta File:Rompiendo el edicto - Manuela Beltrán.JPG|Skultura ta' Manuela Beltrán li tikser l-editt, fiċ-ċentru storiku imwaqqfa fl-1681 (Escultura de Manuela Beltrán rompiendo el edicto, en el casco histórico del Socorro fundado en 1681), Socorro, Dantander File:Abrego 2 NS feb 2021.jpg|Ábrego, Norte de Santander File:Columna de la Libertad de los Esclavos Plaza 29 de mayo.JPG|Ocaña, Norte de Santander File:La playa de belen aerea.JPG|La Playa de Bélen, Norte de Santander File:Sardinata rural NS-Col.jpg|Sardinata File:La Curva, Sardinata NS-Col.jpg|La Curva, Bucarasica File:Paisajes de Villa Caro.jpg|Villa Claro, Norte de Santander File:El majestuoso cielo del condor de los Andes.jpg|Los Andes, Cáchira File:Siete Lagunas, Municipio de Cachira.jpg|Siete Lagunas, Límite Municipios Cáchira y Arboledas File:Laguna Brava, Municipio de Arboledas.jpg|Laguna Brava, Municipio de Arboledas File:Laguna Casadero.JPG|Laguna Casadero, Municipio de Arboledas File:Laguna La Vaca Sisavita.jpg|Laguna La Vaca - Sisavita File:Laguna Verde Silos Mutiscua.JPG|Laguna Verde, Límite Municipios Silos y Mutiscua File:Laguna de Cácota.jpg|Laguna de Cácota, Vereda Mata de Lata, Municipio de Cácota File:Laguna El Toro Sisavita.jpg|Laguna El Toro en el Parque Natural Regional Sisavita, Norte de Santander, Colombia File:El Zulia NS jun 2023.jpg|El Zulia, Norte de Santander File:Reconstruccion de Gramalote.jpg|Nuevo Gramalote, Norte de Santander File:Nuevo Gramalote agt 2021.jpg|Nuevo Gramalote, Norte de Santander File:Barrio Bellavista Los Patios NS.JPG|Bellavista, Los Patios, Norte de Santander File:Puerto Santander.jpg|Puerto Santander, Norte de Santander File:Norte Cúcuta nov 2019.jpg|San Faustino, Cúcuta, Norte de Santander File:Calle 9 in San Martin Colombia.jpg|San Martín, Meta File:Vista panorámica de Paz de Ariporo 2014-01-21 08-43.jpg|Paz de Ariporo, Casanare File:Yopal-Casanare.jpg|Yopal, Casanare File:Monumento al joropo, Yopal.JPG|Yopal, Casanare File:LA NOCHE EN LA TRIADA - Centro Cultural.jpg|Yopal, Casanare File:Avenida Nunchía.jpg|Yopal, Casanare File:Near heaven.jpg|Aguazul, Casanare File:Salazar de las Palmas NdeS.jpeg|Salazar de Las Palmas, Norte de Santander File:Rio Salazar altura Veredas Amarilla y Camponuevo Sur.JPG|Salazar de Las Palmas, Norte de Santander File:Atardecer en la palza principal de Villa de Leyva.jpg|Villa de Leiva, Boyacá File:Villa del Rosario NS, Col.jpeg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Parque Grancolombiano - Cúcuta.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Casa de Francisco de Paula Santander.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Templo lomo.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Casa La Bagatela.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Iglesia Divino Niño VR feb 2020.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Iglesia Ntra Señra del Rosario VdelR my 2021.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Santiago 2, Norte de Santander.jpg|Knisja, Santiago, Norte de Santander File:Parque Central. Kiosco de la Retreta. Ansermanuevo, Valle, Colombia.JPG|Ansermanuevo, Valle del Cauca File:Waira, montaña de parapentismo en ansermanuevo, municipio del valle del cauca.jpg|Ansermanuevo, Valle del Cauca File::Parroquia Santa Ana. Ansermanuevo, Valle, Colombia.JPG|Knsja, Ansermanuevo, Valle del Cauca File:Sancayetano NS jul 2023.jpg|Knisja, San Cayetano, Norte de Santander File:Capilla Doctrinera. Simiti.jpg|Simití, Cartagena File:TumacoBeach.jpg|Tumaco, Nariño File:Chinácota, N.S.jpg|Knisja, Chinácota, Norte de Santander File:ELCARMENNORTE.jpg|El Carmén, Norte de Santander File:PuenteMorro.jpg|Pont Morro (Puente Morro), San Andrés de Tumaco (Fondazzjoni Spanjola kienet fl-1610), Nariño File:PlayaDelMorro.jpg|Bajja ta' Morro/Morro Beach (Playa del Morro), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Atardecertumaco.jpg|Pont Morro (Puente Morro), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Arco del morro tumaco.jpg|Arch ta' Morro (Arco del Morro), San Andrés de Tumaco, Nariño File:ParqueColón.jpg|Park ta' Colón (Parque Colón), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Aeropuerto La Florida.jpg|Ajruport ta' Florida (Aeropuerto La Florida), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Playa del Bajito en Tumaco.JPG|Bajito Beach fil-Bajja ta' Tumaco, San Andrés de Tumaco, Nariño File:Tolita-Tumaco gold figure 1st century BC.jpg|Figura prekolombjana mill-kultura Tumaco-La Tolita, seklu 1 AD. File:Lugar de la batalla de cuaspud.png|Cuaspud, Cauca File:Vista de Girón (Santander) en dron 02.jpg|San Juan de Girón (qabel: Villa de los Caballeros de Girón), magħruf aħjar bħala Girón; hija muniċipalità fid-dipartiment ta' Santander, li hija parti miż-żona Metropolitana ta' Bucaramanga fil-Grigal tal-Kolombja. File:Atardecer en Tibú.jpg|Tibú, Norte de Santander File:Faro del Catatumbo.jpg|Tibú, Norte de Santander File:Convención|Convención, Norte de Santander File:Ciudad de Aguachica César.jpg|Aguachica, César File:Barrio Bellavista Los Patios NS.JPG|Los Patios, Norte de Santander File:Pamplonita NS abr 2024.jpg|Pamplonita, Norte de Santander File:Pamplona,Norte de Santander.PNG|Los Patios, Norte de Santander File:Victoria Regia - La Milagrosa - Leticia, Amazonas Colombia - panoramio.jpg|Xmara near Leticia. File:Palacio de San Carlos.JPG|Palacio/Palace/Palazz San Carlos (Santafé de Bogotá) File:Palacio de San Carlos (Bogotá) 03.JPG|Tieqa tal-Palazz San Carlos li minnha ħarab Simón Bolívar mill-attakk. </gallery> <gallery> File:Mapa de Colombia (ríos).svg|Mappa tal xmaras ta' Kolombja File:Río Zulia en.PNG|Xmaras ta' Norte de Santander File:RioSuarez.jpg|Xmara Suárez bejn Boyacá u Santander File:Puente-Rio Magdalena.jpg|Pont fuq ix-Xmara Magdalena li jgħaqqad Barrancabermeja ma Yondó. File:Rio Sogamoso Via Zapatoca.jpg|Xmara Sogamoso, Santander File:Sobrevolando Colombia - En ruta hacia Bucaramanga (8204596774).jpg|Xmajjar Suárez, Chicamocha u Sogamoso fil-Rio Chicamocha on PANACHI 02.JPG Chicamocha File:Cañon del Chicamocha.jpeg|Veduta tal-Canyon ta' Chicamocha, ħdejn il-Park Nazzjonali ta' Chicamocha File:Puente sobre el río El Tarra.jpg|Xmara Tarra, Norte de Santander File:Río Suarez BS Col.jpg|Veduta tax-Xmara Suarez File:LAGUNADEFUQUENE.JPG|Il-laguna ta' Fúquene hija korp ta' ilma ħelu li jinsab fil-belt ta' Fúquene, bejn id-dipartimenti ta' Cundinamarca u Boyacá, fil-lvant tal-Andes Kolombjani, f'altitudni ta' 2,540 metru, u f'distanza ta' madwar 80 km mill-belt ta' Bogota </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Amerika t'Isfel}} [[Kategorija:Kolombja]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Karibew]] [[Kategorija:Pajjiżi fl-Amerika t'Isfel]] 4y9xquw5ahoay8helut9rqyzbvz8i20 317359 317347 2024-11-15T03:19:27Z Sapp0512 19770 317359 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Kolombja |isem_nattiv = ''República de Colombia'' |isem_komuni = Kolombja |stampa_bandiera = Flag of Colombia.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Colombia.svg |stampa_mappa = COL orthographic (San Andrés and Providencia special).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Kolombja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Kolombja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Kolombja |mottu_nazzjonali = "Libertad y Orden" {{es}}<br /><small>''Libertà u Ordni''</small> |innu_nazzjonali = ''[[¡Oh, Gloria Inmarcesible!]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Spanjola|Spanjol]]¹ |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Bogotá|Bogotá, DC]] |l-ikbar_belt = [[Bogotá|Bogotá, DC]] |latd=4 |latm=35 |lats=53 |latNS=N |lonġd=74 |lonġm=4 |lonġs=33 |lonġEW=W |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[Sistema presidenzjali|presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Kolombja|President]] |titlu_kap2 = [[Viċi-President tal-Kolombja|Viċi-President]] |isem_kap1 = [[:es:Gustavo Petro|Gustavo Petro]] |isem_kap2 = [[:es:Francia Márquez|Francia Márquez]] |żona_kklassifika = 26 |poż_erja = 26 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 1,141,748 |erja_mi_kw = 440,831 |perċentwal_ilma = 8.8 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 47,072,915<ref name="DANE clock">{{ċita web |url=http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php |titlu=Animated clock |pubblikatur=Stat Dipartiment Kolumbjan |data-aċċess=2012-02-04 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120114091321/http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php |arkivju-data=2012-01-14 |url-status=dead }}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 27 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 42,888,592<ref name="DANE clock" /> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2005 |densità_popolazzjoni_km2 = 40.74 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 105.72 |poż_densità_popolazzjoni = 172 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $502.874 biljun |poż_PGD_PSX = 28 |PGD_PSX_per_capita = $10,791 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.719<ref>{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/es/datos/mapa/|titlu=Indicadores Internacionales sobre Desarrollo Humano – PNUD|pubblikatur=Hdr.undp.org|data-aċċess=2012-05-14|lingwa=Spanjol}}</ref> |poż_IŻU = 91 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] {{nobold|minn [[Spanja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Kolumbjan|Iddikjarata]] |data_stabbilit1 = 20 ta' Lulju, 1810 |avveniment_stabbilit2 = Rikonoxxuta |data_stabbilit2 = 7 ta' Awwissu, 1819 |avveniment_stabbilit3 = Kostituzzjoni attwali |data_stabbilit3 = 4 ta' Lulju, 1991 |valuta = [[Peso tal-Kolombja]] |kodiċi_valuta = COP |żona_ħin = COT (Ħin fil-Kolombja) |differenza_ħku = -5 |żona_ħin_legali = |differenza_żona_ħin_legali = |cctld = [[.co]] |kodiċi_telefoniku = +57 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $366.020 biljun |poż_PGD_nominali = 31 |PGD_nominali_per_capita = $7,854 |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Għalkemm il-Kostituzzjoni Kolumbjana tispeċifika l-Ispanjol bħala l-lingwa uffiċjali fit-territorju kollu tagħha, lingwi oħra huma mitkellma fil-pajjiż (madwar 68 lingwi) huma wkoll uffiċjali. L-Ingliż huwa wkoll uffiċjali ġewwa San Andrés u fil-Gżira Providencia ([http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normas/Norma1.jsp?i=2780 Consulta de la Norma]. Alcaldiabogota.gov.co. 8 ta' Ottubru 2012.) }} [[Stampa:Pico Cristobal Colon.jpg|thumb|Christopher Columbus Peak, oriġinarjament imsejjaħ Gonawindua mill-Kogui, li jinsab fil-Kolombja huwa parti mis-sistema muntanjuża ta 'Sierra Nevada de Santa Marta. B'altitudni ta' 5,775 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. n. m., u 42 km biss mill-kosta tal-Karibew, u hija l-ħames l-aktar quċċata prominenti fid-dinja, u l-ogħla quċċata fil-Kolombja]] [[Stampa:Cerros Mavecure, Inirida. - panoramio.jpg|thumb|Mavecure Hills (Cerros Mavecure), Inirida, Guainía]] Il-'''Kolombja''' ({{awdjo|en-us-Colombia.ogg|kəˈlʌmbiə}}), uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Kolombja''' ([[Lingwa Spanjola|Spanjol]]:''República de Colombia''), hija repubblika kostituzzjonali unitarja li tinkludi tnejn u tletin dipartiment. Hi tinsab fil-Majjistral tal-[[Amerika t'Isfel]], u tmiss mal-[[Panama]] fil-Majjistral; fit-Tramuntana tmiss mal-[[Baħar Karibew]]; lejn il-Lvant mal-[[Veneżwela]] u l-[[Brażil]]; fin-Nofsinhar mal-[[Ekwador]] u l-[[Peru]]; u mal-Oċean Paċifiku fil-Punent.{{Ċita web|titlu=Which Countries Border Colombia?|url=https://www.worldatlas.com/articles/what-countries-border-colombia.html|data-aċċess=2022-12-03}} Il-Kolombja hija s-26 l-akbar pajjiż mill-erja u r-raba' l-akbar fl-Amerika t'Isfel. B'aktar minn 46 miljun ruħ, hi mqiegħda fis-[[Lista ta' pajjiżi skont il-popolazzjoni|27 post]] fid-dinja skont il-popolazzjoni u għandha t-tieni l-akbar popolazzjoni li jitkellmu bl-Ispanjol fid-dinja wara l-[[Messiku]]. == Etimoloġija == L-isem "Kolombja" huwa derivat mill-kunjom tan-navigatur Taljan Christopher Columbus (Latin: Christophorus Columbus, Taljan: Cristoforo Colombo, Spanjol: Cristóbal Colón). Kien maħsub bħala referenza għad-Dinja l-Ġdida kollha. L-isem aktar tard ġie adottat mir-Repubblika tal-Kolombja tal-1819, iffurmata mit-territorji ta' l-ex Viċireyalty ta' New Granada (il-Kolombja tal-lum, il-Panama, il-Venezwela, l-Ekwador u l-Majjistral tal-Brażil). Meta l-Venezwela, l-Ekwador u Cundinamarca ġew stabbiliti bħala stati indipendenti, l-ex Dipartiment ta' Cundinamarca adotta l-isem "Repubblika ta' New Granada." New Granada uffiċjalment bidlet isimha fl-1858 għall-Konfederazzjoni Grenadine. Fl-1863 l-isem reġa' nbidel, din id-darba għall-Istati Uniti tal-Kolombja, qabel fl-aħħar adotta l-isem attwali tiegħu – ir-Repubblika tal-Kolombja – fl-1886. Biex jirreferi għal dan il-pajjiż, il-gvern Kolumbjan juża t-termini Kolumbja u Repubblika tal-Kolombja. == Storja == === Era prekolombjana === [[File:Culturas precolombinas de Colombia.png|thumb|left|Mappa tal-post tal-kulturi prekolombjani tal-Kolombja.]] Minħabba l-post fejn jinsab, it-territorju tal-lum tal-Kolombja kien kuritur ta' ċiviltà umana bikrija mill-Mesoamerika u l-Karibew sal-Andes u l-baċir tal-Amażonja. L-eqdem sejbiet arkeoloġiċi ġejjin mis-siti ta' Pubenza u El Totumo fil-Wied ta' Magdalena 100 kilometru (62 mi) fil-Lbiċ ta' Bogotá. Dawn is-siti jmorru għall-perjodu Paleoindian (18,000–8000 QK). Fi Puerto Hormiga u siti oħra, instabu traċċi tal-Perjodu Arkajku (~8000–2000 QK). Il-fdalijiet jindikaw li kien hemm ukoll okkupazzjoni bikrija fir-reġjuni ta' El Abra u Tequendama f'Cundinamarca. L-eqdem fuħħar skopert fl-Ameriki, misjub f’San Jacinto, imur għall-5000–4000 QK. Popli indiġeni abitaw it-territorju li llum huwa l-Kolombja madwar is-sena 12,500 QK It-tribujiet nomadi tal-kaċċaturi u l-ġbir tas-siti ta' El Abra, Tibitó u Tequendama, qrib il-Bogotá tal-lum, kienu jinnegozjaw bejniethom u ma' kulturi oħra fil-wied tax-Xmara Magdalena. F’Novembru 2020, ġie żvelat sit li jinkludi tmien mili (13-il km) ta' pittografi li qed jiġu studjati fis- Serranía de la Lindosa. Antropologi li jaħdmu fis-sit jissuġġerixxu li għandu 12,500 sena (c. 10,480 QK), minħabba l-fawna estinta rappreżentata. Kien matul l-ewwel okkupazzjoni umana magħrufa taż-żona. Bejn 5000 u 1000 QK, tribujiet tal-kaċċaturi li jiġbru t-tranżizzjoni għal soċjetajiet agrarji; Ġew stabbiliti settlements fissi u dehret iċ-ċeramika. Mill-ewwel millennju QK, gruppi ta 'Amerindjani, inklużi l-Muiscas, Zenúes, Quimbayas u Taironas, żviluppaw is-sistema politika ta' kapijiet bi struttura ta 'poter piramidali mmexxija minn kapijiet. Il-Muiscas abitaw prinċipalment fiż-żona ta' dak li issa huwa l-Altiplano Cundiboyacense tad-Dipartimenti ta' Boyacá u Cundinamarca, fejn iffurmaw il-Konfederazzjoni Muisca. Huma kibru qamħ, patata, quinoa, u qoton, u nnegozjaw deheb, żmeraldi, kutri, artiġjanat taċ-ċeramika, koka, u speċjalment melħ tal-blat ma' nazzjonijiet ġirien. It-Taironas għexu fit-Tramuntana tal-Kolombja fil-firxa tal-muntanji iżolati tas-Sierra Nevada de Santa Marta. Il-Quimbayas abitaw reġjuni tal-wied tax-Xmara Cauca bejn il-meded tal-muntanji tal-punent u ċentrali tal-Andes Kolombjani. Ħafna mill-Amerindjani pprattikaw l-agrikoltura u l-istruttura soċjali ta' kull komunità indiġena kienet differenti. Xi gruppi indiġeni bħall- Karibijiet għexu fi stat ta' gwerra permanenti, iżda oħrajn kellhom attitudnijiet inqas bellikużi. === Perjodu kolonjali === [[File:Retrato de Vasco Nuñez de Balboa (1475-1517) - Anónimo.jpg|thumb|Vasco Núñez de Balboa (1475-1517), fundatur ta' Santa María la Antigua del Darién, l-ewwel insedjament Ewropew stabbli fil-kontinent]] Alonso de Ojeda (li kien salpa ma’ Columbus) wasal fil-Peniżola Guajira fl-1499. Esploraturi Spanjoli, immexxija minn Rodrigo de Bastidas, għamlu l-ewwel esplorazzjoni tal-kosta tal-Karibew fl-1500. Christopher Columbus salpa qrib il-Karibew fl-1502. Fl-1508, Vasco Núñez de Balboa akkumpanja spedizzjoni lejn it-territorju permezz tar-reġjun tal-Golf ta 'Urabá u waqqaf il-belt ta' Santa María la Antigua del Darién fl-1510, l-ewwel insedjament stabbli fil-kontinent. Santa Marta twaqqfet fl-1525, u Cartagena fl-1533. Il-konkwistatur Spanjol Gonzalo Jiménez de Quesada mexxa spedizzjoni lejn l-intern f'April 1536, u għammed id-distretti li minnhom għadda "Renju Ġdid ta' Granada". F'Awwissu 1538 huwa waqqaf proviżorjament il-kapitali tiegħu ħdejn il-kap Muisca ta' Muyquytá, u sejħilha "Santa Fe." L-isem malajr akkwista suffiss u kien jismu Santa Fe de Bogotá. Fl-istess perjodu seħħew żewġ vjaġġi notevoli oħra tal-konkwistaturi bikrija lejn l-intern. Sebastián de Belalcázar, rebbieħ ta' Quito, vvjaġġa lejn it-tramuntana u waqqaf Cali, fl-1536, u Popayán, fl-1537; Mill-1536 sal-1539, il-konkwistatur Ġermaniż Nikolaus Federmann qasam il-Pjanuri tal-Lvant u daret il-Kordillera tal-Lvant fit-tfittxija ta' El Dorado, il-"belt tad-deheb." Il-leġġenda u d-deheb se jkollhom rwol ewlieni biex jattiraw Spanjoli u Ewropej oħra lejn New Granada matul is-sekli 16 u 17. Ir-rebħiet għamlu alleanzi frekwenti mal-għedewwa tal-komunitajiet indiġeni differenti. L-alleati indiġeni kienu kruċjali għall-konkwista, kif ukoll għall-ħolqien u ż-żamma tal-imperu. In-nies indiġeni fil-Kolombja esperjenzaw tnaqqis fil-popolazzjoni minħabba l-konkwista, kif ukoll mard Ewrasjatiku, bħall-ġidri, li ma kellhom ebda immunità għalih. Meta tqis l-art bħala abbandunat, il-Kuruna Spanjola biegħet proprjetajiet lin-nies kollha interessati fit-territorji kolonizzati, u ħolqot proprjetà kbar u pussess ta' minjieri. Fis-seklu 16, ix-xjenza nawtika fi Spanja laħqet żvilupp kbir grazzi għal figuri xjentifiċi numerużi mill-Casa de Contratación u x-xjenza nawtika kienet pilastru essenzjali tal-espansjoni Iberika. Fl-1542, ir-reġjun ta' New Granada, flimkien mal-possedimenti Spanjoli l-oħra kollha fl-Amerika t'Isfel, saru parti mill-Viċireyalty tal-Perù, bil-kapitali tiegħu f'Lima. Fl-1547, New Granada saret kaptanja ġenerali separata fi ħdan il-viċireyalty, bil-kapitali tagħha f'Santa Fe de Bogotá. Fl-1549, il-Qorti Rjali nħolqot b'digriet irjali, u New Granada kienet irregolata mill-Qorti Rjali ta 'Santa Fe de Bogotá, li dak iż-żmien kienet tinkludi l-provinċji ta' Santa Marta, Río de San Juan, Popayán, Guayana u Cartagena. Iżda d-deċiżjonijiet importanti ttieħdu mill-kolonja għal Spanja mill-Kunsill tal-Indji. [[File:Defensa de Cartagena de Indias por la escuadra de D. Blas de Lezo, año 1741.jpg|thumb|left|Illustrazzjoni tal-Battalja ta' Cartagena de Indias, rebħa kbira Spanjola fil-Gwerra ta' Widna ta' Jenkins]] Sas-seklu 16, in-negozjanti Ewropej tal-iskjavi kienu bdew iġibu skjavi Afrikani fl-Amerika. Spanja kienet l-unika qawwa Ewropea li ma waqqfitx fabbriki fl-Afrika biex tixtri skjavi; L-Imperu Spanjol, b'kuntrast, kien jiddependi fuq is-sistema tas-Seat, li jagħti lil negozjanti minn nazzjonijiet Ewropej oħra l-liċenzja biex jinnegozjaw ma' popli skjavi fit-territorji tagħhom barra mill-baħar. Din is-sistema ġabet Afrikani fil-Kolombja, għalkemm ħafna tkellmu kontra l-istituzzjoni. Popli indiġeni ma' setgħux jiġu skjavi minħabba li kienu legalment suġġetti tal-Kuruna Spanjola. Biex jipproteġu l-popli indiġeni, l-awtoritajiet kolonjali Spanjoli stabbilixxew diversi forom ta' sjieda u regolamentazzjoni tal-art: resguardos, encomiendas, u haciendas. Madankollu, skuntentizza sigrieta kontra l-Ispanjol kien diġà qed jitfaċċa għall-Kolombjani peress li Spanja pprojbixxa l-kummerċ dirett bejn il-Viċiroyalty tal-Perù, li kienet tinkludi l-Kolombja, u l-Viċiroyalty ta' Spanja l-Ġdida, li kienet tinkludi l-Filippini, is-sors ta' prodotti Asjatiċi bħall-ħarir u l-porċellana li kienu mitluba fl-Ameriki. Il-kummerċ illegali bejn il-Peruvjani, il-Filippini, u l-Messikani kompla bil-moħbi, hekk kif prodotti Asjatiċi ta' kuntrabandu spiċċaw f’Córdoba, il-Kolombja, iċ-ċentru ta' distribuzzjoni għall-importazzjonijiet illegali Asjatiċi, minħabba kollużjoni bejn dawn il-popli kontra l-awtoritajiet ta' Spanja. Huma ssetiljaw u nnegozjaw bejniethom filwaqt li ma obdewx il-monopolju Spanjol infurzat. [[File:Virreinato de la Nueva Granada (proyección ortográfica).svg|thumb|Mappa tal-Vicireyalty ta New Granada (Virreinato de la Nueva Granada) fl-1780.]] Il-Viċi-Reali ta' Granada Ġdida ġie stabbilit fl-1717, imbagħad imneħħi temporanjament u mbagħad reġa' ġie stabbilit fl-1739. Il-kapitali tagħha kienet Santa Fe de Bogotá. Din il-Viċireyalty inkludiet xi provinċji oħra fil-majjistral tal-Amerika t'Isfel li qabel kienu taħt il-ġurisdizzjoni tal-Viċiroyalties ta 'Spanja Ġdida jew tal-Perù u jikkorrispondu prinċipalment mal-Venezwela, l-Ekwador u l-Panama tal-lum. Bogotá saret waħda miċ-ċentri amministrattivi ewlenin tal-possedimenti Spanjoli fid-Dinja l-Ġdida, flimkien ma' Lima u l-Belt tal-Messiku, għalkemm baqgħet inqas żviluppata meta mqabbla ma' dawk iż-żewġt ibliet f'diversi aspetti ekonomiċi u loġistiċi. Il-Gran Brittanja ddikjarat gwerra fuq Spanja fl-1739, u l-belt ta' Cartagena malajr saret mira ta' prijorità għall-Ingliżi. Forza spedizzjonarja Ingliża enormi ntbagħtet biex taqbad il-belt, iżda wara li għamlu rejds inizjali, tifqigħat ta' mard devastanti tfixklu n-numru tagħhom u l-Ingliżi ġew sfurzati jirtiraw. Il-battalja saret waħda mill-aktar rebħiet deċiżivi ta' Spanja fil-kunflitt u żgurat dominanza Spanjola fil-Karibew sal-Gwerra tas-Seba’ Snin. Il-qassis, botaniku u matematiku tas-seklu 18 José Celestino Mutis kien delegat mill-Viciroy Antonio Caballero y Góngora biex iwettaq inventarju tan-natura ta' New Granada. Mibdija fl-1783, din saret magħrufa bħala l-Royal Botanical Expedition lejn New Granada. Huwa kklassifikat pjanti u annimali selvaġġi, u waqqaf l-ewwel osservatorju astronomiku fil-belt ta' Santa Fe de Bogotá. F'Lulju 1801, ix-xjenzat Prussjan Alexander von Humboldt wasal Santa Fe de Bogotá fejn iltaqa' ma' Mutis. Barra minn hekk, mill-espedizzjoni ħarġu figuri storiċi tal-proċess ta' indipendenza fi New Granada, bħall-astronomu Francisco José de Caldas, ix-xjenzat Francisco Antonio Zea, iż-żoologu Jorge Tadeo Lozano u l-pittur Salvador Rizo. === Indipendenza === [[File:AGHRC (1890) - Carta XI - División política de Colombia, 1824.jpg|thumb|Id-dipartimenti tal-Gran Colombia fl-1824]] Mill-konkwista u l-kolonizzazzjoni kien hemm ribelljonijiet kontra l-ħakma Spanjola fl-imperu, iżda l-biċċa l-kbira kienu mgħaffġa jew baqgħu dgħajfa wisq biex ibiddlu s-sitwazzjoni ġenerali. L-aħħar ribelljoni li tfittex l-indipendenza sħiħa minn Spanja ħarġet madwar l-1810 u laħqet il-qofol tagħha fid-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Kolombjana, maħruġa fl-20 ta' Lulju, 1810, il-jum issa ċċelebrat bħala Jum l-Indipendenza tan-nazzjon. Dan il-moviment segwa l-indipendenza ta' Saint-Domingue (il-Ħaiti tal-lum) fl-1804, li pprovda xi appoġġ lil mexxej eventwali ta' din ir-ribelljoni: Simón Bolívar. Francisco de Paula Santander kien ikollu wkoll rwol deċiżiv. Inbeda moviment minn Antonio Nariño, li oppona ċ-ċentraliżmu Spanjol u mexxa l-oppożizzjoni kontra l-Viċirejaltà. Cartagena saret indipendenti ftNovembru 1811. Fl-1811 ġew ipproklamati l-Provinċji Magħquda ta’ New Granada, immexxija minn Camilo Torres Tenorio. It-tfaċċar ta' żewġ kurrenti ideoloġiċi differenti fost il-patrijotti (federaliżmu u ċentraliżmu) taw lok għal perjodu ta' instabbiltà msejjaħ Homeland Boba. Ftit wara li temmew il-Gwerer Napoleoniċi, Ferdinand VII, reċentement irrestawrat fuq it-tron fi Spanja, iddeċieda bla mistenni li jibgħat forzi militari biex jerġgħu jieħdu l-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Amerika t'Isfel. Il-viċi-realtà ġiet restawrata taħt Juan de Sámano, li r-reġim tiegħu kkastiga lil dawk li pparteċipaw fil-movimenti patrijottiċi, injora l-sfumaturi politiċi tal-laqgħat. Ir-retribuzzjoni qanqlet ribelljoni mġedda, li, flimkien ma' Spanja mdgħajfa, għamlitha possibbli ribelljoni ta' suċċess immexxija mill-Venezwelan Simón Bolívar, li eventwalment ipproklama l-indipendenza fl-1819. Ir-reżistenza favur l-Ispanjol ġiet megħluba fl-1822 fit-territorju tal-lum ta' il-Kolombja u fl-1823 fil-Venezwela. Matul il-Gwerra tal-Indipendenza, mietu bejn 250 u 400 elf ruħ (12-20% tal-popolazzjoni ta' qabel il-gwerra). [[File:Cambios territoriales de Colombia.gif|thumb|Bidliet territorjali fil-Kolombja mill-1811 sal-1993]] It-territorju tal-Vicireyalty ta' New Granada sar ir-Repubblika tal-Kolombja, organizzata bħala unjoni tat-territorji tal-lum tal-Kolombja, Panama, Ekwador, Venezwela, partijiet tal-Gujana u l-Brażil u fit-tramuntana tax-Xmara Marañón. Il-Kungress ta' Cúcuta fl-1821 adotta kostituzzjoni għar-Repubblika l-ġdida. Simón Bolívar sar l-ewwel president tal-Kolombja, u Francisco de Paula Santander inħatar viċi president. Madankollu, ir-repubblika l-ġdida kienet instabbli u l-Gran Colombia eventwalment waqgħet. Il-Kolombja moderna ġejja minn wieħed mill-pajjiżi li ħarġu wara x-xoljiment tal-Gran Colombia, it-tnejn l-oħra jkunu l-Ekwador u l-Venezwela. Il-Kolombja kienet l-ewwel gvern kostituzzjonali fl-Amerika t'Isfel, u l-partiti Liberali u Konservattivi, imwaqqfa fl-1848 u fl-1849, rispettivament, huma tnejn mill-eqdem partiti politiċi li baqgħu ħajjin fl-Ameriki. L-iskjavitù tneħħa fil-pajjiż fl-1851. Id-diviżjonijiet politiċi u territorjali interni wasslu għax-xoljiment tal-Gran Colombia fl-1830. L-hekk imsejjaħ "Dipartiment ta' Cundinamarca" adotta l-isem "New Granada", li żamm sal-1858 meta saret il-"Konfederazzjoni Granadina". Wara gwerra ċivili ta' sentejn fl-1863, inħolqot l-Istati Uniti tal-Kolombja, li ssir magħrufa bħala r-Repubblika tal-Kolombja fl-1886. Il-qasmiet interni baqgħu bejn il-forzi politiċi bipartisan, xi drabi jaqbdu gwerer ċivili mdemmija ħafna, l-Aktar sinifikanti kienet il-Gwerra ta' Elf Jum (1899-1902), li fiha tilfu ħajjithom bejn 100 u 180 elf Kolumbjan meta l-Partit Liberali, appoġġjat mill-Venezwela, l-Ekwador, in-Nikaragwa u l-Gwatemala, irribella kontra l-gvern nazzjonalista u ħa l-kontroll ta' Santander, billi kien finalment megħlub fl-1902 minn forzi nazzjonalisti. === seklu 20 === L-intenzjonijiet tal-Istati Uniti tal-Amerika li jinfluwenzaw iż-żona (speċjalment il-kostruzzjoni u l-kontroll tal-Kanal tal-Panama) wasslu għas-separazzjoni tad-Dipartiment tal-Panama fl-1903 u t-twaqqif tiegħu bħala nazzjon. L-Istati Uniti ħallsu lill-Kolombja $25,000,000 fl-1921, seba' snin wara t-tlestija tal-kanal, biex tagħmel emendi għar-rwol tal-President Roosevelt fil-ħolqien tal-Panama, u l-Kolombja rrikonoxxiet lill-Panama taħt it-termini tat-Trattat Thomson-Urrutia. Il-Kolombja u l-Perù marru għall-gwerra minħabba tilwim territorjali fil-baċir tal-Amażonja. Il-gwerra ntemmet bi ftehim ta’ paċi nnegozjat mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Is-Soċjetà finalment tat iż-żona kkontestata lill-Kolombja f'Ġunju 1934. [[File:Bogotazo.jpg|thumb|Il-Bogotazo fl-1948]] Ftit wara, il-Kolombja kisbet grad ta' stabbiltà politika, li ġiet interrotta minn kunflitt imdemmi li seħħ bejn l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50, perjodu magħruf bħala La Violencia. Il-kawża tagħha kienet primarjament it-tensjoni dejjem tikber bejn iż-żewġ partiti politiċi ewlenin, li sussegwentement qabdet wara l-qtil tal-kandidat presidenzjali liberali Jorge Eliécer Gaitán fid-9 ta’ April 1948. L-irvellijiet li rriżultaw f’Bogotá, magħrufa bħala El Bogotazo, infirxu mal-pajjiż kollu u sostnew. il-[ajja ta’ mill-inqas 180,000 Kolumbjan. Il-Kolombja daħlet fil-Gwerra Koreana meta Laureano Gómez ġie elett president. Kien l-uniku pajjiż tal-Amerika Latina li ngħaqad mal-gwerra bi rwol militari dirett bħala alleat tal-Istati Uniti. Partikolarment importanti kienet ir-reżistenza tat-truppi Kolombjani f'Old Baldy. Il-vjolenza bejn iż-żewġ partiti politiċi naqset l-ewwel meta' Gustavo Rojas keċċa lill-president tal-Kolombja f'kolp ta' stat u nnegozja mal-gwerrilli, u mbagħad taħt il-ġunta militari tal-Ġeneral Gabriel Paris. Wara d-depożizzjoni ta' Rojas, il-Partit Konservattiv Kolumbjan u l-Partit Liberali Kolumbjan qablu li joħolqu l-Front Nazzjonali, koalizzjoni li tmexxi l-pajjiż flimkien. Skont il-ftehim, il-presidenza kienet se talterna bejn konservattivi u liberali kull 4 snin għal 16-il sena; iż-żewġ partiti jkollhom parità fil-pożizzjonijiet elettivi l-oħra kollha. Il-Front Nazzjonali temm "La Violencia", u l-amministrazzjonijiet tal-Front Nazzjonali ppruvaw jistabbilixxu riformi soċjali u ekonomiċi estensivi b'kooperazzjoni mal-Alleanza għall-Progress. Minkejja l-progress f’ċerti setturi, komplew ħafna problemi soċjali u politiċi, u gruppi terroristiċi gwerillieri bħall-FARC, ELN, u M-19 inħolqu formalment biex jiġġieldu l-gvern u l-apparat politiku u d-demokrazija tal-Kolombja. Sa mis-sittinijiet, il-pajjiż sofra minn kunflitt armat asimmetriku ta' intensità baxxa bejn il-forzi tal-gvern, il-gruppi terroristiċi tal-gwerillieri komunisti, u l-paramilitari tal-lemin. Il-kunflitt intensifikat fis-snin disgħin, prinċipalment f'żoni rurali remoti. Diversi organizzazzjonijiet gwerillieri ddeċidew li jiddemobilizzaw wara n-negozjati għall-paċi fl-1989-1994. L-Istati Uniti ilha involuta ħafna fil-kunflitt sa mill-bidu tiegħu, meta fil-bidu tas-sittinijiet il-gvern tal-Istati Uniti għen lill-armata Kolombjana tattakka gwerillieri terroristiċi komunisti fil-Kolombja rurali. Dan bħala parti mill-ġlieda Amerikana kontra l-komuniżmu. Merċenarji u korporazzjonijiet multinazzjonali bħal Chiquita Brands International huma wħud mill-atturi internazzjonali li kkontribwew għall-vjolenza tal-kunflitt. Minn nofs is-snin sebgħin, il-kartelli tad-droga Kolombjani saru produtturi, proċessuri u esportaturi ewlenin ta 'drogi illegali, primarjament marijuana u kokaina. Kostituzzjoni ġdida ġiet promulgata fl-4 ta' Lulju, 1991. Il-bidliet iġġenerati mill-kostituzzjoni l-ġdida huma meqjusa bħala pożittivi mis-soċjetà Kolombjana. === seklu 21 === L-amministrazzjoni tal-President Álvaro Uribe (2002-2010) adottat il-politika ta' sigurtà demokratika li kienet tinkludi kampanja integrata għall-ġlieda kontra t-terroriżmu u r-ribelljoni. Il-pjan ekonomiku tal-gvern ippromwova wkoll il-fiduċja tal-investituri. Bħala parti minn proċess ta' paċi, l-AUC (paramilitari tal-lemin) kienet waqfet tiffunzjona formalment bħala organizzazzjoni. Fi Frar 2008, miljuni ta' Kolumbjani ddimostraw kontra l-FARC u gruppi illegali oħra. Wara negozjati ta' paċi, il-gvern Kolumbjan tal-President Juan Manuel Santos u l-gwerilla tal-FARC-EP ħabbru ftehim finali biex jintemm il-kunflitt. Madankollu, referendum biex jiġi ratifikat il-ftehim ma rnexxiex. Il-gvern Kolumbjan u l-FARC sussegwentement iffirmaw ftehim ta' paċi rivedut f'Novembru 2016, li l-kungress Kolumbjan approva. Fl-2016, il-President Santos ingħata l-Premju Nobel għall-Paċi. Ġurisdizzjoni Speċjali għall-Paċi nħolqot biex tinvestiga, tiċċara, tiġġudika u tikkastiga l-ksur serju tad-drittijiet tal-bniedem u l-ksur serji tal-liġi umanitarja internazzjonali li seħħew matul il-kunflitt armat u tissodisfa d-dritt tal-vittmi għall-ġustizzja. Matul iż-żjara tiegħu fil-Kolombja, il-Papa Franġisku ta ġieħ lill-vittmi tal-kunflitt. F'Ġunju 2018, Iván Duque, il-kandidat tal-partit tal-lemin Ċentru Demokratiku, rebaħ l-elezzjoni presidenzjali. Fis-7 ta' Awwissu, 2018, huwa ħa l-ġurament bħala l-president il-ġdid tal-Kolombja biex jieħu post Juan Manuel Santos. Ir-relazzjonijiet tal-Kolombja mal-Venezwela varjaw minħabba differenzi ideoloġiċi bejn iż-żewġ gvernijiet. Il-Kolombja offriet appoġġ umanitarju bl-ikel u l-mediċina biex itaffi n-nuqqas ta' provvista fil-Venezwela. Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin tal-Kolombja qal li l-isforzi kollha biex tissolva l-kriżi tal-Venezwela jridu jkunu paċifiċi. Il-Kolombja pproponiet l-idea tal-Għanijiet ta' Żvilupp Sostenibbli u n-Nazzjonijiet Uniti adottat dokument finali. Fi Frar 2019, il-President tal-Venezwela Nicolás Maduro qata' r-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Kolombja wara li l-President Kolumbjan Iván Duque għen lill-politiċi tal-oppożizzjoni Venezwelana biex iwasslu għajnuna umanitarja lil pajjiżu. Il-Kolombja rrikonoxxiet lill-mexxej tal-oppożizzjoni Venezwelana Juan Guaidó bħala l-president leġittimu tal-pajjiż. == Ġeografija == [[File:Pico Cristobal Colon.jpg|thumb|left|Pico Cristóbal Colón huwa possibbilment l-ogħla muntanja fil-Kolombja, b'għoli rrappurtat ta '5,775 metru (18,947 pied) u Prominenza ta' 5,509 m (18,074 pied).]] [[File:Mapa de Colombia (topografía).svg|thumb|Mappa topografika tal-Kolombja]] Il-ġeografija tal-Kolombja hija kkaratterizzata mis-sitt reġjuni naturali ewlenin tagħha li jippreżentaw il-karatteristiċi uniċi tagħhom, mir-reġjun muntanjuż tal-Andes; ir-reġjun kostali tal-Paċifiku; ir-reġjun kostali tal-Karibew; il-Pjanuri; ir-reġjun tal-foresti tropikali tal-Amażonja; għaż-żona insulari, li tinkludi gżejjer kemm fl-oċeani Atlantiku kif ukoll fil-Paċifiku. Taqsam il-konfini marittimi tagħha mal-Kosta Rika, Nikaragwa, Ħonduras, Ġamajka, Ħaiti u r-Repubblika Dominikana. Il-Kolombja tmiss fil-majjistral mal-Panama, fil-lvant mal-Venezwela u l-Brażil, u fin-nofsinhar mal-Ekwador u l-Perù; stabbilixxa l-limiti marittimi tiegħu ma' pajjiżi ġirien permezz ta' seba' ftehimiet fil-Baħar Karibew u tlieta fl-Oċean Paċifiku. Hija tinsab bejn latitudnijiet 12°N u 4°S u bejn lonġitudnijiet 67° u 79°W. Fil-lvant tal-Andes hemm is-savana ta' Llanos, parti mill-baċin tax-Xmara Orinoco, u fix-Xlokk estrem, il-ġungla tal-foresti tropikali tal-Amażonja. Flimkien, dawn l-artijiet baxxi jiffurmaw aktar minn nofs it-territorju tal-Kolombja, iżda fihom inqas minn 6% tal-popolazzjoni. Fit-tramuntana, il-kosta tal-Karibew, li fiha 21.9% tal-popolazzjoni u l-lokazzjoni tal-bliet tal-port ewlenin ta' Barranquilla u Cartagena, ġeneralment tikkonsisti fi pjanuri baxxi, iżda fiha wkoll is-Sierra Nevada de Santa Marta, li tinkludi l-ogħla. qċaċet tal-pajjiż (Pico Cristóbal Colón u Pico Simón Bolívar), u d-deżert La Guajira. B'kuntrast, l-artijiet baxxi tal-kosta tal-Paċifiku dejqa u mhux kontinwi, appoġġjati mill-muntanji Serranía de Baudó, huma ftit popolati u mgħottija b'veġetazzjoni densa. Il-port ewlieni tal-Paċifiku huwa Buenaventura. [[File:ISS-42 Colombia’s Santa Marta massif.jpg|thumb|left|Sierra Nevada de Santa Marta tidher mill-ISS]] [[File:Sierra Nevada de Santa Marta desde el espacio.jpg|thumb|Sierra Nevada de Santa Marta tidher mill-ISS]] [[File:Sierra Nevada.JPG|thumb|left|Sierra Nevada de Santa Marta minn Valledupar, il-Kolombja.]] Parti miċ-Ċirku tan-Nar, reġjun tad-dinja suġġett għal terremoti u eruzzjonijiet vulkaniċi, fl-intern tal-Kolombja l-Andes huma l-karatteristika ġeografika predominanti. Il-biċċa l-kbira taċ-ċentri tal-popolazzjoni tal-Kolombja jinsabu f'dawn l-artijiet għolja interni. Lil hinn mill-Massif Kolumbjan (fid-dipartimenti tal-Lbiċ ta' Cauca u Nariño), dawn jaqsmu fi tliet fergħat magħrufa bħala cordilleras (muntanji): il-Kordillera tal-Punent, li tgħaddi biswit il-kosta tal-Paċifiku u tinkludi l-belt ta' Cali; il-Medda tal-Muntanji Ċentrali, li tgħaddi bejn il-widien tax-xmajjar Cauca u Magdalena (fil-punent u l-lvant, rispettivament) u tinkludi l-ibliet ta' Medellín, Manizales, Pereira u l-Armenja; u l-Kordillera tal-Lvant, li testendi grigal sal-peniżola La Guajira u tinkludi Bogotá, Bucaramanga u Cúcuta. Il-qċaċet tal-Kordillera tal-Punent jaqbżu l-4,700 m (15,420 pied), u fil-Kordillera Ċentrali u l-Kordillera tal-Lvant jilħqu l-5,000 m (16,404 pied). F'2,600 m (8,530 pied), Bogotá hija l-ogħla belt tad-daqs tagħha fid-dinja. Ix-xmajjar ewlenin tal-Kolombja huma l-Magdalena, il-Cauca, il-Guaviare, l-Atrato, il-Meta, il-Putumayo u l-Caquetá. Il-Kolombja għandha erba' sistemi ewleninta'ta’ drenaġġ: id-drenaġġ tal-Paċifiku, id-drenaġġ tal-Karibew, il-baċir tal-Orinoko u l-baċir tal-Amażonja. Ix-xmajjar Orinoco u Amazon jimmarkaw limiti mal-Kolombja sal-Venezwela u l-Perù rispettivament. === Fruntiera === Il-fruntiera tal-art mal-Kolombja hija 586 km, Venezwela fruntiera ta' aktar minn 2219 km, Brażil huwa 1645 km, Panama hija 266 km, Il-fruntiera internazzjonali flimkien hija 4716 km. === Klima === [[File:Colombia Köppen.svg|thumb|Mappa tal-Kolombja mill-klassifikazzjoni tal-klima Köppen]] Il-klima tal-Kolombja hija kkaratterizzata minn tropikali, li tippreżenta varjazzjonijiet f'sitt reġjuni naturali u skont l-altitudni, it-temperatura, l-umdità, ir-riħ u l-preċipitazzjoni. Il-Kolombja għandha firxa diversa ta 'żoni klimatiċi, inklużi foresti tropikali tropikali, savannahs, steppi, deżerti u klimi tal-muntanji. Il-klima tal-muntanji hija waħda mill-karatteristiċi uniċi tal-Andes u eżenzjonijiet oħra ta' altitudni għolja fejn il-klima hija determinata mill-altitudni. Taħt 1,000 metru (3,281 pied) altitudni hija ż-żona altitudinal sħuna, fejn it-temperaturi huma ogħla minn 24 °C (75.2 °F). Madwar 82.5% taż-żona totali tal-pajjiż tinsab fiż-żona altitudinal sħuna. Iż-żona altitudinal tal-klima moderata li tinsab bejn 1,001 u 2,000 metru (3,284 u 6,562 pied) hija kkaratterizzata minn temperatura medja li tvarja bejn 17 u 24 °C (62.6 u 75.2 °F). It-temp kiesaħ huwa preżenti bejn 2,001 u 3,000 metru (6,565 u 9,843 pied) u t-temperaturi jvarjaw bejn 12 u 17 °C (53.6 u 62.6 °F). Lil hinn hemm il-kundizzjonijiet alpini taż-żona tal-boskijiet u mbagħad il-mergħat bla siġar tal-qawwi. Fuq 4,000 metru (13,123 pied), fejn it-temperaturi huma taħt l-iffriżar, il-klima hija glaċjali, żona ta 'borra permanenti u silġ. === Bijodiversità u konservazzjoni === Il-Kolombja hija waħda mill-pajjiżi megadiversi fil-bijodiversità, u tokkupa l-ewwel post fl-ispeċi ta 'għasafar. Il-Kolombja hija l-pajjiż bl-akbar bijodiversità fuq il-pjaneta, li għandha l-ogħla rata ta' speċi għal kull żona, kif ukoll l-ogħla numru ta' endemiżmi (speċi li ma jinstabu b'mod naturali imkien ieħor) ta' kwalunkwe pajjiż. Madwar 10% tal-ispeċi tad-Dinja jgħixu fil-Kolombja, inklużi aktar minn 1,900 speċi ta' għasafar, aktar milli fl-Ewropa u l-Amerika ta' Fuq flimkien. Il-Kolombja għandha 10% tal-ispeċijiet ta' mammiferi tad-dinja, 14% tal-ispeċi ta' anfibji tad-dinja u 18% tal-ispeċi ta' għasafar tad-dinja. [[File:Cattleya trianae tipo Baronessa.jpg|thumb|Il-fjura nazzjonali tal-Kolombja, l-orkidea endemika Cattleya trianae, hija msemmija għall-botaniku u tabib Kolumbjan José Jerónimo Triana.]] Fir-rigward tal-pjanti, il-pajjiż għandu bejn 40,000 u 45,000 speċi ta 'pjanti, ekwivalenti għal 10 jew 20% tal-ispeċi totali tad-dinja, li huwa saħansitra aktar notevoli jekk tqis li l-Kolombja hija meqjusa bħala pajjiż ta' daqs intermedju. Il-Kolombja hija t-tieni l-aktar pajjiż bijodiversità fid-dinja, biss wara l-Brażil, li huwa madwar 7 darbiet akbar. Il-Kolombja għandha kważi 2,000 speċi ta 'ħut tal-baħar u hija t-tieni l-aktar pajjiż divers fil-ħut tal-ilma ħelu. Huwa wkoll il-pajjiż bl-aktar speċi endemiċi ta' friefet, huwa l-ewwel fl-ispeċi tal-orkidej, u għandu madwar 7,000 speċi ta' ħanfus. Il-Kolombja hija t-tieni fin-numru ta' speċi ta' anfibji u hija t-tielet l-aktar pajjiż divers fir-rettili u l-pali. Hemm madwar 1,900 speċi ta' molluski u skont l-istimi hemm madwar 300,000 speċi ta' invertebrati fil-pajjiż. Fil-Kolombja hemm 32 bijoma terrestri u 314-il tip ta' ekosistemi. Iż-żoni protetti u s-"Sistema tal-Park Nazzjonali" ikopru żona ta' madwar 14,268,224 ettaru (142,682.24 km 2) u jirrappreżentaw 12.77% tat-territorju Kolumbjan. Meta mqabbla mal-pajjiżi ġirien, ir-rati tad-deforestazzjoni fil-Kolombja għadhom relattivament baxxi. Il-Kolombja kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 8.26/10, u kklassifikaha fil-25 post globalment fost 172 pajjiż. Il-Kolombja hija s-sitt pajjiż fid-dinja bil-kobor tal-provvista totali ta' ilma ħelu rinnovabbli, u għad għandha riżervi kbar ta' ilma ħelu. == Gvern u politika == [[File:Casa de Nariño y Vigilantes.jpg|thumb|Il-Casa de Nariño hija r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol ewlieni tal-President tal-Kolombja.]] Il-gvern tal-Kolombja jiżviluppa fil-qafas ta' repubblika demokratika presidenzjali parteċipattiva kif stabbilit fil-Kostituzzjoni tal-1991. Skont il-prinċipju tas-separazzjoni tas-setgħat, il-gvern huwa maqsum fi tliet fergħat: il-fergħa eżekuttiva, il-fergħa leġiżlattiva u l-fergħa ġudizzjarja. Bħala kap tal-fergħa eżekuttiva, il-President tal-Kolombja jaġixxi bħala kap tal-Istat u kap tal-Gvern, segwit mill-Viċi President u l-Kunsill tal-Ministri. Il-president jiġi elett b'vot popolari biex iservi mandat wieħed ta' erba' snin (fl-2015, il-Kungress tal-Kolombja approva r-revoka ta' emenda kostituzzjonali tal-2004 li biddlet il-limitu ta' mandat wieħed għall-presidenti għal limitu ta' żewġ mandati). Fil-livell provinċjali, is-setgħa eżekuttiva hija ta' gvernaturi dipartimentali, sindki muniċipali, u amministraturi lokali ta' suddiviżjonijiet amministrattivi iżgħar, bħal corregimientos jew communes. L-elezzjonijiet reġjonali kollha jsiru sena u ħames xhur wara l-elezzjoni presidenzjali. [[File:Capitalio Nacional de Colombia, Bogotá.jpg|thumb|Kwartieri ġenerali Nazzjonali tal-Kungress]] Il-fergħa leġiżlattiva tal-gvern hija rappreżentata fil-livell nazzjonali mill-Kungress, istituzzjoni bikamerali li tinkludi Kamra tad-Deputati b'166 siġġu u Senat ta' 102 siġġu. Is-Senat jiġi elett fil-livell nazzjonali u l-Kamra tad-Deputati tiġi eletta fid-distretti elettorali. Membri taż-żewġ kmamar huma eletti biex iservu mandati ta' erba' snin xahrejn qabel il-president, ukoll b’vot popolari. [[File:Palacio de Justicia de Colombia, Bogotá.jpg|thumb|Palazz tal-Ġustizzja tal-Kolombja, kwartieri ġenerali u simbolu tal-Fergħa Ġudizzjarja tal-Kolombja]] Il-ġudikatura hija mmexxija minn erba’ qrati għolja, li jikkonsistu mill-Qorti Suprema li tittratta kwistjonijiet kriminali u ċivili, il-Kunsill tal-Istat, li għandu responsabbiltà speċjali għal-liġi amministrattiva u jipprovdi wkoll pariri legali lill-eżekuttiv, il-Qorti Kostituzzjonali, responsabbli biex tiżgura l-integrità tal-kostituzzjoni Kolombjana, u l-Kunsill Superjuri tal-Ġudikatura, responsabbli għall-verifika tal-ġudikatura. Il-Kolombja topera sistema ta' liġi ċivili, li sa mill-1991 ġiet applikata permezz ta' sistema kontradittorja. Minkejja sensiela ta' kontroversji, il-politika ta' sigurtà demokratika żgurat li l-eks President Álvaro Uribe jibqa' popolari fost il-Kolombjani, bil-klassifikazzjoni tal-approvazzjoni tiegħu laħqet il-quċċata ta' 76%, skont stħarriġ fl-2009. Madankollu, wara li serva żewġ mandati, kien kostituzzjonalment ipprojbit milli qed ifittex l-elezzjoni mill-ġdid fl-2010. Fl-elezzjoni tal-20 ta' Ġunju, 2010, l-eks Ministru tad-Difiża Juan Manuel Santos rebaħ b’69% tal-voti kontra t-tieni l-aktar kandidat popolari, Antanas Mockus. Kienet meħtieġa runoff peress li l-ebda kandidat ma rċieva aktar mil-limitu rebbieħ ta' 50% tal-voti. Santos reġa' rebaħ l-elezzjoni bi kważi 51% tal-voti fl-elezzjonijiet tat-tieni rawnd fil-15 ta' Ġunju 2014, u għeleb lir-rivali tiegħu tal-lemin Óscar Iván Zuluaga, li rebaħ 45%. Fl-2018, Iván Duque rebaħ it-tieni rawnd tal-elezzjonijiet b'54% tal-voti. === Affarijiet barranin === [[File:VII Cumbre de la Alianza del Pacífico, Santiago de Cali.jpg|thumb|VII Summit tal-Alleanza tal-Paċifiku: L-eks president tal-Kolombja, Juan Manuel Santos, huwa t-tieni mix-xellug.]] L-affarijiet barranin tal-Kolombja huma inkarigati mill-President, bħala kap tal-Istat, u mmexxija mill-Ministru tal-Affarijiet Barranin. Il-Kolombja għandha missjonijiet diplomatiċi fil-kontinenti kollha. Il-Kolombja kienet waħda mill-erba' membri fundaturi tal-Alleanza tal-Paċifiku, li hija mekkaniżmu ta' integrazzjoni politika, ekonomika u kooperattiva li tippromwovi l-moviment ħieles ta' oġġetti, servizzi, kapital u nies fost il-membri, kif ukoll borża komuni u ambaxxati konġunti f'diversi pajjiżi. Il-Kolombja hija wkoll membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, l-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp, l-Organizzazzjoni tal-Istati Amerikani, l-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani, u l-Komunità Andina tan-Nazzjonijiet. Il-Kolombja hija sieħba globali tan-NATO u alleat importanti mhux tan-NATO tal-Istati Uniti. === Militari === [[File:Arc fragata caldas.jpg|thumb|Il-Frejgata tal-Marina Kolombjana ARC Caldas]] Il-fergħa eżekuttiva tal-gvern hija responsabbli għall-ġestjoni tad-difiża tal-Kolombja, bil-president ikun il-kmandant in kap tal-forzi armati. Il-Ministeru tad-Difiża jeżerċita kontroll ta' kuljum tal-forzi armati u tal-Pulizija Nazzjonali tal-Kolombja. Il-Kolombja għandha 455,461 persunal militari attiv. Fl-2016, 3.4% tal-PGD tal-pajjiż mar għall-infiq militari, u poġġih fl-24 post fid-dinja. Il-forzi armati tal-Kolombja huma l-akbar fl-Amerika Latina. Fl-2018, il-Kolombja ffirmat it-trattat tan-NU dwar il-Projbizzjoni tal-Armi Nukleari. L-armata Kolombjana hija maqsuma fi tliet fergħat: l-Armata Nazzjonali Kolombjana; il-Forza Aerospazjali Kolombjana; u l-Navy Kolombjana. Il-Pulizija Nazzjonali tiffunzjona bħala ġendarmerija, li topera indipendentement mill-armata bħala aġenzija tal-infurzar tal-liġi fil-pajjiż kollu. Kull wieħed minnhom jopera bl-apparat tal-intelliġenza tiegħu separat mid-Direttorat Nazzjonali tal-Intelliġenza (DNI). L-Armata Nazzjonali hija magħmula minn diviżjonijiet, brigati, brigati speċjali u unitajiet speċjali, il-Navy Kolombjana mill-Infanteria tal-Baħar, il-Forza Navali tal-Karibew, il-Forza Navali tal-Paċifiku, il-Forza Navali tan-Nofsinhar, il-Forza Navali tal-Lvant, Gwardja tal-Kosta Kolumbjana, Navali L-Avjazzjoni u l-Kmand Speċifiku ta' San Andrés u Providencia u l-Forza Aerospazjali minn 15-il unità tal-ajru. === Diviżjonijiet amministrattivi === Il-Kolombja hija maqsuma fi 32 dipartiment u distrett kapitali, li huwa meqjus bħala dipartiment (Bogotá hija wkoll il-kapitali tad-dipartiment ta' Cundinamarca). Id-dipartimenti huma suddiviżi f'muniċipalitajiet, li kull waħda minnhom hija assenjata sede muniċipali, u l-muniċipalitajiet huma mbagħad suddiviżi f'corregimientos f'żoni rurali u komuni f'żoni urbani. Kull dipartiment għandu gvern lokali b'gvernatur u assemblea eletti direttament għal terminu ta 'erba' snin, u kull muniċipalità hija mmexxija minn sindku u kunsill. Hemm bord amministrattiv lokali elett b'mod popolari f'kull wieħed mill-belt żgħira jew komuni. Minbarra l-kapitali, erba' bliet oħra ġew innominati distretti (fil-fatt muniċipalitajiet speċjali), fuq il-bażi ta' karatteristiċi distintivi speċjali. Dawn huma Barranquilla, Cartagena, Santa Marta u Buenaventura. Xi dipartimenti għandhom suddiviżjonijiet amministrattivi lokali, fejn il-bliet għandhom konċentrazzjoni kbira ta 'popolazzjoni u l-muniċipalitajiet huma qrib xulxin (per eżempju, f'Antioquia u Cundinamarca). Fejn id-dipartimenti għandhom popolazzjoni baxxa (eż. Amazonas, Vaupés u Vichada), jiġu impjegati diviżjonijiet amministrattivi speċjali, bħal "corregimientos departamentales", li huma ibridi ta' muniċipalità u corregimiento. [[File:Mapa de Colombia (departamentos).svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Skont il-Kostituzzjoni tal-1991, il-Kolombja hija magħmula minn 32 dipartiment u distrett kapitali. Kull dipartiment huwa maqsum fi muniċipalitajiet. Il-gvernijiet dipartimentali huma maqsuma fi tliet fergħat: gvernatur (elett b'mod popolari kull 4 snin), assemblea dipartimentali (eletta b'mod popolari kull 4 snin) u qrati superjuri. Skont l-IGAC (1996. Dizzjunarju Ġeografiku tal-Kolombja), l-ogħla punt tagħha jitla’ għal madwar 5,775 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, fuq is-summits tewmin ta' Colón u Bolívar, dawn huma l-għoli massimi fit-territorju nazzjonali, filwaqt li l-iktar punt baxx tal- pajjiż huwa l-Oċean Paċifiku u Atlantiku (il-Karibew). ==== Dipartimenti, popolazzjoni u kapital ==== {| class="wikitable sortable" style="width:73%;" ! '''Numru''' ! '''Dipartiment''' ! '''Popolazzjoni (2020)'''<ref name="PopulationProjections">{{ċita web |url= https://www.dane.gov.co/files/censo2018/proyecciones-de-poblacion/anexos-proyecciones-pob-dptos-area-grupos-de-edad-2018-2023.xlsx |titlu= ¿Cuántos somos? |pubblikatur= Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE) |data-aċċess= 2020-03-26 |lingwa= Spanjol |arkivju-url= https://web.archive.org/web/20200327040110/https://www.dane.gov.co/files/censo2018/proyecciones-de-poblacion/anexos-proyecciones-pob-dptos-area-grupos-de-edad-2018-2023.xlsx |arkivju-data= 2020-03-27 |url-status= dead }}</ref> ! '''Popolazzjoni (2018)'''<ref name="PopulationProjections" /> ! '''Popolazzjoni (2005)''' ! '''Kapital''' |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''1''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Bogotá.svg|20px]] [[Bogotá]] |align="center"| 7,743,955 |align="center"| 7,412,566 |align="center"| 6,778,691 |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''2''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Antioquia Department.svg|20px]] [[Antioquia Department|Antioquia]] |align="center"| 6,677,930 |align="center"| 6,407,102 |align="center"| 5,601,507 |align="center"| Medellín |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''3''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Valle del Cauca.svg|20px]] [[Valle del Cauca]] |align="center"| 4,532,152 |align="center"| 4,475,886 |align="center"| 4,052,535 |align="center"| Cali |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''4''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Cundinamarca.svg|20px]] [[Cundinamarca department|Cundinamarca]] |align="center"| 3,242,999 |align="center"| 2,919,060 |align="center"| 2,228,682 |align="center"| Bogotá |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''5''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Atlántico.svg|20px]] [[Atlántico department|Atlántico]] |align="center"| 2,722,128 |align="center"| 2,535,517 |align="center"| 2,112,001 |align="center"| Barranquilla |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''6''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Bolívar (Colombia).svg|20px]] [[Bolívar department|Bolívar]] |align="center"| 2,180,976 |align="center"| 2,070,110 |align="center"| 1,836,640 |align="center"| Cartagena |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''7''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Santander Department.svg|20px]] [[Santander department|Santander]] |align="center"| 2,280,908 |align="center"| 2,184,837 |align="center"| 1,913,444 |align="center"| Bucaramanga |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''8''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Nariño.svg|20px]] [[Nariño department|Nariño]] |align="center"| 1,627,589 |align="center"| 1,630,592 |align="center"| 1,498,234 |align="center"| Pasto |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''9''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Córdoba.svg|20px]] [[Córdoba department|Córdoba]] |align="center"| 1,828,947 |align="center"| 1,784,783 |align="center"| 1,462,909 |align="center"| Montería |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''10''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Tolima.svg|20px]] [[Tolima department|Tolima]] |align="center"| 1,339,998 |align="center"| 1,330,187 |align="center"| 1,312,304 |align="center"| Ibagué |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''11''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Cauca.svg|20px]] [[Cauca department|Cauca]] |align="center"| 1,491,937 |align="center"| 1,464,488 |align="center"| 1,182,022 |align="center"| Popayán |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''12''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Norte de Santander.svg|20px]][[Norte de Santander department|Norte de Santander]] |align="center"| 1,620,318 |align="center"| 1,491,689 |align="center"| 1,208,336 |align="center"| Cúcuta |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''13''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Boyacá Department.svg|20px]] [[Boyacá Department|Boyacá]] |align="center"| 1,242,731 |align="center"| 1,217,376 |align="center"| 1,255,311 |align="center"| Tunja |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''14''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Magdalena.svg|20px]] [[Magdalena department|Magdalena]] |align="center"| 1,427,026 |align="center"| 1,341,746 |align="center"| 1,136,819 |align="center"| Santa Marta |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''15''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Huila.svg|20px]] [[Huila department|Huila]] |align="center"| 1,122,622 |align="center"| 1,100,386 |align="center"| 1,001,476 |align="center"| Neiva |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''16''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Cesar.svg|20px]] [[Cesar department|Cesar]] |align="center"| 1,295,387 |align="center"| 1,200,574 |align="center"| 878,437 |align="center"| Valledupar |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''17''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Caldas.svg|20px]] [[Caldas department|Caldas]] |align="center"| 1,018,453 |align="center"| 998,255 |align="center"| 898,490 |align="center"| Manizales |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''18''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Meta.svg|20px]] [[Meta department|Meta]] |align="center"| 1,063,454 |align="center"| 1,039,722 |align="center"| 713,772 |align="center"| Villavicencio |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''19''' |align="left"|[[Stampa:Flag of La Guajira.svg|20px]] [[La Guajira department|La Guajira]] |align="center"| 965,718 |align="center"| 880,560 |align="center"| 655,943 |align="center"| Riohacha |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''20''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Risaralda.svg|20px]] [[Risaralda department|Risaralda]] |align="center"| 961,055 |align="center"| 943,401 |align="center"| 859,666 |align="center"| Pereira |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''21''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Sucre (Colombia).svg|20px]] [[Sucre department|Sucre]] |align="center"| 949,252 |align="center"| 904,863 |align="center"| 762,263 |align="center"| Sincelejo |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''22''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Quindío.svg|20px]] [[Quindío department|Quindío]] |align="center"| 555,401 |align="center"| 539,904 |align="center"| 518,691 |align="center"| Armenia |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''23''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Chocó.svg|20px]] [[Chocó department|Chocó]] |align="center"| 544,764 |align="center"| 534,826 |align="center"| 388,476 |align="center"| Quibdó |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''24''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Caquetá.svg|20px]] [[Caquetá department|Caquetá]] |align="center"| 410,521 |align="center"| 401,849 |align="center"| 337,932 |align="center"| Florencia |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''25''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Casanare.svg|20px]] [[Casanare department|Casanare]] |align="center"| 435,195 |align="center"| 420,504 |align="center"| 281,294 |align="center"| Yopal |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''26''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Putumayo.svg|20px]] [[Putumayo department|Putumayo]] |align="center"| 359,127 |align="center"| 348,182 |align="center"| 237,197 |align="center"| Mocoa |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''27''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Arauca.svg|20px]] [[Arauca department|Arauca]] |align="center"| 294,206 |align="center"| 262,174 |align="center"| 153,028 |align="center"| Arauca |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''28''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Guaviare.svg|20px]] [[Guaviare department|Guaviare]] |align="center"| 86,657 |align="center"| 82,767 |align="center"| 56,758 |align="center"| San José del Guaviare |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''29''' |align="left"|[[Stampa:Flag of San Andrés y Providencia.svg|20px]] [[Archipelago of San Andrés, Providencia and Santa Catalina|San Andrés y Providencia]] |align="center"| 63,692 |align="center"| 61,280 |align="center"| 59,573 |align="center"| San Andrés |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''30''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Amazonas (Colombia).svg|20px]] [[Amazonas department|Amazonas]] |align="center"| 79,020 |align="center"| 76,589 |align="center"| 46,950 |align="center"| Leticia |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''31''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Vichada.svg|20px]] [[Vichada department|Vichada]] |align="center"| 112,958 |align="center"| 107,808 |align="center"| 44,592 |align="center"| Puerto Carreño |-bgcolor="#d0e7ff" |align="center"|'''32''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Vaupés.svg|20px]] [[Vaupés department|Vaupés]] |align="center"| 44,712 |align="center"| 40,797 |align="center"| 19,943 |align="center"| Mitú |-bgcolor="#f5faff" |align="center"|'''33''' |align="left"|[[Stampa:Flag of Guainía.svg|20px]] [[Guainía department|Guainía]] |align="center"| 50,636 |align="center"| 48,114 |align="center"| 18,797 |align="center"| Inírida |} [[Stampa:Mapa de Colombia (regiones naturales).svg|thumb|Reġjuni naturali tal-Kolombja, differenzjati bil-kulur: Andin, Karibew, Paċifiku, Orinoquía, Amazonia, Insulari]] [[File:Tawantinsuyu (orthographic projection).svg|thumb|El Imperio Inca en su mayor extensión cerca de 1525 (1438–1533/1572) (The Inca Empire at its greatest extent around 1525 (1438–1533/1572)/L-Imperu Inca fl-akbar firxa tiegħu madwar l-1525 (1438–1533/1572)) Tawantinsuyu]] == Ekonomija == [[File:Vista Hacia La Torre Bacatá (242256171).jpeg|thumb|Orizzont tal-skyscrapers ta' Bogotá]] [[File:Colombia GDP by sector in 2017.png|thumb|Il-PDG tal-Kolombja skont is-setturi fl-2017]] [[File:Edificio Bancolombia - luces.jpg|thumb|Il-kwartieri ġenerali ta' Bancolombia f'Medellin]] Storikament ekonomija agrarja, il-Kolombja urbanizzat malajr fis-seklu 20, sa tmiemu 15.8% biss tal-forza tax-xogħol kienet impjegata fl-agrikoltura, li tiġġenera biss 6.6% tal-PGD; 20% tal-forza tax-xogħol kienet impjegata fl-industrija u 65% fis-servizzi, responsabbli għal 33% u 60% tal-PGD rispettivament. Il-produzzjoni ekonomika tal-pajjiż hija ddominata mid-domanda domestika qawwija tagħha. In-nefqa tal-konsum tad-dar hija l-akbar komponent tal-PGD. L-ekonomija tas-suq tal-Kolombja kibret b'mod kostanti fl-aħħar parti tas-seklu 20, bil-prodott gross domestiku (PGD) jiżdied b'rata medja ta' aktar minn 4% fis-sena bejn l-1970 u l-1998. Il-pajjiż sofra riċessjoni fl-1999 (l-ewwel sena sħiħa ta' tkabbir negattiv mid-Depressjoni l-Kbira), u l-irkupru kien twil u bl-uġigħ. Madankollu, it-tkabbir laħaq is-7% fl-2007, wieħed mill-ogħla fl-Amerika Latina. Skont l-istimi tal-Fond Monetarju Internazzjonali, fl-2023, il-PGD (PPP) tal-Kolombja kien ta' US$1 triljun, it-32 fid-dinja u t-tielet fl-Amerika t’Isfel, wara l-Arġentina. L-infiq pubbliku totali jirrappreżenta 28% tal-ekonomija nazzjonali. Id-dejn estern huwa ekwivalenti għal 40% tal-prodott gross domestiku. Klima fiskali b'saħħitha ġiet affermata mill-ġdid b'żieda fil-klassifikazzjonijiet tal-bonds. L-inflazzjoni annwali għalqet l-2017 b'4.09% sena fuq sena (vs. 5.75% sena fuq sena fl-2016). Ir-rata medja nazzjonali tal-qgħad fl-2017 kienet 9.4%, għalkemm l-informalità hija l-akbar problema li qed jiffaċċja s-suq tax-xogħol (id-dħul tal-ħaddiema formali żdied b'24.8% f'5 snin filwaqt li d-dħul tax-xogħol tal-ħaddiema formali informali żdied biss b'9%). Il-Kolombja għandha żoni ħielsa (FTZ), bħaż-Żona Ħielsa tal-Paċifiku, li tinsab f'Valle del Cauca, waħda mill-aktar żoni attraenti għall-investiment barrani. Is-settur finanzjarju kiber b'mod favorevoli minħabba l-likwidità tajba tal-ekonomija, it-tkabbir tal-kreditu u l-prestazzjoni pożittiva tal-ekonomija Kolombjana. Il-Borża Kolombjana permezz tas-Suq Integrat tal-Amerika Latina (MILA) toffri suq reġjonali għall-kummerċ tal-istokks. Il-Kolombja issa hija waħda minn tliet ekonomiji biss b'punteġġ perfett fuq l-Indiċi tal-Qawwa tad-Drittijiet Legali, skont il-Bank Dinji. Il-Kolombja hija rikka fir-riżorsi naturali u tiddependi ħafna fuq l-enerġija u l-esportazzjonijiet tal-minjieri. L-esportazzjonijiet ewlenin tal-Kolombja jinkludu fjuwils minerali, żjut, prodotti tad-distillazzjoni, frott u prodotti agrikoli oħra, zokkor u ħelu, prodotti tal-ikel, plastiks, ħaġar prezzjuż, metalli, prodotti tal-forestrija, kimiċi, farmaċewtiċi, vetturi, prodotti elettroniċi, tagħmir elettriku, fwejjaħ u kożmetiċi, makkinarju, oġġetti manifatturati, tessuti u drappijiet, ħwejjeġ u xedd tas-saqajn, ħġieġ u oġġetti tal-kristall, għamara, bini prefabbrikat, prodotti militari, materjali tad-dar u tal-uffiċċju, tagħmir tal-kostruzzjoni, software, fost oħrajn. L-imsieħba kummerċjali ewlenin huma l-Istati Uniti, iċ-Ċina, l-Unjoni Ewropea u xi pajjiżi tal-Amerika Latina. L-esportazzjonijiet mhux tradizzjonali xprunaw it-tkabbir tal-bejgħ barrani Kolumbjan kif ukoll id-diversifikazzjoni tad-destinazzjonijiet tal-esportazzjoni grazzi għal ftehimiet ġodda ta 'kummerċ ħieles. It-tkabbir ekonomiku reċenti wassal għal żieda konsiderevoli f'miljunarji ġodda, inklużi intraprendituri ġodda, Kolumbjani b'valur nett li jaqbeż il-biljun USD. Il-Gvern qed jiżviluppa wkoll proċess ta' inklużjoni finanzjarja fost l-aktar popolazzjoni vulnerabbli fil-pajjiż. Il-kontribuzzjoni tat-turiżmu għall-PDG kienet ta' US$5,880.3 biljun (2.0% tal-PDG totali) fl-2016. It-turiżmu ġġenera 556,135 impjieg (2.5% tal-impjiegi totali) fl-2016. Żjajjar turisti barranin kienu mbassra li Żdiedu minn 0.6 miljun fl-2007 għal 4 miljuni fl-2017. === Agrikoltura u riżorsi naturali === [[File:Cerrejón mine.JPG|thumb|Cerrejón hija minjiera tal-faħam miftuħa, l-akbar tat-tip tagħha, l-akbar fl-Amerika Latina, u l-għaxar l-akbar fid-dinja.]] Fl-agrikoltura, il-Kolombja hija waħda mill-akbar ħames produtturi fid-dinja ta' kafè, avokado u żejt tal-palm, u waħda mil l-akbar 10 produtturi fid-dinja ta' kannamieli, banana, ananas u kawkaw. Il-pajjiż għandu wkoll produzzjoni konsiderevoli ta'ross, patata u kassava. Għalkemm mhux l-akbar produttur tal-kafè fid-dinja (il-Brażil isostni dan it-titlu), il-pajjiż ilu, għal għexieren ta' snin, kapaċi jwettaq kampanja ta’ kummerċjalizzazzjoni globali biex iżid valur lill-prodott tal-pajjiż. Il-produzzjoni taż-żejt tal-palm Kolombjan hija waħda mill-aktar sostenibbli fuq il-pjaneta, meta mqabbla mal-akbar produtturi eżistenti. Il-Kolombja hija wkoll fost l-akbar 20 produttur fid-dinja taċ-ċanga u tat-tiġieġ. Il-Kolombja hija wkoll it-tieni l-akbar esportatur tal-fjuri fid-dinja, wara l-Olanda. L-agrikoltura Kolombjana temetti 55% tal-emissjonijiet tal-gassijiet serra tal-Kolombja, prinċipalment minħabba d-deforestazzjoni, it-trobbija tal-bhejjem estensiva żżejjed, il-ħtif tal-art u l-agrikoltura illegali. Il-Kolombja hija esportatur ewlieni tal-faħam u ż-żejt – fl-2020, aktar minn 40% tal-esportazzjonijiet tal-pajjiż kienu bbażati fuq dawn iż-żewġ prodotti. Fl-2018 kien il-5 l-akbar esportatur tal-faħam fid-dinja. Fl-2019, il-Kolombja kienet l-20 l-akbar produttur taż-żejt fid-dinja, b'791 elf barmil / jum, li jesporta parti tajba mill-produzzjoni tiegħu - il-pajjiż kien id-19-il l-akbar esportatur taż-żejt fid-dinja fl-2020. Fil-minjieri, il-Kolombja hija l-akbar produttur dinja emerald, u fil-produzzjoni tad-deheb, bejn l-2006 u l-2017, il-pajjiż ipproduċa 15-il tunnellata fis-sena sal-2007, meta' l-produzzjoni tiegħu żdiedet b'mod sinifikanti, u kiser ir-rekord ta' 66.1 tunnellata estratti fl-2012. Fl-2017, estratt 52.2 tunnellata. Bħalissa, il-pajjiż huwa fost l-akbar 25 produttur tad-deheb fid-dinja. === Enerġija u trasport === [[File:Hidrosogamoso, Represa.JPG|thumb|Dam ta' Sogamoso (Presa de Sogamoso)]] [[File:Cartagena2011-Skyline-Habour.jpg|thumb|Port ta' Cartagena]] Il-produzzjoni tal-elettriku fil-Kolombja ġejja prinċipalment minn sorsi tal-enerġija rinnovabbli. 69.93% huwa miksub mill-ġenerazzjoni idroelettrika. L-impenn tal-Kolombja għall-enerġija rinnovabbli ġie rikonoxxut fl-Indiċi tal-Ekonomija Ekoloġika Globali (GGEI) tal-2014, u poġġiha fost l-aqwa 10 nazzjonijiet fid-dinja f'termini ta 'setturi ta' effiċjenza ekoloġika. It-trasport fil-Kolombja huwa regolat fi ħdan il-funzjonijiet tal-Ministeru tat-Trasport u entitajiet bħall-Istitut Nazzjonali tat-Toroq (INVÍAS) inkarigat mill-Awtostradi fil-Kolombja, l-Aerocivil, responsabbli għall-avjazzjoni ċivili u l-ajruporti, l-Aġenzija Nazzjonali tal-Infrastruttura, Inkarigat mill-konċessjonijiet permezzta'ta’ sħubijiet pubbliċi-privati, għad-disinn, il-kostruzzjoni, il-manutenzjoni, l-operat u l-amministrazzjoni tal-infrastruttura tat-trasport, id-Direttorat Ġenerali Marittimu (Dimar) għandu r-responsabbiltà li jikkoordina l-kontroll tat-traffiku marittimu flimkien man-Navy Kolombjana, fost oħrajn, u taħt il- superviżjoni tas-Sovrintendenza tal-Portijiet u t-Trasport. Mill-2021, il-Kolombja kellha 204,389 km (127,001 mi) ta 'toroq, li minnhom 32,280 km (20,058 mi) kienu asfaltati. Fl-aħħar tal-2017, il-pajjiż kellu madwar 2,100 km (1,305 mi) ta 'toroq duplikati. It-trasport ferrovjarju fil-Kolombja huwa kważi għal kollox iddedikat għat-trasport tal-merkanzija u n-netwerk ferrovjarju għandu tul ta '1,700 km ta' binarji potenzjalment attivi. Il-Kolombja għandha 3,960 kilometru ta' pipelines tal-gass, 4,900 kilometru ta' pajpijiet taż-żejt u 2,990 kilometru ta 'pipelines taż-żejt. Il-gvern Kolumbjan ippropona li jinbnew 7,000 kilometru ta' toroq bejn l-2016 u l-2020, li jnaqqas il-ħinijiet tal-ivvjaġġar bi 30% u l-ispejjeż tat-trasport b'20%. Programm ta' konċessjoni ta' toroq b’pedaġġ se jinkludi 40 proġett u huwa parti minn objettiv strateġiku usa' ta' investiment ta' kważi $50 biljun f'infrastruttura tat-trasport, inklużi sistemi ferrovjarji, ir-restawr tan-navigabbiltà tax-Xmara Magdalena, it-titjib tal-faċilitajiet tal-istrutturi tal-port u l-espansjoni tal-El Dorado International. Ajruport. Il-Kolombja hija pajjiż bi dħul medju. === Xjenza u teknoloġija === [[File:CEMSA 271215 01.JPG|thumb|Colciencias hija aġenzija tal-Gvern Kolumbjan li tappoġġja r-riċerka fundamentali u applikata.]] Il-Kolombja għandha aktar minn 3,950 grupp ta 'riċerka fix-xjenza u t-teknoloġija. iNNpulsa, aġenzija tal-gvern li tippromwovi l-intraprenditorija u l-innovazzjoni fil-pajjiż, tipprovdi għotjiet lil startups, minbarra servizzi oħra li hija u l-istituzzjonijiet jipprovdu. Il-Kolombja kklassifikat fis-66 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Spazji ta' coworking ħarġu biex iservu bħala komunitajiet għal startups kbar u żgħar. Fil-Kolombja, organizzazzjonijiet bħall-Korporazzjoni għar-Riċerka Bijoloġika (CIB) ġew żviluppati b'suċċess biex jappoġġjaw liż-żgħażagħ interessati fix-xogħol xjentifiku. Iċ-Ċentru Internazzjonali għall-Agrikoltura Tropikali bbażat fil-Kolombja jinvestiga l-isfida dejjem tikber tat-tisħin globali u s-sigurtà tal-ikel. Fil-Kolombja, saru invenzjonijiet importanti relatati mal-mediċina, bħall-ewwel pacemaker artifiċjali estern b'elettrodi interni, ivvintat mill-inġinier elettriku Jorge Reynolds Pombo, invenzjoni ta 'importanza kbira għal dawk li jbatu minn insuffiċjenza tal-qalb. Ivvintati wkoll fil-Kolombja kienu l-mikrokeratome u tekniki keratomileusis, li jiffurmaw il-bażi fundamentali ta' dak li issa huwa magħruf bħala LASIK (waħda mill-aktar tekniki importanti għall-korrezzjoni ta' żbalji refrattivi fil-vista) u l-valv Hakim għat-trattament ta' idroċefalu. Il-Kolombja bdiet tinnova fit-teknoloġija militari għall-armata tagħha u armati oħra fid-dinja; speċjalment fid-disinn u l-ħolqien ta' prodotti ta' protezzjoni ballistiċi personali, ħardwer militari, robots militari, bombi, simulaturi u radars. Xi xjenzati Kolombjani notevoli huma Joseph M. Tohme, riċerkatur rikonoxxut għax-xogħol tiegħu fuq id-diversità ġenetika tal-ikel, Manuel Elkin Patarroyo li huwa magħruf għax-xogħol pijunier tiegħu fuq vaċċini sintetiċi għall-malarja, Francisco Lopera li skopra l-"Mutazzjoni Paisa" jew tip ta 'Alzheimer bikri, Rodolfo Llinás magħruf għall-istudju tiegħu tal-proprjetajiet intrinsiċi tan-newroni u t-teorija ta' sindromu li kien biddel il-mod ta' fehim tal-funzjonament tal-moħħ, Jairo Quiroga Puello għaraf għall-istudji tiegħu dwar il-karatterizzazzjoni ta' sintetiċi. sustanzi li jistgħu jintużaw biex jiġġieldu fungi, tumuri, tuberkulożi u anke xi viruses u Ángela Restrepo li stabbiliet dijanjosi u trattamenti preċiżi biex jiġġieldu l-effetti ta 'marda kkawżata minn Paracoccidioides brasiliensis. == Demografija == [[File:Densidad pop col only Colombia.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni tal-Kolombja fl-2013]] B'popolazzjoni stmata ta '50 miljun ruħ fl-2020, il-Kolombja hija t-tielet l-aktar pajjiż popolat fl-Amerika Latina, wara l-Brażil u l-Messiku. Fil-bidu tas-seklu 20, il-popolazzjoni tal-Kolombja kienet madwar 4 miljuni. Sa mill-bidu tas-snin sebgħin, il-Kolombja esperjenzat tnaqqis kostanti fir-rati ta 'fertilità, mortalità u tkabbir tal-popolazzjoni tagħha. Ir-rata tat-tkabbir tal-popolazzjoni għall-2016 hija stmata li tkun 0.9%. Madwar 26.8% tal-popolazzjoni kellha 15-il sena jew iżgħar, 65.7% kellhom bejn 15 u 64 sena, u 7.4% kellhom aktar minn 65 sena. Il-proporzjon ta' nies anzjani fil-popolazzjoni totali beda jiżdied b'mod sostanzjali. Il-Kolombja hija pproġettata li jkollha popolazzjoni ta’ 55.3 miljun sal-2050. L-istimi tal-popolazzjoni taż-żona li issa hija l-Kolombja jvarjaw bejn 2.5 u 12-il miljun ruħ fl-1500; stimi bejn l-estremi jinkludu ċifri ta’ 6 u 7 miljuni. Bil-konkwista Spanjola, il-popolazzjoni tar-reġjun kienet niżlet għal madwar 1.2 miljun ruħ sal-1600, li jirrappreżenta tnaqqis stmat ta' 52-90%. Sa tmiem il-perjodu kolonjali, kien naqas aktar għal madwar 800,000; Beda jiżdied fil-bidu tas-seklu 19 għal madwar 1.4 miljun, fejn jerġa' jaqa' fil-Gwerra tal-Indipendenza tal-Kolombja għal bejn 1 u 1.2 miljun. Il-popolazzjoni tal-pajjiż ma rkupratx għal-livelli ta' qabel il-konkwista sa' l-1940, kważi 450 sena wara l-quċċata tagħha fis-seklu 16. [[File:Colombia población.png|thumb|Storja tal-popolazzjoni tal-Kolombja]] Il-popolazzjoni hija kkonċentrata fl-artijiet għolja Andin u tul il-kosta tal-Karibew, ukoll id-densitajiet tal-popolazzjoni huma ġeneralment ogħla fir-reġjun Andin. Id-disa' dipartimenti tal-pjanura tal-Lvant, li jinkludu madwar 54% taż-żona tal-Kolombja, għandhom inqas minn 6% tal-popolazzjoni. Tradizzjonalment soċjetà rurali, il-moviment lejn żoni urbani kien qawwi ħafna f'nofs is-seklu 20, u l-Kolombja issa hija waħda mill-aktar pajjiżi urbanizzati fl-Amerika Latina. Il-popolazzjoni urbana żdiedet minn 31% tat-total fl-1938 għal kważi 60% fl-1973, u fl-2014 iċ-ċifra kienet ta' 76%. Il-popolazzjoni ta' Bogotá waħedha żdiedet minn ftit aktar minn 300,000 fl-1938 għal madwar 8 miljuni llum. B'kollox, tnejn u sebgħin belt issa għandhom popolazzjonijiet ta' 100,000 jew aktar (2015). Fl-2012, il-Kolombja kellha l-akbar popolazzjoni spostata internament fid-dinja, stmata għal 4.9 miljun ruħ. L-istennija tal-ħajja kienet 74.8 snin fl-2015 u l-mortalità tat-trabi kienet 13.1 għal kull elf fl-2016. Fl-2015, 94.58% tal-adulti u 98.66% taż-żgħażagħ huma litterati u l-Gvern jonfoq madwar 4.49% tal-PGD tiegħu fuq l-edukazzjoni. === Lingwi === Madwar 99.2% tal-Kolombjani jitkellmu bl-Ispanjol, imsejjaħ ukoll Kastiljan; Fil-pajjiż jintużaw ukoll 65 lingwa Amerindja, żewġ lingwi krejoli, il-lingwa Romani u l-Lingwa tas-Sinjali Kolombjana. L-Ingliż għandu status uffiċjali fl-arċipelagu ta' San Andrés, Providencia u Santa Catalina. Total ta' 101 lingwa fil-Kolombja huma elenkati fid-database Ethnologue, inkluż l-Ispanjol. In-numru speċifiku ta' lingwi mitkellma jvarja ftit, b'xi awturi jikkunsidraw lingwi differenti dak li oħrajn iqisu varjetajiet jew djaletti tal-istess lingwa. L-aħjar stimi jirreġistraw 71 lingwa mitkellma fil-pajjiż illum, li ħafna minnhom jappartjenu lill-familji tal-lingwi Chibcha, Tucano, Bora-Witoto, Guajibo, Arawak, Karibew, Barbaco u Saliban. Bħalissa hemm aktar minn 850,000 kelliem tal-lingwa nattiva. === Gruppi etniċi === Il-Kolombja hija etnikament diversa, in-nies tagħha dixxendenti mill-abitanti indiġeni oriġinali, konkwistaturi Spanjoli, Afrikani oriġinarjament miġjuba fil-pajjiż bħala skjavi, u immigranti tas-seklu 20 mill-Ewropa u l-Lvant Nofsani, kollha jikkontribwixxu għal wirt kulturali divers. Id-distribuzzjoni demografika tirrifletti mudell li huwa influwenzat mill-istorja kolonjali. L-abjad jgħixu madwar il-pajjiż kollu, l-aktar fiċ-ċentri urbani u fl-għoljiet u l-ibliet kostali li qed jikbru. Il-popolazzjonijiet tal-bliet il-kbar jinkludu wkoll il-mestizos. Il-bdiewa Mestizo (nies li jgħixu f'żoni rurali) jgħixu wkoll fl-artijiet għoljiet Andini, fejn xi konkwistaturi Spanjoli mħallta man-nisa tal-kapijiet Amerinjani. Il-mestizos jinkludu artiġjani u negozjanti żgħar li kellhom rwol importanti fl-espansjoni urbana ta' dawn l-aħħar deċennji. Fi studju fl-American Journal of Physical Anthropology, il-Kolombjani għandhom antenati medja ta' 47% DNA Amerindijan, 42% DNA Ewropew, u 11% DNA Afrikan. Iċ-ċensiment tal-2018 irrapporta li l-“popolazzjoni mhux etnika”, komposta minn bojod u mestizos (dawk ta' antenati mħallta Ewropej u Amerindijani), kienet tifforma 87.6% tal-popolazzjoni nazzjonali. 6.7% huma ta' dixxendenza Afrikana. L-Amerindjani Indiġeni jiffurmaw 4.3% tal-popolazzjoni. Ir-Raizals jikkostitwixxu 0.06% tal-popolazzjoni. Palenqueros jikkostitwixxu 0.02% tal-popolazzjoni. 0.01% tal-popolazzjoni huma żingari. Studju minn Latinobarómetro fl-2023 jistma li 50.3% tal-popolazzjoni hija mestizo, 26.4% hija abjad, 9.5% hija indiġena, 9.0% hija iswed, 4.4% hija mulatta u 0.4% hija Ażjatika, dawn l-istimi jkunu ekwivalenti għal madwar 26 miljun ruħ huma mestizo, 14-il miljun huma bojod, 5 miljun huma indiġeni, 5 miljun huma iswed, 2 miljun huma mulatti u 200k huma Asjatiċi. Id-Diviżjoni tal-Investigazzjoni Federali stmat li mis-86% tal-popolazzjoni li mhix meqjusa bħala parti minn xi gruppi etniċi identifikati miċ-ċensiment tal-2006, il-Kolombjani bojod huma primarjament ta' nisel Spanjol, iżda hemm ukoll popolazzjoni kbira ta' Antenati Nofsani ; F'xi żoni hemm kontribut konsiderevoli ta' antenati Ġermaniżi u Taljani. Ħafna mill-popli indiġeni esperjenzaw tnaqqis fil-popolazzjoni matul il-ħakma Spanjola u ħafna oħrajn ġew assorbiti fil-popolazzjoni mestizo, iżda l-bqija bħalissa jirrappreżentaw aktar minn tmenin kultura differenti. Ir-riżervi (resguardos) stabbiliti għall-popli indiġeni jokkupaw 30,571,640 ettaru (305,716.4 km 2) (27% tat-total tal-pajjiż) u huma abitati minn aktar minn 800,000 ruħ. Uħud mill-akbar gruppi indiġeni huma l-Wayuu, il-Paez, il-Pastos, l-Embera, u ż-Zenú. Id-dipartimenti ta' La Guajira, Cauca, Nariño, Córdoba u Sucre għandhom l-akbar popolazzjonijiet indiġeni. L-Organizzazzjoni Indiġena Nazzjonali tal-Kolombja (ONIC), imwaqqfa fl-ewwel Kungress Indiġenu Nazzjonali fl-1982, hija organizzazzjoni li tirrappreżenta l-popli indiġeni tal-Kolombja. Fl-1991, il-Kolombja ffirmat u rratifikat il-liġi internazzjonali attwali dwar il-popli indiġeni, il-Konvenzjoni dwar il-Popli Indiġeni u Tribali, 1989. L-Afrikani tas-Sub-Saħara nġiebu bħala skjavi, prinċipalment fl-artijiet baxxi kostali, fil-bidu tas-seklu 16 u fis-seklu 19. Illum, komunitajiet kbar Afro-Kolombjani jinsabu fuq il-kosta tal-Paċifiku. Ħafna Ġamajkani emigraw prinċipalment lejn il-gżejjer ta’ San Andres u Providencia. Diversi Ewropej oħra u Amerikani ta' Fuq immigraw lejn il-pajjiż fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, inklużi nies mill-ex USSR matul u wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Ħafna komunitajiet immigranti stabbilixxew fuq il-kosta tal-Karibew, partikolarment immigranti reċenti mill-Lvant Nofsani u l-Ewropa. Barranquilla (l-akbar belt fil-Karibew Kolumbjan) u bliet oħra tal-Karibew għandhom l-akbar popolazzjonijiet ta' Libaniżi, Palestinjani u Levantini oħra. Hemm ukoll komunitajiet sinifikanti ta' Roma u Lhud. Hemm xejra migratorja importanti tal-Venezweli, minħabba s-sitwazzjoni politika u ekonomika fil-Venezwela. F'Awwissu 2019, il-Kolombja offriet iċ-ċittadinanza lil aktar minn 24,000 tifel u tifla ta' refuġjati Venezwelani li twieldu fil-Kolombja. ==== Gruppi etniċi fil-Kolombja - Ċensiment tal-2018 ==== [[File:Native India village.jpg|thumb|Popolazzjoni fil-ġungla tal-Amażonja fid-dipartiment tal-Amazonas]] * Mestiż - Abjad (87.58%) * Afro-Kolombjani (inklużi mestizos) (6.68%) * Amerindijan (4.31%) * Mhux indikat (1.35%) * Raizal (0.06%) * Palenquero (0.02%) * Romani (0.01%) ==== Gruppi etniċi fil-Kolombja skont il-Latinobarómetro 2023 ==== * Mestiż (50.3%) * Abjad (26.4%) * Amerindijan (9.5%) * Iswed (9.0%) * Mulatto (4.4%) * Ażjatiċi (0.4%) === Reliġjon === [[File:Iglesia de San Agustín 11.JPG|thumb|left|Il-Knisja ta’ San Agustín hija tempju Kolumbjan ta' qima Kattolika ddedikata lil San Agustín de Hipona, tinsab fil-kantuniera ta' Carrera 7 u Calle 7, eżatt fuq wara tal-Dar ta' Nariño (palazz presidenzjali), fil-qalba ta' is-settur tal-belt storika ta' Bogotá u jappartjeni għall-ġurisdizzjoni ekkleżjastika tal-arċidjoċesi ta' Bogotá.]] [[File:Santuario de Las Lajas, Ipiales, Colombia, 2015-07-21, DD 21-23 HDR.jpg|thumb|Is-Santwarju ta' Las Lajas hija knisja bażilika li tinsab fin-nofsinhar tad-Dipartiment ta' Nariño, muniċipalità ta' Ipiales, il-Kolombja. Il-post huwa sit ta' pellegrinaġġ popolari minn meta dehret il-Verġni Marija fl-1754. L-ewwel santwarju nbena madwar l-1750 u ġie mibdul b'wieħed akbar fl-1802 li kien jinkludi pont fuq il-kanyon tax-Xmara Guáitara. It-tempju attwali, fi stil neo-Gotiku, inbena bejn l-1916 u l-1949.]] Id-Dipartiment Amministrattiv Nazzjonali tal-Istatistika (DANE) ma jiġborx statistika reliġjuża u huwa diffiċli li tikseb rapporti preċiżi. Madankollu, skont diversi studji u stħarriġ wieħed, madwar 90% tal-popolazzjoni taderixxi mal-Kristjaneżmu, li l-maġġoranza tagħhom (70.9%–79%) huma Kattoliċi Rumani, filwaqt li minoranza sinifikanti (16.7%) taderixxi mal-Protestantiżmu (prinċipalment evanġeliċi) . Madwar 4.7% tal-popolazzjoni hija atea jew agnostika, filwaqt li 3.5% jgħidu li jemmnu f'Alla iżda ma jsegwux reliġjon speċifika. 1.8% tal-Kolombjani jaderixxu max-Xhieda ta' Jehovah u l-Adventiżmu u inqas minn 1% jaderixxu ma' reliġjonijiet oħra, bħall-Fidi Bahá'í, l-Islam, il-Ġudaiżmu, il-Buddiżmu, il-Mormoniżmu, l-Induiżmu, ir-reliġjonijiet indiġeni, il-moviment Hare Krishna, il-moviment Rastafari, il-Knisja Ortodossa tal-Lvant u studji spiritwali. In-nies li fadal ma' wieġbux jew wieġbu li ma kinux jafu. Minbarra l-istatistika ta' hawn fuq, 35.9% tal-Kolombjani rrappurtaw li ma' pprattikawx il-fidi tagħhom b'mod attiv. 1,519,562 persuna fil-Kolombja, jew madwar 3% tal-popolazzjoni, irrappurtaw li jsegwu reliġjon indiġena. Għalkemm il-Kolombja tibqa’ pajjiż predominantement Kattoliku Ruman f’termini tan-numru ta' magħmudijiet, il-kostituzzjoni Kolombjana tal-1991 tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon u d-denominazzjonijiet reliġjużi u l-knejjes kollha huma ugwalment ħielsa quddiem il-liġi. === Saħħa === [[File:Complejo Médico - Hospital Internacional de Colombia HIC.jpg|thumb|Il-Kolombja tmexxi l-klassifika annwali ta’ América Economía tal-aqwa kliniċi u sptarijiet fl-Amerika Latina.]] L-istennija tal-ħajja ġenerali mat-twelid fil-Kolombja hija 79.3 snin (76.7 snin għall-irġiel u 81.9 snin għan-nisa). Ir-riformi tal-kura tas-saħħa wasslu għal titjib massiv fis-sistemi tal-kura tas-saħħa tal-pajjiż, u l-istandards tas-saħħa fil-Kolombja tjiebu ħafna mis-snin tmenin. 1993) għal 96% fl-2012. Fl-2017, il-gvern iddikjara ċentru ta' riċerka u trattament tal-kanċer bħala Proġett ta' Interess Strateġiku Nazzjonali. Studju li sar fl-2016 mir-rivista América Economía ikklassifika 21 istituzzjoni tas-saħħa Kolombjana fost l-44 l-aħjar fl-Amerika Latina, li jirrappreżentaw 48 fil-mija tat-total. Fl-2022, 26 sptar Kolumbjan kienu fost l-aqwa 61 fl-Amerika Latina (42% tat-total). Fl-2023 ukoll, żewġ sptarijiet Kolombjani kienu fost l-aqwa 75 fid-dinja. === Edukazzjoni === L-esperjenza edukattiva ta' ħafna tfal Kolombjani tibda bl-attendenza fi skola qabel l-iskola sal-età ta' ħames snin (Edukazzjoni Preskolastika). L-edukazzjoni bażika hija obbligatorja bil-liġi Din għandha żewġ stadji: Edukazzjoni Bażika Primarja (Educación Basica Primaria) li tmur mill-ewwel sal-ħames grad – tfal minn sitt snin sa għaxar snin, u Edukazzjoni Bażika Sekondarja (Educación Basica Sekondarja), li tmur mis-sitt. għad-disa' grad. L-edukazzjoni bażika hija segwita mill-Edukazzjoni Vokazzjonali Sekondarja (Educación media vocational) li tinkludi l-għaxar u l-ħdax-il grad. Jista' jkollu modalitajiet jew speċjalitajiet differenti ta' taħriġ professjonali (akkademiku, tekniku, kummerċjali, eċċ.) skont il-kurrikulu adottat minn kull skola. [[File:Facultad de Minas - M5.jpg|thumb|Bini M5 – Università Nazzjonali tal-Kolombja, iddisinjat minn Pedro Nel Gómez]] Mat-tlestija b'suċċess tas-snin kollha tal-edukazzjoni bażika u sekondarja, tingħata d-diploma tal-iskola għolja, li tissejjaħ il-baċellerat, minħabba li l-edukazzjoni sekondarja bażika u l-edukazzjoni sekondarja tradizzjonalment jitqiesu flimkien bħala unità msejħa l-baċellerat (is-sitt sal-ħdax-il grad). Studenti fl-aħħar sena tal-edukazzjoni sekondarja tagħhom jagħmlu l-eżami tal-ICFES (issa jismu Sabre 11) biex jaċċessaw l-edukazzjoni ogħla. Din l-edukazzjoni ogħla tinkludi studji professjonali undergraduate, edukazzjoni sekondarja teknika, teknoloġika u professjonali, u studji postgraduate. L-istituzzjonijiet tal-Edukazzjoni Għolja Teknika-vokazzjonali huma miftuħa wkoll għal studenti li għandhom lawrja fl-Arti u n-Negozju. Dan il-lawrja ġeneralment jingħata mis-SENA wara pjan ta' studju ta' sentejn. Gradwati tal-iskola għolja jistgħu jidħlu fi programm ta' karriera professjonali ta' undergraduate offrut minn università; Dawn il-programmi jdumu sa ħames snin (jew inqas għal edukazzjoni teknika, teknoloġika u vokazzjonali intermedja, u studji gradwati), anke sa sitt jew seba' snin għal xi karrieri, bħall-mediċina. Fil-Kolombja, m'hemm l-ebda istituzzjoni bħall-università; L-istudenti jidħlu direttament fi programm ta’ karriera f’università jew istituzzjoni edukattiva oħra biex jiksbu grad professjonali, tekniku jew teknoloġiku. Malli jiggradwaw mill-kulleġġ, l-individwi jirċievu diploma (professjonali, teknika jew teknoloġika) u liċenzja (jekk meħtieġ) biex isegwu l-karriera magħżula tagħhom. Għal xi programmi tal-karriera, l-istudenti jridu jagħmlu t-test Saber-Pro fl-aħħar sena tagħhom ta 'edukazzjoni akkademika undergraduate. L-infiq pubbliku fuq l-edukazzjoni bħala proporzjon tal-prodott gross domestiku fl-2015 kien 4.49%. Dan kien jirrappreżenta 15.05% tan-nefqa totali tal-gvern. Ir-rati gross ta’ reġistrazzjoni fl-edukazzjoni primarja u sekondarja kienu ta’ 113.56% u 98.09% rispettivament. L-istennija tal-ħajja tal-iskola kienet ta’ 14.42 snin. Total ta' 94.58% tal-popolazzjoni ta' 15-il sena 'l fuq kienet irreġistrata bħala litterata, inklużi 98.66% ta' dawk ta' bejn il-15 u l-24 sena. == Kultura == Il-Kolombja tinsab f'salib it-toroq tal-Amerika Latina u l-kontinent Amerikan in ġenerali, u bħala tali ġiet affettwata minn firxa wiesgħa ta' influwenzi kulturali. Influwenzi Indiġeni Amerikani, Spanjoli, u oħrajn Ewropej, Afrikani, Amerikani, tal-Karibew u tal-Lvant Nofsani, kif ukoll influwenzi kulturali oħra tal-Amerika Latina, huma kollha preżenti fil-kultura Kolombjana moderna. Il-migrazzjoni urbana, l-industrijalizzazzjoni, il-globalizzazzjoni u bidliet politiċi, soċjali u ekonomiċi oħra wkoll ħallew il-marka tagħhom. Ħafna simboli nazzjonali, kemm oġġetti kif ukoll temi, ħarġu mit-tradizzjonijiet kulturali diversi tal-Kolombja u huma maħsuba biex jirrappreżentaw dak li l-Kolombja u l-poplu Kolumbjan għandhom komuni. L-espressjonijiet kulturali fil-Kolombja huma promossi mill-gvern permezz tal-Ministeru tal-Kultura. === Letteratura === [[File:Gabriel Garcia Marquez, 2009.jpg|thumb|Ir-rebbieħ tal-Premju Nobel Gabriel García Márquez]] Il-letteratura Kolombjana tmur lura għaż-żminijiet prekolombjani; Eżempju notevoli mill-perjodu huwa l-poeżija epika magħrufa bħala The Legend of Yurupary. Fl-era kolonjali Spanjola, kittieba notevoli jinkludu Juan de Castellanos ( Elegies of Illustrious Men of the Indies ), Hernando Domínguez Camargo u l-poeżija epika tiegħu lil San Injazju ta' Loyola, Pedro Simón u Juan Rodríguez Freyle. Fil-letteratura ta' wara l-indipendenza marbuta mar-Romantizmu, spikkaw Antonio Nariño, José Fernández Madrid, Camilo Torres Tenorio u Francisco Antonio Zea. Fit-tieni nofs tas-seklu 19 u l-bidu tal-20, il-ġeneru letterarju magħruf bħala costumbrismo sar popolari; Kittieba kbar ta' dan il-perjodu kienu Tomás Carrasquilla, Jorge Isaacs u Rafael Pombo (dan tal-aħħar kiteb xogħlijiet notevoli tal-letteratura għat-tfal). F'dak il-perjodu, awturi bħal José Asunción Silva, José Eustasio Rivera, León de Greiff, Porfirio Barba-Jacob u José María Vargas Vila żviluppaw il-moviment modernista. Fl-1872, il-Kolombja waqqfet l-Academia Colombiana de la Lengua, l-ewwel akkademja tal-lingwa Spanjola fl-Amerika. Candelario Obeso kiteb l-innovattivi Cantos Populares de mi Tierra (1877), l-ewwel ktieb ta' poeżija ta' awtur Afro-Kolombjan. Bejn l-1939 u l-1940, ġew ippubblikati seba' kotba ta' poeżija taħt l-isem Piedra y cielo fil-belt ta' Bogotá, li influwenzaw il-pajjiż b’mod sinifikanti; Ġew editjati mill-poeta Jorge Rojas. Fl-għaxar snin ta' wara, Gonzalo Arango waqqaf il-moviment “xejn” bħala reazzjoni għall-vjolenza ta' dak iż-żmien; Kien influwenzat min-nihiliżmu, l-eżistenzjaliżmu u l-ħsieb ta' kittieb kbir ieħor Kolumbjan: Fernando González Ochoa. Matul iż-żieda fil-letteratura Latino-Amerikana, ħarġu kittieba ta' suċċess, immexxija mir-rebbieħ tal-Premju Nobel Gabriel García Márquez u l-opus magnum tiegħu, Mitt Sena ta' Solitudni, Eduardo Caballero Calderón, Manuel Mejía Vallejo u Álvaro Mutis, kittieb li ngħata l-Premju Cervantes. u l-Premju Prince of Asturias għal-Letteratura. === Arti viżwali === [[File:Alonso de Narvaez - Our Lady of Chiquinquira,1562.jpg|thumb|Pittura kolonjali The Virgin of Chiquinquirá (1562) minn Alonso de Narváez. Hija l-Patruna Kattolika tal-Kolombja. It-tila oriġinali tinsab fil-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju ta’ Chiquinquirá.]] [[File:Santiago Martinez Delgado in the colombian congress.jpg|thumb|Mural ta' Santiago Martínez Delgado]] L-arti Kolombjana għandha aktar minn 3000 sena ta' storja. L-artisti Kolombjani qabdu l-kuntest politiku u kulturali li qed jinbidel tal-pajjiż bl-użu ta' varjetà ta' stili u midja. Hemm evidenza arkeoloġika li l-fuħħar kien prodott aktar kmieni fil-Kolombja milli kullimkien ieħor fl-Ameriki, li jmur lura għal 3000 QK. L-ewwel eżempji ta' sengħa tad-deheb ġew attribwiti lill-poplu Tumaco tal-kosta tal-Paċifiku u jmorru għal madwar 325 QK Madwar bejn is-sena 200 QK u 800 AD, il-kultura ta' San Wistin, kaptani tat-tinqix tal-ġebel, daħlet "il-perjodu klassiku" tagħha. Huma waqqfu ċentri ċerimonjali elevati, sarkofaġi, u monoliti kbar tal-ġebel li jirrappreżentaw forom antropomorfiċi u żoomorfi fil-ġebel. L-arti Kolombjana segwiet ix-xejriet ta dak iż-żmien, għalhekk matul is-sekli 16 sa 18, il-Kattoliċiżmu Spanjol kellu influwenza enormi fuq l-arti Kolombjana, u l-istil barokk popolari ġie sostitwit minn Rococo meta l-Bourbon telgħu sal-kuruna Spanjola. Matul dan iż-żmien, fil-kolonja Spanjola, l-aktar pitturi importanti New Granada (Kolombjani) kienu Gregorio Vásquez de Arce y Ceballos, Gaspar de Figueroa, Baltasar Vargas de Figueroa, Baltasar de Figueroa (il-Anzjan), Antonio Acero de la Cruz u Joaquín. Gutiérrez , li x-xogħlijiet tiegħu huma ppreservati. Importanti wkoll Alonso de Narváez li għalkemm twieled fil-Provinċja ta Sivilja, qattata' l-biċċa l-kbira ta' ħajtu fil-Kolombja kolonjali, it-Taljan Angelino Medoro wkoll, għex fil-Kolombja u l-Perù, u ħalla xogħlijiet ta' l-arti ppreservati f’diversi knejjes tal-belt ta' Tunja. F'nofs is-seklu 19, wieħed mill-pitturi l-aktar prominenti kien Ramón Torres Méndez, li pproduċa sensiela ta' pitturi ta' kwalità tajba li wrew in-nies u d-drawwiet tagħhom ta reġjuni Kolombjani differenti. Kienu notevoli wkoll fis-seklu 19 Andrés de Santa María, Pedro José Figueroa, Epifanio Garay, Mercedes Delgado Mallarino, José María Espinosa, Ricardo Acevedo Bernal, fost ħafna oħrajn. Aktar reċentement, l-artisti Kolombjani Pedro Nel Gómez u Santiago Martínez Delgado bdew il-Moviment Murali Kolumbjan fl-1940s, li jippreżentaw il-karatteristiċi neoklassiċi tal-Art Deco. Sa mis-snin ħamsin, l-arti Kolombjana bdiet ikollha perspettiva distintiva, billi vvinta mill-ġdid elementi tradizzjonali taħt kunċetti tas-seklu 20. Eżempji ta' dan huma r-ritratti ta' Greiff ta' Ignacio Gómez Jaramillo, li juru x'tista' tagħmel l-arti Kolombjana b’tekniki ġodda applikati għal suġġetti tipiċi Kolombjani. Carlos Correa, bil-mudell paradigmatiku tiegħu "Still Life in Silence", jgħaqqad l-astrazzjoni ġeometrika u l-kubiżmu. Alejandro Obregón ħafna drabi huwa meqjus bħala missier il-pittura Kolumbjana moderna, u wieħed mill-artisti l-aktar influwenti f'dan il-perjodu, minħabba l-oriġinalità tiegħu, ipinġi pajsaġġi Kolombjani b'użu simboliku u espressjonist tal-annimali, (speċjalment il-kondor Andin). Fernando Botero, Omar Rayo, Enrique Grau, Édgar Negret, David Manzur, Rodrigo Arenas Betancourt, Oscar Murillo, Doris Salcedo u Oscar Muñoz huma wħud mill-artisti Kolombjani prominenti internazzjonalment. L-iskultura Kolombjana mis-sekli 16 sa 18 kienet l-aktar iddedikata għar-rappreżentazzjoni reliġjuża tal-arti ekkleżjastika, influwenzata ħafna mill-iskejjel Spanjoli tal-iskultura sagra. Matul il-perjodu inizjali tar-Repubblika Kolombjana, l-artisti nazzjonali ffukaw fuq il-produzzjoni ta' ritratti skulturi ta' politiċi u figuri pubbliċi, f'xejra neoklassika ċara. Matul is-seklu 20, l-iskultura Kolombjana bdiet tiżviluppa xogħol kuraġġuż u innovattiv bil-għan li tikseb fehim aħjar tas-sensittività nazzjonali. Il-fotografija Kolombjana kienet immarkata bil-wasla tad-daguerreotype. Jean-Baptiste Louis Gros kien dak li ġab il-proċess tad-daguerreotype fil-Kolombja fl-1841. Il-librerija pubblika Piloto għandha l-akbar arkivju ta' negattivi fl-Amerika Latina, b’1.7 miljun ritratt antik li jkopru l-Kolombja mill-1848 sal-2005. L-istampa Kolombjana ppromwoviet ix-xogħol tal-kartunisti. Fl-aħħar deċennji, fanzines, l-Internet u pubblikaturi indipendenti kienu fundamentali għat-tkabbir tal-komiks fil-Kolombja. === Arkitettura === Matul iż-żmien kien hemm varjetà ta' stili arkitettoniċi, minn dawk ta' popli indiġeni għal dawk kontemporanji, inklużi stili kolonjali (militari u reliġjużi), repubblikani, transizzjonali u moderni. [[File:Street Scenes in Cartagena, Colombia (24045961890).jpg|thumb|Gallariji kolonjali fit-toroq ta' Cartagena]] [[File:Catedral-Basílica-de-Nuestra-Señora-de-la-Asunción-de-Popayán-Colombia-1.jpg|thumb|Pjazza ewlenija kolonjali ta' Popayán, Dipartiment ta' Cauca]] [[File:Pila de agua en la Plaza Central en Villa de Leyva, Boyacá, Colombia.jpg|thumb|Villa Kolonjali ta' Leyva, Dipartiment ta' Boyacá]] Żoni ta' abitazzjoni antiki, djar komunali, terrazzi tal-kultivazzjoni, toroq bħas-sistema tat-toroq Inca, ċimiterji, hypogeums u nekropoli huma parti mill-wirt arkitettoniku tal-popli indiġeni. Xi strutturi indiġeni prominenti huma s-sit arkeoloġiku pre-ċeramika u taċ-ċeramika ta' Tequendama, Tierradentro (park li fih l-akbar konċentrazzjoni ta' oqbra maqtul monumentali pre-Kolombjani bi kmamar tal-ġenb), l-akbar ġabra ta' monumenti reliġjużi u skulturi megalitiċi fl-Amerika t'Isfel, li tinsab f'San Agustín, Huila, Ciudad Perdida (sit arkeoloġiku b'serje ta' terrazzi minquxin fil-muntanji, netwerk ta 'mogħdijiet bil-madum u diversi pjazez ċirkolari), u bliet kbar mibnija prinċipalment mill-ġebel, injam, kannamieli u tajn . L-arkitettura matul il-perjodu tal-konkwista u l-kolonizzazzjoni kienet prinċipalment derivata mill-adattament tal-istili Ewropej għall-kundizzjonijiet lokali, u l-influwenza Spanjola, speċjalment Andalusija u Estremadura, tista' tidher faċilment. Meta l-Ewropej waqqfu bliet, saru żewġ affarijiet fl-istess ħin: id-dimensjonar tal-ispazju ġeometriku (kwadru, triq), u l-post ta' punt tanġibbli ta' orjentazzjoni. Il-kostruzzjoni ta 'swar kienet komuni madwar il-Karibew u f'xi bliet ta' ġewwa, minħabba l-perikli maħluqa għall-insedjamenti kolonjali Spanjoli minn pirati Ingliżi, Franċiżi u Olandiżi u gruppi indiġeni ostili. Knejjes, kappelli, skejjel u sptarijiet li jappartjenu għal ordnijiet reliġjużi għandhom influwenza urbana kbira. L-arkitettura Barokka tintuża f'bini militari u spazji pubbliċi. Marcelino Arroyo, Francisco José de Caldas u Domingo de Petrés kienu rappreżentanti kbar tal-arkitettura neoklassika. Il-Capitol Nazzjonali huwa rappreżentant kbir tar-romantiċiżmu. L-injam kien użat ħafna fil-bibien, twieqi, railings u soqfa matul il-kolonizzazzjoni ta 'Antioquia. L-arkitettura tal-Karibew takkwista influwenza Għarbija qawwija. It-Teatru Colón f'Bogotá huwa eżempju proditiku ta' arkitettura tas-seklu 19. Id-djar tal-kampanja b'innovazzjonijiet fil-konċepiment volumetriku huma wħud mill-aqwa eżempji ta' arkitettura repubblikana; L-azzjoni repubblikana fil-belt iffokat fuq id-disinn ta 'tliet tipi ta' spazji: parks bil-foresti, parks urbani żgħar u toroq u l-istil Gotiku kien l-aktar użat għad-disinn tal-knejjes. L-istil Deco, in-neoclassicism modern, l-eklettiżmu folkloriku u r-riżorsi ornamentali tal-Art Deco influwenzaw b'mod sinifikanti l-arkitettura tal-Kolombja, speċjalment matul il-perjodu ta 'tranżizzjoni. Il-moderniżmu ġab teknoloġiji ġodda ta 'kostruzzjoni u materjali ġodda (azzar, konkrit rinfurzat, ħġieġ u materjali sintetiċi) u arkitettura topoloġika u s-sistema ta' ċangaturi mħaffef ukoll għandhom influwenza kbira. L-aktar periti influwenti tal-moviment modern kienu Rogelio Salmona u Fernando Martínez Sanabria. L-arkitettura kontemporanja tal-Kolombja hija mfassla biex tagħti importanza akbar lill-materjali, din l-arkitettura tqis ġeografiji naturali u artifiċjali speċifiċi u hija wkoll arkitettura li tappella għas-sensi. Il-konservazzjoni tal-wirt arkitettoniku u urban tal-Kolombja ġiet promossa f'dawn l-aħħar snin. === Mużika === Il-Kolombja għandha collage vibranti ta' talent li jdoqq spettru sħiħ ta' ritmi. Hija magħrufa bħala l-art ta' elf ritmu, b'madwar 1,024 ritmu folkloristiku. Mużiċisti, kompożituri, produtturi tal-mużika u kantanti mill-Kolombja huma rikonoxxuti internazzjonalment bħal Shakira, Juanes, Carlos Vives u oħrajn. Il-mużika Kolombjana tgħaqqad l-istruttura tal-kitarra u l-kanzunetti influwenzati mill-Ewropa ma' flawtijiet kbar tal-bagalji u strumenti tal-perkussjoni mill-popolazzjoni indiġena, filwaqt li l-istruttura tal-perkussjoni u l-forom taż-żfin tagħha ġejjin mill-Afrika. Il-Kolombja għandha ambjent mużikali divers u dinamiku. [[File:Ejes musicales de Colombia1.png|thumb|left|Reġjuni tal-Kolombja skond il-mużika tradizzjonali tagħhom]] Guillermo Uribe Holguín, figura kulturali importanti fl-Orkestra Sinfonika Nazzjonali tal-Kolombja, Luis Antonio Calvo u Blas Emilio Atehortúa huma wħud mill-akbar esponenti tal-mużika arti. L-Orkestra Filarmonika ta’ Bogotá hija waħda mill-aktar orkestri attivi fil-Kolombja. Il-mużika tal-Karibew għandha ħafna ritmi vibranti, bħal cumbia (daqq bil-maracas, drums, bagpipes u guacharaca), porro (huwa ritmu monotonu iżda ferrieħa), Mapalé (bir-ritmu mgħaġġel tiegħu u ċ-ċapċip kostanti) u vallenato, li oriġinaw fil- parti tat-Tramuntana tal-kosta tal-Karibew (ir-ritmu jindaqq prinċipalment bil-kaxxa, il-guacharaca u l-accordion). Il-mużika tal-kosta tal-Paċifiku, bħall-currulao, hija kkaratterizzata mill-użu qawwi tagħha tat-tnabar (strumenti bħall-marimba indiġena, il-conunos, il-bombo, it-tanbur u l-cuatro guasas jew rattle tubulari). Ritmu importanti tar-reġjun tan-Nofsinhar tal-kosta tal-Paċifiku huwa l-contradanza (użata fl-ispettakli taż-żfin minħabba l-kuluri impressjonanti tal-kostumi). Il-mużika marimba, il-kanzunetti u ż-żfin tradizzjonali tar-reġjun tan-Nofsinhar tal-Paċifiku tal-Kolombja jinsabu fuq il-Lista Rappreżentattiva tal-UNESCO tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-Umanità. Ritmi mużikali importanti tar-Reġjun Andin huma ż-żfin (żfin tal-folklor Andin li ħareġ mit-trasformazzjoni tal-contradanza Ewropea), il-bambuco (daqq bil-kitarra, tiple u mandolina, ir-ritmu jiżfen f'pari), il-hallway (ritmu ispirat f’ il-waltz Awstrijak u ż-“żfin” Kolumbjan, il-lirika ġew komposti minn poeti rinomati), il-guabina (it-tiple, il-bandola u r-requinto huma l-istrumenti bażiċi), is-sanjuanero (oriġina fid-dipartimenti ta' Tolima u Huila , il- ir-ritmu huwa ferħan u mgħaġġel). Apparti dawn ir-ritmi tradizzjonali, il-mużika tas-salsa nfirxet mal-pajjiż kollu, u l-belt ta' Cali hija meqjusa minn ħafna kantanti tas-Salsa bħala ‘The New Salsa Capital of the World’. L-istrumenti li jiddistingwu l-mużika tal-Llanos tal-Lvant huma l-arpa, il-cuatro (tip ta' kitarra b'erba' kordi) u l-maracas. Ritmi importanti ta' dan ir-reġjun huma l-joropo (ritmu mgħaġġel u hemm ukoll zapateo bħala riżultat ta' l-antenati flamenco tiegħu) u l-galerón (daqq ħafna waqt li l-cowboys ikunu qed jaħdmu). Il-mużika tar-reġjun tal-Amażonja hija influwenzata ħafna minn prattiċi reliġjużi indiġeni. Uħud mill-istrumenti mużikali użati huma l-manguaré (strument mużikali tat-tip ċerimonjali, li jikkonsisti f'par tnabar ċilindriċi kbar), il-quena (strument melodiku), ir-ronador, il-congas, il-qniepen u tipi differenti ta' flawtijiet. Il-mużika tal-Arċipelagu ta' San Andrés, Providencia u Santa Katalina ġeneralment tkun akkumpanjata minn mandolina, bass, quijada, kitarra u maracas. Xi ritmi popolari tal-arċipelagu huma Skoċċiżi, calypso, polka u mento. === Kultura popolari === [[File:Statue India Catalina FICCI.JPG|thumb|Il-Cartagena Film Festival huwa l-eqdem avveniment tal-films fl-Amerika Latina. Il-fokus ċentrali tiegħu huwa l-films Ibero-Amerikani.]] It-teatru ġie introdott fil-Kolombja matul il-kolonizzazzjoni Spanjola fl-1550 permezz ta' kumpaniji taż-żarzuela. It-teatru Kolumbjan huwa appoġġjat mill-Ministeru tal-Kultura u serje ta 'organizzazzjonijiet privati ​​u statali. Il-Festival tat-Teatru Ibero-Amerikan ta' Bogotá huwa l-aktar avveniment kulturali importanti fil-Kolombja u wieħed mill-akbar festivals tat-teatru fid-dinja. Avvenimenti teatrali importanti oħra huma: Il-Festival tal-Puppet La Fanfarria (Medellín), Il-Festival tat-Teatru Manizales, Il-Festival tat-Teatru tal-Karibew (Santa Marta) u l-Festival tal-Arti tal-Kultura Popolari “Invażjoni Kulturali” (Bogotá). Għalkemm iċ-ċinema Kolombjana hija żagħżugħa bħala industrija, aktar reċentement l-industrija tal-films kienet qed tikber bl-appoġġ tal-Liġi tal-Films li għaddiet fl-2003. Ħafna festivals tal-films isiru fil-Kolombja, iżda t-tnejn l-aktar importanti huma l-Cartagena Film Festival, li huwa l-eqdem. festival tal-films fl-Amerika Latina, u l-Bogota Film Festival. Xi gazzetti importanti taċ-ċirkolazzjoni nazzjonali huma El Tiempo u El Espectador. It-televiżjoni fil-Kolombja għandha żewġ netwerks tat-televiżjoni privati ​​u tliet netwerks tat-televiżjoni tal-istat b'kopertura nazzjonali, kif ukoll sitt netwerks tat-televiżjoni reġjonali u għexieren ta 'stazzjonijiet tat-televiżjoni lokali. L-istazzjonijiet privati, RCN u Caracol, huma dawk bl-akbar udjenza. L-istazzjonijiet reġjonali u l-gazzetti reġjonali jkopru dipartiment wieħed jew aktar u l-kontenut tagħhom isir f'dawn l-oqsma partikolari. Il-Kolombja għandha tliet netwerks nazzjonali ewlenin tar-radju: Radiodifusora Nacional de Colombia, stazzjon tar-radju nazzjonali tal-istat; Caracol Radio u RCN Radio, netwerks ta' proprjetà privata b'mijiet ta' affiljati. Hemm netwerks nazzjonali oħra, inklużi Cadena Super, Todelar u Colmundo. Mijiet ta' stazzjonijiet tar-radju huma rreġistrati mal-Ministeru tat-Teknoloġija tal-Informazzjoni u l-Komunikazzjoni. === Kċina === [[File:Comidas tipicas colombianas.jpg|thumb|Tranta paisa (fuq) u ajiaco (taħt) huma tnejn mill-aktar platti tradizzjonali fil-pajjiż.]] Il-gastronomija Kolombjana varjata hija influwenzata mill-fawna u l-flora differenti tagħha, kif ukoll it-tradizzjonijiet kulturali tal-gruppi etniċi. Il-platti u l-ingredjenti Kolombjani jvarjaw ħafna skont ir-reġjun. Uħud mill-aktar ingredjenti komuni huma: ċereali bħal ross u qamħ; tuberi bħal patata u kassava; legumi varji; laħmijiet, inklużi ċanga, tiġieġ, majjal u mogħoż; ħut; u frott tal-baħar. Il-kċina Kolombjana fiha wkoll varjetà ta' frott tropikali bħal cape gooseberry, feijoa, arazá, pitahaya, mangostan, granadilla, papaya, guava, tut (tut), lulo, soursop, u frott tal-passjoni. Il-Kolombja hija waħda mill-akbar konsumaturi ta' meraq tal-frott fid-dinja. Fost l-appetizers u sopop l-aktar rappreżentattivi hemm patacones (pjantaġġini ħodor moqlija), sancocho de gallina (soppa tat-tiġieġ bil-ħaxix bl-għeruq) u ajiaco (soppa tal-patata u qamħirrum). L-appetizers u l-ħobż rappreżentattivi huma pandebono, arepas (kejkijiet tal-qamħirrum), aborrajados (pjantaġġini ħelwin moqlija bil-ġobon), torta de choclo, empanadas u almojábanas. Dixxijiet ewlenin rappreżentattivi huma t-tumba paisa, il-lechona tolimense, il-mamona, it-tamales, u l-platti tal-ħut (bħal arroz de lisa), speċjalment fir-reġjuni kostali fejn jittieklu wkoll kibbeh, serum, queso costeño u carimañolas. L-akkumpanjamenti rappreżentattivi huma patatas chorreadas (patata bil-ġobon), pitravi mimlijin b'bajd iebes (pitravi mimlijin b'bajd iebes) u ross bil-ġewż. L-ikel organiku huwa xejra attwali fl-ibliet il-kbar, għalkemm b'mod ġenerali madwar il-pajjiż il-frott u l-ħaxix huma naturali ħafna u friski. Deżerti rappreżentattivi huma buñuelos, custard, kejk María Luisa, sandwich guava (ġelatina tal-gwava), cocadas (blalen tal-ġewż tal-Indi), casquitos de guava (qxur tal-gwava konfettura), pastel de natas, wejfers, mango flan, roscón, millefeuille, delikatezza. abjad, ħelu tal-feijoa, ħelu tal-papajuela, kejk tal-mojicón u sponge cake curuba. Zlazi tipiċi huma hogao (zalza tat-tadam u tal-basal) u chili stil Kolumbjan. Xi xarbiet rappreżentattivi huma kafè (aħmar), xampù, cholado, lulada, ħafur Kolombjan, meraq tal-kannamieli taz-zokkor, aguapanela, aguardiente, ċikkulata sħuna, u meraq tal-frott frisk (spiss magħmul bl-ilma jew bil-ħalib). === Sports === [[File:Rio 2016. Ciclismo BMX-BMX Cycling (29016608602).jpg|thumb|Mariana Pajón hija ċiklist Kolombjana, darbtejn midalja tad-deheb Olimpika u Champion tad-Dinja tal-BMX.]] Tejo huwa l-isport nazzjonali tal-Kolombja u huwa sport tat-tim li jinvolvi li jitfgħu l-projettili biex jolqtu mira. Iżda mill-isports kollha fil-Kolombja, il-futbol huwa l-aktar popolari. Il-Kolombja kienet iċ-champion tal-Copa América tal-2001, li fiha stabbiliet rekord ġdid li ma' ntlaqatx, ma' sofriet l-ebda gowl, u rebħet kull partita. Il-Kolombja ngħatat darbtejn il-premju tal-“plejer tas-sena”. Il-Kolombja hija ċentru għall-iskejters. It-tim nazzjonali huwa qawwa perenni fil-Kampjonati Dinjija tar-Roller Speed ​​​​Skating. Il-Kolombja tradizzjonalment kienet tajba ħafna fiċ-ċikliżmu u numru kbir ta' ċiklisti Kolombjani rebħu f’kompetizzjonijiet ewlenin taċ-ċikliżmu. Il-baseball huwa popolari fi bliet bħal Cartagena u Barranquilla. Ġew plejers tajbin minn dawk l-ibliet, bħal: Orlando Cabrera, Édgar Rentería, li kien champion tas-Serje Dinji fl-1997 u l-2010, u oħrajn li lagħbu fil-Major League Baseball. Il-Kolombja kienet champion dinji tad-dilettanti fl-1947 u fl-1965. Il-boxing huwa wieħed mill-isports li pproduċa l-aktar ċampjins tad-dinja għall-Kolombja. L-isport tal-muturi wkoll jokkupa post importanti fil-preferenzi sportivi tal-Kolombjani; Juan Pablo Montoya huwa sewwieq tat-tlielaq magħruf għar-rebħ ta' 7 avvenimenti tal-Formula Wieħed il-Kolombja eċċella wkoll fl-isports bħall-BMX, il-judo, l-isports tal-isparar, it-taekwondo, il-lotta, l-għadis għoli u l-atletika, u għandu tradizzjoni kbira fil-weight lifting u l-bowling. == Bliet == [[File:RIO MAGDALENA Y OCAENO.JPG|thumb|Bocas de Ceniza, bokka tax-Xmara Magdalena (Río Magdalena) fl-Oċean Atlantiku]] [[File:Bosque andino colombiano antioquia.jpg|thumb|left|Foresti tal-muntanji, Dipartiment ta' Antioquia (Departamento de Antioaquia)]] [[File:CordilleraOccidental4.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Kordillera tal-Punent (Paísaje de la Cordillera Occidental), Dipartiment ta' Antioquia (Departamento de Antioaquia) ç]] [[File:Río Cauca Santa Fe de Antioquia.JPG|thumb|left|Xmara Cauca (Río Cauca) hekk kif tgħaddi minn Santa Fe de Antioquia]] [[Stampa:Lado sur Casa de Nariño.jpg|thumb|'''Palazz Narinjo''', residenza u uffiċċju tal-President tal-Kolombja|260px]] [[Stampa:Cabo San Juan, Colombia.jpg|thumb|Cabo San Juan f'Tayrona Park f'Santa Marta (Kategorija II tal-IUCN).]] [[Stampa:Desierto de La Tatacoa.jpg|thumb|Deżert tat-Tatacoa]] [[Stampa:Vocan Nevado del Huila.JPG|thumb|Nevado del Huila]] [[Stampa:Salto de Bordones, Isnos, Huila - panoramio.jpg|thumb|Salto de Bordones]] [[Stampa:Parque Arqueológico de San Agustín - Deity 2.jpg|thumb|Park Arkeoloġiku ta' San Agustín (Parque Arqueológico de San Agustín)]] [[Stampa:Represa de Betania 4.jpg|thumb|Bethanja Dam (Represa de Betania)]] [[Stampa:Bello horizonte 5.jpg|thumb|Xmara Magdalena (Río Magdalena)]] [[Stampa:Rio Pamplonita.jpg|thumb|Il-Pamplonita hija xmara li tgħaddi f'direzzjoni nofsinhar-tramuntana mid-dipartiment Kolumbjan ta 'Norte de Santander, hija tributarja tax-Xmara Zulia, li min-naħa tagħha hija parti mix-Xmara Catatumbo.]] [[Stampa:Pamplonita en J.G. Durán.JPG|thumb|Il-Pamplonita hija xmara li tgħaddi f'direzzjoni nofsinhar-tramuntana mid-dipartiment Kolumbjan ta 'Norte de Santander, hija tributarja tax-Xmara Zulia, li min-naħa tagħha hija parti mix-Xmara Catatumbo.]] [[Stampa:Muestra Indígena In Situ, monumento arqueológico de San Agustín.JPG|thumb|Sit "La Cháquira" li ppermetta lill-Kultura Agostinjana tistabbilixxi kalendarju agrikolu u ritwali]] [[Stampa:Villa vieja1.jpg|thumb|Kappella ta' Santa Bárbara f’Villavieja, fid-Dipartiment ta' Huila, eks-kappella tal-Ġiżwiti.]] [[Stampa:Paramo el Picacho.JPG|thumb|Páramo el Picacho fil-viċinanza tal-belt ta' Berlin.]] [[Stampa:Guadalupe, Santander, Colombia.JPG|thumb|Panoramika ta' Guadeloupe.]] <gallery> File:BOG17.png|Santafé de Bogotá File:Bogota SkyIine.jpg|Santafé de Bogotá File:Casa Cural de la Catedral 2.jpg|Santafé de Bogotá File:2018 Bogotá - Iglesia de Monserrate desde Germania.jpg|Santafé de Bogotá File:Fachada Capitolio.jpg|Santafé de Bogotá File:BOG Museo del Oro.JPG|Santafé de Bogotá File:2018 Aeropuerto El Dorado de Bogotá - Ventanales del muelle nacional.jpg|Santafé de Bogotá File:Metro de Medellín, Colombia.jpg|Medellín File:Barranquilla - Paseo de Bolívar.jpg|Barranquilla File:Bucaramanga v cu.JPG|Bucaramanga File:Teatro Municipal de Santiago de Cali 01.JPG|Cali File:Oeste de Cali de noche.jpg|Cali File:Iglesia de San Antonio Cali 01.JPG|Cali File:CristoReyCali.jpg|Cali File:Monteria 2022.jpg|Montería File:Catedral San Jerónimo de Montería en la celebración de los 240 años de la ciudad. .jpg|Montería File:Baluarte de Santiago CTG 11 2019 9804.jpg|Cartagena de Indias File:Panorámica de San José de Cúcuta, Colombia.jpg|San José de Cúcuta File:San Juan de Pasto de noche.jpg|San Juan de Pasto File:Catedral de Pasto.jpg|San Juan de Pasto File:Volcán Galeras - Pasto - Colombia.jpg|San Juan de Pasto File:Plazuela San Andrés-Pasto.jpg|San Juan de Pasto File:Plaza de Nariño, al final de la tarde - panoramio.jpg|San Juan de Pasto File:Catedralpopayan.jpg|Popayán File:Iglesia de Santo Domingo-Popayan.jpg|Popayán File:Popayan bridge.jpg|Popayán File:Centro Histórico 2.JPG|Popayán File:Atardecer en Popayán, Cauca.jpg|Popayán File:CatedralTunja1.jpg|Tunja File:Puente de Boyaca 1.jpg|Tunja File:Tunja02.jpg|Tunja File:Tunja Panoramica Norte.JPG|Tunja File:Valledupar.png|Valledupar File:Calle15valledupar.jpg|Valledupar File:Valledupar 2007 006.jpg|Valledupar File:PanteodelaPatria.JPG|Santa Marta File:Rodadero 2023.jpg|Santa Marta File:Arrecifes.jpg|Santa Marta File:El Morro visto desde Taganga al atardecer.jpg|Santa Marta File:090 Irotama Santa Marta Colombia Sunset.JPG|Santa Marta File:Cityofneiva.png|Neiva File:Ibagué.jpg|Ibagué File:Plaza Bolívar Ibague.jpg|Ibagué File:Biblioteca Universidad de Ibagué.JPG|Ibagué File:Caedral de Ibague con la gobernacion.JPG|Ibagué File:Museo de arte del tolima.JPG|Ibagué File:Monumento a Las Arpas.JPG|Villavicencio File:C8v iSQXoAAEqwr.jpg|Villavicencio File:CRISTO REY.JPG|Villavicencio File:Manizales Montage L.jpg|Manizales File:Plaza Almirante Padilla.JPG|Riohacha File:LA CATEDRAL DE RIOHACHA - panoramio.jpg|Riohacha File:CENTRO COMERCIAL SUCHIMMA (RIOHACHA) - panoramio.jpg|Riohacha File:Antigua Aduana y Actual Secretaría de Cultura de Riohacha.jpg|Riohacha File:Edificio de la Gobernacion de la Guajira.JPG|Riohacha File:Skyline Pereira.jpg|Pereira File:Bolivar desnudo.jpg|Pereira File:IglesiadePereira.JPG|Pereira File:Edificio de Rentas Departamentales.JPG|Pereira File:Estación del Ferrocarril Pereira..JPG|Pereira File:Sincelejoocity.png|Sincelejo File:Ciudad de Quibdo.jpg|Quibdó File:Armenia, Quindío Fotografías Variadas.png|Armenia (Quindío) File:Alcaldía de Yopal, Casanare.jpg|Yopal File:Estadio Santiago de las Atalayas.jpg|Yopal File:Yopal, Casanare - panoramio.jpg|Yopal File:Monumento al joropo, Yopal.JPG|Yopal File:Catedral sanjose yopal.jpg|Yopal File:Palacio de Justicia Florencia.jpg|Florencia, Caquetá File:Plaza Pizarro Florencia.jpg|Florencia, Caquetá File:Catedral Florencia Fachada.JPG|Florencia, Caquetá File:Gustavo Artunduaga FLA.JPG|Florencia, Caquetá File:Terminal de Transporte Florencia.jpg|Florencia, Caquetá File:Mocoa Plaza Central 2013.jpg|Mocoa File:Rio arauca.jpg|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Catedral Santa Bárbara de Arauca.jpg|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Alcaldía de Arauca y monumento 2.JPG|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Monumento a Simón Bolivar.JPG|Villa de Santa Bárbara de Arauca File:Puerto Carreño, Vichada, Colombia - panoramio.jpg|Puerto Carreño File:Leticia montaje.png|Leticia (Colombia) File:Panoramica 1DSC00027.JPG|San José del Guaviare File:Panorámica de San Andres.JPG|San Andrés/North End File:Procuraduría - panoramio.jpg|Inírida File:Vista aérea de Mitú, Vaupés.jpg|Mitú File:Plaza ppal Belén-Boyacá. A Pulido-Villamarín.jpg|Belén, Boyacá File:Iglesia de Cerinza.JPG|Cerinza File:Capilla Betéitiva.jpg|Betéitiva File:Panoramica Sogamoso.JPG|Sogamoso File:Parque Santa Rosa de Viterbo.JPG|Santa Rosa de Viterbo, Boyacá File:Tibasosa.jpg|Tibasosa File:El Banco.JPG|El Banco, Magdalena File:Obelisco monumento a Jose Domingo Ortiz.jpg|El Banco, Magdalena File:Calle ortiz y torre de la catedral.JPG|Triq Ortiz (Calle Ortiz), El Banco, Magdalena File:Chalupas en el puerto.JPG|El Banco, Magdalena File:Alcaldia municipal el banco.jpg|Town hall (Ayuntamiento), El Banco, Magdalena File:Gruta de Fatima Colegio Sta Teresa.JPG|Fatima Grotto fl-Iskola Santa Tereża (Gruta de Fátima en el Colegio Santa Teresa), El Banco, Magdalena File:Iglesia Caldas Antioquia.png|Caldas, Antioquia File:Iglesia-san-miguel-arcangel-paipa.jpg|Paipa File:Ahí viene el Samán de la plaza principal de Charalá 08-03-2011.JPG|Charalá, Charalá File:EncinoPanoramicadesdelacruz.jpg|Encino, Santander File:Fuente del Parque Principal de Coromoro en honor a la heroína coromoreña Antonia Santos Plata.jpg|Coromoro File:San Gil Santander - camilogaleano(.)com.jpg|San Gil, Santander File:Puentes en La Pintada 02.jpg|La Pintada, Antioquia File:Perspectiva de la Estación del Ferrocarril Camilo Restrepo. Amagá (Antioquia).JPG|Amagá, Antioquia File:Iglesia de San José (Venecia) - fachada.jpg|Venecia, Antioquia File:Rio Cauca.JPG|Xmara Cauca, Tarso, Antioquia File:Jericó, Antioquia, Colombia.JPG|Jericó, Antioquia File:VALPARAÍSO ANT.jpg|Valparaíso ANT.jpg, Antioquia File:Támesis "La tierra del siempre volver".jpg|Támesis, Antioquia File:Parque e Iglesia de Fredonia.jpg|Fredoni (Colombia), Antioquia File:Vista General Aguadas Caldas.jpg|Aguadas, Antioquia File:Monumento a la Tejedora Aguadeña - 01.jpg|Aguadas, Antioquia File:Iglesia de la Inmaculada Concepción, Aguadas - vista desde el Parque Bolívar 03.jpg|Aguadas, Antioquia File:Monumento al Cacique Pipintá - vista 04.jpg|Aguadas, Antioquia File:Santa Bárbara-esquina parque.JPG|Santa Bárbara, Antioquia File:Lacejaant.JPG|La Ceja, Antioquia File:Iglesia- La Unión.jpg|La Unión, Antioquia File:Iglesia de Nuestra Señora de las Mercedes-Montebello.jpg|Montebello, Antioquia File:Parque principal del municipio de Marinilla.jpg|Marinilla, Antioquía File:El antiguo Peñol - Miniatura (1).JPG|El Peñol, Antioquia File:Panorámica de Granada.jpg|Granada, Antioquia File:Cocorná -Antioquia - camilogaleano(.)com.jpg|Cocorná, Antioquia File:Fotografia de la Iglesia de El Carmen de Viboral.jpg|El Carmen de Viboral, Antioquia File:Guatape - Antioquia - camilogaleano(.)com.jpg|Guatapé, Antioquia File:Iglesia San Luis Beltran Puerto Nare.jpg|Puerto Nare, Antioquia File:Sanrafaelant.jpg|San Rafael, Antioquia File:Panoramica Alejandria-Antioquia.jpg|Alejandría, Antioquia File:Parque de San Roque2.JPG|San Roque, Antioquia File:Iglesia de Santo Domingo (Santo Domingo, Antioquia) - exterior 3.jpg|Santo Domingo, Antioquia File:Yolombó - palacio municipal 2.jpg|Yolombó, Antioquia File:Cisneros-Panoramica-Antioquia.jpg|Cisneros, Antioquia File:Concepcion-Ant3.jpg|Concepción, Antioquia File:Parque Diego Echavarría Misas-Barbosa.JPG|Barbosa, Antioquia File:Panorama del centro de Bello.png|Bello, Antioquia File:Copacabana-panorámica.jpg|Copacabana, Antioquia File:Girardota-frontis.jpg|Girardota, Antioquia File:Caracoli-pueblo.jpg|Caracolí, Antioquia File:Iglesia de Maceo.JPG|Maceo, Antioquia File:Entrerrios-Antioquia.jpg|Entrerríos, Antioquia File:San Pedro de los Milagros-parque.JPG|San Pedro de los Milagros, Antioquia File:Vista de San jeronimo - Antioquia.jpg|San Jerónimo, Antioquia File:Fachada Templo del Municipio de San Jeronimo.jpg|San Jerónimo, Antioquia File:Sopetrán panorámica.jpg|Sopetrán, Antioquia File:Calle principal Olaya.JPG|Olaya, Antioquia File:Templo parroquial Belmira.jpg|Belmira, Antioquia File:Casa esquinera en Liborina desde el atrio de la iglesia.jpg|Liborina, Antioquia File:Casco urbano de San Andrés de Cuerquia 01.jpg|San Andrés de Cuerquia, Antioquia File:Iglesia principal de Abejorral Antioquia.jpg|Abejorral, Antioquia File:Calle Medellín, Abejorral - 2.jpg|Abejorral, Antioquia File:Iglesia abejorral.jpg|Abejorral, Antioquia File:Plaza de la independencia .jpg|Abejorral, Antioquia File:Casa campesina vereda chagualal.jpg|Abejorral, Antioquia File:Paisaje abejorral.jpg|Xmara Aurres, Abejorral, Antioquia File:Cafe bar y pasaje comercial. Casas viejas del marco de la plaza. Rionegro (Antioquia).JPG|Rionegro, Antioquia File:Cordova de Arenas Betancur.JPG|Rionegro, Antioquia File:Vista frontal de la Casa de la Convención. Rionegro (Antioquia). Colombia.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Patio de la de la Casa de la Convención. Rionegro (Antioquia). Colombia.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Sala de la independencia.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Mesa d la Convención.JPG|Kamra tal-Konvenzjoni (Casa de la Convención), Rionegro, Antioquia File:Iglesia de Nra Sra del Perpetuo Socorro-San Jose de la M.jpg|San José de la Montaña File:Parque Santa Rosa de Osos.JPG|Santa Rosa de Osos File:Santa Rosa de Osos sur.jpg|Santa Rosa de Osos File:Basilica de Nra Sra de las Misericordias-exterior.jpg|Santa Rosa de Osos File:Porfirio Barba Jacob de Rodrigo Arenas Betancur.jpg|Santa Rosa de Osos File:Monumento a Pedro Justo Berrío-frente.JPG|Santa Rosa de Osos File:Iglesia Riogrande Santa Rosa de Osos.JPG|Santa Rosa de Osos File:Iglesia de San Francisco y Santa Clara de Asís-Santa Rosa de Osos.JPG|Santa Rosa de Osos File:Iglesia de San Pablo, Santa Rosa de Osos.jpg|Santa Rosa de Osos File:Plaza de Ruiz.jpg|Sonsón File:Sonsón nocturno.jpg|Sonsón File:Parque Gutiérrez González.jpg|Sonsón File:Banderas en balcón Sonsón.jpg|Sonsón File:Sonsón.JPG|Sonsón File:Sonsón - Antioquia.JPG|Sonsón File:Rioarma.JPG|Xmara Arma, Sonsón File:Iglesia de Nuestra Señora del Rosario, Aranzazu - desde la fuente.jpg|Aranzazu, Caldas File:Panorámica San Luis Antioquia.jpg|San Luis, Antioquia File:San Carlos parque.jpg|San Carlos, Antioquia File:Iglesia de Belén (Boyaca).jpg|Belén, Boyacá File:Ambalema 002.jpg|Ambalema, Tolima File:Palomino beach.JPG|Palomino, La Guajira (2547 ab.) File:Guatavita desde el cielo.jpg|Lag ta' Guatavita (Lago de Guatavita) File:Duitama (2007).jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Plaza.jpg|Duitama, Boyacá File:Vista Centro Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Panoramica.JPG|Duitama, Boyacá File:Santa Ana Duitama.JPG|Santa Ana, Duitama, Boyacá File:Sur Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:Vista Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Plaza.jpg|Pjazza tal-Liberaturi (Plaza de los Libertadores), Duitama, Boyacá File:Duitama Vista Centro.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Carrera 16.jpg|Duitama, Boyacá File:Panoramica Centro De Duitama.JPG|Av Las Américas, Duitama, Boyacá File:Av Las Américas.jpg|Duitama, Boyacá File:Ruta Nacional 55-1.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Calle.jpg|Duitama, Boyacá File:Duitama Hermosa.jpg|Duitama, Boyacá File:Catedral Principal De Duitama-Boyaca.JPG|Katidral (Catedral), Duitama, Boyacá File:Catedral Duitama San lorenzo.jpg|Katidral ta' St Lorenzo (Catedral de San Lorenzo), Duitama, Boyacá File:RAFAEL REYES.jpg|Duitama, Boyacá File:Panoramica Centro De Duitama.JPG|Duitama, Boyacá File:Uan Duitama.jpg|Duitama, Boyacá File:La Trinidad.JPG|Kappella tat-Trinità (Capilla La Trinidad), Duaitama, Boyacá File:Cultivo de cebolla 2.jpg|Il-kultivazzjoni tal-basal fin-Nofsinhar ta' Duitama (Cultivo de cebolla en el sur de Duitama), Boyacá File:Parque Puente Nacional.JPG|Puente Nacional, Santander File:Emoli 071.jpg|Puente Nacional, Santander File:Iglesia de cachiri.JPG|Knisja (Iglesia), Cachiri File:Iglesia central de El Doncello.jpg|Knisja (Iglesia), El Doncello, Caquéta File:Cabecera municipal de El Carmen de Bolívar.png|El Carmen de Bolívar, Bolívar File:Santuario de Nuestra Señora del Carmen, El Carmen de Bolívar.jpg|Knisja (Iglesia de Nuestra Señora del Carmen tal-Madonna tal-Karmenu), El Carmen de Bolívar, Bolívar File:Rompiendo el edicto - Manuela Beltrán.JPG|Skultura ta' Manuela Beltrán li tikser l-editt, fiċ-ċentru storiku imwaqqfa fl-1681 (Escultura de Manuela Beltrán rompiendo el edicto, en el casco histórico del Socorro fundado en 1681), Socorro, Dantander File:Abrego 2 NS feb 2021.jpg|Ábrego, Norte de Santander File:Columna de la Libertad de los Esclavos Plaza 29 de mayo.JPG|Ocaña, Norte de Santander File:La playa de belen aerea.JPG|La Playa de Bélen, Norte de Santander File:Sardinata rural NS-Col.jpg|Sardinata File:La Curva, Sardinata NS-Col.jpg|La Curva, Bucarasica File:Paisajes de Villa Caro.jpg|Villa Claro, Norte de Santander File:El majestuoso cielo del condor de los Andes.jpg|Los Andes, Cáchira File:Siete Lagunas, Municipio de Cachira.jpg|Siete Lagunas, Límite Municipios Cáchira y Arboledas File:Laguna Brava, Municipio de Arboledas.jpg|Laguna Brava, Municipio de Arboledas File:Laguna Casadero.JPG|Laguna Casadero, Municipio de Arboledas File:Laguna La Vaca Sisavita.jpg|Laguna La Vaca - Sisavita File:Laguna Verde Silos Mutiscua.JPG|Laguna Verde, Límite Municipios Silos y Mutiscua File:Laguna de Cácota.jpg|Laguna de Cácota, Vereda Mata de Lata, Municipio de Cácota File:Laguna El Toro Sisavita.jpg|Laguna El Toro en el Parque Natural Regional Sisavita, Norte de Santander, Colombia File:El Zulia NS jun 2023.jpg|El Zulia, Norte de Santander File:Reconstruccion de Gramalote.jpg|Nuevo Gramalote, Norte de Santander File:Nuevo Gramalote agt 2021.jpg|Nuevo Gramalote, Norte de Santander File:Barrio Bellavista Los Patios NS.JPG|Bellavista, Los Patios, Norte de Santander File:Puerto Santander.jpg|Puerto Santander, Norte de Santander File:Norte Cúcuta nov 2019.jpg|San Faustino, Cúcuta, Norte de Santander File:Calle 9 in San Martin Colombia.jpg|San Martín, Meta File:Vista panorámica de Paz de Ariporo 2014-01-21 08-43.jpg|Paz de Ariporo, Casanare File:Yopal-Casanare.jpg|Yopal, Casanare File:Monumento al joropo, Yopal.JPG|Yopal, Casanare File:LA NOCHE EN LA TRIADA - Centro Cultural.jpg|Yopal, Casanare File:Avenida Nunchía.jpg|Yopal, Casanare File:Near heaven.jpg|Aguazul, Casanare File:Salazar de las Palmas NdeS.jpeg|Salazar de Las Palmas, Norte de Santander File:Rio Salazar altura Veredas Amarilla y Camponuevo Sur.JPG|Salazar de Las Palmas, Norte de Santander File:Atardecer en la palza principal de Villa de Leyva.jpg|Villa de Leiva, Boyacá File:Villa del Rosario NS, Col.jpeg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Parque Grancolombiano - Cúcuta.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Casa de Francisco de Paula Santander.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Templo lomo.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Casa La Bagatela.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Iglesia Divino Niño VR feb 2020.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Iglesia Ntra Señra del Rosario VdelR my 2021.jpg|Villa del Rosario, Norte de Santander File:Santiago 2, Norte de Santander.jpg|Knisja, Santiago, Norte de Santander File:Iglesia San Onofre amanecer.jpg|Knisja, San Onofre, Sucre File:Iglesia de San Onofre.jpg|Knisja, Corozal, Sucre File:San Juan de Betulia.jpg|Knisja, Corozal, Sucre File:Parque Central. Kiosco de la Retreta. Ansermanuevo, Valle, Colombia.JPG|Ansermanuevo, Valle del Cauca File:Waira, montaña de parapentismo en ansermanuevo, municipio del valle del cauca.jpg|Ansermanuevo, Valle del Cauca File::Parroquia Santa Ana. Ansermanuevo, Valle, Colombia.JPG|Knsja, Ansermanuevo, Valle del Cauca File:Sancayetano NS jul 2023.jpg|Knisja, San Cayetano, Norte de Santander File:Iglesia de San Onofre (Colombia).png|Knisja, San Onofre, Sucre File:Frente parroquia tolu.jpg|Knisja, Tolú, Sucre File:Iglesia san jacinto bolívar.jpg|Knisja, San Jacinto, Bolívar File:Ayapel, Cordoba - Colombia 2.jpg|Knisja, Ayapel, Cordoba File:Iglesia san juan nepomuceno.jpg|Knisja ta' San Ġwann Nepomuceno (Iglesia de San Juan de Nepomuceno), Bolívar File:Capilla Doctrinera. Simiti.jpg|Capilla, Simití, Cartagena File:TumacoBeach.jpg|Tumaco, Nariño File:Chinácota, N.S.jpg|Knisja, Chinácota, Norte de Santander File:Fotografia de la Iglesia de El Carmen de Viboral.jpg|Knisja, El Carmen de Viboral, Antioquia File:IGLESIA CATOLICA SAN JUAN PELAYO CORDOBA.jpg|Knisja, San Pelayo, Córdoba File:Playa Rincón.jpg|Rincón del Mar, San Onofre, Sucre File:ErmitaSantaCruz.jpg|Montelíbano, Cordoba File:PuenteMorro.jpg|Pont Morro (Puente Morro), San Andrés de Tumaco (Fondazzjoni Spanjola kienet fl-1610), Nariño File:PlayaDelMorro.jpg|Bajja ta' Morro/Morro Beach (Playa del Morro), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Los Palmitos (Sucre).jpg|Palazz Muniċipali ta' Los Palmitos, Sucre File:ELCARMENNORTE.jpg|El Carmén, Norte de Santander File:Atardecertumaco.jpg|Pont Morro (Puente Morro), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Arco del morro tumaco.jpg|Arch ta' Morro (Arco del Morro), San Andrés de Tumaco, Nariño File:ParqueColón.jpg|Park ta' Colón (Parque Colón), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Aeropuerto La Florida.jpg|Ajruport ta' Florida (Aeropuerto La Florida), San Andrés de Tumaco, Nariño File:Playa del Bajito en Tumaco.JPG|Bajito Beach fil-Bajja ta' Tumaco, San Andrés de Tumaco, Nariño File:Tolita-Tumaco gold figure 1st century BC.jpg|Figura prekolombjana mill-kultura Tumaco-La Tolita, seklu 1 AD. File:Lugar de la batalla de cuaspud.png|Cuaspud, Cauca File:Vista de Girón (Santander) en dron 02.jpg|San Juan de Girón (qabel: Villa de los Caballeros de Girón), magħruf aħjar bħala Girón; hija muniċipalità fid-dipartiment ta' Santander, li hija parti miż-żona Metropolitana ta' Bucaramanga fil-Grigal tal-Kolombja. File:Atardecer en Tibú.jpg|Tibú, Norte de Santander File:Faro del Catatumbo.jpg|Tibú, Norte de Santander File:Convención|Convención, Norte de Santander File:Ciudad de Aguachica César.jpg|Aguachica, César File:Barrio Bellavista Los Patios NS.JPG|Los Patios, Norte de Santander File:Pamplonita NS abr 2024.jpg|Pamplonita, Norte de Santander File:Pamplona,Norte de Santander.PNG|Los Patios, Norte de Santander File:Barrancabermeja, Santander Department, Colombia - panoramio - yesid ferney patiño … (3).jpg|Barrancabermeja, Santander File:Barrancabermeja, Santander Department, Colombia - panoramio - yesid ferney patiño … (1).jpg|Barrancabermeja, Santander File:Museo del petroleo.jpg|Barrancabermeja, Santander File:Panoramica El Carmen de Viboral 2013 - panoramio.jpg|El Carmen de Viboral, Antioquia File:El Carmen de Bolivar.png|El Carmen de Bolívar, Bolívar File:Macayepo - Casa típica.png|El Carmen de Bolívar, Bolívar File:Parque Central de El Carmen de Bolívar.png|El Carmen de Bolívar, Bolívar File:Cerro Cansona.jpg|El Carmen de Bolívar, Bolívar File:Atardecer en Berrugas, sán Onofre, Súcre.JPG|Berrugas, San Onofre, Sucre File:Montelibano-Col.jpg|Montelíbano, Cordoba File:MontelíbanoRural.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano1.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano2.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano2.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Parque camión.jpg|Montelíbano, Cordoba File:TerminalMontelíbano.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano4.jpg|Montelíbano, Cordoba File:SenaSanjorge.jpg|Montelíbano, Cordoba File:SenaSanjorge2.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano5.jpg|Montelíbano, Cordoba File:MLIBANO 133.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano6.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Montelíbano3.jpg|Montelíbano, Cordoba File:Santuario de Fauna y Flora Los Colorados.jpg|Santwarju tal-Fawna u l-Flora Los Colorados (Santuario de fauna y flora Los Colorados) File:Casacultura san jacinto.jpg|San Jacinto, Bolívar File:Artesanía san jacinto.jpg|San Jacinto, Bolívar File:Gaiteros-sanjacinto.jpg|San Jacinto, Bolívar File:|, File:|, File:|, File:|, File:|, File:|, File:Rompiendo el edicto - Manuela Beltrán.JPG|El Socorro, Santander File:Victoria Regia - La Milagrosa - Leticia, Amazonas Colombia - panoramio.jpg|Xmara near Leticia. File:Palacio de San Carlos.JPG|Palacio/Palace/Palazz San Carlos (Santafé de Bogotá) File:Palacio de San Carlos (Bogotá) 03.JPG|Tieqa tal-Palazz San Carlos li minnha ħarab Simón Bolívar mill-attakk. </gallery> <gallery> File:Mapa de Colombia (ríos).svg|Mappa tal xmaras ta' Kolombja File:Río Zulia en.PNG|Xmaras ta' Norte de Santander File:RioSuarez.jpg|Xmara Suárez bejn Boyacá u Santander File:Puente-Rio Magdalena.jpg|Pont fuq ix-Xmara Magdalena li jgħaqqad Barrancabermeja ma Yondó. File:Rio Sogamoso Via Zapatoca.jpg|Xmara Sogamoso, Santander File:Sobrevolando Colombia - En ruta hacia Bucaramanga (8204596774).jpg|Xmajjar Suárez, Chicamocha u Sogamoso fil-Rio Chicamocha on PANACHI 02.JPG Chicamocha File:Cañon del Chicamocha.jpeg|Veduta tal-Canyon ta' Chicamocha, ħdejn il-Park Nazzjonali ta' Chicamocha File:Puente sobre el río El Tarra.jpg|Xmara Tarra, Norte de Santander File:Río Suarez BS Col.jpg|Veduta tax-Xmara Suarez File:RIO SINU.JPG|Veduta tax-Xmara Sinu File:San jorge 1.jpg|Veduta tax-Xmara San Jorge File:MLIBANO 019.jpg|Veduta tax-Xmara San Jorge File:Rio San Jorge.jpg|Veduta tax-Xmara San Jorge File:|Veduta tax-Xmara San Jorge File:LAGUNADEFUQUENE.JPG|Il-laguna ta' Fúquene hija korp ta' ilma ħelu li jinsab fil-belt ta' Fúquene, bejn id-dipartimenti ta' Cundinamarca u Boyacá, fil-lvant tal-Andes Kolombjani, f'altitudni ta' 2,540 metru, u f'distanza ta' madwar 80 km mill-belt ta' Bogota </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Amerika t'Isfel}} [[Kategorija:Kolombja]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Karibew]] [[Kategorija:Pajjiżi fl-Amerika t'Isfel]] 08jn759w4uts1u82pr7qyh9idgaymez 3 22563 317342 316971 2024-11-14T16:30:45Z TenWhile6 18956 /* Deletion request */ sezzjoni ġdida 317342 wikitext text/x-wiki '''''L-aħjar mod biex tagħmel kuntatt miegħi dwar dak li għandu x'jaqsam ma' mt.wikipedia huwa billi tħalli messaġġ hawn.''''' ''If you prefer to communicate in English, please feel free to leave a message on [[en:User_talk:ToniSant|my en.wikipedia talk page]] instead.'' <hr> Biex tipproponi paġna għat-tħassir minni bħala amministratur tal-Wikipedija bil-Malti uża l-mudell '''<nowiki>{{Ħassar}}</nowiki>''' jew '''<nowiki>{{Ħassar minnufih}}</nowiki>''' u l-paġna tidher [[:Kategorija:Proposti għat-tħassir minnufih|hawn]] minn fejn titħassar skont il-bżonn. Grazzi! {{Arkivju_tad-diskussjoni}} <hr> == Invitation to Organize Feminism and Folklore 2024 Writing Competition == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear {{PAGENAME}}, Hope you are doing well, Wishing you a Happy New Year!. We extend a heartfelt invitation to you to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition, which is scheduled to take place from February 1, 2024, to March 31, 2024. This year's edition of Feminism and Folklore will concentrate on feminism, women's issues, and gender-focused topics, aligning with a Wiki Loves Folklore gender gap focus and featuring a folk culture theme on Wikipedia. This year we have created two new Tools for the Feminism and Folklore project. The tool is called '''Campwiz'''. This tool is created by the international Tech team of Wiki Loves Folkore especially crafted for Feminism and Folklore project. The tool works as same as fountain or dashboard but has extra abilities required for jury and submission of articles. To create a new campaign on Campwiz, organizers to follow these steps: # Go to the tool link: <nowiki>https://tools.wikilovesfolklore.org/</nowiki> # Select your wiki on which you want to organize the campaign (enter the name or short code, such as "{{CONTENTLANG}}" for {{#language:{{PAGELANGUAGE}}}} {{SITENAME}}). # Give your campaign a name example "Feminism and Folklore 2024 on {{#language:{{PAGELANGUAGE}}}} {{SITENAME}})". # Select the start and end dates (note: keep your start date as Feb 1 and end date as March 31). # Provide a description for your campaign (you can briefly describe the campaign in this section). # Make sure to keep the checkboxes ticked for "Allow users to submit articles that were not created but expanded." if you want to use the campaign for expanded articles also. # Keep minimum added bytes as 4000 and minimum added words as 400 and click next. # In the jury section, keep the checkboxes ticked for "Allow jury members to participate in the campaign" and "Prevent jury members from seeing each other's votes." As per your preference. # Under the jury search box, type the username of your jury and click on the "+" button to add; you can add multiple jury members. # Click next to review and then click on save. With this we have also created a '''Missing article tool'''. This tool identifies articles in the English Wikipedia that are absent from your native language Wikipedia. You can customize your selection criteria, and our tool will provide you with a table displaying the missing articles along with suggested titles. You also have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Both tools, the Missing Article Tool and the Campwiz Tool, are now available for public use during the Feminism and Folklore campaign. You can find more information about these tools here: <nowiki>https://tools.wikilovesfolklore.org/</nowiki> There are also some changes in the rules and criteria's. Please go through the rules below. # '''Minimum Length:''' The expanded or new article should have a minimum of '''''4000 bytes or 400 words''''', ensuring sufficient depth and coverage of the chosen topic. The local organizers are free to choose the minimum length criteria as per needs of their local Wikipedia and must be clearly mention on local project page. # '''Language Quality:''' Articles should not be poorly machine-translated, ensuring that language quality and readability are maintained at a high standard. # '''Timeline of Creation or Expansion:''' The article should be created or expanded between 1 February and 31 March, aligning with the specified contest timeline. # '''Theme Relevance''': Articles should directly address the theme of feminism and folklore, exploring connections between gender, cultural traditions, and intangible heritage. # '''No Orphaned Articles:''' Articles must not be orphaned, meaning they should be linked from at least one other article to ensure visibility within the Wikipedia ecosystem. # '''No Copyright violations:''' There should be no copyright violations, and articles should adhere to local Wikipedia policies on notability, ensuring that the content meets the standards for notability. # '''Adequate references and Citations:''' Each article should include proper references and citations following local Wikipedia policies, ensuring the reliability and credibility of the information presented. Learn more about the contest details and prizes on our project page [[:m:Feminism and Folklore 2024|here]]. Should you require any assistance, please feel free to contact us on our meta talk page or via email. We eagerly anticipate your enthusiastic coordination and participation in Feminism and Folklore 2024. Thank you and Best wishes, '''Feminism and Folklore 2024 International Team''' --[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 06:51, 18 Jannar 2024 (UTC) </div></div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&oldid=26088038 --> == Moving page [[Unione Politica Maltese]] == Bongu ToniSant! Sorry to text you in English but I don't speak Maltese. Thanks for translating the page [[Unione Politica Maltese]], but I was wondering why you chose to maintain the Italian name instead of the Maltese one, given that an official translation exist. Maybe I'm missing some context here, but I propose you move it to Unjoni Politika Maltija. Grazzi u l-lejla t-tajba.--[[Utent:LametinoWiki|LametinoWiki]] ([[Diskussjoni utent:LametinoWiki|d]]) 18:01, 15 Frar 2024 (UTC) :Thank you for your note @[[Utent:LametinoWiki|LametinoWiki]]. The UPM was a pro-Italianite party, who lobbied the British colonial government not only for self-government but also for the Italian language (not Maltese!) to be made an official language of Malta. The official name of the party was in Italian, as can be seen from all official documents relating directly to them. From a Wikipedia perspective, a redirect for [[Unjoni Politika Maltija]] works better, so this is what I've done. I've also tried to capture this aspect in the lead paragraph about the article. How's that? -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 09:30, 16 Frar 2024 (UTC) ::Thank you for your exhaustive reply (and sorry about the edit, I should have contacted you before). Buona giornata! --[[Utent:LametinoWiki|LametinoWiki]] ([[Diskussjoni utent:LametinoWiki|d]]) 12:32, 16 Frar 2024 (UTC) == Organising Feminism and Folklore == [[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg | 350px | right]] Hello Community Organizers, Thank you for organising Feminism and Folklore writing competition on your wiki. We congratulate you in joining and celebrating our cultural heritage and promoting gender equality on Wikipedia. To encourage boost for the contributions of the participants, we're offering prizes for Feminism and Folklore local prizes. Each Wikipedia will have three local winners: *First Prize: $15 USD *Second Prize: $10 USD *Best Jury Article: $5 USD All this will be in '''gift voucher format only'''. Kindly inform your local community regarding these prizes and post them on the local project page The Best Jury Article will be chosen by the jury based on how unique the article is aligned with the theme. The jury will review all submissions and decide the winner together, making sure it's fair. These articles will also be featured on our social media handles. We're also providing internet and childcare support to the first 50 organizers and Jury members for who request for it. Remember, only 50 organizers will get this support, and it's given on a first-come, first-served basis. The registration form will close after 50 registrations, and the deadline is March 15, 2024. This support is optional and not compulsory, so if you're interested, fill out the form [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdnytyact-HR6DvsWwnrVeWuzMfuNH1dSjpF24m6od-f3LzZQ/viewform here]. Each organizer/jury who gets support will receive $30 USD in gift voucher format, even if they're involved in more than one wiki. No dual support will be provided if you have signed up in more than one language. This support is meant to appreciate your volunteer support for the contest. We also invite all organizers and jury members to join us for office hours on '''Saturday, March 2, 2024'''. This session will help you understand the jury process for both contests and give you a chance to ask questions. More details are on [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wiki_Loves_Folklore_2024_Office_Hour_2 meta page]. Let's celebrate our different cultures and work towards gender equality on Wikipedia! Best regards, Rockpeterson [[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 05:56, 29 Frar 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf2024golbal&oldid=26304232 --> == Paġna Immigrant Invest == Għażiż Toni Sant, Int ħassart il-paġna https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Immigrant_Invest&action=edit&redlink=1 Tista’ jekk jogħġbok tgħidli x’jeħtieġ li jinbidel jew jiġi miżjud mal-paġna tal-kumpanija sabiex ikollha opportunità aħjar li tiġi ppubblikata? Company Immigrant Invest għandha l-fergħa tagħha uffiċjalment irreġistrata u stabbilita f’Malta u hija membru tal-programm statali “Programm ta’ Residenza Permanenti ta’ Malta” u “Iċ-Ċittadinanza Maltija permezz ta’ Naturalizzazzjoni għal Servizzi Eċċezzjonali b’Investiment Dirett”. Il-kumpanija hija detentur tal-uffiċjal - https://immigrantinvest.com/ru/licenses/?license=malta. L-informazzjoni ppreżentata fl-artiklu hija maħsuba għal skopijiet ta’ informazzjoni biss, mingħajr implikazzjonijiet ta’ reklamar. L-utenti spiss ifittxu informazzjoni dwar Company Immigrant Invest fuq l-Internet u fl-opinjoni tiegħi huwa ta’ benefiċċju għall-utenti li jkunu jistgħu jiksbu din l-informazzjoni dwar il-kumpanija minn sorsi indipendenti, b’mod partikolari Wikipedia. Il-kumpanija ssemmiet fuq ir-riżorsi li ġejjin: ● https://finance.yahoo.com/news/20-countries-cheapest-cost-living-125850303.html ● https://thehill.com/opinion/national-security/589961-america-needs-a-reboot/ ● https://www.familysearch.org/en/blog/what-you-need-to-know-about-canadian-dual-citizenship ● https://worldpopulationreview.com/country-rankings/easiest-countries-to-get-citizenship ● https://index.hu/gazdasag/2016/11/06/hig_heti_gazdasag/ [[Utent:VykotyRassel|VykotyRassel]] ([[Diskussjoni utent:VykotyRassel|d]]) 09:16, 12 Marzu 2024 (UTC) :Grazzi tan-nota tiegħek, @[[Utent:VykotyRassel|VykotyRassel]]. It-tweġiba għall-mistoqsija tiegħek hija li l-Wikipedija hija enċiklopedija u mhux sit għall-promozzjoni ta' kumpaniji kummerċjali, anke jekk il-kitba, skont int, hija għal skopijiet t'informazzjoni biss. L-informazzjoni dwar din il-kumpanija mhux enċiklopedika u/jew mhux notevoli fil-linji gwida tal-Wikipedija, li tista' tara [[:en:Wikipedia:Notability (organizations and companies)|f'din il-ħolqa]]. :Li l-kumpanija tissemma f'sorsi bħal dawk li elenkajt int mhux biżżejjed. Dan apparti ukoll, li naħseb li int għandek interess dirett f'din l-kumpanija u allura dan imur kontra l-linji gwida tal-Wikpedija, li jidhru [[:en:Wikipedia:Conflict of interest|f'din il-ħolqa]]. Qed ngħid dan għax, bir-rispett kollu, ma jidhirx li għandek interess li ttejjeb il-Wikipedija imma li tikteb biss dwar din il-kumpanija li m'għandha ebda notevolità enċiklopedika. :Jekk verament tixtieq tikkontribwixxi dan dan is-suġġett fuq il-Wikipedija, allura ara tiktibx/tittraduċix artikli dwar is-suġġett/i li tmiss magħhom (per eżempju: [[ċittadinanza]], [[immigrazzjoni]], [[ċittadinanza doppja]], [[passaport]], [[residenza permanent]]<nowiki/>i, eċċ.) bla ma tagħmel ebda referenza għal din il-kumpanija speċifika; jiġifieri fi spirtu enċiklopediku u mhux biex titwassal informazzjoni dwar kumpanija li kuntest tagħha għadu anqas biss ġie miktub/tradott fuq il-Wikipedija bil-Malti. Grazzi mill-ġdid. -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 12:36, 12 Marzu 2024 (UTC) == Grammatika tal-Lingua Franca Nova‎ == Hi, how are you? I am sorry for bothering you with this but I would like to ask you whether you could possibly [[Grammatika tal-Lingua Franca Nova‎|revise that article]] that I have just finished translating. --[[Utent:Jon Gua|Jon Gua]] ([[Diskussjoni utent:Jon Gua|d]]) 07:27, 9 April 2024 (UTC) :Hello @[[Utent:Jon Gua|Jon Gua]] - grazzi tan-nota tiegħek u grazzi akbar tat-traduzzjoni li għamilt tal-artiklu dwar il-Lingua Franca Nova. L-akbar problema li hemm b'dan l-artiklu hija komuni fil-verżjonijiet tal-lingwi l-oħra ukoll, u dan huwa n-nuqqas ta' referenzi għal dan il-kontenut kollu. Fil-każ tal-verżjoni bil-Malti anqas hemm dik ir-referenza waħda li tidher per eżempju fil-verżjoni bl-Ingliż jew bit-Taljan tal-istess artiklu. Taħseb li tista' tagħmel xi ħaġa dwar dan? Grazzi mill-ġdid! -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 11:26, 9 April 2024 (UTC) ::Iva, l-idea tiegħi hi li l-ewwel inġib l-artiklu rivedut u mbagħad, ladarba nafu li m'hemmx żbalji, inżid ir-referenzi, għax personalment insibha diffiċli ħafna biex nikkoreġi meta jkun hemm kodiċi bejn il-kliem. [[Utent:Jon Gua|Jon Gua]] ([[Diskussjoni utent:Jon Gua|d]]) 12:55, 9 April 2024 (UTC) :::@[[Utent:Jon Gua|Jon Gua]]: tajjeb ħafna! Intant jien naddaft ftit l-ewwel paragrafu u daħħalt xi ħoloq biex l-artiklu jibda jiġi wikifikat aħjar. Se nagħti workshop lil xi studenti fl-Università ta' Malta propju dwar il-wikifikazzjoni tal-artikli xi ħmistax oħra, kumbinazzjoni. Nhar il-Ħamis li ġej 10am CEST. Jekk tixtieq/tista' tattendi, [[Speċjali:IbgħatUtent/ToniSant|iktibli nota permezz t'email]] u ngħaddilek id-dettalji. -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 13:52, 9 April 2024 (UTC) ::::Sfortunatament, bejn din il-ġimgħa u l-ġimgħa d-dieħla se nkun qed noqgħod immur f’dar oħra, allura ma jkolli ħin għal xejn. Dik hija waħda mir-raġunijiet li kont qed nipprova nispiċċa nittraduċi dak l-artiklu kemm jista’ jkun malajr. Grazzi ħafna għall-offerta tiegħek għalkemm. [[Utent:Jon Gua|Jon Gua]] ([[Diskussjoni utent:Jon Gua|d]]) 13:59, 9 April 2024 (UTC) :::::Jiddispjacini li ndejqek imma ridt nistaqsik jekk l-artiklu hux miktub bil-Malti korrett. [[Utent:Jon Gua|Jon Gua]] ([[Diskussjoni utent:Jon Gua|d]]) 08:58, 14 April 2024 (UTC) ::::::Ma ddejjaqnix @[[Utent:Jon Gua|Jon Gua]], anzi huwa hekk li ntejjbu l-Wikipedija. Sinċerament, li ktibt int jidher ċar li huwa miktub minn xi ħadd li għalih il-Malti mhux lingwa nattiva.Jinħass differenti ukoll minn kitba li tkun tadotta biss, per eżempju, bil-Google Translate. Xorta waħda hemm preġju fil-kontribużżjoni tiegħek. Ħadd ieħor, forsi anqas jien, jaf jidħol u jirranġa l-kitba tiegħek biex tkun anke aħjar milli diġà hi. Grazzi! -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 09:05, 14 April 2024 (UTC) :::::::It-test bl-Ingliż qiegħed [https://elefen.org/vici/gramatica/en/xef hawn], jekk dan jgħin. [[Utent:Jon Gua|Jon Gua]] ([[Diskussjoni utent:Jon Gua|d]]) 09:16, 14 April 2024 (UTC) == Poeta [[Lento Goffi]] == Ciao, carissimo ToniSant, come stai? Io bene. Ho appena aperto questa nuova pagina e ti chiedo, per favore, se avessi cinque minuti per correggerla. Grazie mille per il tuo prezioso aiuto, ricordati che sono disponibile ad aiutarti in Italiano e Portoghese. A presto [[Utent:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Diskussjoni utent:Rei Momo|d]]) 07:09, 6 Ġunju 2024 (UTC) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 13:07, 26 Lulju 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 --> == Kalċidon Agius MT, DE, PL == [[Kalċidon Agius]] u https://de.wikipedia.org/wiki/Kalcidon_Agius ma jidhrux li huma magħqudin għax meta mort fil-ħolqa Ġermaniża, kulma hemm disponibbli bħala traduzzjoni huwa l-Pollakk. Min-naħa l-oħra, f'dik Maltija, m'hemm l-ebda traduzzjoni. [[Utent:Db90mt|Db90mt]] ([[Diskussjoni utent:Db90mt|d]]) 13:55, 15 Awwissu 2024 (UTC) :Grazzi tan-nota! Dan irid jinħadem f’Wikidata u nista’ nieħu ħsiebu jiwn l-ewwel ċans li jkolli. — [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 06:56, 16 Awwissu 2024 (UTC) == Permessi rigward Niġer u Niġerja == Sibt intopp meta ġejt biex noħloq il-kategoriji tas-Siti ta' Wirt Dinji f'dawn iż-żewġ pajjiżi minħabba problema ta' permessi billi "Niġer" fiż-żewġ każijiet qed jeħodha bħala offiża razzjali. Fil-Wikidata din mhix problema imma fil-Wikipedija iva. [[Utent:Trigcly|Trigcly]] ([[Diskussjoni utent:Trigcly|d]]) 09:40, 7 Ottubru 2024 (UTC) :Grazzi għedtli dwar din @[[Utent:Trigcly|Trigcly]]. Naħseb li wasal il-waqt li nirrevedu naqra x'permessi għandek int, biex tkun tista' taħdem aħjar! Intant ħadt ħsieb ħloqthom jien dawn. -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 10:48, 7 Ottubru 2024 (UTC) ::Grazzi! [[Utent:Trigcly|Trigcly]] ([[Diskussjoni utent:Trigcly|d]]) 14:21, 7 Ottubru 2024 (UTC) :::Meta terġa' teħel għidli mill-ewwel @[[Utent:Trigcly|Trigcly]] u nieħdu ħsiebha b'dak il-mod flok kif għamilna llum! :-) -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 14:25, 7 Ottubru 2024 (UTC) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 12:10, 7 Ottubru 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 --> == Aladdin Meier == Marhaba Toni-Saint Can you change my Subtitle (function) for my Google knowledge Panel (my role) from Activist (Aktivist) to Political-Secretary (Politik-Sekretär)? Kind regards Aladdin Meier Marhaba Toni Saint [[Utent:Sami Beni Mellal|Sami Beni Mellal]] ([[Diskussjoni utent:Sami Beni Mellal|d]]) 12:15, 19 Ottubru 2024 (UTC) == Greetings from Caselle Landi == Hi ToniSant, how are you? Me I'm fine!!! Please, can you open for me a page in Maltese Wikipedia? The page is [[Giovanni Losi]], and I start to send something; you can take othe news from English Wikipedia, or Italian, ok? Thank you very much for your work, I'll be pleased to help you in Italian and Portuguese. [[Utent:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Diskussjoni utent:Rei Momo|d]]) 10:00, 31 Ottubru 2024 (UTC) :Hi @[[Utent:Rei Momo|Rei Momo]] - thank you for contacting me. Giovanni Losi is indeed an interesting subject for an article on the Maltese language Wikipedia. It should be easy enough for me to translate it properly from English. It's now on my #100WikiDays challenge list so expect to see it online soon. -- [[Utent:ToniSant|ToniSant]] ([[Diskussjoni utent:ToniSant|d]]) 09:34, 1 Novembru 2024 (UTC) {{Infobox bijografija}} '''Giovanni Losi''' (29 ta' Novembru 1838 – 27 ta’ Diċembru 1882) kien [[Knisja Kattolika|qassis Kattoliku]] Taljan, missjonariu fis-[[Sudan]]. Huwa ippubblika, ma’ qassis Luigi Bonomi, l-ewwel katekiżmu u dizzjunarju bil-lingwa Nobiin, mhux magħruf fl-Ewropa sa dak il-mument. F’Caselle Landi, raħal twelidu, it-triq li tgħaddi maġenb il-knisja u twassal għall-kampanja kienet iddedikata lilu. -Kategorija:Saċerdoti- == Thank youuuuu!!! == Tghank you very much for your great help, have a nice week end!!! [[Utent:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Diskussjoni utent:Rei Momo|d]]) 17:03, 2 Novembru 2024 (UTC) : I just ipened [[Caselle Landi|this little new page]], it's my village, where fahter Losi born. I did'nt find the phonetical pronunciation on line; never mind? Thanks again and see you soon!!! [[Utent:Rei Momo|Rei Momo]] ([[Diskussjoni utent:Rei Momo|d]]) 17:23, 2 Novembru 2024 (UTC) == Deletion request == Can you please delete the following unlicenced and unused file? [[:Stampa:Guze chetcuti.jpg]]. Best regards, [[Utent:TenWhile6|TenWhile6]] ([[Diskussjoni utent:TenWhile6|d]]) 16:30, 14 Novembru 2024 (UTC) 0bzj04zeb936vi0r77z238i9wpkhm9e 0 33038 317348 2024-11-14T23:45:41Z ToniSant 4257 Maħluqa bit-traduzzjoni tal-paġna "[[:en:Special:Redirect/revision/1253576038|Democratic Nationalist Party (Malta, 1921–1926)]]" 317348 wikitext text/x-wiki Il-'''Partit Nazzjonalista Demokratiku''' (bit-Taljan: ''Partito Democratico Nazionalista'') kien partit politiku konservattiv [[Malta|f'Malta]]. == Storja == Il-partit twaqqaf fl-1883 bħala l- '''Partit Anti-Riformista''' (bit-Taljan: ''Partito Anti-Riformista'') minn [[Enrico Mizzi|Fortunato Mizzi]] .<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}</ref> Rebaħ seba' mit-tmien siġġijiet fil-Kunsill tal-Gvern fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1883|elezzjonijiet ta' dik is-sena]].<ref>Michael J Schiavone (1987) ''L-Elezzjonijiet F'Malta 1849–1981'', Pubblikazzjoni Bugelli, p.177</ref> Fl-1903 ingħata l-isem ġdid ta' '''Partit Nazzjonali''' (bit-Taljna: ''Partito Nazionale''). Fl-1921 sar il-'''Partit Demokratiku Nazzjonalista''', imwaqqaf minn [[Enrico Mizzi]] (iben Fortunato) biex jassorbi l-partit l-antik.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Huwa rebaħ biss erbgħa mit-32 siġġu fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|elezzjonijiet tal-1921]], u ħamsa fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|elezzjonijiet tal-1924]]. Minħabba n-nuqqas ta' suċċess elettorali, il-partit ingħaqad mal-[[Unione Politica Maltese|Unjoni Politika Maltija]] fl-1926 biex flimkien ifformaw il-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]].<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> == Ideoloġija == Bħala l-Partito Anti-Riformista, il-partit fittex li jippreserva [[Lingwa Taljana|t-Taljan]] bħala l-lingwa tal-edukazzjoni, il-gvern u l-liġi, u kien favur li l-knisja żżomm il-poter tagħha. Kien appoġġjat fil-biċċa l-kbira minn professjonisti urbani għonja.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Meta sar il-Partit Nazzjonali fl-1903, il-partit ħaddan politika ta’ nuqqas ta’ kooperazzjoni mal-awtoritajiet Brittaniċi.<ref name="VM" /> Il-Partit Nazzjonalista Demokratiku kellu l-għan li jwessa’ l-bażi ta’ partitarji tiegħu billi jippromwovi l-benesseri soċjali, iżda żamm l-impenn tiegħu li jagħmel il-lingwa Taljana lingwa uffiċjali flimkien mal-Ingliż.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> == Rizultati elettorali == {| class="wikitable" style="text-align:center" !Elezzjoni ! Mexxej ! Voti ! % ! Sedili ! +/– ! Pożizzjoni ! Status |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|1921]] | [[Enrico Mizzi]] | 2,465 | 12.0 |{{Composition bar|4|32|hex=blue}} | – | 4 |{{No2|Opposition}} |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|1924]] | [[Enrico Mizzi]] | 4,188 | 17.4 |{{Composition bar|5|32|hex=blue}} |1 | 4|{{Yes2|Coalition government}} |} == Referenzi == {{Referenzi}}{{Maltese political parties}}{{Awtorità}} [[Kategorija:Partiti politiċi ta' Malta]] s5efhk5spbo30ujp1zgg8kd84ekxer7 317349 317348 2024-11-14T23:48:00Z ToniSant 4257 /* Rizultati elettorali */ tindif ġenerali 317349 wikitext text/x-wiki Il-'''Partit Nazzjonalista Demokratiku''' (bit-Taljan: ''Partito Democratico Nazionalista'') kien partit politiku konservattiv [[Malta|f'Malta]]. == Storja == Il-partit twaqqaf fl-1883 bħala l- '''Partit Anti-Riformista''' (bit-Taljan: ''Partito Anti-Riformista'') minn [[Enrico Mizzi|Fortunato Mizzi]] .<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}</ref> Rebaħ seba' mit-tmien siġġijiet fil-Kunsill tal-Gvern fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1883|elezzjonijiet ta' dik is-sena]].<ref>Michael J Schiavone (1987) ''L-Elezzjonijiet F'Malta 1849–1981'', Pubblikazzjoni Bugelli, p.177</ref> Fl-1903 ingħata l-isem ġdid ta' '''Partit Nazzjonali''' (bit-Taljna: ''Partito Nazionale''). Fl-1921 sar il-'''Partit Demokratiku Nazzjonalista''', imwaqqaf minn [[Enrico Mizzi]] (iben Fortunato) biex jassorbi l-partit l-antik.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Huwa rebaħ biss erbgħa mit-32 siġġu fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|elezzjonijiet tal-1921]], u ħamsa fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|elezzjonijiet tal-1924]]. Minħabba n-nuqqas ta' suċċess elettorali, il-partit ingħaqad mal-[[Unione Politica Maltese|Unjoni Politika Maltija]] fl-1926 biex flimkien ifformaw il-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]].<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> == Ideoloġija == Bħala l-Partito Anti-Riformista, il-partit fittex li jippreserva [[Lingwa Taljana|t-Taljan]] bħala l-lingwa tal-edukazzjoni, il-gvern u l-liġi, u kien favur li l-knisja żżomm il-poter tagħha. Kien appoġġjat fil-biċċa l-kbira minn professjonisti urbani għonja.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Meta sar il-Partit Nazzjonali fl-1903, il-partit ħaddan politika ta’ nuqqas ta’ kooperazzjoni mal-awtoritajiet Brittaniċi.<ref name="VM" /> Il-Partit Nazzjonalista Demokratiku kellu l-għan li jwessa’ l-bażi ta’ partitarji tiegħu billi jippromwovi l-benesseri soċjali, iżda żamm l-impenn tiegħu li jagħmel il-lingwa Taljana lingwa uffiċjali flimkien mal-Ingliż.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> == Rizultati elettorali == {| class="wikitable" style="text-align:center" !Elezzjoni ! Mexxej ! Voti ! % ! Sedili ! +/– ! Pożizzjoni ! Status |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|1921]] | [[Enrico Mizzi]] | 2,465 | 12.0 |{{Composition bar|4|32|hex=blue}} | – | 4 |{{No2|Oppożizzjoni}} |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|1924]] | [[Enrico Mizzi]] | 4,188 | 17.4 |{{Composition bar|5|32|hex=blue}} |{{increase}}1 | 4 |{{Yes2|Gvern ta' koalizzjoni}} |} == Referenzi == {{Referenzi}}{{Maltese political parties}}{{Awtorità}} [[Kategorija:Partiti politiċi ta' Malta]] 1uokgr9zprovprogmstdxna9ehp7l3q 317350 317349 2024-11-14T23:49:07Z ToniSant 4257 tindif ta' ref 317350 wikitext text/x-wiki Il-'''Partit Nazzjonalista Demokratiku''' (bit-Taljan: ''Partito Democratico Nazionalista'') kien partit politiku konservattiv [[Malta|f'Malta]]. == Storja == Il-partit twaqqaf fl-1883 bħala l- '''Partit Anti-Riformista''' (bit-Taljan: ''Partito Anti-Riformista'') minn [[Enrico Mizzi|Fortunato Mizzi]].<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}</ref> Rebaħ seba' mit-tmien siġġijiet fil-Kunsill tal-Gvern fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1883|elezzjonijiet ta' dik is-sena]].<ref>Michael J Schiavone (1987) ''L-Elezzjonijiet F'Malta 1849–1981'', Pubblikazzjoni Bugelli, p.177</ref> Fl-1903 ingħata l-isem ġdid ta' '''Partit Nazzjonali''' (bit-Taljna: ''Partito Nazionale''). Fl-1921 sar il-'''Partit Demokratiku Nazzjonalista''', imwaqqaf minn [[Enrico Mizzi]] (iben Fortunato) biex jassorbi l-partit l-antik.<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Huwa rebaħ biss erbgħa mit-32 siġġu fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|elezzjonijiet tal-1921]], u ħamsa fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|elezzjonijiet tal-1924]]. Minħabba n-nuqqas ta' suċċess elettorali, il-partit ingħaqad mal-[[Unione Politica Maltese|Unjoni Politika Maltija]] fl-1926 biex flimkien ifformaw il-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]].<ref name="VM" /> == Ideoloġija == Bħala l-Partito Anti-Riformista, il-partit fittex li jippreserva [[Lingwa Taljana|t-Taljan]] bħala l-lingwa tal-edukazzjoni, il-gvern u l-liġi, u kien favur li l-knisja żżomm il-poter tagħha. Kien appoġġjat fil-biċċa l-kbira minn professjonisti urbani għonja.<ref name="VM" /> Meta sar il-Partit Nazzjonali fl-1903, il-partit ħaddan politika ta’ nuqqas ta’ kooperazzjoni mal-awtoritajiet Brittaniċi.<ref name="VM" /> Il-Partit Nazzjonalista Demokratiku kellu l-għan li jwessa’ l-bażi ta’ partitarji tiegħu billi jippromwovi l-benesseri soċjali, iżda żamm l-impenn tiegħu li jagħmel il-lingwa Taljana lingwa uffiċjali flimkien mal-Ingliż.<ref name="VM" /> == Rizultati elettorali == {| class="wikitable" style="text-align:center" !Elezzjoni ! Mexxej ! Voti ! % ! Sedili ! +/– ! Pożizzjoni ! Status |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|1921]] | [[Enrico Mizzi]] | 2,465 | 12.0 |{{Composition bar|4|32|hex=blue}} | – | 4 |{{No2|Oppożizzjoni}} |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|1924]] | [[Enrico Mizzi]] | 4,188 | 17.4 |{{Composition bar|5|32|hex=blue}} |{{increase}}1 | 4 |{{Yes2|Gvern ta' koalizzjoni}} |} == Referenzi == {{Referenzi}}{{Maltese political parties}}{{Awtorità}} [[Kategorija:Partiti politiċi ta' Malta]] rvuri6vpy1gskdlgbb2qn85mx96w0ct 317351 317350 2024-11-14T23:50:59Z ToniSant 4257 /* Storja */ tindif ta' ref 317351 wikitext text/x-wiki Il-'''Partit Nazzjonalista Demokratiku''' (bit-Taljan: ''Partito Democratico Nazionalista'') kien partit politiku konservattiv [[Malta|f'Malta]]. == Storja == Il-partit twaqqaf fl-1883 bħala l- '''Partit Anti-Riformista''' (bit-Taljan: ''Partito Anti-Riformista'') minn [[Enrico Mizzi|Fortunato Mizzi]].<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}</ref> Rebaħ seba' mit-tmien siġġijiet fil-Kunsill tal-Gvern fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1883|elezzjonijiet ta' dik is-sena]].<ref>Michael J Schiavone (1987) ''L-Elezzjonijiet F'Malta 1849–1981'', Pubblikazzjoni Bugelli, p.177</ref> Fl-1903 ingħata l-isem ġdid ta' '''Partit Nazzjonali''' (bit-Taljna: ''Partito Nazionale''). Fl-1921 sar il-'''Partit Demokratiku Nazzjonalista''', imwaqqaf minn [[Enrico Mizzi]] (iben Fortunato) biex jassorbi l-partit l-antik.<ref name="VM" />Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Huwa rebaħ biss erbgħa mit-32 siġġu fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|elezzjonijiet tal-1921]], u ħamsa fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|elezzjonijiet tal-1924]]. Minħabba n-nuqqas ta' suċċess elettorali, il-partit ingħaqad mal-[[Unione Politica Maltese|Unjoni Politika Maltija]] fl-1926 biex flimkien ifformaw il-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]].<ref name="VM" /> == Ideoloġija == Bħala l-Partito Anti-Riformista, il-partit fittex li jippreserva [[Lingwa Taljana|t-Taljan]] bħala l-lingwa tal-edukazzjoni, il-gvern u l-liġi, u kien favur li l-knisja żżomm il-poter tagħha. Kien appoġġjat fil-biċċa l-kbira minn professjonisti urbani għonja.<ref name="VM" /> Meta sar il-Partit Nazzjonali fl-1903, il-partit ħaddan politika ta’ nuqqas ta’ kooperazzjoni mal-awtoritajiet Brittaniċi.<ref name="VM" /> Il-Partit Nazzjonalista Demokratiku kellu l-għan li jwessa’ l-bażi ta’ partitarji tiegħu billi jippromwovi l-benesseri soċjali, iżda żamm l-impenn tiegħu li jagħmel il-lingwa Taljana lingwa uffiċjali flimkien mal-Ingliż.<ref name="VM" /> == Rizultati elettorali == {| class="wikitable" style="text-align:center" !Elezzjoni ! Mexxej ! Voti ! % ! Sedili ! +/– ! Pożizzjoni ! Status |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|1921]] | [[Enrico Mizzi]] | 2,465 | 12.0 |{{Composition bar|4|32|hex=blue}} | – | 4 |{{No2|Oppożizzjoni}} |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|1924]] | [[Enrico Mizzi]] | 4,188 | 17.4 |{{Composition bar|5|32|hex=blue}} |{{increase}}1 | 4 |{{Yes2|Gvern ta' koalizzjoni}} |} == Referenzi == {{Referenzi}}{{Maltese political parties}}{{Awtorità}} [[Kategorija:Partiti politiċi ta' Malta]] e5a4x67vkcnrn9fpezxq4svuo6dsodo 317352 317351 2024-11-14T23:53:10Z ToniSant 4257 /* Referenzi */ +mudell 317352 wikitext text/x-wiki Il-'''Partit Nazzjonalista Demokratiku''' (bit-Taljan: ''Partito Democratico Nazionalista'') kien partit politiku konservattiv [[Malta|f'Malta]]. == Storja == Il-partit twaqqaf fl-1883 bħala l- '''Partit Anti-Riformista''' (bit-Taljan: ''Partito Anti-Riformista'') minn [[Enrico Mizzi|Fortunato Mizzi]].<ref name="VM">Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}</ref> Rebaħ seba' mit-tmien siġġijiet fil-Kunsill tal-Gvern fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1883|elezzjonijiet ta' dik is-sena]].<ref>Michael J Schiavone (1987) ''L-Elezzjonijiet F'Malta 1849–1981'', Pubblikazzjoni Bugelli, p.177</ref> Fl-1903 ingħata l-isem ġdid ta' '''Partit Nazzjonali''' (bit-Taljna: ''Partito Nazionale''). Fl-1921 sar il-'''Partit Demokratiku Nazzjonalista''', imwaqqaf minn [[Enrico Mizzi]] (iben Fortunato) biex jassorbi l-partit l-antik.<ref name="VM" />Vincent E. McHale (1983) ''Political parties of Europe'', Greenwood Press, p630 {{ISBN|0-313-23804-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-313-23804-9|0-313-23804-9]]</ref> Huwa rebaħ biss erbgħa mit-32 siġġu fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|elezzjonijiet tal-1921]], u ħamsa fl-[[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|elezzjonijiet tal-1924]]. Minħabba n-nuqqas ta' suċċess elettorali, il-partit ingħaqad mal-[[Unione Politica Maltese|Unjoni Politika Maltija]] fl-1926 biex flimkien ifformaw il-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]].<ref name="VM" /> == Ideoloġija == Bħala l-Partito Anti-Riformista, il-partit fittex li jippreserva [[Lingwa Taljana|t-Taljan]] bħala l-lingwa tal-edukazzjoni, il-gvern u l-liġi, u kien favur li l-knisja żżomm il-poter tagħha. Kien appoġġjat fil-biċċa l-kbira minn professjonisti urbani għonja.<ref name="VM" /> Meta sar il-Partit Nazzjonali fl-1903, il-partit ħaddan politika ta’ nuqqas ta’ kooperazzjoni mal-awtoritajiet Brittaniċi.<ref name="VM" /> Il-Partit Nazzjonalista Demokratiku kellu l-għan li jwessa’ l-bażi ta’ partitarji tiegħu billi jippromwovi l-benesseri soċjali, iżda żamm l-impenn tiegħu li jagħmel il-lingwa Taljana lingwa uffiċjali flimkien mal-Ingliż.<ref name="VM" /> == Rizultati elettorali == {| class="wikitable" style="text-align:center" !Elezzjoni ! Mexxej ! Voti ! % ! Sedili ! +/– ! Pożizzjoni ! Status |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1921|1921]] | [[Enrico Mizzi]] | 2,465 | 12.0 |{{Composition bar|4|32|hex=blue}} | – | 4 |{{No2|Oppożizzjoni}} |- | [[Elezzjoni ġenerali ta' Malta 1924|1924]] | [[Enrico Mizzi]] | 4,188 | 17.4 |{{Composition bar|5|32|hex=blue}} |{{increase}}1 | 4 |{{Yes2|Gvern ta' koalizzjoni}} |} == Referenzi == {{Referenzi}}{{partiti politiċi ta'PMalta}}{{Awtorità}} [[Kategorija:Partiti politiċi ta' Malta]] lxaad6txfjz52fc9i8a1q3jtfc3e6rh