Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.44.0-wmf.4 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 2676 317831 310825 2024-11-24T22:52:06Z 2A00:23C8:9DA3:D600:F8CA:2CCB:A911:1247 317831 wikitext text/x-wiki {{wikifikazzjoni}} {| style="margin:2 auto; align=left colspan="1" cellpadding="2" cellspacing="1" align=right style="margin-left:0 width="10% class="toccolours itwiki_template_toc" |bgcolor="#6295DA" colspan="2" align=center| <font size="+1">'''الدنيا'''</font> [[Stampa:Earth symbol (bold).svg|24px|🜨]] |- | bgcolor="#000000" align=center colspan="2"|[[stampa:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|nofs]] |- ! bgcolor="#abcdef" colspan="2" | الخصائص جسدية |- | align="left" | [راج (هندسة)] تالأكواطور] | 6.378,14 km |- | align="left" | چعاع قطبي | 6.356,78 km |- | align="left" | [[چركونفرنڅة]] استوائي | 40.075 km |- | align="left" | [[مقدار]] | 1,0832×10¹² [[كيلومتر مكعب|km³]] |- | align="left" | [[كتلة (مادية)|كتلة]] | 5,9737×10²⁴ kg |- | align="left" | [[كتافة]] | 5,515 [[گرام|g]]/[[چنطيمتر مكعب|cm³]] |- | align="left" | [[منطقة]] تال[[سطح]] | 510.065.700 [[كيلومتر مربع|km²]] |- | align="left" | گاذبية تالأکواطوز | 9,766 [[تسريع|m/s²]] (=1 g) |- | align="left" | [[سرعة تالهربة]] | 11.180 [[متر|m]]/[[ثانية]] |- | align="left" | [[يوم فلكي]] | 23,934 siegħa |- | align="left" | [[ميل محوري]] | 23,45[[°]] |- | align="left" | [[تمپراطورة]] تالسطح | {| cellspacing="0" cellpadding="2" align ="center" border="0" width="100%" |- | min | media | max |- align ="center" | 185&nbsp;[[kelvin|K]] | 287&nbsp;K | 331&nbsp;K |} |- | align="left" | [[ضغط]] [[جواء|الغلاف الجوي]] سطحي .شريط (وحدة القياس) | 1 [[بار (وحدة قياس)|بار]] |- ! bgcolor="#abcdef" colspan="2" | الخصائص مدارية |- | align="left" | متوسط المسافة مال[[شمش]] | 149.597.890 km (= 1 [[UA]]) |- | align="left" | [[الأقرب نقطة]] | 147.100.000 km |- | align="left" | [[الأوج]] | 152.100.000 km |- | align="left" | [[سنة فلكية|فترة مدارية فلكية]] | 365,24 يأم تالدنيا |- | align="left" | متوسط المداري [[السرعة]]. | 29.785,9 m/s |- | align="left" | [[الاندوار]] مداري | 0,01671022 |- | align="left" | ميل مداري فوق [[مسير الشمش]] | 0,00005° |- | align="left" | محيط مداري | 924.375.700 km |- | align="left" | [[الأقمر الطبيعي|الأقمار الطبيعية]] | 1 (ال[[قمر]]) |- | align="left" | القمر الطبيعي تال[[شمش]] |- ! bgcolor="#abcdef" colspan="2" | تكوين الغلاف الجوي |- | [[أزوتو]] || 77% |- | [[أوسيجينو]] || 21% |- | [[أرگو]] || 1% |- | [[بيوكسيدتالکربون]] <br /> فوار تالالماء | ترچي |} '''الدنيا''' ([[Stampa:Earth symbol (fixed width).svg|16px|🜨]]), الكوكب بي ايتا نعيش أحنا البنادمين،هي التالت واحدة أعلى هِن مالـ[[شمش]].فالفضاء,الدنيا تظهر تاع لون أكحل مظلم و تَحَم شي خط بيض دائم ينبدل، لي هوما الأصحاب.اللون الأكحال جيء ماللالماء لي سائل يأخو 70% سطح الأرض. العرض تاع ذون ال[[محيطات|محيطيات]] عندها تأثير ضروري عالحياة فوق '''الدنيا'''. الرمز الفلكي تالدنيا هوا چيركو و فالداخلي تاعو صليب. الخط الأفقيتمثل الأكواطور،وقت لي ذيك عمودي الزوال (Unicode: 🜨). == Kompożizzjoni interna == Bħall-pjaneti l-oħra, id-Dinja għandha l-qalba. Din il-qalba hija maqsuma fi tnejn, dik ġewwinija u dik ta' barra. Il-qalba ġewwinija hija magħmula l-aktar minn [[ħadid]] solidu u xi [[nikil]] u fonda biss 1,200 km (740 mil). Din il-qalba imbagħad hija mdawra bil-'''qalba barranija''' li hi magħmula minn ħadid imdewweb u hi ħarira inqas densa mill-ħadid imdewweb pur billi x'aktarx jinsabu xi 10% ta' elementi oħrajn bħall-[[kubrit]] u saħansitra l-[[ossiġenu]]. Il-qalba hija l-iżjed ħaġa densa li tinsab fid-Dinja u tagħmel terz tal-massa tad-Dinja. Fuq il-qalba hemm iż-żona ta' tranżizzjoni: strat ta' bejn 200 u 300 km (120 u 190 mil) li huwa magħruf bħala "D". Din id-"D" tvarja kimikament kemm mill-qalba kif ukoll mill-mantell tad-Dinja. Il-materjal li hemm fih jista' jkun li hu materjal li kien maħlul mill-qalba jew inkella skula mill-mantell waqt li d-'''Dinja''' kienet għadha qed tifforma. [[Stampa:Jordens inre med siffror.jpg|thumb|xellug|il-kompożizzjoni interna tad-Dinja]] # Il-qalba ġewwinija (solida) # Il-qalba ta' barra (likwida) # Mantell # Il-Mantell ta' Fuq # Litosfera # Krosta (Qoxra ta' Barra) Il-Mantell t'isfel (3) tagħmel 50% tal-massa tad-Dinja u hu kompost primarjament [[basalt]], [[siliċju]] u [[manjeżju]], u [[ossiġenu]]. Wisq probbabli fiha wkoll xi traċċi ta' [[ħadid]], [[kalċju]] u [[aluminju]]. Bejn il-Mantell t'isfel u dak ta' fuq (4) tinsab iż-'''Żona ta' Tranżizzjoni''', wiesgħa 200 km- (120 mil-). Iż-żona tikkonsisti primarjament minn kalċju u aluminju. Il-mantell ta' fuq hu wisa xi 400km- (250 mil-). Il-krosta (6) hi komposta minn minerali ta' densita' baxxa bħal l-[[ossidu tas-siliċju]] u tvarja mill-ħxuna ta' 10 km- (6 mili-), krosta oċejanika, għal 50 km- (30 mil-) tal-krosta kontinentali. L-iskema li ġejja tiġbor fiha il-profonditajiet u l-karatteristika prinċipali għad-definizjoni tal-varji qxur li jagħmlu d-Dinja: * 0-30/35 km -- [[Krosta terrestri|Krosta]] (proprjetajiet kimiċi) * 0-60 km -- [[Litosfera]] (proprjetajiet fisiċi) * 60-700 km -- [[Astenosfera]] jew ''Mantell ta' fuq'' (proprjetajiet fisikċi) * 30/35-2900 km -- [[Mantell terrestri|Mantell]] (proprjetajiet kimiċi u fisiċi) * 700-2900 km -- [[Meżosfera]] (proprjetajiet fisiċi) * 2900-5100 km -- [[Nukleju terrestri|Nukleju estern]] jew ''Qalba ta' barra'' (proprjetajiet kimiċi u fisiċi) * 5100-~6375 km -- [[Nukleju terrestri|Nukleju intern]] jew ''Qalba ġewwinija'' (proprjetajiet kimiċi u fisiċi) == Qamar == [[Stampa:Earth-moon.jpg|daqsminuri|xellug|''Tlugħ id-Dinja'' hekk kif jidher mill-Qamar fuq [[Apollo 8]], [[24 Diċembru]] [[1968]]]] Id-Dinja għandha [[satellita]] naturali waħda li hija l-[[Qamar]]. Il-Qamar huwa satellita li tixbaħ lil [[Pjaneti terrestri]]. Id-dijametru tiegħu huwa madwar kwart ta' dak tad-Dinja. Is-satelliti naturali tal-pjaneti l-oħra huma wkoll msejħa qmura għall-qamar terrestri. Il-ġibda gravitazzjonali tal-Qamar fuq id-Dinja tikkawża l-frugħ u l-mili tal-baħar. L-istess effett fuq il-Qamar jikkaġuna l-[[qofol tidali]]: il-perijodu rotazzjonali tiegħu u ż-żmien li huwa jieħu biex jorbita madwar id-Dinja huma maqfulin flimkien, jiifieri huma l-istess. Min ħabba dan, dejjem naraw l-istess parti ta' wiċċ il-Qamar. <center> {| class="wikitable" !style="background:#efefef;"|Isem !style="background:#efefef;"|Dijametru (km) !style="background:#efefef;"|Massa (kg) !style="background:#efefef;"|[[Assi Semi-maġġur]] (km) !style="background:#efefef;"|Perijodu Orbitali |- |[[Qamar]] |align="center"|3,474.8 |7.349 * 10²² kg |align="center"|384,400 |27&nbsp;jum, 7&nbsp;sigħat, 43.7&nbsp;minuta |} </center> Hekk kif il-Qamar jdur mad-Dinja, partijiet differenti minn wiċċu jiddawlu mix-Xemx u dan iwwasal għall-[[fażijiet lunari]]. Il-Qamar jista' jaffetwa drastikament l-iżvillup u l-ħajja fuq id-Dinja billi jimmodifika it-temp. Xhieda palejontologika u simulazzjonijiet bil-[[kompjuter]] juru kif it-tmejjil tal-assi terrestri hija stabbilita mill-interazzjonijiet tidali mal-Qamar. Xi teoristi jsostnu illi mingħajr din l-istabbilizzazzjoni kontra l-[[koppja|koppji]] applikati mix-Xemx u l-pjaneti lil nefħa ekwatorjali tad-Dinja, l-assi rotazzjonali jista' jkun instabbli għall-aħħar, bħalma jidher li hu għal [[Marte (pjaneta)|Marte]]. Li kieku l-assi tar-rotazzjoni terrestri kellu jilħaq l-[[elitiku|pjan elitiku]], kien jirriżulta f'temp aħrax, u id-differenzi ta' l-istaġuni kienu jkunu estremi wkoll. Pol wieħed kien ikun dirett lejn ix-Xemx matul is-sajf u direttament `l hinn matul ix-xitwa. Ix-[[Xjenza planetarja]] li tisstudja dan l-effett tat-tmejjil ltad-Dinja tistqar ili kieku l-annimali kbar imutu u ħajjiet il-pjanti tkun ħafna iżjed diffiċli milli hi. Il-Qamar huwa biżżejjed viċin id-Dinja li jidher relattivament l-istess daqs tax-Xemx, (ix-Xemx hija 400 darba ikbar mid-Dinja iżda l-Qamar hu 400 darba eqreb) dan jippermetti l-[[eklissi]] totali u anulari tax-[[Xemx]]. <div style="clear: both" ></div> [[Stampa:Earth-Moon.jpg|daqsminuri|nofs|upright=4|L-Art u l-qamar fuq skala.]] l-iżjed teorija aċċetta dwar l-oriġini tal-Qamar hija, it-[[teorija tal-impatt ġgantesk]], li tgħid li ġie ffurmat minn ħabta ta' [[protopjaneta]] id-daqs ta' Marte mad-Dinja bikrija. Din l-ipoteżi tispjega (flimkien ma' affarijiet oħra) in-nuqqas relattiv ta' ħadid u elementi volatili fil-Qamar, u l-fatt ili l-kompożizzjoni tiegħu hija kważi identika għal dik ta' wiċċ id-Dinja. [[Stampa:Big Splash V1.0.gif|daqsminuri|upright|lemin|Animazzjoni fuq il-formazzjoni tal-Qamar (ipoteżi)]] [[Stampa:Vulkan.gif|xellug|daqsminuri|Vulkan jiżbroffa meta żewġ plakek fil-krosta jitbegħdu minn xulxin]] == Plakka tettonika tad-Dinja == Il-krosta flimkien man-naħa ta' fuq tal-mantell tissejjaħ il-litosfera, qoxra riġida ta' madwar 100 sa 200 km (60 sa 120 mil) ħoxna. Din il-Qoxra hi maqsuma f'sensiela ta' plakek li jimxu relattivament ma' xulxin bir-rata ta' ftit ċentimetri fis-sena, u hekk jiġi ikkawżat ''il-mixi tal-kontinenti''. Madwar 180,000,000 sena ilu, il-[[kontinenti]] kollha kienu magħquda f'daqqa. Għaldaqstant kien jeżisti superkontinent wieħed li jġib l-isem [[Pangea]]. [[Stampa:Antártida.png|lemin|daqsminuri|Kien hemm perijodu fejn il-[[kontinenti]] kollha kienu superkontinent wieħed, dan il-kontinent kien '''[[Pangea]]'''. L-ewwel qasma għamlet massa fit-tramuntana, il-[[Laurasia]], u oħra lejn in-nofsin-nhar, il-[[Gondwanalandja]].]] Hemm tliet tipi ta'limiti tal-plakek: # diverġenti (jitbgħedu), # konverġenti, jersqu lejn xulxin u jiltaqgħu, fejn plakka tindradam fuq oħra. # konservattivi, li waqt li mexjin jgħaddu ma' ġemb xulxin biss. It-terremoti isseħħu fil-limiti tal-plakek - il-blat ma jgħaddix ġentilemnt minn ma' xulxin u l-enerġija tiproduċi iċ-ċaqliq ta' wiċċ id-Dinja It-terremoti huma l-iżjed komuni tul limiti konservattivi u jafu jkunu aktar b'saħħithom tul limiti konverġenti. Fejn jiltaqgħu żewġ plakek kontinentali, jiffurmaw il-muntanji, għax il-krosta issir eħxen fiż-żona tal-kolliżjoni tal-blat. Fejn il-blat jitbiegħed, materjal minn tal-mantell jitla' fil-wiċċ biex jimla l-ispażji, hekk tiġi ffurmata kresta oċejanika ġdida. Dan il-materjal jista' jkun sparat 'l fuq b'saħħa tremenda; bħall-[[vulkani]] fl-[[Islanda]]. Vulkani jistgħu sseħħu wkoll fl-limiti konverġenti, meta il-krosta tal-plakka tiġi miġbuda l-isfel, tisħon u ddub, bħal fl-[[Andi]]. Vulkani bħal dawk li ffurmaw il-[[Hawaii]] huma mbegħda mil-limiti tal-plakek. huma jinsabu f'punti ''jaħarqu'' fejn ikun hemm taqlib fil-mantell. Dawn it-tip ta' vulkani jinsabu wkoll fuq il-pjaneti Marte u Venere, id-Dinja hi l-uniku pjaneta magħrufa li għandha struttura ta' plakek. == Superfiċi żagħżugħa == [[Stampa:SP Crater.jpg|xellug|daqsminuri|Il-Krater tal-Ariżona, [[Stati Uniti|USA]], huwa ppreservat fi stat tajjeb]] Wiċċ id-Dinja qed jiġi kontinwament mibdul, minħabba il-plakek tettoniċi. Din hi waħda mir-raġunijiet għala il-[[krater]]i ta' impatt ma tantx huma komuni fuq id-Dinja. Il-krosta oċejanika eżempju, iddum biss 200,000,000 sena qabel tiġi distrutta b'xifer ta' plakka konverġenti. Il-krateri huma wkoll mikula mill-[[erużjoni]], jew midfuna taħt is-sedimenti. Wieħed mill-krateri l-iżjed magħruf huwa dak tal-[[Ariżona]], [[USA]], li żamm preservat sew minħabba li jinsab f'art niexfa u huwa pjutost ''reċenti'' -- hu ġie iffurmat biss madwar 50,000 sena ilu. Ħafna mill-krateri huma viżibbli biss mill-ispazju. Ċiksulub, li huwa wiesgħa 200 km (120 Mil) kien iffurmat madwar 65,000,000 sena ilu, huwa midfun taħt mijiet ta' metri ta' sediment ġol-[[Messiku]]. Dan il-krater huwa l-evidenza ta' impatt enormi li seta' kien il-kawża tat-tmiem id-[[dinożawri]]. == L-atmosfera tad-Dinja == L-Art għandha atmosfera relativament ħoxna, magħmula għat-78% ta' [[ażotu]], għall-21% ta' [[ossiġenu]] u għal l'1% ta' [[argu]] u traċċi ta' gassijiet oħra bħal biossidu tal-karbonju u ilma. L-atmosfera taqsam is-superfiċi terrestri mill-ambjent inospitabbli tal-ispazju u iżżomm parti kbira ta' radjazzjoni solari. L-atmosfera tinqasam fi strati varji, it-[[troposfera]], l-i[[stratosfera]], il-[[meżosfera]], it-[[termosfera]] u l-[[eżosfera]]. === Biosfera === It-teoriji kurrenti dwar il-biosfera jgħidu li twildet ftit mijiet ta' miljuni ta' snin qabel il-formazioni tal-pjaneta Art, minn 3,5 u 4 miljardi ta' snin ilu. Il-biosfera hi maqsuma f'varji [[bjoma|bjomi]], fihom jgħixu il-[[flora (botanika)|flora]] u l-[[fawna]] ftit jew wisq simili. Fuq l-Art, il-bjomi huma sseparati prinċipalment skont il-[[latitudni]]. Il-bjomi fit-tramuntana taċ-[[ċirklu polari artiku]] u fin-nofs in-nhar taċ-[[ċirku polari antartiku]] huma relarivament vojta mill-ħajja animali u veġetali , waqt li dawk l-iżjed popolari jinsabu lejn l-[[ekwatur]]. === Temp u staġuni === L-arja sħuna tad-Dinja issaħħan it-troposfera, li issir turbolenta. Temperaturi ta' 290K (17&nbsp;°C/63&nbsp;°F) fuq wiċċ l-Art jaqgħu għal 220K (-53&nbsp;°C/-63&nbsp;°F) fil-quċċata tat-troposfera. Arja sħuna, umda titla u tiksaħ; l-ilma jikkondensa, jifforma is-sħab ta' qtar ċkejkin jew kristalli, jikreja xita, silġ u borra. L-assi tar-rotazzjoni terrestri huwa ittiltjat għal 23º. Din it-tiltjatura tikkawża l-istaġuni; meta emisfera tkun moħbija mix-Xemx, tirċieva inqas dawl, u dak id-dawl li tirċievi jaqa' f'anglu li jrid jippenetra iktar atmosfera biex jasal mal-art. Din hija ix-[[Xitwa]] għal dik l-[[emisfera]]. Minn naħa l-oħra meta emisfera tirċievi iżjed sigħat ta' dawl Xemxi hemm ikun is-[[Sajf]]. L-orbita tad-Dinja mhiex interament ċirkulari, infatti, waqt ix-Xitwa tal-emisfera tat-[[tramuntana]], l-Art hija eqreb lejn ix-Xemx milli waqt is-Sajf. Madanakollu, l-eċċentriċità orbitali hija minima, u li l-Art tkun eqreb lejn ix-Xemx għandha effett minuri minn dak tat-tilt. == Il-Ħajja fuq id-Dinja == L-Art hija post uniku fis-[[Sistema Solari]]. Huwa l-uniku pjaneta li għandu ammont ta' ilma sinifikanti fuq is-superfiċi; is-superfiċi iżżomm temperaturi tajba biex il-ħajja tkun possibli. L-assi tar-rotazzjoni huwa inklinat biżżejjed biex jagħti l-i[[staġuni]] iżda mhux l-estrem tal-istaġuni bħal [[Uranu]]. Hemm diversi teoriji dwar kif [[Oriġini tal-Ħajja|oriġinat il-ħajja]] fuq Art, fosthom it-teorija [[panspermja]]. Il-kontenut ta' ossiġenu fl-atmosfera huma mantnut mill-[[fotosintesi]] tax-xtieli ħodor, hekk kif il-bnedmin qed jeqirdu il-veġetazzjoni il-bilanċ bejn id-djosiku tal-karbonju u l-osssiġenu qed jiġi żbilanċat.Emissjonijiet mill-fossili maħruqa qed iħallu ammont dejjem ikbar ta' djosiku tal-karbonju. Iktar ma jkun hawn djassiku tal-karbonju fl-arja l-[[effett serra]] jikber, isaħħan is-superfiċi u is-silġ polari jdub. L-istrat tal-ożonu fl-istratosfera jiproteġġi id-dinja mir-raġġi ultra vjoletti tax-Xemx. Gassijiet magħmulha mill-bniedem bħal [[chlorofluorocarbons]] ikkisru l-ożonu u b'hekk radjazzjoni tar-raġġi, li tagħmel il-ħsara tidħol f'ammoti akbar. Iktar ma Bnedmin jabbitaw il-pjaneta aktar il-biosfera (Il-parti ta' art, arja u ilma) qed tkun mhedda. Il-bnedmin għandhom jitgħallmu jirrispettaw il-fatturi li jagħmlu l-Art post li fih hu possibli l-ħajja. == Kamp Manjetiku == [[Stampa:Aurora borealis over Eielson Air Force Base, Alaska.jpg|daqsminuri|Il-fenomenu tal-Awrora Borealis huwa ikkawżat minn partiċelli ta' gass joniżat li ġej mix-Xemx, waqt li ''jaħbat'' mal-atmosfera tad-Dinja.]] ID-DINJA DDUR fuqha nfisha darba kull 24 siegħa, b'hekk tikkawża l-qalba tal-ħadid imdewweb taħdem bħala dinamo u toħloq l-'''kamp manjetiku'''. L-kamp manjetiku jipproteġi d-Dinja mir-riħ solari. Il-partiċelli ikkargati tar-riħ solari jiġu devjati mill-kamp manjetiku tad-Dinja, hekk tiġi ikkrejata manjetosfera. Xi partiċelli jiġu maqbuda mill-manjetosfera f'żewġ faxxi semi-ċirkulari u huma msejħa l-Faxxi ta' Van Allen. Partiċelli oħrajn jinżlu spiralment f'kamp manjetiku tad-Dinja fil-poli. Il-partiċelli jirrejaġixxu mal-atmosfera ta' fuq u jikrejaw l-awrori jew id-dwal tat-tramuntana u n-nofsinhar. == Ġeografija == [[Stampa:Physical world.jpg|daqsminuri|upright=2|lemin|Mappa fisika tad-Dinja.]] '''Suddiviżjonijiet geografiċi maġġuri:''' [[Kontinent]]i, [[Oċejan (ġografija)|Oċejani]] '''Area:''' * ''total:'' 510.065.285 [[kilometru kwadrat|km²]] * ''art:'' 148.939.063 km² (29,2%) * ''ilma:'' 361.126.222 km² (70,8%) '''Konfini:''' Il-linji tal-konfini terrestri jammontaw għal 251.480,24 km '''Linji tal-kosti:''' 356.000 km '''Rivendikazzjonijiet marittimi:''' * ''żoni kontigwi:'' 24 [[mil nawtiku]] għall-maġġor parti tan-nazzjonijiet b'xi varjazzjonijiet * ''[[plattaforma kontinentali]]:'' 200 metru ta' profondità, jew sal-profondità tal- esplorazzjoni. Oħrajn jirivendikaw 200 mil marittimu jew sal-bord tal-plattaforma kontinentali. * ''żona ta' sajd esklusiva:'' 200 mil marittimu, b'varjazzjonijiet * '' żona ekonomika esklusiva:'' 200 mil marittimu, b'varjazzjonijiet * ''ilmijiet territorjali:'' 12 mil marittimu, b'varjazzjonijiet * ''Nota:'' konfini ma stati konfinanti jistgħu ma jħallux nazzjonijiet oħra li jestendu iż-żona tas-sajd jew ekonomika sa 200 mil nawtiku. 43 nazzjon u arjiet oħra m'għandhomx aċċess għall-baħar, bħal: [[Afganistan]], [[Andorra]], [[Armenja]], [[Awstrija]], [[Ażerbajġan]], [[Bjelorussja]], [[Butan]], [[Bolivja]], [[Botswana]], [[Burkina Faso]], [[Burundi]], [[Repubblika Ċentru-Afrikana]], [[Ċad]], [[Repubblika Ċeka]], [[Etjopja]], [[Belt tal-Vatikan|Vatikan]], [[Ungerija]], [[Każakistan]], [[Kirġiżistan]], [[Laos]], [[Lesoto]], [[Liechtenstein]], [[Lussemburgu]], [[Malawi]], [[Mali]], [[Moldova]], [[Mongolja]], [[Nepal]], [[Niġerja]], [[Paragwaj]], [[Rwanda]], [[San Marino]], [[Slovakkja]], [[Sważiland]], [[Svizzera]], [[Taġikistan]], [[Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq]], [[Turkmenistan]], [[Uganda]], [[Użbekistan]], [[West Bank]], [[Żambja]], [[Żimbabwe]] == Orografija == '''Estremitajiet tal-għoli:''' (imkejla b'rispett għall-[[livell tal-baħar]]) * L-għola Punt: [[Everest|Monti Everest]] 8.850 m (stima tal-1999) * Punt l-aktar Baxx: [[Fossa ta' Marianne]] fl-[[Oċejan Paċifiku]] −10.924 m * Punt t-aktar baxxa tad-Dinja wieqfa: [[Baħar il-Mejjet]] −408 m Huwa stmat li fuq l-Art jgħixu 6.327.152.352 persuna (stima ta' Novembru [[2003]]). L-abitat l-iżjed għan-nord huwa [[Alert]] ġewwa l-[[Kanada]]. L-abitat l-aktar għan-nofs in-nhar huwa l-[[stazjon ta' Amundsen-Scott]] f'[[Antartide]], sitwata kważi eżattament fil-[[pol tan-nofs in-nhar]]. == Ħajjiet oħra fl-Univers == [[Stampa:Rotating_earth_(large).gif|daqsminuri|Ir-rotazzjoni terrestri.]] Huwa kważi ċert li ma teżisti l-ebda ħajja intelliġenti oħra fis-[[Sistema Solari]]. L-astronomi qegħdin iffitxu tip ta' ħajja intelliġenti oħra madwar stilel u pjaneti extra-solari. Ix-Xemx hi biss waħda mill-biljuni ta' stilel li hemm fil-galassja tat-[[Triq ta' Sant'Anna]] (bl-ingliż ''Milky Way''). Din il-galassja hi biss sistema stellari fi ħdan l-Univers immens, ħajja għandha tinsab x'imkien ieħor f'dan il-kobor ta' Spazju. Iżda id-distanzi enormi li hemm bejn stilla u oħra u bejn galassja u oħra jagħmluha diffiċli ħafna biex jiġu skoperti forom oħrajn ta' ħajja! == Ara wkoll == * [[Astronomija]] * [[Pjaneta]] * [[Globu]] * [[Mappa tad-dinja]] * [[Univers]] * [[Umanità]] == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == {{wikizzjunarju|dinja}} {{commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20180106075159/http://worldwind.arc.nasa.gov/ NASA World Wind] * [http://www.fourmilab.ch/cgi-bin/uncgi/Earth Dehra tad-Dinja u l-Qamar] {{SistemaSolari}} [[Kategorija:Pjaneti tas-sistema solari]] [[Kategorija:10 artikli essenzjali]] m2icie5d8j8tzfpvg88kuc5xi40yfo7 0 8313 317830 314098 2024-11-24T21:38:57Z 2.58.74.197 317830 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Ungerija |isem_nattiv = ''Magyarország'' |isem_komuni = Ungerija |stampa_bandiera = Flag of Hungary.svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Hungary.svg |daqs_simbolu = 65px |stampa_mappa = EU-Hungary.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ungerija |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ungerija |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ungerija |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Himnusz]]''<br/><small>''Innu''</small> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ungeriża|Ungeriż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Budapest]] | latd = 47 |latm=26 |latNS=N |lonġd=19 |lonġm=15 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Budapest]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari]] |titlu_kap1 = [[Lista ta' kapijiet ta' stat tal-Ungerija|President]] |titlu_kap2 = [[Lista ta' Prim Ministri tal-Ungerija|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Lista ta' Kelliema tal-Assemblea Nazzjonali tal-Ungerija|Kelliem tal-Parlament]] |isem_kap1 = [[Tamás Sulyok]] |isem_kap2 = [[Viktor Orbán]] |isem_kap3 = [[László Kövér]] |poż_erja = 109 |erja_km2 = 93,030 |erja_mi_kw = 35,919 |perċentwal_ilma = 0.74% |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 9,942,000<ref name="KSH">[http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_evkozi/e_wdsd001.html KSH ]. 15 ta' Awwissu 2012.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 84 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 9,937,628<ref>[http://www.ksh.hu/docs/hun/xftp/idoszaki/nepsz2011/nepsz_sajto_20130328.pdf Hungarian Central Statistical Office Census Data 2011]. 28 ta' Marzu 2013.</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |densità_popolazzjoni_km2 = 107.2 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 279.0 |poż_densità_popolazzjoni = 94 |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $195.630 biljun<ref name=imf2>{{ċita web |url= http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=2011&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=53&pr1.y=8&c=278%2C283%2C128%2C944&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu= Ungerija |editur=International Monetary Fund |data = Ottubru 2012 |aċċessdata= 18 ta' Jannar, 2013}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $19,637<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.831<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Statistics.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |editur=Ġnus Magħquda |aċċessdata=14 ta' Marzu 2013}}</ref> |poż_IŻU = 37 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Ungerija|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Prinċipalità tal-Ungerija|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 895 |avveniment_stabbilit2 = [[Renju tal-Ungerija (1000–1538)|Renju kristjan]] |data_stabbilit2 = 1000 |avveniment_stabbilit3 = Seċessjoni mill-[[Awstrija-Ungerija]] |data_stabbilit3 = 1918 |avveniment_stabbilit4 = Repubblika kurrenti |data_stabbilit4 = 23 ta' Ottubru 1989 |valuta = [[Forint]] |kodiċi_valuta = HUF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.hu]]¹ |kodiċi_telefoniku = +36 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $126.873 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $12,735<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]]. }} L-'''Ungerija''' ([[Lingwa Ungeriża|Ungeriż]]: ''Magyarország'') hija [[pajjiż interkjuż]] fl-[[Ewropa Ċentrali]].<ref>{{ċita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html|titlu=Geography ::Hungary|editur=cia.gov|aċċessdata=31 ta' Awwissu 2011|data-aċċess=2013-08-12|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170907162215/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html|arkivju-data=2017-09-07|url-status=dead}}</ref> Il-pajjiż jinsab fil-[[Pjanura Pannonika]] u huwa mdawwar mis-[[Slovakkja]] lejn it-tramuntana, l-[[Ukraina]] u r-[[Rumanija]] lejn il-lvant, is-[[Serbja]] u l-[[Kroazja]] lejn in-nofsinhar, is-[[Slovenja]] lejn il-lbiċ u l-[[Awstrija]] lejn il-punent. Il-belt kapitali u l-akbar belt hija [[Budapest]]. L-Ungerija hija membru tal-[[Unjoni Ewropea]], tan-[[NATO]], tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni u Żvilupp Ekonomiku|OECD]], tal-[[Grupp Visegrád]], u tal-[[Ftehim Schengen]]. Il-[[lingwa uffiċjali]] hija l-[[Lingwa Ungeriża|Ungeriż]], magħrufa ukoll bħala ''Magyar'', li hija parti mill-[[Lingwi Finno-Ugriċi|Grupp Finno-Ugriċi]] u hija l-aktar lingwa mhux [[Lingwi Indo-Ewropej|Indo-Ewropea]] mitkellma fl-Ewropa.<ref>{{ċita ktieb|url=http://books.google.com/books?id=nlWU3CkTAi4C&lpg=PA82&ots=wiY3TdhJ5F&dq=%22largest%20non-indo%20european%22%20europe%20hungarian&pg=PA82#v=onepage&q=%22largest%20non-indo%20european%22%20europe%20hungarian&f=false |titlu=Globally speaking: motives for adopting English vocabulary in other languages – Google Books |editur=Google Books |aċċessdata=20 ta' Settembru 2010}}</ref> == Etimoloġija == L-"H" f'isem l-Ungerija probabbilment ġej minn assoċjazzjonijiet storiċi mal-Huns, li kienu stabbilixxew fl-Ungerija qabel l-Avari Il-bqija tal-kelma ġejja mill-forma Latinizzata tal-Grieg Biżantin Oungroi (Οὔγγροι). L-isem Grieg jista' jittieħed mill-Islavo Qadim ągrinŭ, imbagħad meħud mill-Ogur-Turk Onogur ('għaxar [tribujiet tal-] Ogurians'). Onogur kien l-isem kollettiv tat-tribujiet li aktar tard ingħaqdu mal-konfederazzjoni tribali Bulgara li ħakmet il-partijiet tal-Lvant tal-Ungerija wara l-Avari. Peter B. Golden jikkunsidra wkoll is-suġġeriment ta' Árpád Berta li l-isem ġej minn ongar Tork Khazarian (oŋ "dritt", oŋar- "biex tagħmel xi ħaġa aħjar, poġġiha (fl-ordni), oŋgar- "biex tagħmel xi ħaġa aħjar, poġġiha (fi ordni) ), oŋaru "lejn il-lemin") "ġwienaħ tal-lemin". Dan jindika l-idea li l-Unjoni Magyar qabel il-Konkwista ffurmat il-“ġwienaħ tal-lemin” (= ġwienaħ tal-punent) tal-forzi militari Khazarian. L-endonimu Ungeriż huwa Magyarország, magħmul minn magyar ('Ungeriż') u ország ('pajjiż'). L-isem "Magyar", li jirreferi għan-nies tal-pajjiż, jirrifletti b'mod aktar preċiż l-isem tal-pajjiż f'xi lingwi oħra bħat-Tork, il-Persjan u lingwi oħra bħal Magyaristan jew Land of Magyars jew simili. Il-kelma Magyar hija meħuda mill-isem ta' wieħed mis-seba' tribujiet semi-nomadiċi Ungeriżi ewlenin, Magyeri. L-ewwel element maġi probabbilment ġej mill-Proto-Ugriku *mäńć- 'bniedem, persuna', li jinsab ukoll f'isem il-poplu Mansi (mäńćī, mańśi, måńś). It-tieni element eri, 'raġel, irġiel, nisel', jibqa' ħaj bl-Ungeriż ferj 'raġel', u huwa imqabbad ma' Mari erge 'iben', Finlandiż Arkajku yrkä 'żagħżugħ'. == Storja == === Qabel 895 === [[Stampa:Pannonia térkép 2. század.jpg|thumb|left|Provinċji Rumani u bliet barbari fi u madwar il-Baċir tal-Karpazji fis-seklu 2 AD.]] L-Imperu Ruman rebaħ it-territorju bejn l-Alpi u ż-żona fil-punent tax-Xmara Danubju bejn is-16 u l-15 QK, bid-Danubju jkun il-fruntiera tal-imperu. Fl-14 QK Fis-sena 30 QK, Pannonia, il-parti tal-punent tal-Baċir tal-Karpazji, li tinkludi l-Ungerija tal-punent tal-lum, ġiet rikonoxxuta mill-Imperatur Awgustu fir-Res Gestae Divi Augusti bħala parti mill-Imperu Ruman. Iż-żona tax-Xlokk ta' Pannonia kienet organizzata bħala l-provinċja Rumana ta' Moesia fis-sena 6 QK. Żona fil-lvant tax-Xmara Tisza saret il-provinċja Rumana tad-Dacia fl-106 AD, li kien jinkludi l-Ungerija tal-Lvant tal-lum. Baqgħet taħt il-ħakma Rumana sa 271. Minn 235, l-Imperu Ruman għadda minn żminijiet ta' turbulenza, ikkawżati minn rivolti, rivalitajiet, u suċċessjoni mgħaġġla ta' imperaturi. L-Imperu Ruman tal-Punent waqa' fis-seklu 5 taħt l-istress ta' tribujiet Ġermaniċi li jemigraw u l-pressjoni mill-Karpjani. Dan il-perjodu ġab ħafna invażuri fl-Ewropa Ċentrali, ibda mill-Imperu Hunnic (c. 370-469). L-iktar ħakkiem qawwi tal-Imperu Huniku kien Attila l-Hun (434-453), li aktar tard sar figura ċentrali fil-mitoloġija Ungeriża. Wara d-diżintegrazzjoni tal-Imperu Huniku, il-Ġepidi, tribù Ġermaniku tal-Lvant, li kienu vassalli tal-Huni, stabbilixxew is-saltna tagħhom stess fil-Baċir tal-Karpazji. Gruppi oħra li waslu fil-Baċir tal-Karpazji matul il-Perjodu tal-Migrazzjoni kienu l-Goti, Vandali, Lombardi, u Slavi. Fis-snin 560, l-Avars waqqfu l-Avar Khanate, stat li żamm is-supremazija fir-reġjun għal aktar minn żewġ sekli. Il-Franki taħt Karlu Manju għelbu lill-Avari f'serje ta' kampanji matul is-snin 790. Bejn l-804 u l-829, l-Ewwel Imperu Bulgaru rebaħ l-artijiet fil-Lvant tad-Danubju u ħa f'idejh il-ħakma tat-tribujiet Slavi lokali u l-fdalijiet tal-avari. F'nofs is-seklu 9, il-Prinċipat ta' Balaton, magħruf ukoll bħala Lower Pannonian, ġie stabbilit fil-punent tad-Danubju bħala parti mill-Marċ Franki ta' Pannonian. === Medju Evu (895-1526) === [[Stampa:Kalandozasok.jpg|thumb|Rejds Ungeriżi fis-sekli 9 u 10]] It-twaqqif tal-Istat Ungeriż huwa relatat mal-conquerors Ungeriżi, li waslu mill-steppa Pontiku-Kaspju bħala konfederazzjoni ta' seba 'tribujiet. L-evidenza ġenetika u lingwistika tissuġġerixxi li l-Ungeriżi oriġinaw fil-lvant tal-Urali tan-Nofsinhar, fil-punent tas-Siberja. Iktar tard emigraw lejn il-punent u abitaw iż-żona tal-foresti bejn ix-Xmara Volga u l-Muntanji Urali, fejn ħalltu ma' tribujiet Torok u Iranjani. L-Ungeriżi waslu fil-Baċir tal-Karpazji bħala qafas ta' imperu steppa ċentralizzat b'saħħtu taħt it-tmexxija tal-Gran Prinċep Álmos u ibnu Árpád: fundaturi tad-dinastija Árpád, id-dinastija governattiva Ungeriża u l-istat Ungeriż. Id-dinastija Árpád sostniet dixxendenza diretta minn Attila l-Hun. L-Ungeriżi ħadu l-pussess taż-żona b'mod ippjanat, b'perjodu twil ta' okkupazzjoni bejn 862 u 895. Il-Prinċipat tal-Ungerija li qed jikber ("il-Punent tat-Turkija" f'sorsi Griegi medjevali) wettaq kampanji u rejds ta' suċċess u ħarxa, minn Kostantinopli sa Spanja tal-lum. L-Ungeriżi għelbu tliet armati imperjali ewlenin Franki tal-Lvant bejn 907 u 910. Telfa fil-Battalja ta 'Lechfeld fl-955 mmarkat tmiem proviżorju għall-biċċa l-kbira tal-kampanji f'territorji barranin, għall-inqas lejn il-punent. ==== L-era tar-rejiet ta' Árpádia ==== [[Stampa:Istvan-ChroniconPictum.jpg|thumb|left|Ir-Re San Stiefnu, l-ewwel re tal-Ungerija, ikkonverta n-nazzjon għall-Kristjaneżmu.]] Fl-972, il-prinċep ħakkiem (Ungeriż: fejedelem) Géza tad-dinastija Árpád beda uffiċjalment jintegra l-Ungerija fl-Ewropa tal-Punent Kristjana. Ibnu, San Stiefnu I, sar l-ewwel re tal-Ungerija wara li għeleb lil ziju pagan Koppány. Taħt il-ħakma ta' Stiefnu, l-Ungerija kienet rikonoxxuta bħala Saltna Appostolika Kattolika. Fuq talba tal-Papa Silvestru II, Stiefnu rċieva l-insinji tar-royalties (inkluż probabbilment porzjon tal-Kuruna Mqaddsa tal-Ungerija) tal-papat. Fl-1006, Stiefnu kkonsolida s-setgħa tiegħu u beda riformi radikali biex jibdel lill-Ungerija fi stat feudali tal-punent. Il-pajjiż beda juża l-Latin għal skopijiet amministrattivi u, sal-1844, il-Latin baqa’ l-lingwa uffiċjali tal-amministrazzjoni. Ir-Re San Ladislaw temm ix-xogħol tar-Re San Stiefnu, ikkonsolida l-qawwa tal-istat Ungeriż u saħħaħ il-Kristjaneżmu. Il-personalità kariżmatika, it-tmexxija strateġika, u t-talenti militari tiegħu rriżultaw fit-tmiem ta' ġlidiet interni għall-poter u theddid militari barrani. Il-mara tar-re Kroat Demetrius Zvonimir kienet oħt Władysław. Fuq talba ta' Helen, Władysław intervjena fil-kunflitt u invada l-Kroazja fl-1091. Ir-Renju tal-Kroazja daħal f'unjoni personali mar-Renju tal-Ungerija fl-1102 bl-inkurunazzjoni tar-Re Coloman bħala “re tal-Kroazja u tad-Dalmazja” fl-1102 fl- Bijograd . L-aktar re b'saħħtu u sinjur tad-dinastija Árpád kien Béla III, li kellu l-ekwivalenti ta' 23 tunnellata ta' fidda fis-sena, skont rekord tad-dħul kontemporanju. Dan qabeż id-dħul tar-re Franċiż (stmat għal 17-il tunnellata) u kien id-doppju tad-dħul tal-Kuruna Ingliża.] Andrew II ħareġ id-Diploma Andreanum li assigura l-privileġġi speċjali tas-Sassoni Transilvanjani u hija meqjusa bħala l-ewwel liġi tal-istat domestiku ta' id-dinja. Mexxa l-Ħames Kruċjata lejn l-Art Imqaddsa fl-1217, u stabbilixxa l-akbar armata rjali fl-istorja tal-Kruċjati. Il-Bolla tad-Deheb tiegħu tal-1222 kienet l-ewwel kostituzzjoni fl-Ewropa kontinentali. Nobbli iżgħar bdew jilmentaw ukoll ma’ Andrew, prattika li evolviet fl-istituzzjoni tal-parlament (parlamentum publicum). Fl-1241-1242, is-saltna ngħatat daqqa qawwija mill-invażjoni Mongola (Tatar). Sa nofs il-popolazzjoni tal-Ungerija ta' 2 miljuni sfaw vittma tal-invażjoni. Ir-Re Béla IV ħalla l-Cumani u l-Ġassins, li kienu qed jaħarbu mill-Mongols, fil-pajjiż. Hekk kif għaddew is-sekli, saru kompletament assimilati. Wara li l-Mongols irtiraw, ir-Re Béla ordna l-kostruzzjoni ta' mijiet ta' kastelli u fortifikazzjonijiet tal-ġebel biex jiddefendu kontra t-tieni invażjoni Mongola possibbli. Il-Mongoli rritornaw lejn l-Ungerija fl-1285, iżda twaqqfu minn sistemi ġodda ta' kastell tal-ġebel u tattiċi ġodda (bl-użu ta' proporzjon akbar ta' kavallieri armati ħafna). Il-forza tal-invażjoni Mongola ġiet megħluba qrib Pest mill-armata rjali tar-Re Władysław IV. Bħal invażjonijiet aktar tard, kien faċilment imwarrab, u l-Mongols tilfu ħafna mill-forza ta' invażjoni tagħhom. ==== Età tar-rejiet eletti ==== [[Stampa:Europe mediterranean 1097.jpg|thumb|left|Ewropa fl-1097]] [[Stampa:A Szent Korona elölről 2.jpg|thumb|Il-Kuruna Mqaddsa (Szent Korona), wieħed mis-simboli ewlenin tal-Ungerija]] [[Stampa:Kenyérmezői csata.jpg|thumb|left|Il-Battalja tal-Qasam tal-Ħobż (Ungeriż: Kenyérmezei csata), minn Eduard Gurk]] [[Stampa:Portrait of Matthias Corvinus, King of Hungary.jpg|thumb|Ritratt Rinaxximentali ta' Matthias Corvinus, re tal-Ungerija u l-Kroazja (1458-1490), re tal-Boemja (1469-1490) u arċiduka tal-Awstrija (1487-1490)]] Ir-Renju tal-Ungerija kiseb waħda mill-akbar kisbiet tiegħu matul ir-rejiet Árpád, iżda l-qawwa rjali ddgħajjef fi tmiem il-ħakma tagħhom fl-1301. dixxendent bilineali tad-dinastija Árpád, irrestawra b'suċċess il-poter rjali u għeleb lill-oligarki rivali tiegħu, l-hekk imsejħa "rejiet żgħar". It-tieni re Angevin Ungeriż, Louis il-Kbir (1342-1382), mexxa bosta kampanji militari ta' suċċess mil-Litwanja lejn in-Nofsinhar tal-Italja (ir-Renju ta' Napli) u kien ukoll sultan tal-Polonja mill-1370. Wara li r-Re Louis miet mingħajr werriet maskili, il-pajjiż ġie stabbilizzat biss meta t-tron sar minn Siġimund tal-Lussemburgu (1387–1437), li fl-1433 sar ukoll Imperatur tas-Santu Ruman. L-ewwel traduzzjoni tal-Bibbja għall-Ungeriż tlestiet fl-1439. Għal nofs sena fl-1437, kien hemm rewwixta tal-bdiewa antifewdali u antiklerikali fit-Transilvanja, li kienet influwenzata ħafna mill-ideat Hussiti. Minn familja nobbli żgħira fit-Transilvania, Juan Hunyadi sar wieħed mill-aktar Mulej qawwija fil-pajjiż, grazzi għall-ħiliet tiegħu bħala kmandant merċenarju. Ġie elett gvernatur u mbagħad reġent. Kien kruċjat ta' suċċess kontra t-Torok Ottomani, waħda mill-akbar rebħiet tiegħu kienet l-assedju ta' Belgrad fl-1456. L-aħħar re qawwi tal-Ungerija medjevali kien ir-re tar-Rinaxximent Matthias Corvino (1458-1490), iben John Hunyadi. L-elezzjoni tiegħu kienet l-ewwel darba li membru tan-nobbli tela' fuq it-tron irjali Ungeriż mingħajr sfond dinastiku. Huwa kien mexxej militari ta' suċċess u patrun imdawwal tal-arti u t-tagħlim. Il-librerija tagħha, il-Bibliotheca Corviniana, kienet l-akbar ġabra ta' kronaki storiċi, xogħlijiet filosofiċi u xjentifiċi fl-Ewropa fis-seklu 15, u t-tieni l-akbar wara l-Librerija tal-Vatikan. L-oġġetti mill-Bibliotheca Corviniana ġew iskritti fir-Reġistru tal-Memorja tad-Dinja tal-UNESCO fl-2005. Serfs u nies komuni kkunsidrawh bħala ħakkiem ġust għax ipproteġihom minn talbiet eċċessivi u abbużi oħra mill-magnati. Taħt il-ħakma tiegħu, fl-1479, l-armata Ungeriża qerdet it-truppi Ottomani u Wallachi fil-Battalja tal-Qasam tal-Ħobż. Barra minn Malta għeleb lill-armati imperjali Pollakki u Ġermaniżi ta' Frederick fi Wroclaw (Wroclaw). L-armata permanenti merċenarja ta' Matthias, l-Armata l-Iswed tal-Ungerija, kienet armata kbira mhux tas-soltu għal żmienha u rebħet Vjenna, kif ukoll partijiet mill-Awstrija u l-Boemja. Ir-Re Matthias miet mingħajr tfal leġittimi, u l-magnati Ungeriżi fittxew is-sħubija fit-tron tal-Pollakk Władysław II (1490-1516), allegatament minħabba l-influwenza dgħajfa tiegħu fuq l-aristokrazija Ungeriża. Ir-rwol internazzjonali tal-Ungerija naqas, l-istabbiltà politika tagħha batt, u l-progress soċjali staġna. Fl-1514, ir-Re Władysław II imdgħajjef u anzjan iffaċċja ribelljoni tal-bdiewa maġġuri mmexxija minn György Dózsa, li tgħaffeġ bla ħniena min-nobbli, immexxija minn John Zápolya. Id-degradazzjoni li tirriżulta fl-ordni witta t-triq għall-preeminenza Ottomana. Fl-1521, l-aktar fortizza Ungeriża b’saħħitha fin-nofsinhar, Nándorfehérvár (illum Belgrad, is-Serbja), waqgħet f'idejn l-Ottomani. It-tfaċċar bikri tal-Protestantiżmu kompliet għall-agħar ir-relazzjonijiet interni fil-pajjiż. === Gwerer Ottomani (1526-1699) === [[Stampa:Székely, Bertalan - The Women of Eger - Google Art Project.jpg|thumb|“In-Nisa ta' Eger”, pittura taż-żejt tal-1867 li tfakkar l-Assedju ta' Eger, rebħa kbira kontra l-Ottomani.]] [[Stampa:Tabula hungariae.jpg|thumb|Tabula Hungariae, ta' 1528]] Wara xi 150 sena ta' gwerer mal-Ungeriżi u stati oħra, l-Ottomani rebħu rebħa deċiżiva fuq l-armata Ungeriża fil-Battalja ta' Mohács fl-1526, fejn inqatel ir-Re Louis II waqt li kien qed jaħrab. Fost kaos politiku, in-nobbiltà Ungeriża maqsuma eleġġet żewġ rejiet fl-istess ħin, John Zápolya u Ferdinand I tad-dinastija tal-Habsburg. Bil-konkwista ta' Buda mit-Torok fl-1541, l-Ungerija kienet maqsuma fi tliet partijiet u baqgħet hekk sa tmiem is-seklu 17. Il-parti tal-majjistral, imsejħa Ungerija Rjali, ġiet annessa mill-Habsburgs li ħakmu bħala rejiet tal-Ungerija. Il-parti tal-lvant tar-renju saret indipendenti bħala l-Prinċipat tat-Transilvanja, taħt is-suzeranità Ottomana (u aktar tard Habsburg). Iż-żona ċentrali li fadal, inkluża l-kapitali Buda, kienet magħrufa bħala l-Pashalik ta' Buda. Fl-1686, l-armata tal-Lega Mqaddsa, li kienet tinkludi aktar minn 74,000 raġel minn diversi nazzjonijiet, reġgħet ħadet lil Buda mingħand l-Ottomani. Wara ftit telfiet oħra mgħaffġa mill-Ottomani fis-snin ta' wara, ir-Renju kollu tal-Ungerija ttieħed mill-ħakma Ottomana fl-1718. L-aħħar inkursjoni fl-Ungerija mill-vassalli Ottomani, it-Tatari tal-Krimea, saret fl-1717. Limited Habsburg Counter- L-isforzi tar-riforma fis-seklu 17 ikkonvertiw il-biċċa l-kbira tar-renju għall-Kattoliċiżmu. Il-kompożizzjoni etnika tal-Ungerija inbidlet fundamentalment bħala riżultat tal-gwerra fit-tul mat-Torok. Ħafna mill-pajjiż kien meqrud, it-tkabbir tal-popolazzjoni kien iżżejjed, u ħafna insedjamenti iżgħar tilfu. Il-gvern Awstro-Hapsburg stabbilixxa gruppi kbar ta' Serbi u Slavi oħra fin-Nofsinhar depopolat, u stabbilixxa Ġermaniżi (imsejħin Swabians tad-Danubju) f’diversi żoni, iżda l-Ungeriżi ma tħallewx joqgħodu jew jirrisistemaw fin-nofsinhar tal-baċin tal-Karpazji. === Mis-seklu 18 sal-Ewwel Gwerra Dinjija (1699-1918) === [[Stampa:Mányoki, Ádam - Portrait of Prince Ferenc Rákóczi II - Google Art Project.jpg|thumb|Franġisku II Rákóczi, mexxej tal-gwerra tal-indipendenza kontra l-ħakma tal-Habsburg (1703-1711)]] [[Stampa:Jakobey Buda ostroma 2.jpg|thumb|L-assedju ta' Buda f'Mejju 1849]] [[Stampa:E. Poulton Portrait of Lajos Kossuth 1860s.jpg|thumb|Lajos Kossuth, reġent-president matul ir-Rivoluzzjoni Ungeriża tal-1848]] Bejn l-1703 u l-1711, seħħet gwerra ta' indipendenza fuq skala kbira mmexxija minn Franġisku II Rákóczi, li wara d-detronizzazzjoni tal-Habsburgi fl-1707 fid-Dieta ta' Ónod, ħa l-poter proviżorjament bħala prinċep li jmexxi matul il-perjodu tal-gwerra, iżda rrifjuta l-kuruna Ungeriża. u t-titolu ta' "king." Ir-rewwixti damu s-snin. L-armata Ungeriża ta' Kuruc, għalkemm ħadet il-biċċa l-kbira tal-pajjiż, tilfet il-battalja ewlenija f'Trencsén (1708). Tliet snin wara, minħabba ż-żieda fid-deżert, id-disfattiżmu u l-moral baxx, il-forzi ta' Kuruc ċedew. Matul il-Gwerer Napoleoniċi u wara, id-Dieta Ungeriża kienet ilha ma tiltaqaʼ għal għexieren ta' snin. Fl-1820, l-imperatur kien sfurzat isejjaħ id-Dieta, li wasslet għal perjodu ta' riformi (1825–1848, Ungeriż: reformkor). Il-Parlament Ungeriż reġa' ltaqa' fl-1825 biex jieħu ħsieb il-ħtiġijiet finanzjarji. Ħareġ partit liberali li ffoka fuq l-għoti ta' servizzi lill-bdiewa. Lajos Kossuth ħareġ bħala mexxej tan-nobbli t'isfel fil-Parlament. Beda żieda qawwija notevoli hekk kif in-nazzjon ikkonċentra l-forzi tiegħu fuq il-modernizzazzjoni minkejja li l-monarki tal-Habsburg jostakolaw il-liġijiet liberali importanti kollha relatati mad-drittijiet ċivili u politiċi u r-riformi ekonomiċi. Ħafna riformisti (Lajos Kossuth, Mihály Táncsics) intbagħtu l-ħabs mill-awtoritajiet. Fil-15 ta' Marzu, 1848, dimostrazzjonijiet tal-massa f'Pest u Buda ppermettew lir-riformisti Ungeriżi jimbuttaw lista ta' 12-il talba. Taħt il-Gvernatur u President Lajos Kossuth u l-Prim Ministru Lajos Batthyány, id-Dar tal-Habsburg ġiet detronizzata. Il-ħakkiem tal-Habsburg u l-konsulenti tiegħu mmanipulaw bis-sengħa lill-bdiewa Kroati, Serbi u Rumeni, immexxija minn qassisin u uffiċjali leali bis-sħiħ lejn l-Habsburgi, biex jirribellaw kontra l-gvern Ungeriż, għalkemm l-Ungeriżi kienu appoġġjati mill-maġġoranza l-kbira tas-Slovakk, Ġermaniż u Russino. u mil-Lhud kollha tas-saltna, kif ukoll minn għadd kbir ta' voluntiera Pollakki, Awstrijaċi u Taljani. F'Lulju 1849, il-Parlament Ungeriż ipproklama u ppromulga l-ewwel liġijiet fid-dinja dwar id-drittijiet etniċi u tal-minoranzi. Ħafna membri tan-nazzjonalitajiet kisbu l-ogħla pożizzjonijiet mixtieqa fi ħdan il-militar Ungeriż, bħal János Damjanich u Józef Bem. Il-forzi Ungeriżi (Honvédség) għelbu lill-armati Awstrijaċi. Biex jikkumbattu s-suċċessi tal-armata rivoluzzjonarja Ungeriża, l-Imperatur tal-Habsburg Franz Joseph I talab għajnuna mingħand il-“ġendarmi tal-Ewropa”, it-Tsar Nikola I, li l-armati zaristi russi tiegħu invadew l-Ungerija. Dan wassal biex Artúr Görgey jċedi f'Awwissu 1849. Il-mexxej tal-armata Awstrijaka, Julius Jacob von Haynau, sar gvernatur tal-Ungerija għal ftit xhur u ordna l-eżekuzzjoni tat-13-il Martri ta' Arad, mexxejja tal-armata Ungeriża, u tal- Il-Prim Ministru Batthyány f'Ottubru 1849. Kossuth ħarab fl-eżilju. Wara l-gwerra tal-1848-1849, il-pajjiż kollu kien f'"reżistenza passiva." Minħabba problemi esterni u interni, ir-riformi dehru inevitabbli, u t-telfiet militari ewlenin tal-Awstrija ġiegħlu lill-Habsburgi jinnegozjaw il-Kompromess Awstro-Ungeriż tal-1867, li bih ġiet iffurmata l-monarkija doppja tal-Awstrija-Ungerija. Dan l-imperu kellu t-tieni l-akbar żona fl-Ewropa (wara r-Russja Tsarista), u kien it-tielet l-aktar popolat (wara r-Russja u l-Imperu Ġermaniż). Iż-żewġ renji kienu mmexxija separatament minn żewġ parlamenti minn żewġ bliet kapitali, b'monarka komuni u politiki esterni u militari komuni. Ekonomikament, l-imperu kien unjoni doganali. Il-Kostituzzjoni l-antika Ungeriża ġiet restawrata u Franġisku Ġużepp I ġie inkurunat Re tal-Ungerija. L-era rat żvilupp ekonomiku impressjonanti. L-ekonomija Ungeriża li qabel kienet lura saret relattivament moderna u industrijalizzata fil-bidu tas-seklu 20, għalkemm l-agrikoltura baqgħet dominanti sal-1890. Fl-1873, l-eks kapitali Buda u Óbuda ġew magħquda uffiċjalment ma 'Pest, u ħolqu l-metropoli l-ġdida ta' Budapest. Ħafna mill-istituzzjonijiet statali tal-Ungerija u s-sistema amministrattiva moderna ġew stabbiliti matul dan il-perjodu. [[Stampa:Austria-Hungary map.svg|thumb|L-Artijiet tal-Kuruna ta' San Stiefnu kienu jikkonsistu mit-territorji tar-Renju tal-Ungerija (16) u r-Renju tal-Kroazja-Slavonja (17).]] Wara l-qtil tal-Arċiduka Franz Ferdinand f'Sarajevo, il-Prim Ministru István Tisza u l-kabinett tiegħu ppruvaw jipprevjenu t-tifqigħa u l-eskalazzjoni ta' gwerra fl-Ewropa, iżda l-isforzi diplomatiċi tagħhom ma rnexxewx. L-Awstrija-Ungerija rreklutat aktar minn 4 miljun suldat mir-Renju tal-Ungerija għan-naħa tal-Ġermanja, il-Bulgarija u l-Imperu Ottoman. Truppi reklutati fir-Renju tal-Ungerija qattgħu ftit ħin jiddefendu t-territorju Ungeriż attwali, bl-eċċezzjonijiet tal-Offensiva ta' Brusilov f'Ġunju 1916 u ftit xhur wara meta' l-armata Rumena għamlet attakk fuq it-Transilvanja, it-tnejn li huma ġew imwarrba. Il-Poteri Ċentrali rebħu s-Serbja. Ir-Rumanija ddikjarat gwerra. Il-Poteri Ċentrali rebħu n-Nofsinhar tar-Rumanija u l-kapitali Rumena Bukarest. Fl-1916 miet Franz Joseph u l-monarka l-ġdid Karlu IV kien jissimpatizza mal-paċifisti. B’diffikultà kbira, il-Poteri Ċentrali waqfu u rripellaw l-attakki tar-Russja Tsarista. Il-Front tal-Lvant tal-Poteri Alleati (Entente) waqa' għal kollox. L-Imperu Awstro-Ungeriż irtira mill-pajjiżi kollha megħluba. Minkejja suċċess kbir fuq il-Front tal-Lvant, il-Ġermanja sofriet telfa sħiħa fuq il-Front tal-Punent. Sal-1918, is-sitwazzjoni ekonomika kienet marret għall-agħar (movimenti tax-xellug u kontra l-gwerra organizzaw strajks fil-fabbriki) u rewwixti fl-armata saru komuni. Fil-kapitali, il-movimenti liberali tax-xellug Awstrijaċi u Ungeriżi u l-mexxejja tagħhom appoġġaw is-separatiżmu tal-minoranzi etniċi. L-Awstrija-Ungerija ffirmat armistizju ġenerali f'Padova fit-3 ta' Novembru, 1918. F'Ottubru 1918, l-unjoni tal-Ungerija mal-Awstrija ġiet xolta. === Bejn il-gwerer dinjija (1918-1941) === [[Stampa:Trianon consequences.png|thumb|left|Bit-Trattat ta' Trianon, l-Ungerija tilfet 72% tat-territorju tagħha, il-portijiet tal-baħar tagħha u 3,425,000 Ungeriż etniku. Fl-aħmar Maġġoranza żoni Ungeriżi (skond iċ-ċensiment 1910) separati mill-Ungerija]] Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Ungerija għaddiet minn perjodu ta' taqlib politiku profond, li beda bir-Rivoluzzjoni tal-Aster fl-1918, li ġabet il-poter lis-soċjal-demokratiku Mihály Károlyi bħala Prim Ministru. L-Armata Rjali Ungeriża ta' Honvéd għad kellha aktar minn 1,400,000 suldat meta Károlyi ġie installat. Károlyi ċeda għat-talba tal-President Amerikan Woodrow Wilson għall-paċifismu billi ordna d-diżarm tal-armata Ungeriża. Id-diżarm kien ifisser li l-Ungerija tibqa' mingħajr difiża nazzjonali fi żmien ta' vulnerabbiltà partikolari. Matul il-ħakma tal-kabinett paċifista ta 'Károlyi, l-Ungerija tilfet il-kontroll fuq madwar 75% tat-territorji tagħha ta' qabel il-gwerra (325,411 kilometru kwadru (125,642 sq mi)) mingħajr ġlied u kienet soġġetta għal okkupazzjoni barranija. Il-Little Entente, meta ħassu opportunità, invadiet il-pajjiż minn tliet naħat: ir-Rumanija invadiet it-Transilvanja, iċ-Ċekoslovakkja annesset l-Ungerija ta' Fuq (is-Slovakkja tal-lum), u koalizzjoni konġunta Serba-Franċiża annesset Vojvodina u reġjuni oħra tan-Nofsinhar. F'Marzu 1919, komunisti mmexxija minn Béla Kun waqqgħu l-gvern ta' Károlyi u pproklamaw ir-Repubblika Sovjetika Ungeriża (Tanácsköztársaság), segwita minn kampanja eżawrjenti ta' Terrur Aħmar. Minkejja xi suċċessi fuq il-front Ċekoslovakk, il-forzi ta’ Kun fl-aħħar mill-aħħar ma setgħux jirreżistu l-invażjoni Rumena; F'Awwissu 1919, truppi Rumeni okkupaw Budapest u keċċew lil Kun. [[Stampa:Portraits de Miklós Horthy.jpg|thumb|Miklós Horthy, reġent tar-Renju tal-Ungerija (1920-1944)]] F'Novembru 1919, forzi tal-lemin immexxija mill-ex ammirall Awstro-Ungeriż Miklós Horthy daħlu f'Budapest; Eżawriti mill-gwerra u l-konsegwenzi tagħha, il-popolazzjoni aċċettat it-tmexxija ta' Horthy. F'Jannar 1920, saru l-elezzjonijiet parlamentari u Horthy ġie pproklamat reġent tar-Renju tal-Ungerija stabbilit mill-ġdid, li inawgura l-hekk imsejħa "era Horthy" (Horthy-kor). Il-gvern il-ġdid ħadem malajr biex jinnormalizza r-relazzjonijiet barranin; Il-qtil extraġudizzjarju ta' komunisti u Lhud suspettati dam tajjeb fl-1920. Fl-4 ta' Ġunju, 1920, it-Trattat ta' Trianon stabbilixxa fruntieri ġodda għall-Ungerija. Il-pajjiż tilef 71% tat-territorju tiegħu u 66% tal-popolazzjoni tiegħu ta' qabel il-gwerra, kif ukoll ħafna sorsi ta' materja prima u l-uniku port tiegħu f'Fiume. Għalkemm ir-reviżjoni tat-trattat malajr żdiedet fil-quċċata tal-aġenda politika nazzjonali, il-gvern ta' Horthy ma' kienx lest li jirrikorri għal intervent militari biex jagħmel dan. L-ewwel snin tar-reġim ta' Horthy kienu kkaratterizzati minn attentati ta' kolp ta' stat minn Karlu IV, ir-rikorrent Awstro-Ungeriż; ir-repressjoni kontinwa tal-komunisti; u kriżi tal-migrazzjoni skattata mill-bidliet territorjali ta' Trianon. L-azzjonijiet tal-gvern komplew jiċċaqilqu lejn il-lemin bil-mogħdija ta' liġijiet anti-Semitiċi u, minħabba l-iżolament kontinwu tal-Little Entente, il-gravità ekonomika u politika lejn l-Italja u l-Ġermanja. Id-Depressjoni l-Kbira kompliet taggrava s-sitwazzjoni u żiedet il-popolarità tal-politiċi faxxisti, bħal Gyula Gömbös u Ferenc Szálasi, li wiegħdu rkupru ekonomiku u soċjali. L-aġenda nazzjonalista ta' Horthy laħqet il-quċċata tagħha fl-1938 u fl-1940, meta n-Nażisti ppremjaw il-politika barranija ferm favur il-Ġermanja tal-Ungerija fl-Ewwel u t-Tieni Vienna Awards, u b'mod paċifiku rrestawraw iż-żoni ta' maġġoranza etnika Ungeriża mitlufa wara Trianon. Fl-1939, l-Ungerija rkuprat aktar territorju miċ-Ċekoslovakkja bil-forza. L-Ungerija ingħaqdet formalment mal-Poteri tal-Assi fl-20 ta' Novembru 1940 u fl-1941 ipparteċipat fl-invażjoni tal-Jugoslavja, u rkuprat xi wħud mit-territorji preċedenti tagħha fin-nofsinhar. === Tieni Gwerra Dinjija (1941-1945) === [[Stampa:Hungary 1941-44 Administrative Map.png|thumb|left|Ir-Renju tal-Ungerija, 1941-1944]] L-Ungerija daħlet formalment fit-Tieni Gwerra Dinjija bħala qawwa tal-Assi fis-26 ta' Ġunju, 1941, u ddikjarat gwerra lill-Unjoni Sovjetika wara li ajruplani mhux identifikati bbumbardjaw Kassa, Munkács u Rahó. Truppi Ungeriżi ġġieldu fuq il-Front tal-Lvant għal sentejn. Minkejja s-suċċess bikri fil-Battalja ta' Uman, il-gvern beda jfittex patt ta' paċi sigriet mal-Alleati wara li t-Tieni Armata sofriet telf katastrofiku fix-Xmara Don f'Jannar 1943. Malli saru jafu dwar id-deżert ippjanat, it-truppi Ġermaniżi okkupaw l-Ungerija fid-19 ta' Marzu. , 1944 biex tiġi żgurata l-konformità ma' Horthy. F'Ottubru, hekk kif il-front Sovjetiku resaq u l-gvern għamel aktar sforzi biex jinżel mill-gwerra, it-truppi Ġermaniżi keċċew lil Horthy u installaw gvern pupazzi taħt il-Partit Faxxista Arrow Cross ta' Szálasi. Szálasi wiegħed il-kapaċitajiet kollha tal-pajjiż għas-servizz tal-magna tal-gwerra Ġermaniża. Sa Ottubru 1944, is-Sovjetiċi kienu laħqu x-Xmara Tisza u, minkejja xi telf, irnexxielhom jdawru u jassedjaw Budapest f'Diċembru. Fit-13 ta' Frar, 1945, Budapest ċediet; F'April, it-truppi Ġermaniżi ħallew il-pajjiż taħt okkupazzjoni militari Sovjetika. 200,000 Ungeriż tkeċċew miċ-Ċekoslovakkja bi skambju għal 70,000 Slovakk li jgħixu fl-Ungerija. 202,000 Ġermaniż etniku tkeċċew lejn il-Ġermanja, u permezz tat-Trattati ta' Paċi ta' Pariġi tal-1947, l-Ungerija reġgħet ġiet ridotta għall-fruntieri immedjati tagħha ta' wara Trianon. [[Stampa:Bundesarchiv Bild 101I-680-8285A-08, Budapest, Festnahme von Juden.jpg|thumb|Nisa Lhudija arrestati fi Triq Wesselényi f'Budapest waqt l-Olokawst, bejn l-20 u t-22 ta' Ottubru, 1944]] Il-gwerra ħalliet lill-Ungerija meqruda, qerdet aktar minn 60% tal-ekonomija u kkawżat telf sinifikanti ta' ħajjiet. Minbarra l-aktar minn 600,000 Lhudi Ungeriż maqtula, 280,000 Ungeriż ieħor ġew stuprati, maqtula, u eżegwiti jew deportati għal xogħol furzat Wara l-okkupazzjoni Ġermaniża, l-Ungerija pparteċipat fl-Olokawst, u ddeportat kważi 440,000 Lhudi, l-aktar lejn Auschwitz. Kważi kollha nqatlu. Il-kompliċità tal-gvern ta' Horthy fl-Olokawst tibqa' punt ta' kontroversja u kontroversja. === Dittatorjat Komunista === Wara t-telfa tal-Ġermanja Nażista, l-Ungerija saret stat satellita tal-Unjoni Sovjetika. It-tmexxija Sovjetika għażlet lil Mátyás Rákosi biex imexxi l-Istalinizzazzjoni tal-pajjiż, u Rákosi de facto ħakmet l-Ungerija mill-1949 sal-1956. Il-politika tal-militarizzazzjoni, l-industrijalizzazzjoni, il-kollettivizzazzjoni u l-kumpens tal-gwerra tal-gvern tiegħu wasslu għal tnaqqis serju fl-istandards tal-għajxien. B'imitazzjoni tal-KGB ta' Stalin, il-gvern ta' Rákosi stabbilixxa pulizija politika sigrieta, l-ÁVH, biex jinforza r-reġim; Madwar 350,000 uffiċjal u intellettwali ġew il-ħabs jew eżegwiti bejn l-1948 u l-1956. Ħafna nies li jaħsbu, demokratiċi, u dinjitarji tal-era ta' Horthy ġew arrestati b'mod sigriet u internati extraġudizzjarjament f'gulags domestiċi u barranin. Madwar 600,000 Ungeriż ġew deportati lejn kampijiet tax-xogħol Sovjetiċi, fejn mill-inqas 200,000 mietu. [[Stampa:Szétlőtt harckocsi a Móricz Zsigmond körtéren.jpg|thumb|Tank Sovjetiku meqrud f'Budapest matul ir-Rivoluzzjoni tal-1956 tar-Rivista Time tal-1956 kien il-ġellied tal-libertà Ungeriż.]] Wara l-mewt ta' Stalin fl-1953, l-Unjoni Sovjetika wettqet programm ta' de-Stalinizzazzjoni li kien kontra Rákosi u wassal għat-tkeċċija tiegħu. It-tkessiħ politiku li segwa ra ż-żieda ta' Imre Nagy fil-pożizzjoni ta' Prim Ministru. Nagy wiegħed il-liberalizzazzjoni tas-suq u l-ftuħ politiku. Rákosi eventwalment irnexxielu jiskredita lil Nagy u minfloku ma' Ernő Gerő aktar iebsa. L-Ungerija ngħaqdet mal-Patt ta' Varsavja f'Mejju 1955, hekk kif żdiedet is-skuntentizza soċjali mar-reġim. Wara l-isparar ta' dimostrazzjonijiet paċifiċi minn suldati Sovjetiċi u pulizija sigrieta, u dimostrazzjonijiet madwar il-pajjiż kollu fit-23 ta' Ottubru, 1956, id-dimostranti niżlu fit-toroq ta' Budapest, u bdew ir-Rivoluzzjoni tal-1956. Fi sforz biex irażżan il-kaos, Nagy irritorna bħala Prim Ministru, wiegħed elezzjonijiet ħielsa, u ħarġet lill-Ungerija mill-Patt ta' Varsavja. Madankollu, il-vjolenza kompliet hekk kif ħarġu milizzji rivoluzzjonarji kontra l-armata Sovjetika u l-ÁVH; Ir-reżistenza, ta' madwar 3,000 b’saħħitha, ġġieldet kontra t-tankijiet Sovjetiċi bl-użu ta' cocktails Molotov u machine guns. Għalkemm il-preponderanza Sovjetika kienet immensa, huma sofrew telf kbir, u sat-30 ta' Ottubru, 1956, il-biċċa l-kbira tat-truppi Sovjetiċi kienu rtiraw minn Budapest biex jgħammru l-kampanja. Għal xi żmien, it-tmexxija Sovjetika ma kinitx ċerta kif tirreaġixxi, iżda eventwalment iddeċidiet li tintervjeni biex tevita d-destabilizzazzjoni tal-blokk Sovjetiku. Fl-4 ta' Novembru, rinforzi ta' aktar minn 150,000 suldat u 2,500 tank daħlu fil-pajjiż mill-Unjoni Sovjetika. Kważi 20,000 Ungeriż mietu jirreżistu l-intervent, filwaqt li 21,600 oħra wara ġew il-ħabs għal raġunijiet politiċi. Madwar 13,000 persuna ġew internati u 230 tqiegħdu taħt proċess u eżegwiti. Nagy ġie pproċessat bil-moħbi, misjub ħati, ikkundannat għall-mewt, u eżegwit bi mdendla f'Ġunju 1958. Hekk kif il-fruntieri nfetħu fil-qosor, kważi kwart ta' miljun ruħ ħarbu mill-pajjiż hekk kif ir-rivoluzzjoni ġiet imrażżna. Wara t-tieni perjodu iqsar ta' okkupazzjoni militari Sovjetika, János Kádár, l-eks Ministru tal-Istat ta' Nagy, intgħażel mit-tmexxija Sovjetika biex imexxi l-gvern il-ġdid u jippresiedi l-Partit il-ġdid tal-Ħaddiema Soċjalisti Russu. Kádár malajr innormalizza s-sitwazzjoni. Fis-snin tmenin, il-livelli tal-għajxien reġgħu waqgħu drastikament minħabba riċessjoni globali li l-komuniżmu ma setax iwieġeb għaliha. Meta Kádár miet fl-1989, l-Unjoni Sovjetika kienet fi tnaqqis qawwi u ġenerazzjoni żagħżugħa ta’ riformaturi rat il-liberalizzazzjoni bħala s-soluzzjoni għall-problemi ekonomiċi u soċjali. === Tielet Repubblika (1989-preżent) === It-tranżizzjoni tal-Ungerija mill-komuniżmu għall-kapitaliżmu (rendszerváltás, "bidla fir-reġim") kienet paċifika u mmexxija minn staġnar ekonomiku, pressjoni politika domestika, u relazzjonijiet li jinbidlu ma' pajjiżi oħra tal-Patt ta' Varsavja. Għalkemm il-Partit tal-Ħaddiema Soċjalisti Ungeriżi beda taħditiet roundtable ma' diversi gruppi tal-oppożizzjoni f'Marzu 1989, id-difna ta' Imre Nagy bħala martri rivoluzzjonarju f'Ġunju ta' dik is-sena hija meqjusa b’mod wiesa’ bħala t-tmiem simboliku tal-komuniżmu fl-Ungerija. F'Mejju 1990 saru elezzjonijiet ħielsa u l-Forum Demokratiku Ungeriż, grupp ta' oppożizzjoni konservattiv ewlieni, ġie elett kap ta' gvern ta' koalizzjoni. József Antall sar l-ewwel Prim Ministru elett demokratikament mit-Tieni Gwerra Dinjija. L-aħħar truppi Sovjetiċi telqu mill-pajjiż fid-19 ta' Ġunju 1991, u temmew l-okkupazzjoni Sovjetika tal-Ungerija mill-1956. Fl-1991, l-Ungerija sofriet riċessjoni ekonomika wara l-eliminazzjoni tas-sussidji statali u l-privatizzazzjoni rapida. Il-miżuri ta' awsterità tal-gvern ta' Antall ma' kinux popolari u l-eredi legali u politiku tal-Partit Komunista, il-Partit Soċjalista, rebaħ l-elezzjonijiet tal-1994. F'kull ċiklu elettorali, il-partit fil-gvern ġie mwaqqa' u l-oppożizzjoni ġiet eletta. Madankollu, bħall-biċċa l-kbira tal-istati Ewropej post-komunisti oħra, l-Ungerija b'mod ġenerali segwiet aġenda integrazzjonista, ingħaqdet man-NATO fl-1999 u mal-Unjoni Ewropea fl-2004. Bħala membru tan-NATO, l-Ungerija pparteċipat fil-Gwerer Jugoslavi. == Is-sistema politika == [[Stampa:1956flag.jpg|thumb|Bandiera tar-Rivoluzzjoni tal-1956 quddiem il-bini tal-Parlament Ungeriż]] L-Ungerija hija [[repubblika parlamentari]] b’kap tal-gvern - il-[[prim ministru]] - li jeżerċita s-[[setgħa eżekuttiva]] u [[kap tal-istat]] - il-[[president]] - li r-responsabbiltajiet primarji tiegħu huma rappreżentattivi. L-Ungerija hija maqsuma fi 19-il [[provinċja]], [[Budapest]], u 23 [[belt]] b’awtorità fil-livell tal-[[kontea]].<ref name=EU>[https://europa.eu/european-union/about-eu/countries/member-countries/hungary_mt Ungerija], europa.eu</ref> ==Il-kummerċ u l-ekonomija== L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tal-Ungerija fl-2018 kienu l-[[industrija]] (25.9%), il-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-[[trasport]], l-akkomodazzjoni u s-[[servizzi]] tal-ikel (18.5%), l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (16.8%).<ref name=EU/> Il-kummerċ fi ħdan l-UE jammonta għal 82% tal-esportazzjonijiet tal-Ungerija (il-[[Ġermanja]] 27%, ir-[[Rumanija]], is-[[Slovakkja]], l-[[Awstrija]] u l-[[Italja]] 5% kull wieħed), filwaqt li barra mill-UE 2% jmorru kemm fl-[[Istati Uniti]] u kif ukoll fl-[[Ukrajna]].<ref name=EU/> F’termini ta' importazzjonijiet, 75% jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-[[Ġermanja]] 25%, l-[[Awstrija]] 6% u l-[[Polonja]] u n-[[Pajjiżi l-Baxxi]] 5%), filwaqt li barra mill-UE 6% jiġu miċ-[[Ċina]] u 5% mir-[[Russja]].<ref name=EU/> ==L-Ungerija fl-UE== Hemm 21 membru fil-[[Parlament Ewropew]] mill-Ungerija. Fil-[[Kunsill tal-UE]], il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti tal-gvern Ungeriż, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala president (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-6 xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-presidenzi Ungeriżi: Jan-Ġun 2011 Il-Kummissarju nominat mill-Ungerija għall-[[Kummissjoni Ewropea]] hu [[Olivér Várhelyi]], li hu responsabbli għall-Viċinat u n-[[Negozjati għat-Tkabbir]]. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. L-Ungerija għandha 12-il rappreżentant fil-[[Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew]]. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. L-Ungerija għandha 12-il rappreżentant fil-[[Kumitat Ewropew tar-Reġjuni]], l-assemblea tar-rappreżentanti reġjonali u lokali tal-UE. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. L-Ungerija tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi [[Brussell]]. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tal-Ungerija, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b’mod effettiv kemm jista’ jkun fl-UE.<ref name=EU/> ===Il-Baġits u l-Finanzjament=== L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għall-Ungerija: * Nefqa totali tal-UE fl-Ungerija – € 6.298 biljun (ekwivalenti għal 4.97% tal-ekonomija Ungeriża) * Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 1.076 biljun (ekwivalenti għal 0.85% tal-ekonomija Ungeriża) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mill-Ungerija jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta' toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent.<ref name=EU/> == Organizzazzjoni territorjali == [[Stampa:RegionsHungary.png|thumb|left|Organizzazzjoni territorjali]] [[Stampa:Hungary local administration.png|thumb|Muniċipalitajiet tal-Ungerija]] L-Ungerija huwa maqsum f'7 reġjuni li mbagħad hija suddiviża amministrattivament f'għoxrin reġjun, li minnhom dsatax huma kontej ("megyék", singular: "megye") u l-oħra hija l-belt kapitali ("főváros"): Budapest. == Ġeografija == [[Stampa:Hungary physical map.svg|thumb|left|Mappa Topografika tal-Ungerija]] [[File:Hungary-geographic map-en.svg|thumb|Mappa ġeografika tal-Ungerija]] [[Stampa:Kekesteto1.JPG|thumb|left|Kékes hija l-ogħla muntanja fl-Ungerija, fil-Muntanji Mátra tal-Kontea ta' Heves. Hija t-tielet l-aktar attrazzjoni turistika popolari tal-Ungerija, wara l-Lag Balaton u d-Danubju, u għandha numru ta' lukandi u slopes tal-iski. Hemm ukoll torri tat-telekomunikazzjoni fis-summit. 1,014 m s. n. m., L-isem Kékes ġej mill-kulur tal-għodu, ħafna drabi blu. Fl-Ungeriż, il-kelma kék tfisser 'blu', filwaqt li kékes impliċitament tfisser 'blu'.]] [[Stampa:Neusiedler Lake satellite.png|thumb|left|Lag Neusiedl ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: Neusiedler See), offertő ([[Ungeriż]]: fertő (tó)]] [[File:Balaton Hungary Landscape.jpg|thumb|Lag Balatón]] L-Ungerija hija pajjiż mingħajr kosta. Il-ġeografija tagħha tradizzjonalment ġiet definita miż-żewġ passaġġi tal-ilma prinċipali tagħha, ix-xmajjar Danubju u Tisza. Id-diviżjoni tripartitika komuni—Dunántúl (“lil hinn mid-Danubju”, Transdanubia), Tiszántúl (“lil hinn mit-Tisza”) u Duna–Tisza köze (“bejn id-Danubju u t-Tisza”)—hija riflessjoni ta' dan. Id-Danubju jgħaddi mit-tramuntana għan-nofsinhar miċ-ċentru tal-Ungerija tal-lum, u l-pajjiż kollu jinsab fi ħdan il-konfini tiegħu. Transdanubia, li tiġġebbed miċ-ċentru tal-pajjiż lejn l-Awstrija, hija reġjun primarjament muntanjuż b'terren varjat minn muntanji baxxi. Dawn jinkludu l-aktar medda tal-Lvant tal-Alpi, Alpokalja, fil-punent tal-pajjiż, il-Muntanji Transdanubia fir-reġjun ċentrali tat-Transdanubia, u l-muntanji Mecsek u Villány fin-nofsinhar. L-ogħla punt fiż-żona huwa Írott-kő fl-Alpi, f'882 metru (2,894 pied). Il-Pjanura Żgħira Ungeriża (Kisalföld) tinsab fit-Tramuntana ta' Transdanubia. Il-Lag Balaton u l-Lag Hévíz, l-akbar lag fl-Ewropa Ċentrali u l-akbar lag termali fid-dinja rispettivament, jinsabu wkoll fit-Transdanubia. Iż-żoni Duna–Tisza köze u Tiszántúl huma prinċipalment ikkaratterizzati mill-Pjanura l-Kbira Ungeriża (Alföld), li testendi tul il-biċċa l-kbira tal-partijiet tal-Lvant u tax-Xlokk tal-pajjiż. Fit-tramuntana tal-pjanura jinsabu l-għoljiet tal-Karpazji fi strixxa wiesgħa qrib il-fruntiera mas-Slovakkja. Il-muntanja Kékes, f'1,014 m (3,327 pied), hija l-ogħla muntanja fl-Ungerija u tinsab hemmhekk. Fitoġeografikament, l-Ungerija tappartjeni għall-provinċja tal-Ewropa Ċentrali tar-Reġjun Ċirkumboreal fi ħdan ir-Renju Boreali. Skont il-WWF, it-territorju tal-Ungerija jappartjeni għall-ekoreġjun terrestri tal-Foresti Imħallta Pannoniċi. Huwa kiseb punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2019 ta' 2.25/10, u kklassifikah fil-156 post globalment minn 172 pajjiż. L-Ungerija għandha 10 parks nazzjonali, 145 riżerva naturali minuri u 35 żona ta' protezzjoni tal-pajsaġġ. ==== Fruntiera ==== L-Ungerija fruntieri totali: 2,106 km, pajjiżi tal-fruntiera (7): Awstrija 321 km; Kroazja 348 km; Rumanija 424 km; Serbja 164 km; Slovakkja 627 km; Slovenja 94 km; Ukraina 128 km. === Klima === [[File:Hungary map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|Mappa tal-Klima Koppen-Geiger tal-Ungerija]] [[File:Koppen-Geiger Map HUN present.svg|thumb|Mappa tal-Klima Koppen-Geiger tal-Ungerija]] L-Ungerija għandha klima moderata staġjonali, bi sjuf ġeneralment sħan b'livelli baxxi ta' umdità ġenerali iżda xita frekwenti u xtiewi kesħin bil-borra. It-temperatura medja annwali hija 9.7 °C (49.5 °F). Temperaturi estremi huma 41.9 °C (107.4 °F) fl-20 ta' Lulju 2007 f'Kiskunhalas fis-sajf u -35 °C (−31.0 °F) fis-16 ta' Frar 1940 f'Miskolc fix-xitwa. It-temperatura għolja medja fis-sajf hija minn 23 sa 28 °C (73 sa 82 °F) u t-temperatura medja baxxa fix-xitwa hija minn -3 sa -7 °C (27 sa 19 °F). Il-medja annwali tax-xita hija madwar 600 mm (23.6 in). L-Ungerija tinsab fis-sitt post fl-indiċi tal-protezzjoni ambjentali GW/CAN. === Demografija === [[Stampa:Population density in Hungary.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fl-Ungerija skont id-distretti]] Il-popolazzjoni tal-Ungerija kienet 9,689,000 mill-2021, skont l-Uffiċċju Ċentrali tal-Istatistika Ungeriż, li jagħmilha l-ħames l-iktar pajjiż popolat fl-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant, u stat membru ta' daqs medju tal-Unjoni Ewropea. Bħal f’pajjiżi oħra tal-eks blokk tal-Lvant. Id-densità tal-popolazzjoni hija ta' 107 abitant għal kull kilometru kwadru, li hija madwar darbtejn ogħla mill-medja dinjija. Madwar 70% tal-popolazzjoni tgħix fi bliet u rħula b'mod ġenerali, li hija ferm ogħla mir-rata globali ta' 56%, iżda taħt il-biċċa l-kbira tal-pajjiżi żviluppati; kwart tal-Ungeriżi jgħixu fiż-żona metropolitana ta' Budapest, fir-reġjun taċ-ċentru tat-tramuntana. Bħal ħafna mill-pajjiżi Ewropej, l-Ungerija qed tesperjenza fertilità taħt is-sostituzzjoni; ir-rata ta' fertilità totali stmata tagħha ta' 1.43 tifel/tifla għal kull mara hija ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1. Konsegwentement, il-popolazzjoni tagħha kienet qed tonqos gradwalment u qed tixjieħ malajr; L-età medja hija 42.7 sena, waħda mill-ogħla fid-dinja. Din ix-xejra ġiet aggravata minn rata għolja ta' emigrazzjoni, b'mod partikolari fost l-adulti żgħażagħ, u politiki kontra l-immigrazzjoni, li aċċelleraw fis-snin disgħin iżda minn dak iż-żmien naqsu xi ftit. L-Ungerija tirrikonoxxi żewġ gruppi ta' minoranzi ewlenin, imsejħa “minoranzi nazzjonali” minħabba li l-antenati tagħhom għexu fir-reġjuni rispettivi tagħhom għal sekli sħaħ: komunità Ġermaniża ta' madwar 130,000 ruħ li tgħix madwar il-pajjiż kollu u minoranza Romani ta' madwar 300,000 persuna residenti primarjament fil-parti tat-Tramuntana tal-pajjiż. il-pajjiż. Xi studji jindikaw li n-numru ta'Roma fl-Ungerija huwa konsiderevolment ogħla (876,000 ruħ, madwar 9 % tal-popolazzjoni). Skont iċ-ċensiment tal-2011, kien hemm 8,314,029 (83,7 %) Ungeriżi etniċi, 308,957 (3,1 %) Roma, 131,951 (1,3 %) Ġermaniżi, 29,647 (0,3 %) Slovakki, 5 (20,3 %) Slovakki, 203 % Rumeni, 203 %. 23,561 (0.2%) Kroat fl-Ungerija; 1,455,883 persuna (14.7% tal-popolazzjoni totali) ma ddikjarawx l-etniċità tagħhom. L-Ungeriżi għalhekk kienu jiffurmaw aktar minn 90% tan-nies li ddikjaraw l-etniċità tagħhom. Fl-Ungerija, in-nies jistgħu jiddikjaraw aktar minn etniċità waħda, għalhekk is-somma tal-etniċità hija akbar mill-popolazzjoni totali. === Lingwi === [[Stampa:MagyarsOutsideHungary.png|thumb|Reġjuni tal-Ewropa ċentrali u tal-Lvant bħalissa abitati minn kelliema Ungeriżi]] L-Ungeriż huwa l-lingwa mitkellma uffiċjali u predominanti. L-Ungeriż huwa t-13-il lingwa materna l-aktar mitkellma fl-Ewropa b'madwar 13-il miljun kelliema nattivi u hija waħda mill-24 lingwa uffiċjali u ta' ħidma tal-Unjoni Ewropea. Barra mill-Ungerija, titkellem ukoll f'pajjiżi ġirien u minn komunitajiet tad-dijaspora Ungeriża madwar id-dinja. Skont iċ-ċensiment tal-2011, 9,896,333 persuna (99.6%) jitkellmu bl-Ungeriż fl-Ungerija, li minnhom 9,827,875 persuna (99%) jitkellmuha bħala l-ewwel lingwa tagħhom, filwaqt li 68,458 persuna (0.7%) jitkellmuha bħala t-tieni lingwa. L-Ingliż (1,589,180 kelliem, 16.0%) u l-Ġermaniż (1,111,997 kelliem, 11.2%) huma l-aktar lingwi barranin mitkellma, filwaqt li hemm diversi lingwi minoritarji rikonoxxuti fl-Ungerija (l-Armenjan, il-Bulgaru, il-Kroat, il-Ġermaniż, il-Grieg, ir-Rumen, ir-Roman), Russu, Serb, Slovakk, Sloven u Ukrajn). L-Ungeriż huwa lingwa tal-familja tal-lingwa Uralika, mhux relatata ma' kwalunkwe lingwa ġar u relatata mill-bogħod mal-Finlandiż u l-Estonjan. Hija l-aktar waħda numeruża mil-lingwi Uraliċi f'termini ta' numru ta' kelliema u l-unika waħda mitkellma fl-Ewropa ċentrali. L-Ungeriż Standard huwa bbażat fuq il-varjetà mitkellma f'Budapest. Għalkemm japplika l-użu tad-djalett standard, l-Ungeriż għandu diversi djaletti urbani u rurali. === Reliġjon === L-Ungerija hija pajjiż storikament Kristjan. L-istorjografija Ungeriża tidentifika t-twaqqif tal-Istat Ungeriż bil-magħmudija u l-inkurunazzjoni ta' Stiefnu I bil-Kuruna Mqaddsa fis-sena 1000 AD. C. Stephen ippromulga l-Kattoliċiżmu bħala r-reliġjon tal-istat u s-suċċessuri tiegħu kienu tradizzjonalment magħrufa bħala r-Rejiet Appostoliċi. Il-Knisja Kattolika fl-Ungerija baqgħet b'saħħitha matul is-sekli u l-Arċisqof ta' Esztergom ingħata privileġġi temporanji straordinarji bħala Prinċep Primat (hercegprímás) tal-Ungerija. [[Stampa:Pannonhalma - Bencés apátság.jpg|thumb|left|Archabbey ta' Pannonhalma]] [[Stampa:Benczúr - Painting of St Stephen in the Basilica of Budapest.jpg|thumb|left|Ir-Re San Stiefnu joffri l-kuruna Ungeriża lill-Verġni Marija – pittura ta' Gyula Benczúr, fil-Bażilika ta' San Stiefnu, Budapest]] [[Stampa:Bencés főapátsági templom (4640. számú műemlék) 35.jpg|thumb|left|Archabbey ta' Pannonhalma]] [[Stampa:Főszékesegyház (6238. számú műemlék) 22.jpg|thumb|Bażilika ta' Esztergom, fejn tinsab il-kwartieri ġenerali tal-Knisja Kattolika Ungeriża.]] Għalkemm l-Ungerija kontemporanja m'għandha l-ebda reliġjon uffiċjali u tirrikonoxxi l-libertà tar-reliġjon bħala dritt fundamentali, il-kostituzzjoni "tirrikonoxxi r-rwol tal-Kristjaneżmu fil-bini tan-nazzjon" fil-preambolu tagħha u fl-Artikolu VII jgħid li "l-Istat jista' jikkoopera mal-knejjes għal għanijiet komunitarji. Iċ-ċensiment tal-2022 wera li 42.5% tal-Ungeriżi kienu Insara, li l-maġġoranza tagħhom kienu Kattoliċi Rumani (római katolikusok) (27.5%) u Kalvinisti Riformati Ungeriżi (formatusok) (9.8%), flimkien ma’ Luterani (evangélikusok) (1.8%), Kattoliċi Griegi (1.7%) u Insara oħra (1.7%). Il-komunitajiet Lhudija (0.1%), Buddisti (0.1%) u Iżlamiċi (0.1%) huma minoranzi żgħar. 40.1% tal-popolazzjoni ma ddikjarawx affiljazzjoni reliġjuża, filwaqt li 16.1% iddikjaraw lilhom infushom b'mod espliċitu irreliġjużi. Matul l-istadji inizjali tar-Riforma Protestanta, ħafna mill-Ungeriżi adottaw l-ewwel Luteraniżmu u mbagħad il-Kalviniżmu fil-forma tal-Knisja Riformata Ungeriża. Fit-tieni nofs tas-seklu 16, il-Ġiżwiti mexxew kampanja ta' Kontra-Riforma u l-popolazzjoni għal darb'oħra saret predominantement Kattolika. Madankollu, din il-kampanja kienet biss parzjalment ta' suċċess u n-nobbli Ungeriż (prinċipalment Riformat) setgħet tiżgura l-libertà tal-qima għall-Protestanti. Fil-prattika, dan kien ifisser cuius regio, eius religio; għalhekk, il-biċċa l-kbira tal-lokalitajiet individwali fl-Ungerija xorta jistgħu jiġu identifikati bħala storikament Kattoliċi, Luterani, jew Riformati. Ir-reġjuni tal-Lvant tal-pajjiż, speċjalment madwar Debrecen ("Ruma Kalvinista"), għadhom kważi kompletament Riformati, karatteristika li jaqsmu mar-reġjuni storikament kontigwi etnikament Ungeriżi madwar il-fruntiera Rumena. Il-Kristjaneżmu Ortodoss fl-Ungerija huwa assoċjat mal-minoranzi etniċi tal-pajjiż: Armeni, Bulgari, Griegi, Rumeni, Russi, Ukraini u Serbi. Storikament, l-Ungerija kienet dar għal komunità Lhudija sinifikanti, b'popolazzjoni ta' qabel it-Tieni Gwerra Dinjija ta' aktar minn 800,000; Madankollu, huwa stmat li ftit aktar minn 564,000 Lhudi Ungeriż inqatlu bejn l-1941 u l-1945 waqt l-Olokawst fl-Ungerija. Bejn il-15 ta' Mejju u d-9 ta' Lulju, 1944 biss, ġew deportati aktar minn 434,000 Lhudi. Mill-aktar minn 800,000 Lhudi li għexu fil-fruntieri tal-Ungerija bejn l-1941 u l-1944, xi 255,500 huwa maħsub li baqgħu ħajjin. Bħalissa hemm madwar 120,000 Lhudi fl-Ungerija. === Edukazzjoni === L-edukazzjoni hija prinċipalment pubblika, ġestita mill-Ministeru tal-Edukazzjoni. L-edukazzjoni ta' qabel l-iskola u ta' qabel l-iskola hija obbligatorja u tingħata lit-tfal kollha ta' bejn tlieta u sitt snin, u wara l-attendenza tal-iskola hija obbligatorja wkoll sal-età ta' sittax-il sena. L-edukazzjoni primarja normalment iddum tmien snin. L-edukazzjoni sekondarja tinkludi tliet tipi tradizzjonali ta' skejjel iffukati fuq livelli akkademiċi differenti: il-Gymnasium jirreġistra l-aktar tfal talent u jipprepara studenti għal studji universitarji; L-iskejjel sekondarji vokazzjonali għal studenti intermedji jdumu erba' snin, u l-iskola teknika tipprepara lill-istudenti għal edukazzjoni u xogħol vokazzjonali. Is-sistema hija parzjalment flessibbli u hemm pontijiet. L-Istudju Internazzjonali dwar ix-Xejriet tal-Matematika u x-Xjenza kklassifika lill-istudenti ta' bejn it-13 u l-14-il sena fl-Ungerija fost l-aqwa fid-dinja fil-matematika u x-xjenza. <gallery> Stampa:DE-foepulet.jpg|L-Università ta' Debrecen hija l-eqdem istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja li ilha taħdem kontinwament fl-Ungerija mill-1538. Stampa:Iskolaépület (527. számú műemlék).jpg|Budapest Business School, l-ewwel skola pubblika tan-negozju fid-dinja, imwaqqfa fl-1857 Stampa:Hungary Pecs 2005 June 076University.jpg|L-Università ta' Pécs hija l-eqdem università fl-Ungerija. Din twaqqfet fl-1367 mir-Re Louis il-Kbir. Stampa:ElteFotoThalerTamas1.jpg|L-Università Eötvös Loránd hija waħda mill-akbar u l-aktar istituzzjonijiet prestiġjużi. </gallery> Ħafna mill-universitajiet huma istituzzjonijiet pubbliċi u l-istudenti tradizzjonalment jistudjaw mingħajr ma jħallsu miżati. Ir-rekwiżit ġenerali għall-università huwa l-Matura. Is-sistema pubblika ta' edukazzjoni għolja Ungeriża tinkludi universitajiet u istituti oħra ta' edukazzjoni għolja li joffru kemm kurrikuli kif ukoll lawrji relatati sad-dottorat u jikkontribwixxu wkoll għal attivitajiet ta' riċerka. L-assigurazzjoni tas-saħħa għall-istudenti hija b'xejn sa tmiem l-istudji tagħhom. L-Ingliż u l-Ġermaniż huma lingwi importanti fl-edukazzjoni għolja Ungeriża; Hemm għadd ta' programmi ta' lawrja mgħallma f'dawn il-lingwi, li jattiraw eluf ta' studenti ta' skambju kull sena. L-edukazzjoni għolja u t-taħriġ tal-Ungerija ġew ikklassifikati fl-44 post minn 148 pajjiż fir-Rapport Globali tal-Kompetittività tal-2014. L-Ungerija għandha tradizzjoni twila ta' edukazzjoni ogħla u ekonomija stabbilita tal-għarfien. Diversi universitajiet huma fost l-eqdem universitajiet li joperaw kontinwament fid-dinja, inklużi l-Università ta' Pécs (imwaqqfa fl-1367), l-Università ta' Óbuda (1395) u l-Universitas Istropolitana (1465). L-Università ta' Nagyszombat twaqqfet fl-1635 u marret f'Buda fl-1777, u bħalissa tissejjaħ Eötvös Loránd University. L-ewwel istitut tat-teknoloġija fid-dinja twaqqaf f'Selmecbánya fl-1735; is-suċċessur legali tagħha hija l-Università ta' Miskolc. L-Università tat-Teknoloġija u l-Ekonomija ta' Budapest hija meqjusa bħala l-eqdem istitut tat-teknoloġija fid-dinja b'grad u struttura universitarja, il-predeċessur legali tagħha, l-Institutum Geometrico-Hydrotechnicum, twaqqfet fl-1782 mill-Imperatur Joseph II. L-Ungerija tinsab fir-raba' post (fuq il-ġar ir-Rumanija u wara l-Istati Uniti) fl-għadd ta' midalji ta' kull żmien fl-Olimpjadi Internazzjonali tal-Matematika, b'total ta' 336 midalja. === Saħħa === [[Stampa:Zuglo uzsoki korhaz (1).jpg|thumb|Isptar Uzsoki, Budapest]] L-Ungerija żżomm sistema tal-kura tas-saħħa universali ffinanzjata fil-biċċa l-kbira mill-assigurazzjoni tas-saħħa nazzjonali tal-gvern. Skont l-OECD, 100% tal-popolazzjoni hija koperta minn assigurazzjoni tas-saħħa universali, li hija b'xejn għat-tfal, studenti, irtirati, nies bi dħul baxx, persuni b'diżabilità, u impjegati tal-knisja. L-Ungerija tonfoq 7.2% tal-PGD fuq il-kura tas-saħħa, tonfoq $2,045 per capita, li minnhom $1,365 huma pprovduti mill-gvern. L-Ungerija hija waħda mid-destinazzjonijiet ewlenin għat-turiżmu mediku fl-Ewropa, partikolarment fis-settur tas-snien, li fih is-sehem tagħha huwa ta' 42% fl-Ewropa u 21% madwar id-dinja. Il-kirurġija plastika hija wkoll settur ewlieni, bi 30% tal-klijenti ġejjin minn barra. L-Ungerija hija magħrufa għall-kultura spa tagħha u hija dar għal bosta spas mediċinali, li jattiraw "turiżmu spa". Bħal fil-pajjiżi żviluppati, il-mard kardjovaskulari huwa kawża ewlenija ta' mortalità, li jammonta għal 49.4% (62,979) tal-imwiet kollha fl-2013. Madankollu, dan in-numru laħaq il-quċċata fl-1985 b'79,355 mewt, u ilu jonqos kontinwament mill-waqgħa tal-komuniżmu. It-tieni kawża ewlenija tal-mewt hija l-kanċer għal 33,274 (26.2%), li l-imwiet minn inċidenti niżlu minn 8,760 fl-1990 għal 3,654 fl-2013; In-numru ta' suwiċidji naqas b’mod preċipitat minn 4,911 fl-1983 għal 2,093 fl-2013 (21.1 għal kull 100,000 ruħ), l-inqas mill-1956. Hemm disparitajiet konsiderevoli fis-saħħa bejn il-partijiet tal-punent u tal-Lvant tal-Ungerija; Mard tal-qalb, pressjoni għolja, puplesija, u suwiċidju huma komuni fir-reġjun tal-Gran Plain, fil-biċċa l-kbira agrikolu, bi dħul baxx, fil-Lvant, iżda rari fiż-żoni tal-klassi tan-nofs u bi dħul għoli tal-Punent tat-Transdanubia u l-Ungerija Ċentrali. L-Ungerija tinsab fis-17-il post fost l-aktar pajjiżi sikuri fid-dinja, b'rata ta' omiċidju ta’ 1.3 għal kull 100,000 ruħ. == Kultura == === Arkitettura === [[Stampa:Esterházy-kastély (4051. számú műemlék) 2.jpg|thumb|Il-Palazz Eszterháza, il-"Versailles Ungeriża"]] L-Ungerija hija d-dar tal-akbar sinagoga fl-Ewropa, mibnija fl-1859 fi stil neo-Moorish b'kapaċità għal 3,000 ruħ; l-akbar banju mediċinali fl-Ewropa, tlesta fl-1913 fi stil Rinaxximent modern u li jinsab fil-Park tal-Belt ta' Budapest; waħda mill-akbar bażiliki fl-Ewropa; it-tieni l-akbar abbey territorjali fid-dinja; u l-akbar nekropoli Kristjana bikrija barra l-Italja. Stili arkitettoniċi notevoli jinkludu storiciżmu u varjanti ta' art nouveau. B'kuntrast mal-istoriċiżmu, l-art nouveau Ungeriż huwa bbażat fuq karatteristiċi arkitettoniċi nazzjonali. Meta wieħed iqis l-oriġini tal-Lvant tal-Ungeriżi, Ödön Lechner, l-iktar figura importanti tal-art nouveau Ungeriż, inizjalment kien ispirat mill-arkitettura Indjana u Sirjana u aktar tard minn disinji dekorattivi tradizzjonali Ungeriżi. B'dan il-mod, huwa ħoloq sinteżi oriġinali ta' stili arkitettoniċi. Billi applikahom għal elementi arkitettoniċi tridimensjonali, ipproduċa verżjoni tal-art nouveau li kienet speċifika għall-Ungerija. Li jitbiegħed mill-istil ta 'Lechner, iżda ispirat mill-approċċ tiegħu, il-grupp ta' "Żgħażagħ" (Fiatalok), li kien jinkludi Károly Kós u Dezsö Zrumeczky, uża l-istrutturi karatteristiċi u l-forom tal-arkitettura tradizzjonali Ungeriża biex jintlaħaq l-istess għan. [[Stampa:Apátsági templom (8941. számú műemlék) 7.jpg|thumb|Abbey Romanesk Ják, mibnija bejn l-1220 u l-1256]] Minbarra ż-żewġ stili ewlenin, f'Budapest tista' tara wkoll verżjonijiet lokali ta' tendenzi minn pajjiżi Ewropej oħra. Is-Sezession ta' Vjenna, il-Jugendstil Ġermaniż, l-Art Nouveau tal-Belġju u Franza, u l-influwenza tal-arkitettura Ingliża u Finlandiża huma riflessi f'bini mibni fil-bidu tas-seklu 20. Béla Lajta inizjalment adotta l-istil ta' Lechner, aktar tard ispirat mix-xejriet Ingliżi u Finlandiżi; Wara li sar interessat fl-istil Eġizzjan, fl-aħħar wasal għall-arkitettura moderna. Aladár Árkay segwa prattikament l-istess triq. István Medgyaszay żviluppa l-istil tiegħu stess, li kien differenti minn dak ta' Lechner, billi juża motivi tradizzjonali stilizzati biex joħloq disinji dekorattivi fil-konkrit. Fil-qasam tal-arti applikata, dawk l-aktar responsabbli għall-promozzjoni tat-tixrid tal-Art Nouveau kienu l-Iskola u l-Mużew tal-Arti Dekorattiva, inawgurati fl-1896. Fiċ-ċentru ta' Budapest kważi l-binjiet kollha għandhom madwar mitt sena, b’ħitan ħoxnin, soqfa għoljin u motivi fuq il-ħitan ta' quddiem. === Mużika === [[Stampa:Budapest Opera 1.jpg|thumb|Id-Dar tal-Opra tal-Istat Ungeriż f'Andrássy út (Sit ta' Wirt Dinji)]] Il-mużika Ungeriża tikkonsisti prinċipalment minn mużika folkloristika tradizzjonali Ungeriża u kompożituri notevoli bħal Franz Liszt u Béla Bartók, meqjusa fost l-akbar kompożituri Ungeriżi. Kompożituri rinomati oħra jinkludu Ernst von Dohnányi, Franz Schmidt, Zoltán Kodály, Gabriel von Wayditch, Rudolf Wagner-Régeny, László Lajtha, Franz Lehár, Imre Kálmán, Sándor Veress u Miklós Rózsa. Il-mużika tradizzjonali Ungeriża għandha tendenza li jkollha ritmu daktiliku qawwi, peress li l-lingwa dejjem tisħaq fuq l-ewwel sillaba ta' kull kelma. L-Ungerija għandha kompożituri rinomati tal-mużika klassika kontemporanja, inklużi György Ligeti, György Kurtág, Péter Eötvös, Zoltán Kodály u Zoltán Jeney. Bartók kien wieħed mill-aktar mużiċisti importanti tas-seklu 20. Il-mużika tiegħu ġiet rivitalizzata mit-temi, il-modi u l-mudelli ritmiċi tat-tradizzjonijiet mużikali folkloristiċi Ungeriżi u ġirien li studja, li huwa sintetizza b'influwenzi minn kontemporanji tiegħu fl-istil distintiv tiegħu stess. Il-mużika folk hija parti prominenti mill-identità nazzjonali u kienet sinifikanti f’żoni rurali preċedenti li jappartjenu, sa mit-Trattat ta' Trianon tal-1920, għal pajjiżi ġirien bħar-Rumanija, is-Slovakkja, il-Polonja u speċjalment fin-Nofsinhar tas-Slovakkja u t-Transilvanja. Wara t-twaqqif ta' akkademja tal-mużika mmexxija minn Liszt u Ferenc Erkel, l-Ungerija pproduċiet numru sinifikanti ta' mużiċisti tal-arti: * Pjanisti: Ernő von Dohnányi, Ervin Nyiregyházi, Andor Földes, Tamás Vásáry, György Sándor, Géza Anda, Annie Fischer, György Cziffra, Edward Kilényi, Bálint Vázsonyi, András Schiff, Zoltán Kocsis, Dezőán Rdó u oħrajn. * Vjolinisti: Joseph Joachim, Leopold Auer, Jenő Hubay, Jelly d'Arányi, Joseph Szigeti, Sándor Végh, Emil Telmanyi, Ede Zathurecky, Zsigmondy, Franz von Vecsey, Zoltán Székely, Tibor Varga u l-ġodda Antal Szalai, Kristó Szabaditi, Vilmos Szabadi et al. Kantanti tal-opra: Astrid Varnay, József Simándy, Júlia Várady, Júlia Hamari, Kolos Kováts (Bluebeard in Bartók's Bluebeard) * Diretturi: Eugene Ormandy, George Szell, Antal Doráti, János Ferencsik, Fritz Reiner, Sir Georg Solti, István Kertész, Ferenc Fricsay, Zoltán Rozsnyai, Sándor Végh, Árpád Joó, Ádám Fischer, Iván Fischer, Péter Eötvöcs, Zomátvösis Vásáry, Gilbert Varga u oħrajn * String Quartet: Budapest Quartet, Hungarian Quartet, Végh Quartet, Takács Quartet, Kodály Quartet, Éder Quartet, Festetics Quartet, [[Stampa:Bartók Béla 1927.jpg|thumb|Il-kompożitur Béla Bartók]] Broughton isostni li "l-ħoss infettiv tal-Ungerija kien sorprendentement influwenti f'pajjiżi ġirien (forsi grazzi għal storja komuni Awstro-Ungeriża) u mhux rari li tisma' melodiji li jdoqqu Ungeriż fir-Rumanija, is-Slovakkja u l-Polonja." Huwa b'saħħtu wkoll fiż-żona ta' Szabolcs-Szatmár u fil-parti tal-Lbiċ ta' Transdanubia, ħdejn il-fruntiera mal-Kroazja. Il-Karnival ta' Busójárás f'Mohács huwa avveniment ewlieni tal-mużika folkloristika Ungeriża, li qabel kien fih l-Orkestra Bogyiszló li ilha stabbilita u meqjusa ħafna. Il-mużika klassika Ungeriża ilha "esperiment, magħmul minn sfond Ungeriż u fuq ħamrija Ungeriża, biex tinħoloq kultura mużikali konxja [bl-użu] tad-dinja mużikali tal-kanzunetta folkloristika." Għalkemm il-klassi għolja Ungeriża ilha għal żmien twil kellha konnessjonijiet kulturali u politiċi mal-bqija tal-Ewropa, li wasslu għal influss ta' ideat mużikali Ewropej, il-bdiewa rurali żammew it-tradizzjonijiet tagħhom stess b’tali mod li sal-aħħar tas-seklu 19 il-kompożituri Ungeriżi kienu kapaċi jieħdu ħsiebhom. mużika rurali tal-bdiewa biex (mill-ġdid) toħloq stil klassiku Ungeriż. Pereżempju, Bartók ġabar kanzunetti folkloristiċi minn madwar l-Ewropa ċentrali u tal-Lvant, inklużi r-Rumanija u s-Slovakkja, filwaqt li Kodály kien aktar interessat li joħloq stil mużikali distintiv Ungeriż. Matul l-era tal-ħakma komunista fl-Ungerija, Kumitat tal-Kanzunetta eżamina u ċensura l-mużika popolari għal traċċi ta' sovverżjoni u impurità ideoloġika. Madankollu, minn dakinhar, l-industrija tal-mużika Ungeriża bdiet tirkupra, u pproduċiet artisti ta' suċċess fl-oqsma tal-jazz bħat-trumpeter Rudolf Tomsits, il-pjanista u kompożitur Károly Binder u, f'forma modernizzata ta' folk Ungeriż, Ferenc Sebő u Márta Sebestyén. . It-tliet ġganti tal-blat Ungeriż, Illés, Metró u Omega, jibqgħu popolari ħafna, speċjalment Omega, li għandu fannijiet fil-Ġermanja u lil hinn, kif ukoll fl-Ungerija. Baned underground anzjani bħal Beatrice, mis-snin tmenin, jibqgħu popolari wkoll. === Letteratura === [[Stampa:Szekely Hungarian Rovas alphabet Szekely magyar rovas ABC.svg|thumb|L-alfabett runic Ungeriż-Scelic ġie adottat fil-pajjiż matul ir-renju tar-Re San Stiefnu (1000-1038).]] Fi żminijiet bikrija, l-Ungeriż kien miktub b'kitba bħal runiku (għalkemm ma kienx użat għal skopijiet letterarji f'interpretazzjoni moderna). Il-pajjiż qaleb għall-alfabett Latin wara li ġie Kristjanizzat taħt ir-renju ta’ Stiefnu I tal-Ungerija fis-seklu 11. L-eqdem rekord miktub bl-Ungeriż li baqa' ħaj huwa framment tal-Karta Fundattiva tal-Abbazia ta’ Tihany (1055) li fih diversi termini Ungeriżi, fosthom il-kliem feheruuaru rea meneh hodu utu rea, “mit-triq militari ta’ Fehérvár”. Il-kumplament tad-dokument kien miktub bil-Latin. L-eqdem test sħiħ li baqa' ħaj bl-Ungeriż huwa l-Priedka tal-Funeral u t-Talb ( Halotti beszéd és könyörgés) (1192-1195), traduzzjoni ta’ priedka bil-Latin. L-eqdem poeżija bl-Ungeriż li baqgħu ħajjin hija l-Lamentazzjonijiet Qadim Ungeriżi ta' Marija (Ómagyar Mária-siralom), traduzzjoni wkoll (mhux stretta ħafna) mil-Latin, mis-seklu 13. Hija wkoll l-eqdem poeżija Uralika li baqgħu ħajjin. Fost l-ewwel kronaki dwar l-istorja Ungeriża hemm Gesta Hungarorum (Exploits of the Hungarians) mill-awtur mhux magħruf normalment imsejjaħ Anonymus, u Gesta Hunnorum et Hungarorum (Exploits of the Huns and Hungarians) ta' Simon Kézai. It-tnejn huma bil-Latin. Dawn il-kronaki jħalltu l-istorja mal-leġġendi, għalhekk storikament mhux dejjem ikunu awtentiċi. Kronaka oħra hija l-Képes krónika (Kronika Illustrata), li nkitbet għal Louis il-Kbir. Il-letteratura Rinaxximentali ffjorixxiet taħt ir-renju tar-Re Matthias. Janus Pannonius, għalkemm kiteb bil-Latin, huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar nies importanti fil-letteratura Ungeriża, peress li huwa l-uniku poeta umanista Ungeriż sinifikanti ta' dak iż-żmien. L-ewwel stampar twaqqfet ukoll matul ir-renju ta' Matthias, minn András Hess f’Buda. L-ewwel ktieb stampat fl-Ungerija kien il-Chronica Hungarorum. L-aktar poeti importanti ta' dak iż-żmien kienu Bálint Balassi u Miklós Zrínyi. Il-poeżija ta' Balassi turi influwenzi medjevali, il-poeżiji tiegħu jistgħu jinqasmu fi tliet taqsimiet: poeżiji tal-imħabba, poeżiji tal-gwerra u poeżiji reliġjużi. L-aktar xogħol sinifikanti ta' Zrínyi, l-epika Szigeti veszedelem (Il-Periklu ta' Sziget, miktub fl-1648/49) huwa miktub b’mod simili għall-Iljade u jirrakkonta l-Battalja erojka ta' Szigetvár, fejn il-bużnannu tiegħu miet waqt li kien qed jiddefendi l-Kastell ta' Szigetvár. Fost ix-xogħlijiet letterarji reliġjużi, l-aktar importanti hija t-traduzzjoni tal-Bibbja minn GásPAR Károlyi (it-tieni traduzzjoni Ungeriża tal-Bibbja fl-istorja), ir-ragħaj Protestant ta' Gönc, fl-1590. It-traduzzjoni tissejjaħ il-Bibbja Vizsoly, fl-unur tal-belt fejn ġie ppubblikat għall-ewwel darba. Il-Illuminiżmu Ungeriż seħħ madwar ħamsin sena wara l-Illuminiżmu Franċiż. L-ewwel kittieba infurmati kienu l-gwardjani tal-ġisem ta' Maria Theresa (György Bessenyei, János Batsányi u oħrajn). L-akbar poeti ta’ dak iż-żmien kienu Mihály Csokonai u Dániel Berzsenyi. L-akbar figura tar-riforma tal-lingwa kienet Ferenc Kazinczy. Minn dan iż-żmien 'il quddiem, il-lingwa Ungeriża saret fattibbli għal kull tip ta' spjegazzjonijiet xjentifiċi u, barra minn hekk, inħoloq ħafna kliem ġdid biex jiddeskrivi invenzjonijiet ġodda. Il-letteratura Ungeriża dan l-aħħar kisbet xi reputazzjoni barra mill-fruntieri tal-Ungerija (l-aktar grazzi għat-traduzzjonijiet tagħha għall-Ġermaniż, il-Franċiż u l-Ingliż). Xi awturi Ungeriżi moderni saru dejjem aktar popolari fil-Ġermanja u fl-Italja, speċjalment Sándor Márai, Péter Esterházy, Péter Nádas u Imre Kertész. Dan tal-aħħar huwa kittieb Lhudi kontemporanju li baqa’ ħaj mill-Olokawst u rebaħ il-Premju Nobel għal-Letteratura fl-2002. L-eqdem klassiċi tal-letteratura u l-poeżija Ungeriża baqgħu kważi totalment mhux magħrufa barra mill-Ungerija. János Arany, poeta famuż Ungeriż tas-seklu 19, jibqa' maħbub ħafna fl-Ungerija (speċjalment il-kollezzjoni tiegħu ta' ballads), fost "klassiċi veri" oħra bħal Sándor Petőfi, il-poeta tar-Rivoluzzjoni tal-1848, Endre Ady, Mihály Babits, Dezső Kosztolányi , Attila. József, Miklós Radnóti u János Pilinszky. Awturi Ungeriżi magħrufa oħra huma Mór Jókai. Frigyes Karinthy, László Krasznahorkai, Ferenc Móra, Géza Gárdonyi, Zsigmond Móricz, Ephraim Kishon, Géza Gárdonyi, Arthur Koestler, Ferenc Molnár, Elie Wiesel, Kálmán Mikszáth, Gyula Illyés, Miklós, Stephen S. === Kċina === [[Stampa:Dobos cake (Gerbeaud Confectionery Budapest Hungary).jpg|thumb|Kejk Dobos]] Dixxijiet tradizzjonali, bħall-goulash famuż mad-dinja kollha (gulyás stew jew soppa gulyás), jidhru b'mod prominenti fil-kċina Ungeriża. Il-platti huma spiss imħawwar bil-paprika (bżar aħmar mitħun), innovazzjoni Ungeriża. It-trab tal-paprika, miksub minn tip speċjali ta' bżar, huwa wieħed mill-aktar ħwawar komuni użati fil-kċina tipika Ungeriża. Krema qarsa ħoxna u ħoxna msejħa tejföl spiss tintuża biex ittaffi t-togħma ta 'dixx. Il-famuża soppa tal-ħut tax-xmara sħuna Ungeriża, imsejħa soppa tas-sajjieda jew halászlé, normalment hija taħlita rikka ta 'diversi tipi ta' ħut poached. Dixxijiet tipiċi oħra huma t-tiġieġ tal-paprika, il-foie gras tal-fwied tal-wiżż, il-pörkölt stew, il-vadas (stuffat tal-kaċċa biż-zalza tal-ħaxix u l-pulpetti), it-trota bil-lewż u l-pulpetti mielħa u ħelwin, bħal túrós csusza (pulpetti bil-ġobon quark frisk u krema qarsa ħoxna) . Id-deżerti jinkludu l-kejk emblematiku ta' Dobos, strudels (rétes) mimlijin bit-tuffieħ, ċirasa, żerriegħa tal-peprin jew ġobon, pancake Gundel, għaġina tal-għanbaqar (szilvás gombóc), għaġina somlói, sopop tad-deżerta bħal ċirasa qarsa kiesħa u puree tal-qastan ħelu (gescoztenedüré), qastan imfarrak biz-zokkor u r-rum u maqsum fi frak, miksi bil-krema bit-tarjola). Perec u kifli huma pasti popolari ħafna. Iċ-csárda hija l-aktar tip karatteristiku ta' taverna Ungeriża, taverna ta' stil antik li toffri kċina u xorb tradizzjonali. Borozó normalment jirreferi għal taverna tal-inbid qadim komdu, pince hija birra jew kantina tal-inbid u söröző huwa pub li joffri birra tal-abbozz u xi drabi ikel. Il-bisztró huwa ristorant tal-baġit li ħafna drabi joffri self-service. Il-buffet huwa l-irħas post, għalkemm jista 'jkollok tiekol bilwieqfa ma' bank. Pasti, kejkijiet u kafè huma servuti f'ħanut tal-għaġina msejjaħ cukrászda, filwaqt li eszpresszó huwa ħanut tal-kafè. [[Stampa:Tokaji 6p 1989.jpg|thumb|L-inbid famuż Tokaji, li Louis XIV ta’ Franza sejjaħ Vinum Regum, Rex Vinorum ("Inbid tar-Rejiet, Re tal-Inbejjed")]] Pálinka huwa brandy tal-frott, distillat minn frott imkabbar fil-ġonna tal-frott li jinsabu fil-Pjanura l-Kbira Ungeriża. Huwa likur li joriġina fl-Ungerija u jiġi f'varjetà ta' togħmiet inklużi berquq (barack) u ċirasa (cseresznye). Madankollu, l-għanbaqar (szilva) hija l-aktar togħma popolari. Il-birra tmur tajjeb ma 'ħafna platti tradizzjonali Ungeriżi. Il-ħames ditti ewlenin tal-birra Ungeriżi huma: Borsodi, Soproni, Arany Ászok, Kõbányai u Dreher. In-nies tradizzjonalment ma jaqbdux in-nuċċalijiet jew il-maggijiet tagħhom meta jixorbu l-birra. Teżisti leġġenda urbana fil-kultura Ungeriża li l-ġeneri Awstrijaċi ċekknu tazzi tal-birra biex jiċċelebraw l-eżekuzzjoni tat-13-il Martri ta’ Arad fl-1849. Ħafna nies għadhom isegwu t-tradizzjoni, għalkemm iż-żgħażagħ spiss jiċħduha, billi jsostnu li l-vot waħdu kien maħsub li jdum 150. snin. L-Ungerija hija ideali għall-produzzjoni tal-inbid, u l-pajjiż jista 'jinqasam f'ħafna reġjuni. Ir-Rumani ġabu dwieli lejn Pannonia, u sal-5 seklu WK, hemm rekords ta' dwieli estensivi f’dik li llum hija l-Ungerija. L-Ungeriżi ġabu l-għarfien tagħhom dwar il-produzzjoni tal-inbid mill-Lvant. Skont Ibn Rustah, it-tribujiet Ungeriżi kienu familjari mal-produzzjoni tal-inbid ħafna qabel il-konkwista tagħhom tal-Baċir tal-Karpazji. Ir-reġjuni tal-inbid differenti joffru varjetà wiesgħa ta' stili: il-prodotti ewlenin tal-pajjiż huma bojod niexef eleganti, b’ġisem sħiħ b’aċidità tajba, għalkemm hemm ukoll abjad ħelu kumpless (Tokaj), eleganti (Eger) u ħomor robusti u b'ġisem sħiħ ( Villány u Szekszárd ). Il-varjetajiet ewlenin huma: Olaszrizling, Hárslevelű, Furmint, Pinot gris jew Szürkebarát, Chardonnay (abjad), Kékfrankos (jew Blaufrankisch bil-Ġermaniż), Kadarka, Portugieser, Zweigelt, Cabernet Sauvignon, Cabernet Franc u Merlot. L-inbejjed l-aktar famużi fl-Ungerija huma Tokaji Aszú u Egri Bikavér. L-inbid Tokaji irċieva tifħir minn bosta kittieba u kompożituri kbar. Għal aktar minn 150 sena, intużat taħlita ta' erbgħin ħaxix Ungeriż biex jinħoloq likur unicum, likur morr ta' kulur skur li jista' jinxtorob bħala aperitif jew wara ikla. === Arti folkloristika === [[Stampa:Voivodina Hungarians national costume and dance 6.jpg|thumb|Ungeriżi bi ħwejjeġ tradizzjonali/kostumi folkloristiċi jiżfnu ċ-csárdás]] L-Ugros (żfin tal-qbiż) huma żfin ta' stil antik li jmorru lura għall-Medju Evu. Ugros jistgħu jinkludu żfin solo jew sieħba akkumpanjati minn mużika antika, żfin tar-ragħaj u żfin tar-ragħaj u żfin tar-rġiel solisti oħra ta' Transilvanja, u żfin tal-marċ, flimkien ma' fdalijiet ta' żfin ta' armi medjevali. Karikázó huwa żfin ċirku magħmul minn nisa akkumpanjat mill-kant ta' kanzunetti popolari. Csárdás huma żfin ta' stil aktar ġodda żviluppati fis-sekli 18 u 19, li fihom kostumi irrakkmati u mużika enerġetika. Miż-żfin tal-boot kkomplikati tal-irġiel saż-żfin taċ-ċirku tal-qedem tan-nisa, iċ-csárdás juru l-eżuberanza infettiva taż-żfin folkloristiku Ungeriż li għadu ċċelebrat fl-irħula. Il-verbunkos huwa żfin solo maskili li evolviet mill-wirjiet tar-reklutaġġ tal-armata Awstro-Ungeriża. Il-legényes huma żfin solo tal-irġiel imwettaq mill-poplu etniku Ungeriż li jgħix fir-reġjun ta' Kalotaszeg tat-Transilvanja. Għalkemm ġeneralment tiżfen minn rġiel żgħażagħ, tista 'wkoll tiżfen minn irġiel anzjani. Iż-żfin normalment isir minn żeffien wieħed kull darba, quddiem banda. In-nisa jipparteċipaw fiż-żfin billi joqogħdu f’ringieli fuq naħa waħda u jkantaw jew jgħajtu versi waqt li l-irġiel jiżfnu. Kull raġel iwettaq serje ta' punti (frażijiet taż-żfin), ġeneralment erba' sa' tmienja mingħajr ripetizzjoni. Kull punt jikkonsisti f'erba' partijiet, li kull waħda minnhom idum erba’ taħbita. L-ewwel parti ġeneralment tkun l-istess għal kulħadd (hemm biss ftit varjazzjonijiet). L-istil attwali tal-arti folkloristika Ungeriża ħa forma fil-bidu tas-seklu 18, li inkorpora elementi Rinaxximentali u Barokk, skont iż-żona, kif ukoll influwenzi Persjani Sassani. Fjuri u weraq, xi drabi għasfur jew ornament spirali, huma t-temi dekorattivi ewlenin. L-aktar ornament komuni huwa fjura b'ċentru li jixbah l-għajn t ' rix tal-pagun. Kważi l-manifestazzjonijiet kollha tal-arti folkloristika pprattikata x'imkien ieħor fl-Ewropa ffjorixxu wkoll fost il-bdiewa Magyar xi darba jew oħra, il-fuħħar u t-tessuti tagħhom kienu l-aktar żviluppati minn kulħadd. L-aktar kisbiet notevoli fl-arti tat-tessuti tagħhom huma rakkmu, li jvarja minn reġjun għal reġjun. Dawk minn Kalotaszeg huma prodotti charming ta'd isinn orjentali, meħjuta prinċipalment f'kulur wieħed: aħmar, blu jew iswed. B'linji rotob, ir-rakkmu huwa applikat għal ċraret tal-artal, pillowcases u lożor. L-aqwa rakkmu huwa prodott fir-reġjuni ta' Sárköz u Matyóföld. Il-kpiepel tan-nisa spiss ikollhom motivi suwed u bojod delikati daqs il-bizzilla u jagħtu xhieda tas-sens artistiku mill-isbaħ u sottili tan-nies. Il-motifi irrakkmati applikati għall-ilbies tan-nisa ġew trasferiti wkoll għal tvalji u runners tal-mejda adattati għall-użu modern bħala dekorazzjoni tal-ħajt. === Sport === [[Stampa:Vaterpolo Hungary vs Italy semifinal game2.jpg|thumb|It-tim nazzjonali tal-waterpolo tal-irġiel Ungeriż huwa meqjus fost l-aqwa fid-dinja u għandu r-rekord dinji tad-deheb u l-midalji Olimpiċi b'mod ġenerali.]] Atleti Ungeriżi kienu kontendenti ta' suċċess fl-Olimpjadi tas-Sajf. L-Ungerija tinsab fid-disa' post b'total ta' 511-il midalja fit-tabella tal-midalji ta' kull żmien tal-Olimpjadi tas-Sajf. L-Ungerija għandha t-tielet l-ogħla numru ta' midalji Olimpiċi per capita u t-tieni l-ogħla numru ta' midalji tad-deheb per capita fid-dinja. L-Ungerija storikament eċċellat fl-isports akkwatiċi Olimpiċi. Fil-waterpolo, it-tim tal-irġiel Ungeriż huwa r-rebbieħ ewlieni tal-midalja b'marġni sinifikanti, u fl-għawm, it-timijiet tal-irġiel u tan-nisa jikklassifikaw il-ħames fis-suċċess. L-Ungerija tmexxi t-tabella ġenerali tal-midalja fil-canoeing u l-kayaking. L-Ungerija rebħet l-ewwel midalja tad-deheb Olimpika tax-Xitwa fl-2018 fl-iskejzjar tal-veloċità fuq binarji qosra tal-irġiel b'tim ta' erba': Csaba Burján, Shaolin Sándor Liu, Shaoang Liu u Viktor Knoch. [[Stampa:Groupama Arena Budapest (17267881892).jpg|thumb|Il-Groupama Aréna, dar ta' Ferencvárosi TC, grawnd tal-UEFA kategorija 4]] L-Ungerija ospitat bosta avvenimenti sportivi globali, inklużi l-Kampjonati Dinji tal-Boxing tad-Dilettanti tal-1997, il-Kampjonati Dinji tal-Fencing tal-2000, il-Kampjonati Dinji tal-Iskejzjar tal-Veloċità Allround tal-2001, il-Logħob Interuniversitarju Dinji tal-2008, il-Kampjonati Dinji tal-Pentathlon 2008 Modern, il-Kampjonati tad-Dinja tal-2010 tal-ITU, il-Kampjonati tad-Dinja tal-2011 IIHF , 2013 World Fencing Championships, 2013 World Wrestling Championships, 2014 World Masters Athletics Championships, World Aquatics Championships tal-2017 u l-2017 World Judo Championships, biss fl-aħħar għoxrin sena. Minbarra dawn, l-Ungerija ospitat bosta tournaments fil-livell Ewropew, bħall-Kampjonati Ewropej tal-Għawm tal-2006, il-Kampjonati Ewropej tal-Għawm tal-2010, il-Kampjonati Ewropej tal-Judo tal-2013, il-Kampjonati Ewropej tal-Karate tal-2013, il-Kampjonati Ewropej tal-Ġinnastika Ritmika 2017 u ospitat 4 partiti tal-UEFA Euro 2020, li saru fl-Istadium b'ħafna għanijiet Puskás Ferenc il-ġdid b'67,889 siġġu. L-Ungerija rebħet tliet titli tal-futbol Olimpiku. L-Ungerija rrivoluzzjonat l-isport fis-snin 50, billi stabbilixxiet il-pedamenti tattiċi tal-futbol totali u ddominat il-futbol internazzjonali bl-Aranycsapat ("Tim tad-Deheb"), li kien jinkludi lil Ferenc Puskás, l-aqwa skorer tas-seklu 20, li lilu l-FIFA ddedikat l-aktar premju reċenti tiegħu, il-Premju Puskás. It-tim minn dik l-era għandu t-tieni l-ogħla Elo Rating tal-futbol ta' kull żmien fid-dinja, f’2166, u waħda mill-itwal serje ta' bla telfa fl-istorja tal-futbol, ​​u baqa’ bla telfa f’31 partita mifruxa fuq erba' snin. Id-deċennji ta' wara ż-żmien tad-deheb raw lill-Ungerija tiddgħajjef bil-mod, għalkemm reċentement hemm tiġdid fl-aspetti kollha. Il-Federazzjoni Ungeriża tal-Futbol tat-Tfal twaqqfet fl-2008, filwaqt li l-iżvilupp taż-żgħażagħ kien qed jirnexxi. Huma ospitaw il-Kampjonat tal-UEFA Futsal 2010 f'Budapest u Debrecen, l-ewwel darba li l-MLSZ ospitaw turnament finali tal-UEFA. Il-Grand Prix tal-Ungerija fil-Formula Wieħed sar fl-Hungaroring, fil-periferija ta’ Budapest, ċirkwit li għandu liċenzja ta' Grad 1 mill-FIA. Mill-1986, it-tellieqa kienet rawnd tal-Kampjonat Dinji tal-Formula Wieħed. Il-korsa tpaxxiet kompletament mill-ġdid għall-ewwel darba kmieni fl-2016, u tħabbar li l-ftehim tal-Grand Prix ġie estiż għal ħames snin oħra, sal-2026. Iċ-ċess huwa sport popolari u ta' suċċess, u l-plejers Ungeriżi huma t-tmien l-aktar b’saħħithom b’mod ġenerali f’ il-klassifika tal-Federazzjoni Dinjija taċ-Ċess. Hemm madwar 54 Gran Mastru u 118-il Master Internazzjonali, li huwa aktar minn fi Franza jew fir-Renju Unit. Judit Polgár hija ġeneralment meqjusa bħala l-iktar plejer taċ-ċess femminili b'saħħitha ta' kull żmien. Uħud mill-aqwa atleti tas-sabre tad-dinja wkoll storikament ġejjin mill-Ungerija, u fl-2009, it-tim nazzjonali tal-hockey tas-silġ tal-irġiel Ungeriż ikkwalifika għall-ewwel Kampjonat Dinji IIHF tiegħu, u fl-2015, ikkwalifika għat-tieni kampjonat dinji tiegħu fl-ogħla diviżjoni. == Bliet == === belt bil-liġi tal-kontea (kapital tal-kontea) === <gallery> Stampa:BudapestMontage.jpg|[[Budapest]] Stampa:Parlament Budapest3.jpg|[[Budapest]] Stampa:Debrecen látképe.jpg|Debrecen Stampa:Debrecen, Piac Street 18 and 20.jpg|Debrecen Stampa:Debreceni nagytemplom.jpg|Debrecen Stampa:UnivMiskolc Main.jpg|Miskolc Stampa:Diósgyőr Castle 2015 fall.jpeg|Miskolc Stampa:Szegedi Dóm 5.JPG|Szeged Stampa:Szeged-tisza3.jpg|Szeged Stampa:Hungary-Pecs Main Place.jpg|Pécs Stampa:Pecs - Hungary - EU.JPG|Pécs Stampa:Megyeszékhely - Győr-Moson-Sopron megye - Győr.jpg|Győr Stampa:Gyor Szechenyi ter.jpg|Győr Stampa:Hősök tere, Kossuth tér felé nézve, Nyiregyhaza11.jpg|Nyiregyhaza Stampa:Kecskemét montázs.jpg|Kecskemét Stampa:Székesfehérvár montage 2.png|Székesfehérvár Stampa:Montage of Szombathely.jpg|Szombathely Stampa:Szolnoki 24 emeletes toronyház.jpg|Szolnok Stampa:Tatabánya látképe 2015-ös légi fotón.jpg|Tatabánya Stampa:Kaposvar montage.jpg|Kaposvar Stampa:Kaposvár Nagyboldogasszony Székesegyház.jpg|Kaposvar Stampa:Kaposvár Bory Szent István-kút.jpg|Kaposvar Stampa:Békéscsaba városháza.JPG|Békéscsaba Stampa:Érd - Castle.jpg|Érd Stampa:Veszprém - Veszpremvar.jpg|Veszprém Stampa:Zalaegerszeg.jpg|Zalaegerszeg Stampa:Storno-ház Tűztorony és Városháza.jpg|Sopron Stampa:Várostorony (4779. számú műemlék) 5.jpg|Sopron Stampa:Ikvahidsopron.JPG|Sopron Stampa:Kolostor u 13 Sopron.JPG|Sopron Stampa:Ratz Laszlo szulohaz.jpg|Sopron Stampa:Sopron - Hungary (5129642545).jpg|Sopron Stampa:Sopron z19.jpg|Sopron Stampa:Megyeszékhely - Heves megye - Eger.jpg|Eger Stampa:Nagykanizsa2.jpg|Nagykanizsa Stampa:Dunaújváros híd.jpg|Dunaújváros Stampa:Hodmezocivertanlegi1.jpg|Hódmezővásárhely Stampa:Municipio e Museo, 2020 Salgótarján.jpg|Salgótarján Stampa:Megyeszékhely - Tolna megye - Szekszárd.jpg|Szekszárd </gallery> === Bliet akbar (ħlief bliet bil-liġi tal-kontea) === <gallery> Stampa:Dunakeszi légifotó.jpg|Dunakeszi Stampa:Cegléd - Church.jpg|Cegléd Stampa:Baja városháza.jpg|Baja Stampa:Vác Székesegyház 20090725.jpg|Vác Stampa:Gödöllő - Palace.jpg|Gödöllő Stampa:Ózd légifotó.jpg|Ózd Stampa:Lakihegyi adotorony 1.jpg|Szigetszentmiklós Stampa:Gyöngyös, római katolikus plébániatemplom 2021 04.jpg|Gyöngyös Stampa:Mosonmagyaróvár - Castle.jpg|Mosonmagyaróvár Stampa:Civertanlegipápa5.jpg|Pápa Stampa:Hungary-gyula-varoshaz1.jpg|Gyula Stampa:Hajdúkerület székháza.jpg|Hajdúböszörmény Stampa:Megyeszékhely - Komárom-Esztergom megye - Esztergom.jpg|Esztergom Stampa:Kiskunfélegyháza légifotó.jpg|Kiskunfélegyháza Stampa:Orosháza, Szent István-mellszobor 2021 01.jpg|Orosháza Stampa:Templomdomb, Ajka.jpg|Ajka Stampa:Szőke Gábor Miklós – Unikornis.jpg|Kazincbarcika Stampa:Szentes légifotó1.jpg|Szentes Stampa:Kiskunhalas városháza.JPG|Kiskunhalas Stampa:Jaszbereny.jpg|Jászberény Stampa:Humulus Lupulus Hopfendolde-mit-hopfengarten.jpg|Komló Stampa:Tata vár keletről.jpg|Tata Stampa:Nagykőrös légifotó3.jpg|Nagykőrös Stampa:Siófok Fő tér (Main Square).JPG|Siófok Stampa:Makó légifotó1.jpg|Makó Stampa:Gyál1.jpg|Gyál Stampa:Monument of the hungarian heroes in Hajdúszoboszló.jpg|Hajdúszoboszló Stampa:Törökszentmiklós, római katolikus templom 2020 01.jpg|Törökszentmiklós Stampa:Keszthely - Festetics Castle.jpg|Keszthely Stampa:Vecses church.JPG|Vecsés Stampa:Várpalota1.jpg|Várpalota Stampa:Hatvan - Palace.jpg|Hatvan Stampa:Karcag-varoshaza2.jpg|Karcag Stampa:Békés-Temple.jpg|Békés Stampa:Komárom Fortress 02.jpg|Komárom Stampa:Dombóvár helytörténeti múzeum.jpg|Dombóvár Stampa:LatkepPaks.jpg|Paks Stampa:Mohács légifotó.jpg|Mohács Stampa:Római katolikus templom (7024. számú műemlék) 2.jpg|Fót Stampa:Göd2.jpg|Göd Stampa:Mezőtúr - Városháza.jpg|Mezőtúr Stampa:Balmazújváros - Temples.jpg|Balmazújváros Stampa:Szarvas ótemplom.JPG|Szarvas Stampa:Kalocsa Szentháromság tér.JPG|Kalocsa Stampa:147-csongrád4.jpg|Csongrád Stampa:Hajdúnánás, református templom 2023 01.jpg|Hajdúnánás Stampa:Mátészalka, Kossuth Lajos Street, municipal building from the beginning of the XX. century.jpg|Mátészalka Stampa:Szt. László-templom Mezőkövesd.JPG|Mezőkövesd Stampa:Balassagyarmat - Megyeháza.jpg|Balassagyarmat Stampa:Abony.jpg|Abony Stampa:Sárvár - Castle.jpg|Sárvár Stampa:Sárvár Nádasdy-vár1.JPG|Sárvár Stampa:Mor kosciol sw Krzyza 5.jpg|Mór Stampa:Mór - Palace.jpg|Mór Stampa:Gyoma járási hivatal.JPG|Gyomaendrőd Stampa:Balatonfured19.jpg|Balatonfüred Stampa:Hajdúsámson1.jpg|Hajdúsámson Stampa:Sárospatak - Castle.jpg|Sárospatak Stampa:Csokonai muvelodesi haz.jpg|Hajdúhadház Stampa:Nyirbator kirche.JPG|Nyírbátor Stampa:Dorog látképe 1.jpg|Dorog Stampa:Dorog - Temple.jpg|Dorog Stampa:Kőszeg - july 2007.jpg|Kőszeg Stampa:Körmend - Palace.jpg|Körmend Stampa:Evangélikus templom (7118. számú műemlék).jpg|Maglód Stampa:Marcali, aerial - hospital, former Széchenyi Mansion.jpg|Marcali Stampa:Református templom, légifotó, Kisújszállás4.jpg|Kisújszállás Stampa:Tolna 0203.JPG|Tolna Stampa:Római katolikus templom (7477. számú műemlék).jpg|Üllő Stampa:Szigetvár - Castle.jpg|Szigetvár Stampa:Csorna - Prépostság.jpg|Csorna Stampa:Megyeszékhely - Heves megye - Eger.jpg|Eger Stampa:Sarkad 2010, Református templom.jpg|Sarkad Stampa:Gárdony castle.jpg|Gárdony Stampa:Thermal Bath and Spa, Agárd 196.jpg|Gárdony Stampa:Pásztó - plébániatemplom és az oskolamester háza.JPG|Pásztó Stampa:Református templom, volt premontrei prépostsági templom (7192. számú műemlék) 7.jpg|Ócsa Stampa:Ocsai templom.JPG|Ócsa Stampa:Greek Catholic Cathedral Hajdudorog.jpg|Hajdúdorog Stampa:Túrkeve légi fotó.jpg|Túrkeve Stampa:Sztgotthárd15.jpg|Szentgotthárd Stampa:Nádudvar légi fotó.jpg|Nádudvar Stampa:Tamási légifotó1.jpg|Tamási Stampa:Saint Michael Church Lenti 06.jpg|Lenti Stampa:Sándorfalva, Pallavicini-kastély 2021 01.jpg|Sándorfalva Stampa:Fehérgyarmat - Temple.jpg|Fehérgyarmat Stampa:Nyergesújfalu fő utcája.jpg|Nyergesújfalu Stampa:Kistelek.JPG|Kistelek Stampa:Bácsalmás Szent Kereszt templom.JPG|Bácsalmás Stampa:The ferry at Mindszent Rév.jpg|Mindszent Stampa:Zalaszentgrot-06.jpg|Zalaszentgrót Stampa:Téglás légifotó.jpg|Téglás Stampa:Bátaszék, római katolikus templom 2022 01.jpg|Bátaszék Stampa:Szent Erzsébet Mórahalmi Gyógyfürdő este.jpg|Mórahalom Stampa:Church Mezőkovácsháza.jpg|Mezőkovácsháza Stampa:Battonya - Temple.jpg|Battonya Stampa:A mezőhegyesi ménesbirtok.jpg|Mezőhegyes Stampa:Elek monument deported Germans.jpg|Elek Stampa:River Tisza & Bodrog Tokaj.jpg|Tokaj Stampa:Kenderes légifotó2.jpg|Kenderes Stampa:Devecser - Palace.jpg|Devecser Stampa:Baktalórántháza - Palace.jpg|Baktalórántháza Stampa:GyógyfürdőHévíz.jpg|Hévíz Stampa:Szapáry-Andrássy kastély, Szabadság tér, Letenye3.jpg|Letenye Stampa:Abádszalók városháza.jpg|Abádszalók Stampa:Fertőszentmiklós faluközpont.jpg|Fertőszentmiklós Stampa:Trianon-emlékmű, Medgyesegyháza.jpg|Medgyesegyháza Stampa:Hungary-gyula-var2.jpg|Kastell ta' Gyula, Medgyesegyháza Stampa:Gyula - Castle.jpg|Kastell ta' Gyula, Medgyesegyháza Stampa:Hungary-gyula-var3.jpg|Kastell ta' Gyula, Medgyesegyháza Stampa:Bük 016.jpg|Bük Stampa:Bük 001.jpg|Bük Stampa:Thermal bath, aerial, Bük1.jpg|Bük Stampa:Thermal bath, aerial photo, Bük.jpg|Bük Stampa:Szapáry mansion, aerial, Bük.jpg|Bük Stampa:Thermal bath, aerial, Bük.jpg|Bük Stampa:Fertod07jul0004.jpg|Fertőd Stampa:Civertanlegifertod12.jpg|Fertőd Stampa:Görög Katolikus Templom Abaújszántón.jpg|Abaújszántó Stampa:Petőfi utca 35., Zalalövő1.jpg|Zalalövő Stampa:Csanádpalota.jpg|Csanádpalota Stampa:Rétság, evangélikus harangtorony 2020 01.jpg|Rétság Stampa:Beled város a magasból.jpg|Beled Stampa:Rudabánya légifotó.jpg|Rudabánya Stampa:Fellegvár (7612. számú műemlék) 6.jpg|Visegrád Stampa:Visegrád Mountain Fastness 01.jpg|Visegrád Stampa:Visegrád - Royal Palace.jpg|Visegrád Stampa:Pacsai templom.jpg|Pacsa Stampa:Thermal bath, Zalakaros-05.jpg|Zalakaros Stampa:Pálháza, Református templom.jpg|Pálháza </gallery> == Gallerja == <gallery> Stampa:Tisza-tó.jpg|Lag Tisza Stampa:Kisköre.jpg|Kisköre, lock eżatt wara Lag Tisza Stampa:Megyeszékhely - Jász-Nagykun-Szolnok megye - Szolnok.jpg|It-Tisa hekk kif tgħaddi mill-belt ta' Szolnok Stampa:Szeged-tisza3.jpg|Ix-xmara Tisza kif tgħaddi minn Szeged Stampa:Dombrád - Nature.jpg|Ix-xmara Tisza Stampa:Agárd 009.jpg|Lag Velence​ (bl-Ungeriż Velencei-tó) Stampa:Nagy-Kevély, view.jpg|Muntanji Pilis Stampa:A Zagyva volgye.jpg|Ix-xmara Zagyva Stampa:Bakony.jpg|Muntanji Bakony Stampa:Balaton.jpeg|Lag Balaton Stampa:RO AR Tarmure 22.jpg|Ix-xmara Fehér-Körös/Crișul Alb Stampa:Insula Csepel 2.png|Gżira Csepel (Csepel-sziget) Stampa:Heves megye, Bélapátfalva, Gyári-tó és Bél-kő.jpg|Bükki jew Bükk National Park (Ungeriż: Bükki Nemzeti Park) huwa park nazzjonali fil-Muntanji Bükk fit-Tramuntana tal-Ungerija Stampa:Lilla fromszeleta1.jpg|Alsohámor jidher mill-grotta Szeleta Stampa:Parliament of Hungary November 2017.jpg|Il-Faċċata Prinċipali tal-Bini tal-Parlament Ungeriż (Országház) tidher mid-Danubju Stampa:Budavári Palota, ABCDEF épület.jpg|Il-Kastell ta' Buda fl-2013 bil-Knisja ta' Matthias fl-isfond (Budavári Palota/Burgpalast) Stampa:Matthias Church, Budapest, 2017.jpg|Il-Knisja tal-Assunta tal-Kastell ta' Buda (Budavári Nagyboldogasszony-templom) magħrufa wkoll bħala l-Knisja ta' Matthias (Mátyás-templom) f'Budapest, 6 ta' Mejju, 2017. Stampa:Magyar Nemzeti Múzeum.jpg|Il-bini tal-Mużew Nazzjonali Ungeriż (Magyar Nemzeti Múzeum), imwaqqaf fl-1802, Il-mużew jinsab f'Budapest VIII f'bini neoklassiku, mibni apposta bejn l-1837 u l-1847 mill-perit Mihály Pollack. Stampa:Budapest, Magyar Nemzeti Múzeum.jpg|Il-bini tal-Mużew Nazzjonali Ungeriż (Magyar Nemzeti Múzeum), imwaqqaf fl-1802, Il-mużew jinsab f'Budapest VIII f'bini neoklassiku, mibni apposta bejn l-1837 u l-1847 mill-perit Mihály Pollack. Stampa:Main stairs of the National Museum.jpg|It-Taraġ Prinċipali FL-Il-bini tal-Mużew Nazzjonali Ungeriż (Magyar Nemzeti Múzeum), imwaqqaf fl-1802, Il-mużew jinsab f'Budapest VIII f'bini neoklassiku, mibni apposta bejn l-1837 u l-1847 mill-perit Mihály Pollack. Stampa:HUN-2015-Budapest-St. Stephen's Basilica.jpg|Bażilika ta' San Stiefnu (Szent István-bazilika) fl-14 ta' Awwissu, 2015 Stampa:F4 Szab ter.JPG|Għan F-4 F-4 objektum (F/4 objektum, búnker Rákosi), Il-ħruġ ta' emerġenza u l-ventilazzjoni ħdejn l-ex kwartieri ġenerali tat-Televiżjoni Ungeriża (Szabadság tér), hija kkontrollata mill-Budapest Transport Company (BKV) Stampa:Balaton Hungary Landscape.jpg|Lag Balaton Stampa:Hortobagy-ziehbrunnen.jpg|Il-Park Nazzjonali ta' Hortobágy–il-Puszta li tinkludi l-kontej ta' Borsod-Abaúj-Zemplén, Heves, Hajdú-Bihar u Jász-Nagykun-Szolnok, l-Ungerija u għandha l-kriterji Kulturali tal-UNESCO: iv, v mill-1999 (Hortobagy-ziehbrunnen) Stampa:Budapest, Magyar Tudományos Akadémia 24.jpeg|Il-kwartieri ġenerali tal-akkademja fuq il-banek tad-Danubju f'Budapest, Akkademja tax-Xjenzi Ungeriża (Magyar Tudományos Akadémia, MTA), imwaqqfa fit-3 ta' Novembru, 1825 u li tinsab f'Budapest, 47°30′4″N 19°2′47″E Stampa:MiG-29 Hungary (20966429751).jpg|Bażi tal-Ajru ta' Kecskemét (ICAO: LHKE) Stampa:Szolnoki városháza 2016.jpg|Il-Muniċipalità ta' Szolnok fl-13 ta' April, 2016, belt li tinsab fuq ix-Xmara Tisza, fil-qalba tal-Pjanura l-Kbira Ungeriża, Kontea ta' Jász-Nagykun-Szolnok, fid-Distrett ta' Szolnok Stampa:Ferences templom (Giovanni Battista Carlone), Templom utca, Szolnok1.jpg|Il-Knisja Kattolika ta' Szolnok Stampa:Református templom tornya (Sztehlo_Otto,_1894),_Szolnok2.jpg|ll-Knisja Kalvinista Szolnok Stampa:A Szolnoki Galéria épülete, korábban zsinagóga. - Templom_utca, Szolnok3.jpg|Is-Sinagoga l-Antika – illum is-Szolnok Gallery Stampa:Szolnok rovastabla2.JPG|Sinjal tal-limitu tal-belt ta' Szolnok miktub bl-iskrittura ta' Rovas (imtella' fl-2010) Stampa:1867 Sopron 5kr Oedenburg.jpg|Ismijiet bilingwi fir-Renju tal-Ungerija wara l-1867 Stampa:Városi Tanácsház (2253. számú műemlék) 4.jpg|Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:Canadair NF-5A Freedom Fighter, Turkey - Air Force JP6913865.jpg|Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:PiarKecskemetFotoThalerTamas (2).JPG|Piaristák iskolája Kecskeméten, Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:20170819 111250 Kecskemét Kossuth szobor.jpg|Kossuth-szobor Kecskeméten, Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:Ev. templom (2225. számú műemlék).jpg|Knisja, Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:Technika Háza, 2010 Kecskemét - panoramio - Bocskai László (4).jpg|Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:Mercedes Kecsemét, open hatch, Automotive 2017 Hungexpo.jpg|Kecskemét (Kecskemét Megyei Jogú Város) Stampa:Logo of the Hungarian National Bank.svg|Bank Nazzjonali tal-Ungerija (Banco Magyar Nemzeti, MNB) Stampa:PaksSacredHeartChurch.jpg|Knisja tal-Qalb ta' Ġesu f'Paks fil-Kontea ta' Tolna Stampa:Paks Erzsébet Szálloda.jpg|Grand Hotel Erzsébet f'Paks (Paks Erzsébet Szálloda), mibnija fl-1844 f'Paks fil-Kontea ta' Tolna Stampa:Paksi atomerőmű.JPG|Impjant Nukleari Paks (Paksi atomerőmű) Stampa:Bronze Age jewelleryDSCF6607.jpg|Il-ġojjellerija tad-deheb mill-ħard misjuba ħdejn Paks li jmorru mill-Età tal-Bronż (1600-1200 QK) Stampa:Megyeszékhely - Heves megye - Eger.jpg|Eger Stampa:Lilla fromszeleta1.jpg|Alsóhámor Stampa:Havas (Mátra, 599 m).jpg|MT. Havas (599 m), it-Tramuntana tal-Ungerija Stampa:Taszár vasútállomás (2010).jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Taszár, Taszár Stampa:Heves megye, Bélapátfalva, Gyári-tó és Bél-kő.jpg|Park Nazzjonali ta' Bükki </gallery> ==Referenzi== {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Ungerija]] [[Kategorija:Pajjiżi interkjużi]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1989]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] 1u8wooq25woyh6cuiv91w2tx519zeri 0 14271 317833 313468 2024-11-25T06:09:05Z CommonsDelinker 257 [[c:COM:CDC|Bot]]: il-fajl Vilniaus_televizijos_bokštas,_2023.jpg ġie mħassar minn fuq [[Wikimedia Commons|Commons]] minn [[c:User:Krd|Krd]] minħabba: [[:c:Commons:Deletion requests/File:Vilniaus televizijos bokštas, 2023.jpg|]] 317833 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Vilnius''' (/ˈvɪlniəs/ ''VIL-nee-əs'', bil-[[Lingwa Litwana|Litwan]]: [ˈvʲɪlʲnʲʊs]) hija l-[[belt kapitali]] u l-ikbar belt tal-[[Litwanja]], b'popolazzjoni ta' 592,389 ruħ (fl-2022).<ref>{{Ċita web|url=https://www.registrucentras.lt/p/853|titlu=Statistinės suvestinės {{!}} VĮ Registrų centras|sit=www.registrucentras.lt|data-aċċess=2022-04-16}}</ref> Il-popolazzjoni taż-żona urbana funzjonali ta' Vilnius, li hija estiża lil hinn mil-limiti tal-belt, hija ta' madwar 706,832 ruħ (fl-2019), filwaqt li skont il-fond tas-saħħa territorjali ta' Vilnius, f'Ottubru 2020 kien hemm 732,421 abitant permanenti fil-belt ta' Vilnius u fil-muniċipalitajiet distrettwali ta' Vilnius f'daqqa.<ref>{{Ċita web|url=https://ligoniukasa.lrv.lt/|titlu=VLK|sit=ligoniukasa.lrv.lt|data-aċċess=2022-04-16}}</ref> Vilnius tinsab fix-Xlokk tal-Litwanja u hija t-tieni l-ikbar belt fl-Istati Baltiċi. Hija s-sede tal-gvern nazzjonali tal-Litwanja u tal-Muniċipalità Distrettwali ta' Vilnius. Vilnius hija kklassifikata bħala belt globali Gamma skont l-istudji GaWC, u hija magħrufa għall-arkitettura tagħha fiċ-ċentru storiku, li ġie ddikjarat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1994.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/statesparties/lt|titlu=Lithuania - UNESCO World Heritage Convention|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-04-16}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/541/|titlu=Vilnius Historic Centre|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-04-16}}</ref> Qabel [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], Vilnius kienet waħda mill-ikbar ċentri tal-[[Ġudaiżmu|Lhud]] fl-[[Ewropa]]. L-influwenza Lhudija tagħha wasslet għal-laqam "il-[[Ġerusalemm]] tal-Litwanja". [[Napuljun I ta' Franza|Napuljun]] sejħilha "l-Ġerusalemm tat-Tramuntana" meta għadda mill-belt fl-1812.<ref>{{Ċita web|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2008/jun/20/secondworldwar|titlu=Jonathan Steele: In the Jerusalem of the North, the Jewish story is forgotten {{!}} Opinion {{!}} The Guardian|data=2018-01-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-04-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180114152402/https://www.theguardian.com/commentisfree/2008/jun/20/secondworldwar|arkivju-data=2018-01-14|url-status=bot: unknown}}</ref> Fl-2009, Vilnius kienet [[Kapitali Ewropea tal-Kultura]], flimkien ma' [[Linz]], fl-[[Awstrija]].<ref>{{Ċita web|url=https://ec.europa.eu/programmes/creative-europe/sites/creative-europe/files/european-capitals-culture-evaluation-2010_en.pdf|titlu=Belt Ewropea tal-Kultura|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-04-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180114152753/https://ec.europa.eu/programmes/creative-europe/sites/creative-europe/files/european-capitals-culture-evaluation-2010_en.pdf|arkivju-data=2018-01-14|url-status=bot: unknown}}</ref> Fl-2021, Vilnius ġiet elenkata fost l-aqwa 25 Belt Globali tal-Futur ta' fDi – jiġifieri waħda mill-iżjed bliet b'perspettiva futura u bl-ikbar potenzjali fid-[[Id-Dinja|Dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.fdiintelligence.com/article/79334|titlu=fDi’s Global Cities of the Future 2021/22 — overall winners|kunjom=Intelligence|isem=fDi|sit=www.fdiintelligence.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-04-16}}</ref> == Etimoloġija u ismijiet oħra == L-isem tal-belt joriġina mix-Xmara Vilnia, mil-Litwan għal ripple. Il-belt kellha wkoll ħafna ortografiji derivattivi f'diversi lingwi tul l-istorja tagħha: Vilnius darba kienet komuni bl-Ingliż. Ismijiet notevoli mhux Litwani għall-belt jinkludu Pollakk: Wilno, Bjelorussu: Вiльня (Vilnia), Ġermaniż: Wilna, Latvjan: Viļņa, Ukranjan: Вільно (Vilnius), Jiddix: ווילנע (Vilnius). Isem Russu minn żmien l-Imperu Russu kien Вильна (Vilna), għalkemm issa jintuża Вильнюс (Vilnyus). L-ismijiet Wilno, Wilna u Vilnius intużaw ukoll f'pubblikazzjonijiet antiki bl-Ingliż, il-Ġermaniż, il-Franċiż u t-Taljan meta l-belt kienet waħda mill-kapitali tal-Commonwealth Pollakka-Litwanja u belt ewlenija fit-Tieni Repubblika Pollakka. L-isem Vilnius għadu jintuża bil-Finlandiż, il-Portugiż, l-Ispanjol u l-[[Ebrajk]]: וילנה. wilnato għadu jintuża bil-Ġermaniż, flimkien ma 'Vilnius. Il-viċinanzi ta’ Vilnius għandhom ukoll ismijiet f’lingwi oħra, li jirrappreżentaw il-lingwi mitkellma minn diversi gruppi etniċi fiż-żona. Skont il-leġġenda, il-Gran Duka Gediminas (ċ. 1275–1341) kien qed jikkaċċa fil-masġar sagru qrib il-Wied ta' Šventaragis, qrib fejn ix-Xmara Vilnia tgħaddi fix-Xmara Neris. Għajjien wara kaċċa ta' suċċess għal salvja, il-Gran Duka qagħad għal-lejl. Waqa' rqad fil-fond u ħolom b’Lupu tal-Ħadid enormi wieqaf fuq quċċata ta' għoljiet u jgħajjat ​​b'qawwa u qawwa daqs mitt ilpup. Qam, id-duka talab lill-krivis (qassis pagan) Lizdeika biex tinterpreta l-ħolma. Il-qassis qallu: "Dak li huwa maħsub għall-ħakkiem u l-Istat tal-Litwanja huwa bħal dan: il-Lupu tal-Ħadid jirrappreżenta kastell u belt li int se tistabbilixxi fuq dan is-sit. Din il-belt se tkun il-kapitali tal-artijiet Litwani u d-dar tal-ħakkiema tagħha, u l-glorja ta’ l-għemejjel tiegħu tinstema’ mad-dinja kollha”. Għalhekk, Gediminas, meta obda r-rieda tal-allat, bena l-belt u taha l-isem Vilnius, mix-Xmara Vilnia. == Storja == === Storja bikrija u l-Gran Dukat tal-Litwanja === L-istoriku Romas Batūra jidentifika l-belt ma' Voruta, wieħed mill-kastelli ta' Mindaugas, li kien sultan tal-Litwanja wara l-inkurunazzjoni fl-1253. Matul ir-renju tal-Gran Duki Butvydas u Vytenis, belt bdiet toħroġ minn soluzzjoni kummerċjali u l-ewwel Kattoliku. Knisja Franġiskana. [[File:Transcript of Gediminas' letter, which is the oldest known mentioning of Vilnius in written sources (25 January 1323).jpg|thumb|left|L-eqreb referenza magħrufa ta' Vilnius fl-ittra ta' Gediminas, 1323]] Vilnius hija l-kapitali storika u attwali tal-Litwanja. Is-sejbiet arkeoloġiċi jindikaw li din il-belt kienet il-kapitali tar-Renju tal-Litwanja u aktar tard dik tal-Gran Dukat tal-Litwanja. Wara li l-Litwanja ffurmat konfederazzjoni doppja mar-Renju tal-Polonja, Vilnius baqgħet il-kapitali tal-Litwanja. Il-belt issemmiet għall-ewwel darba f’sorsi bil-miktub fl-1323 bħala Vilnius, meta l-Ittri tal-Gran Duka Gediminas ntbagħtu fi bliet Ġermaniżi u stiednu lill-Ġermaniżi (inklużi Lhud Ġermaniżi) biex joqgħodu fil-belt kapitali, kif ukoll lill-Papa Ġwanni XXII. Dawn l-ittri fihom l-ewwel referenza mhux ambigwa għal Vilnius bħala l-kapitali; Il-Kastell antik ta' Trakai kien is-sede preċedenti tal-qorti tal-Gran Dukat tal-Litwanja. [[File:Algirdas kunigaikštis.jpg|thumb|left|Il-Gran Duka Algirdas ikkonsolida lill-Litwanja bħala superpotenza reġjonali u qered Moska diversi drabi bi tweġiba għall-attakki tal-Muscovy fuq artijiet Litwani]] [[File:Vytautas the great.jpg|thumb|left|Taħt ir-renju ta' Vytautas il-Kbir, Vilnius ħarġet bħala l-kapitali tal-akbar stat fl-Ewropa]] Il-post ta 'Vilnius offra vantaġġi prattiċi: kien fil-qalba tal-Litwanja fil-konfluwenza ta' żewġ xmajjar navigabbli (Vilnia u Neris), imdawwar b'foresti u artijiet mistagħdra impenetrabbli. Madwar iż-żmien tas-seklu 14, il-Litwanja kienet kontinwament invadiet mill-Ordni Tewtoniku. Ir-Re futur tal-Ingilterra Enriku IV (dak iż-żmien Henry Bolingbroke) qatta' sena sħiħa tal-1390 jappoġġa l-assedju fallut ta' Vilnius mill-Kavallieri Teuttoni mat-300 kavallieri tiegħu. Matul din il-kampanja huwa xtara nisa u tfal Litwani maqbudin u ġabhom lura Königsberg għall-konverżjoni tagħhom għall-Kristjaneżmu. It-tieni spedizzjoni tar-Re Henry lejn il-Litwanja fl-1392 turi l-benefiċċji finanzjarji ta' dawn il-kruċjati mistiedna għall-Ordni. L-armata żgħira tiegħu kienet tikkonsisti f'aktar minn 100 raġel, inklużi archers longbow u sitt minstrels., Bi spiża totali għall-purse ta' Lancaster ta' £4,360. Minkejja l-isforzi ta' Bolingbroke u l-kruċjati Ingliżi tiegħu, sentejn ta' attakki fuq Vilnius kienu bla frott. [[File:Palace of the Grand Dukes of Lithuania and Gediminas Monument, Vilnius.jpg|thumb|left|Il-Palazz tal-Gran Duka tal-Litwanja u l-Monument lill-Gran Duka Gediminas bil-lupu tal-ħadid jgħajjat]] [[File:Vilnius 1576.jpg|thumb|Il-belt fl-1576, matul l-espansjoni tagħha. Tliet snin wara (fl-1579) twaqqfet l-università]] Vilnius kienet il-kapitali li tiffjorixxi tal-Gran Dukat tal-Litwanja, ir-residenza tal-Gran Duka. Gediminas espandiet il-Gran Dukat permezz tal-gwerra flimkien ma' alleanzi strateġiċi u żwiġijiet. Fl-eqqel tagħha, kopriet it-territorju tal-Litwanja tal-lum, il-Belarus, l-Ukrajna, it-Transnistrija, u partijiet tal-Polonja u r-Russja tal-lum. In-neputijiet tiegħu Vytautas il-Kbir u Jogaila, madankollu, ġġieldu gwerer ċivili. Matul il-Gwerra Ċivili Litwana ta' l-1389-1392, Vytautas assedja u qerq il-belt f'tentattiv biex jeħles il-kontroll minn Jogaila. Iż-żewġ kuġini Gediminid aktar tard solvew id-differenzi tagħhom; wara sensiela ta' trattati li laħqu l-qofol tagħhom fl-Unjoni ta' Lublin tal-1569, ġiet iffurmata l-Commonwealth Pollakka-Litwana. Il-mexxejja tal-Commonwealth kellhom żewġ titli: Gran Duka tal-Litwanja u Re tal-Polonja. Fl-1387 Jogaila, li jaġixxi bħala Gran Duka tal-Litwanja u Re tal-Polonja, ta' d-drittijiet ta' Magdeburg lill-belt. Il-belt esperjenzat perjodu ta' espansjoni fis-seklu 16. Il-Ħajt ta' Vilnius inbena għall-protezzjoni bejn l-1503 u l-1522 u jikkonsisti f'disa' bibien tal-belt u tliet torrijiet. Fl-1547 Siġimundo II Awgustu mċaqlaq il-qorti rjali tiegħu minn Kraków għal Vilnius u kellu influwenza kbira fuq il-ħajja intellettwali tar-reġjun. Fl-1548 Siġimund II temm ir-rikostruzzjoni fuq stil Rinaxximentali tal-Palazz tal-Gran Duki tal-Litwanja li nbdiet minn missieru, Siġimund I. === Commonwealth Pollakk-Litwan === [[File:Vilnia. Вільня (T. Makoŭski, 1600).jpg|thumb|left|Panorama ta' Vilnius fl-1600 minn Tomasz Makowski bil-postijiet familjari tal-belt numerati. Pereżempju, il-Katidral ta' Vilnius (5), il-Palazz tal-Gran Duki (6), il-Kastell ta' Fuq (7)]] It-tkabbir ta' Vilnius kien parzjalment dovut għat-twaqqif tal-Alma Academia et Universitas Vilnensis Societatis Iesu mir-Re Pollakk u l-Gran Duka tal-Litwanja Stephen Báthory fl-1579. L-università malajr saret waħda mill-aktar ċentri xjentifiċi u kulturali importanti fir-reġjun. u l-aktar ċentru xjentifiku notevoli fil-Commonwealth. Matul l-iżvilupp mgħaġġel tagħha, il-belt kienet miftuħa għall-immigranti mit-territorji tal-Kuruna tar-Renju tal-Polonja, il-Gran Dukat, u lil hinn. Kienu mitkellma ħafna lingwi: Pollakk, Ġermaniż, Jiddix, Rutenjan, Litwan, Russu, Slavon tal-Knisja l-Qadima, Latin, Ebrajk u Turkic; il-belt kienet imqabbla ma' Babilonja. Kull grupp ta kontribut uniku għall-ħajja tal-belt, u l-artiġjanat, il-kummerċ u x-xjenza iffjorixxu. [[File:Vilnia. Вільня (1659).jpg|thumb|Vilnius fl-1659]] Is-seklu sbatax ġab sensiela ta' battibekki. Il-Commonwealth kienet involuta f'sensiela ta' gwerer, magħrufa kollettivament bħala The Deluge. Matul il-Gwerra tat-Tlettax-il Sena (1654-1667), Vilnius kienet okkupata mill-forzi Moskoviti; ġie misruq u maħruq, u l-popolazzjoni tagħha mmassakrata. Matul il-Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana ġie misruq mill-armata Żvediża. Fqigħa tal-pesta bubonika fl-1710 qatlet madwar 35,000 resident; nirien devastanti seħħew fl-1715, 1737, 1741, 1748, u 1749. It-tkabbir tal-belt tilef il-momentum għal ħafna snin, iżda minkejja dan, fl-aħħar tas-seklu 18 u qabel il-gwerer ta' Napuljun, Vilnius, b'56,000 abitant, daħlet fl-Imperu Russu bħala t-tielet l-akbar belt tagħha. === Imperu Russu === Il-fortuni tal-Commonwealth naqsu matul is-seklu 18. Tliet diviżorji seħħew, li qasmu t-territorju tagħha bejn l-Imperu Russu, l-Imperu Habsburg, u r-Renju tal-Prussja. Forzi mmexxija minn Jakub Jasiński keċċew lir-Russi minn Vilnius matul ir-rewwixta tal-1794. Madankollu, wara t-tielet qasma ta' April 1795, Vilnius ġiet annessa mill-Imperu Russu u fl-1797-1801 kienet iċ-ċentru tal-Gvernatur tal-Litwanja għal żmien qasir, iżda mill-1801 sar iċ-ċentru tal-Gvernatur ta' Vilnius. Matul il-ħakma Russa, il-ħitan tal-belt ġew meqruda u fl-1805 baqa’ biss Il-Bieb ta' Dawn. Fl-1807-1812 saru kunsiderazzjonijiet u l-abitanti ta' Vilnius u l-Litwanja ttamaw li jingħataw awtonomija mit-Tsar Alessandru I mar-restawr tal-Gran Dukat tal-Litwanja, li kien ikun sottomess għat-Tsar u kontropiż għad-Dukat ta’ Varsavja. , iżda l-Gran Dukat tal-Litwanja ma ġiex restawrat bħala suġġett awtonomu. [[File:Vilnia, Rynak. Вільня, Рынак (V. Adam, 1846).jpg|thumb|Il-Grande Armée f'Vilnius waqt l-irtirar tagħha (ħdejn il-Belt ta' Vilnius)]] Fl-1812 il-belt ittieħdet minn Napuljun fl-avvanz tiegħu lejn Moska, u għal darb'oħra waqt l-irtir diżastruż. Fil-bidu, il-Grande Armée u Napuljun ġew riċevuti f'Vilnius bħala liberaturi b'aspirazzjonijiet lokali biex jirrestawraw il-Gran Dukat tal-Litwanja. Bi tweġiba, Napuljun stabbilixxa l-Kummissjoni tal-Gvern Proviżorju Litwan. Eluf ta' suldati mietu fil-belt waqt l-irtirar eventwali; l-oqbra tal-massa ġew skoperti fl-2002. Fl-1814, beda l-Kungress ta' Vjenna, li rriżulta f'konsiderazzjonijiet biex jgħaqqad il-Majjistral Krai (li kien jinkludi Vilnius) mal-Kungress tal-Polonja, iżda ma seħħx. ​​Dalwaqt l-attività tal-Philomaths u Filarets u l-prova tagħhom irriżultaw f'kontroll aktar strett fuq il-kultura tar-reġjun u intensifikat ir-Russifikazzjoni. Wara r-Rewwixta ta' Novembru 1831, l-Università ta' Vilnius ingħalqet u r-ripressjonijiet Russi waqqfu l-iżvilupp tal-belt. L-inkwiet ċivili fl-1861 ġie mrażżan mill-Armata Imperjali Russa. Matul ir-Rewwixta ta' Jannar 1863, seħħ ġlied qawwi ġewwa l-belt, iżda ġie paċifikat brutalment minn Mikhail Muravyov, imlaqqam The Executioner għall-ħafna eżekuzzjonijiet li organizza. Wara r-rewwixta, il-libertajiet ċivili kollha ġew irtirati u l-użu tal-lingwi Pollakki u Litwani kien ipprojbit. Vilnius kellha popolazzjoni Lhudija vibranti: skont iċ-ċensiment Russu tal-1897, mill-popolazzjoni totali ta '154,500, Lhud kienu jiffurmaw 64,000 (madwar 40%). Fil-bidu tas-seklu 20, il-popolazzjoni ta' Vilnius li titkellem bil-Litwan kienet tikkostitwixxi biss minoranza żgħira, bil-Pollakk, il-Jiddish, u l-kelliema Russu jikkostitwixxu l-maġġoranza tal-popolazzjoni tal-belt. [[File:Lithuanian National Philharmonic Society 2.jpg|thumb|Fl-1905, il-Grand Seimas ta' Vilnius saret fil-bini attwali tas-Soċjetà Filarmonika Nazzjonali Litwana]] [[File:House of Signatories.jpg|thumb|Kamra tal-Firmatarji]] Fl-4 u l-5 ta' Diċembru, 1905, il-Grand Seimas ta' Vilnius saret fil-bini attwali tas-Soċjetà Filarmonika Nazzjonali Litwana b'aktar minn 2000 parteċipant. Kien l-ewwel kungress nazzjonali modern fil-Litwanja. L-assemblea ddeċidiet li titlob awtonomija politika wiesgħa fi ħdan l-Imperu Russu u li tiksebha b'mezzi paċifiċi. Huwa meqjus bħala pass importanti lejn l-Att dwar l-Indipendenza tal-Litwanja, adottat fis-16 ta' Frar, 1918 mill-Kunsill tal-Litwanja, peress li s-Seimas stabbilixxa l-pedament għat-twaqqif ta' stat Litwan indipendenti. === L-Ewwel Gwerra Dinjija === Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, Vilnius u l-bqija tal-Litwanja ġew okkupati mill-armata Ġermaniża mill-1915 sal-1918. L-Att dwar l-Indipendenza tal-Litwanja, li ddikjara l-indipendenza tal-Litwanja mingħajr ebda affiljazzjoni ma 'xi nazzjon ieħor, inħareġ fil-belt nhar 16 ta' Frar, 1918 b'Vilnius bħala l-kapitali. [[File:Rzeczpospolita Central Lithuania.png|thumb|left|It-Territorju tar-Repubblika tal-Litwanja Ċentrali (bl-aħdar)]] [[File:Flag of Central Lithuania 1920.svg|thumb|left|100px|Bandiera tar-Repubblika tal-Litwanja Ċentrali]] [[File:Coat of arms of Central Lithuania 1920.svg|thumb|left|100px|Tarka tar-Repubblika tal-Litwanja Ċentrali]] === Taqlib reġjonali 1918-1920 === Fl-aħħar tal-1918 ir-Russja Sovjetika invadiet il-Litwanja b'forzi massivi, u l-Armata Litwana rtirat minn Vilnius lejn iċ-ċentru tal-pajjiż sabiex tifforma linja ta' difiża. L-Armata Ġermaniża rtirat flimkien mal-gvern Litwan. L-Awto-Difiża tal-Litwanja, li kienet affiljata mat-Tieni Repubblika Pollakka, ikkontrollat ​​fil-qosor il-belt u ppruvat tipproteġiha kontra l-forzi Sovjetiċi li jinvaduhom mingħajr suċċess. Vilnius reġgħet bidlet idejn matul il-Gwerra Pollakka-Sovjetika u l-Gwerer tal-Indipendenza Litwani: ittieħdet mill-Armata Pollakka, biex reġgħet waqgħet f'idejn il-forzi Sovjetiċi. Ftit wara t-telfa tal-Armata l-Ħamra fil-Battalja ta' Varsavja fl-1920, sabiex jittardja l-avvanz Pollakk, il-gvern Sovjetiku ċeda l-belt lil-Litwanja wara li ffirma t-Trattat ta' Paċi Sovjetiku-Litwan fit-12 ta' Lulju, 1920. Il-Lega tan-Nazzjonijiet saret involuta fl-awtodifiża Litwana sussegwenti mill-Polonja wara li attakkat pożizzjonijiet tal-armata Litwana fil-Lbiċ tal-Litwanja. Il-Lega ikkomunikat il-waqfien mill-ġlied imsejjaħ il-Ftehim ta 'Suwałki fis-7 ta' Ottubru, 1920. Il-Litwani jemmnu li waqqaf aggressjoni Pollakka. Għalkemm la Vilnius u lanqas ir-reġjun tal-madwar ma ġew indirizzati b'mod espliċitu fil-ftehim, bosta storiċi ddeskrivew il-ftehim bħala li jallokaw Vilnius lil-Litwanja. Fid-9 ta' Ottubru 1920, l-Armata Pollakka bil-moħbi, taħt il-Ġeneral Lucjan Żeligowski, qabdet Vilnius waqt operazzjoni magħrufa bħala l-Ammutinament ta' Żeligowski. Il-belt u l-madwar ġew indikati bħala stat separat, imsejjaħ ir-Repubblika tal-Litwanja Ċentrali. === Tieni Repubblika Pollakka === [[File:Celebration of incorporation of Vilnius Region to Poland 1922.PNG|thumb|Ċelebrazzjoni tal-inkorporazzjoni tar-reġjun ta' Vilnius fil-Polonja fl-1922. L-avveniment ġibed l-ira tal-Litwani b'kant popolari ta' bejn il-gwerer: "Mes be Vilniaus nenurimsim!" (''Aħna mhux se nikkalmaw mingħajr Vilnius!'').]] [[File:Wilno Voivodeship in the Second Polish Republic (1938).png|thumb|left|Il-Voivodeship ta' Wilno (Pollakk: województwo wileńskie), bil-kapitali f'Wilno (issa Vilnius) kien wieħed minn 16-il Voivodeship fit-Tieni Repubblika Pollakka.]] Fl-20 ta' Frar, 1922, wara elezzjonijiet ikkontestati ħafna fiċ-ċentru tal-Litwanja, il-Polonja annesset iż-żona kollha u l-belt saret il-kapitali tal-Voivodeship ta’ Wilno (Wilno huwa l-isem Pollakk ta’ Vilnius). Kaunas imbagħad saret il-kapitali temporanja tal-Litwanja. Il-Litwanja kkontestat bil-qawwa l-annessjoni Pollakka ta' Vilnius u ċaħdet ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Polonja. Il-lingwi predominanti tal-belt kienu għadhom Pollakki u, sa ċertu punt, Jiddix. Il-popolazzjoni li titkellem bil-Litwan dak iż-żmien kienet minoranza żgħira, madwar 6% tal-popolazzjoni tal-belt, anke skont sorsi kontemporanji Litwani. Il-Kunsill tal-Ambaxxaturi u l-komunità internazzjonali (bl-eċċezzjoni tal-Litwanja) irrikonoxxew is-sovranità Pollakka fuq ir-reġjun ta' Vilnius fl-1923. L-Università ta' Vilnius reġgħet infetħet fl-1919 taħt l-isem ta' Stefan Batory University. Fl-1931, il-belt kellha 195,000 abitant, u b'hekk kienet il-ħames l-akbar belt fil-Polonja b'industriji varjati bħal Elektrit, fabbrika li kienet tipproduċi riċevituri tar-radju. === Tieni Gwerra Dinjija === [[File:Lithuanian tanks in capital Vilnius 1939.jpg|thumb|Tankijiet tal-Armata Litwana f’Vilnius wara li reġgħu ħadu l-kontroll tal-kapitali]] Il-Ġermanja Nażista kienet stiednet lill-Litwanja biex tingħaqad mal-invażjoni tal-Polonja u bil-forza terġa’ tieħu l-kapitali storika Vilnius; madankollu, il-President Antanas Smetona u l-biċċa l-kbira tal-politiċi Litwani rrifjutaw din l-offerta peress li kellhom dubji dwar ir-rebħa eventwali ta' Adolf Hitler u kienu rrabjati bl-ultimatum Ġermaniż tal-1939 lil-Litwanja. Minflok, appoġġaw il-politika tan-newtralità, u wara li ġew inkoraġġiti minn diplomatiċi Franċiżi u Brittaniċi, il-Litwanja adottat il-Liġi tan-Newtralità, li kienet appoġġata mill-forzi politiċi kollha. It-Tieni Gwerra Dinjija bdiet bl-invażjoni Ġermaniża tal-Polonja f'Settembru 1939. Il-protokolli sigrieti tal-Patt Molotov-Ribbentrop kienu qasmu l-Litwanja u l-Polonja fi sferi ta' interess Ġermaniżi u Sovjetiċi. Fid-19 ta' Settembru, 1939, Vilnius ittieħdet mill-Unjoni Sovjetika (li invadiet il-Polonja fis-17 ta' Settembru). Is-Sovjetiċi rażżnu l-popolazzjoni lokali u qerdu l-belt, u mexxew l-assi u l-fabbriki fit-territorju tal-USSR, inkluża l-fabbrika ewlenija tar-radju Pollakka Elektrit, flimkien ma 'parti mill-forza tax-xogħol tagħha, lejn Minsk fl-SSR tal-Bjelorussja. Is-Sovjetiċi u l-Litwanja kkonkludew trattat ta' assistenza reċiproka fl-10 ta' Ottubru 1939, li fih il-gvern Litwan aċċetta l-preżenza ta' bażijiet militari Sovjetiċi f'diversi partijiet tal-pajjiż. Fit-28 ta' Ottubru, 1939, l-Armata l-Ħamra rtirat mill-belt għas-subborgi tagħha (għal Naujoji Vilnia) u Vilnius ingħatat f'idejn il-Litwanja. Fid-29 ta' Ottubru, 1939, saret parata tal-armata Litwana miċ-ċentru tal-belt. Il-Litwani mill-ewwel ippruvaw jerġgħu jiltwanizzaw il-belt, pereżempju billi jiltwanizzaw l-iskejjel Pollakki. Wara n-normalizzazzjoni tar-relazzjonijiet mal-Polonja, il-Konsulat Litwan infetaħ f'Vilnius fit-22 ta' Awwissu 1939, iżda l-konslu beda jopera hemm biss wara li bdiet il-gwerra, fid-9 ta' Settembru, 1939. [[File:Soviets entering Wilno.jpg|thumb|Armata l-Ħamra f'Vilnius fl-1939]] Il-Litwanja kollha ġiet annessa mill-Unjoni Sovjetika fit-3 ta' Awwissu, 1940 wara ultimatum ta' Ġunju mis-Sovjetiċi li talbu, fost affarijiet oħra, li għadd mhux speċifikat ta' suldati tal-Armata l-Ħamra jitħallew jidħlu fil-pajjiż sabiex jgħinu jifformaw gvern aktar pro-Sovjetiku. Wara li nħareġ l-ultimatum u aktar Litwanja ġiet okkupata, ġie installat gvern Sovjetiku b'Vilnius bħala l-kapitali tal-SSR Litwanja li għadha kif inħolqot. Sussegwentement, bejn 20,000 u 30,000 mill-abitant tal-belt ġew arrestati mill-NKVD u mibgħuta lill-gulags fiż-żoni tal-Lvant imbiegħed tal-Unjoni Sovjetika. [[File:General Povilas Plechavicius (1890-1973).jpg|thumb|Povilas Plechavičius, kmandant tal-LTDF]] Fit-22 ta' Ġunju, 1941, il-Ġermaniżi nedew l-Operazzjoni Barbarossa kontra l-Unjoni Sovjetika, filwaqt li fl-istess ħin il-Litwani bdew ir-Rewwixta ta' Ġunju anti-Sovjetika, organizzata mill-Front Attivisti Litwan. Il-Litwani pproklamaw l-indipendenza u organizzaw il-Gvern Proviżorju Litwan. Dan il-gvern ġie xolt malajr. In-Nazis qabdu Vilnius fl-24 ta' Ġunju, 1941. Il-Litwanja saret parti mir-Reichskommissariat Ostland, l-amministrazzjoni ċivili Ġermaniża. Ġew stabbiliti żewġ ghettos fiċ-ċentru tal-belt il-qadima tal-popolazzjoni kbira Lhudija, li l-iżgħar minnhom kien "likwidat" f'Ottubru. Rewwixta tal-ghetto fl-1 ta' Settembru, 1943 organizzata mill-Fareinigte Partizaner Organizacje Il-ghetto akbar dam għaddej sal-1943, għalkemm il-popolazzjoni tiegħu kienet regolarment deportata f'rejds magħrufa bħala "Aktionen". Ġie stabbilit ukoll kamp tax-xogħol furzat (Kailis) wara l-Sala tal-Belt ta' Vilnius bħala fabbrika biex tipproduċi ħwejjeġ tax-xitwa għall-Wehrmacht u ieħor aktar tard għat-tiswija tal-vetturi (HKP 562) f'47 u 49 Triq Subačiaus. Falliment (l-Organizzazzjoni Partiġġjana Magħquda, l-ewwel unità partiġġjana Lhudija fl-Ewropa okkupata mill-Ġermaniż), kien segwit mill-qerda finali tal-ghetto. Matul l-Olokawst, madwar 95% tal-265,000 Lhud tal-Litwanja nqatlu minn unitajiet Ġermaniżi u kollaboraturi Nazisti Litwani, ħafna minnhom f'Paneriai. , madwar 10 km (6.2 mi) fil-punent taċ-ċentru tal-belt il-qadima (ara l-massakru Ponary). Is-sitwazzjoni ta' Vilnius fl-1944 kienet dgħajfa. Hekk kif il-Front tal-Lvant għalaq il-Litwanja, il-Forza tad-Difiża Territorjali Litwana (LTDF) twaqqfet f'nofs Frar taħt il-kmand tal-Ġeneral Plechavičius biex tiġġieled kontra l-Armata l-Ħamra u partiġjani Sovjetiċi, it-tnejn biss fil-fruntieri tal-Litwanja. maħlul brutalment f'nofs April mill-Ġermaniżi minħabba l-frizzjoni Ġermaniża-Litwana. Hekk kif Armia Krajowa (AK) ħadmet fi ħdan il-fruntieri tal-Polonja ta' bejn il-gwerra, li kienet sovrapposta mal-artijiet Litwani, dan wassal għal ġlied bejn iż-żewġ organizzazzjonijiet. Fil-bidu ta' Lulju, l-Operazzjoni Ostra Brama kienet tentattiv fallut tal-AK biex tieħu l-belt mill-Wehrmacht qabel ma' resqet l-Armata l-Ħamra. Peress li l-Armata Pollakka naqset milli tieħu f'idejha l-belt, il-veloċità tal-offensiva Sovjetika ta' Vilnius wasslet għal sforz konġunt Pollakk-Sovjetiku biex jaħtfu Vilnius. Wara l-battalja, l-Armata Pollakka ġiet imxerrda, parti minnha ġiet inkorporata fl-Armata Popolari Pollakka leali Sovjetika, filwaqt li l-uffiċjali ġew arrestati u mitfugħin il-ħabs. === Okkupazzjoni Sovjetika === [[File:Museum of Occupations and Freedom Fights in Vilnius, Lithuania, 2021.jpg|thumb|L-eks kwartieri ġenerali tal-KGB f'Vilnius, issa l-Mużew tal-Impjiegi u l-Ġlidiet tal-Ħelsien]] F'Lulju 1944, Vilnius reġgħet ġiet okkupata mill-Armata Sovjetika bl-Offensiva ta' Vilnius, li matulha rebħet lill-gwarniġjon Ġermaniż. Il-belt reġgħet kienet il-kapitali tal-SSR Litwana. L-NKVD bdiet attakki kontra l-Litwani u l-Pollakki. Is-Sovjetika bdiet bis-serjetà. Il-gwerra kienet bidlet il-belt b'mod irriversibbli: bejn l-1939 u l-1949, Vilnius tilfet kważi 90% tal-popolazzjoni tagħha minħabba qtil, deportazzjoni jew eżilju, ħafna bini nqerdu. Il-popolazzjoni Lhudija kienet ġiet sterminata fl-Olokawst, filwaqt li ħafna mill-bqija kienu sfurzati jirrilokaw fil-Polonja komunista fl-1946. Xi partiġjani u membri tal-intelliġenza li kienu qed jinħbew fil-foresta issa ġew attakkati u deportati lejn is-Siberja wara l-gwerra. [[File:Gorbachev's visit to Lithuania (Vilnius, 1990).jpg|thumb|Mikhail Gorbachev żar Vilnius f'Jannar 1990, jipprova jnaqqas l-aspirazzjonijiet Litwani għall-indipendenza]] Mill-aħħar tas-snin erbgħin, Vilnius reġa' beda jikber, wara l-influss ta' Litwani, Pollakki u Bjelorussi minn reġjuni ġirien u mil-Litwanja kollha, kif ukoll mir-reġjun ġar ta' Grodno u minn żoni oħra, aktar remoti tal-Unjoni. partikolarment ir-Russja, il-Belarus u l-Ukrajna. ). [ċitazzjoni meħtieġa] Ħafna minn dawn ir-residenti ġodda marru jgħixu Vilnius, minħabba ripressjoni jew kundizzjonijiet ħżiena ta 'għajxien ikkawżati, pereżempju, mill-kollettivizzazzjoni, f'żoni fejn qabel kienu jgħixu. Fil-periferija li qabel kienet rurali, kif ukoll fil-viċinanza immedjata tal-belt il-qadima (żoni industrijali f'Paupys, Markučiai, Naujamiestis), ġew iddisinjati (mill-ġdid) żoni industrijali u nbnew impjanti Sovjetiċi kbar, wara industrijalizzazzjoni. programm. F'Novembru 1980, in-numru ta' abitanti ta' Vilnius qabeż il-500,000. Minħabba n-nuqqas ta' akkomodazzjoni għal popolazzjoni dejjem tikber tal-belt, inbnew mikro-distretti fuq skala kbira (l-hekk imsejħa distretti ta' l-irqad) fiż-żoni residenzjali ta' Antakalnis, Žirmūnai, Lazdynai, Karoliniškės, Viršuliškės, Baltupiai, Šeškinė, Justins, Justins, Pašilaiėčiai, Fabijoni u onšk . skala iżgħar f'partijiet oħra ta' Vilnius. Dawn kienu konnessi mal-parti ċentrali kif ukoll maż-żoni industrijali permezz ta' toroq simili għal expressways (l-hekk imsejħa toroq ta' traffiku mgħaġġel) u bit-trasport pubbliku, netwerk ta' trolleybuses notevolment estensiv (mill-1956). === Litwanja indipendenti === [[File:Vilnius skyline.jpg|thumb|Orizzont taċ-ċentru tal-belt il-ġdid mill-outcrop ta' Karoliniškės, bil-biċċa l-kbira tal-bini għoli mibni fl-aħħar għoxrin sena wara li ġiet iddikjarata l-Liġi għar-restawr tal-istat tal-Litwanja]] Fil-11 ta' Marzu, 1990, il-Kunsill Suprem tal-SSR Litwan ħabbar is-seċessjoni tiegħu mill-Unjoni Sovjetika u l-intenzjoni tiegħu li jirrestawra Repubblika indipendenti tal-Litwanja. Bħala riżultat ta' dawn id-dikjarazzjonijiet, fid-9 ta' Jannar, 1991, l-Unjoni Sovjetika bagħtet truppi. Dan laħaq il-qofol tiegħu fl-attakk tat-13 ta' Jannar fuq il-bini tar-Radju u t-Televiżjoni tal-Istat ta' Vilnius u t-Torri tat-TV, li qatel mill-inqas erbatax-il persuna ċivili u darab serjament 700 oħra. L-Unjoni Sovjetika fl-aħħar irrikonoxxiet l-indipendenza tal-Litwanja f'Settembru 1991. Il-Kostituzzjoni, bħall-Kostituzzjoni Litwana preċedenti tal-1922, issemmi li "l-kapitali tal-Istat tal-Litwanja għandha tkun il-belt ta' Vilnius, il-kapitali li ilha teżisti. l-istorja tal-Litwanja”. [[File:Commemoration of January 13 events in Vilnius 2010.jpg|thumb|Tifkira annwali tal-avvenimenti ta' Jannar fi Pjazza Indipendenza ħdejn il-Palazz Seimas b'ħuġġieġa]] [[File:Gediminas Avenue in autumn.jpg|thumb|Vjal Gediminas fil-ħarifa]] Vilnius inbidlet malajr, u emerġet bħala belt Ewropea moderna. Il-biċċa l-kbira tal-binjiet storiċi tagħha matul l-aħħar 25 sena ġew rinnovati u żona kummerċjali u kummerċjali qed tiġi żviluppata fiċ-Ċentru tal-Belt il-Ġdida, li mistenni jsir id-distrett kummerċjali u amministrattiv ewlieni tal-belt fin-naħa tat-tramuntana tax-Xmara Neris. Din iż-żona tinkludi spazju residenzjali u kummerċjali modern, bil-bini muniċipali u t-Torri Europa ta' 148.3 m (487 pied) bħala l-aktar bini prominenti tiegħu. Il-kostruzzjoni tal-kwartieri ġenerali ta' Swedbank hija simbolu tal-importanza tal-banek Skandinavi f'Vilnius. Il-kumpless ta' bini ta' Vilnius Business Harbour inbena fl-2008, u wieħed mit-torrijiet tiegħu issa huwa s-sitt l-ogħla bini fil-Litwanja. Aktar bini huwa skedat għall-kostruzzjoni fiż-żona. Inbnew aktar minn 75,000 appartament ġdid bejn l-1995 u l-2018 (inklużi kważi 50 000 appartament ġdid bejn l-2003 u l-2018), li għamlu lil Vilnius mexxej assolut fl-industrija tal-kostruzzjoni fil-pajjiżi Baltiċi għal dawn l-aħħar għoxrin sena. Bħala medja, kull sena jinbnew 298,000 m. Fl-2015, kien hemm 225,871 unità fi djar b'ħafna sulari u 20,578 appartament f'djar ta' familja waħda jew duplexes, il-proporzjon ta 'dan it-tip ta' djar żdied minn 6.9% fl-2006 għal 8.3% fl-2015. Rekord. numru ta' appartamenti nbnew fl-2019: inbnew 4,322 appartament residenzjali multi-familjari fil-Muniċipalità tal-Belt ta' Vilnius u 817-il appartament inbnew fiż-żona urbana ta' Vilnius (il-belt u l-eqreb inħawi tagħha) f'abitazzjonijiet ta' familja waħdiena, li huma tal-aħħar l-ogħla numru fl-istorja. Vilnius intgħażlet bħala l-Kapitali Ewropea tal-Kultura tal-2009, flimkien ma' Linz, il-kapitali tal-Awstrija ta' Fuq. Iċ-ċelebrazzjoni tagħhom ta' Lejlet l-Ewwel tas-Sena fl-2009, li mmarkat l-avveniment, kienet tinkludi spettaklu tad-dawl li jingħad li huwa "viżibbli mill-ispazju." Bi tħejjija, iċ-ċentru storiku tal-belt ġie restawrat u l-monumenti ewlenin tagħha ġew rinnovati. Il-kriżi ekonomika globali tal-2007-2008 ikkawżat tnaqqis fit-turiżmu li żamm ħafna mill-proġetti milli jilħqu l-ambitu maħsub tagħhom, u saru allegazzjonijiet ta' korruzzjoni u inkompetenza kontra l-organizzaturi, filwaqt li żidiet fit-taxxa għall-attività kulturali wasslu għal protesti pubbliċi u kundizzjonijiet ekonomiċi ġenerali wasslu għal rewwixti. Fl-2015, Remigijus Šimašius sar l-ewwel sindku elett direttament tal-belt. [[File:Family photo from 2023 NATO Vilnius summit (53038388599).jpg|thumb|Ritratt tal-familja tal-parteċipanti tas-summit tan-NATO tal-2023 f'Vilnius]] Fit-28 u d-29 ta' Novembru, 2013, Vilnius ospita s-Summit tas-Sħubija tal-Lvant fil-Palazz tal-Gran Duki tal-Litwanja. F'dan l-avveniment ipparteċipaw bosta presidenti Ewropej, prim ministri u uffiċjali oħra ta' grad għoli. Fid-29 ta' Novembru, 2013, il-Ġeorġja u l-Moldova ffirmaw ftehimiet ta’ kummerċ ħieles u ta' assoċjazzjoni mal-Unjoni Ewropea. Preċedentement, l-Ukrajna u l-Armenja kienu wkoll mistennija li jiffirmaw il-ftehimiet, iżda pposponew id-deċiżjoni, li wassal għal protesti kbar fl-Ukrajna. Is-summit tan-NATO tal-2023 sar f'Vilnius. == Sit ta' Wirt Dinji == Iċ-Ċentru Storiku ta' Vilnius ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji fl-1994.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Ġeografija == [[File:Vilnius skyline - Oct 14, 2019.jpg|thumb|Veduta taċ-Ċentru tal-Belt modern ta' Vilnius u l-ispazji ħodor ta' ħdejn il-ġenb, meqjusa mis-sema]] Vilnius tinsab fil-konfluwenza tax-xmajjar Vilnia u Neris fix-Xlokk tal-Litwanja. Diversi pajjiżi jsostnu li ċ-ċentru ġeografiku tal-Ewropa jinsab fit-territorji tagħhom. Il-post tiegħu jiddependi fuq liema definizzjoni arbitrarja tal-firxa tal-Ewropa tintgħażel; il-Guiness Book of World Records jirrikonoxxi punt qrib Vilnius bħala ċ-ċentru tal-kontinent. Wara stima mill-ġdid tal-konfini tal-kontinent fl-1989, Jean-George Affholder, xjenzat fl-Institut Géographique National (Istitut Ġeografiku Nazzjonali Franċiż), iddetermina li ċ-ċentru ġeografiku tiegħu kien jinsab f'54°54′N 25°19′. E. Il-metodu użat għall-kalkolu ta' dan il-punt kien dak taċ-ċentru tal-gravità tal-figura ġeometrika tal-Ewropa. Dan il-punt jinsab fil-Litwanja, ħdejn ir-raħal ta' Girija (26 kilometru minn Vilnius). Fl-2004 twaqqaf monument, magħmul mill-iskultur Gediminas Jokūbonis u li jikkonsisti f'kolonna ta' granit abjad mirqum minn kuruna ta' stilel. Vilnius tinsab 312 km (194 mi) mill-Baħar Baltiku u Klaipėda, il-port ewlieni tal-baħar Litwan. Vilnius hija konnessa permezz ta' awtostradi ma' bliet ewlenin oħra tal-Litwanja, bħal Kaunas (102 km jew 63 mi 'l bogħod), Šiauliai (214 km jew 133 mi 'l bogħod) u Panevėžys (135 km jew 84 mi 'l bogħod). Iż-żona ta 'Vilnius hija 402 km2 (155 sq mi). Bini jokkupa 29.1% tal-belt; spazji ħodor jokkupaw 68.8%; u l-ilmijiet jokkupaw 2.1%. === Riservi naturali === Vilnius għandha tmien riservi naturali protetti: Riżerva Ġeomorfoloġika ta' Vokės Senslėnio Slopes, Riserva Ġeomorfoloġika ta' Aukštagiris, Riżerva Ġeomorfoloġika ta' Valakupių Klonio, Riżerva Idrografika ta' Veržuva, Riżerva Idrografika ta' Vokė, Riżerva tal-Pajsaġġ Upstream Cedronas, Riżerva tal-Pajsaġġ ta' Tapeliai u Riżerva Ġeomorfoloġika ta' Šeškinė. == Klima == [[File:Foggy Winter Sunrise in Vilnius.jpg|thumb|Tlugħ ix-xemx biċ-xitwa f'Vilnius]] Il-klima ta' Vilnius hija kontinentali umda (Köppen klima klassifikazzjoni Dfb). Reġistri tat-temperatura nżammu sa mill-1777. It-temperatura medja annwali hija 7.3 °C (45 °F); f'Jannar, it-temperatura medja hija -3.9 °C (25 °F), f'Lulju, hija 18.7 °C (66 °F). Il-preċipitazzjoni medja hija ta' madwar 691 mm (27.20 in) fis-sena. It-temperaturi annwali medji fil-belt żdiedu b'mod sinifikanti matul l-aħħar 30 sena, bidla li s-Servizz Idrometeoroloġiku Litwan jattribwixxi għat-tisħin globali kkaġunat mill-attivitajiet tal-bniedem. Il-ġranet tas-sajf huma sħan u kultant sħan, speċjalment f'Lulju u Awissu, b'temperaturi 'l fuq minn 30 °C (86 °F) matul il-ġurnata matul mewġiet ta' sħana perjodiċi. Il-bars, ir-ristoranti u l-kafetteriji ta' barra huma frekwentati ħafna matul il-ġurnata. Ix-xtiewi jistgħu jkunu kesħin ħafna, b'temperaturi rari jilħqu 'l fuq mill-iffriżar - temperaturi taħt -25 °C (-13 °F) jistgħu jseħħu f'Jannar u Frar. Ix-xmajjar ta' Vilnius jiffriżaw fi xtiewi partikolarment kesħin, u l-lagi madwar il-belt huma kważi dejjem iffriżati b'mod permanenti matul dan iż-żmien tas-sena. Pastime popolari huwa s-sajd fis-silġ. Is-Servizz Idrometeoroloġiku Litwan għandu l-kwartieri ġenerali f'Vilnius u jimmonitorja l-klima ta' Vilnius u l-Litwanja. == Kultura == === Pittura u skultura === [[File:Bernardinerkirche Vilnius 1.jpg|thumb|Affreski tal-ħajt Gotiku tal-Knisja ta' San Franġisk u San Bernard (seklu 16)]] Għal sekli sħaħ, Vilnius kienet ċentru tal-arti tal-Gran Dukat tal-Litwanja u attira artisti minn madwar l-Ewropa. L-eqdem xogħlijiet tal-arti li jibqgħu mill-perjodu Gotiku bikri (seklu 14) huma pitturi ddedikati għall-knejjes u l-liturġija (eż., affreski fil-Kripti tal-Katidral ta' Vilnius u kotba tal-innijiet imżejna). F'Vilnius instabu pitturi tal-ħitan tas-seklu 16, bħal fil-kmamar tas-sigurtà tal-Knisja ta' San Franġisk u San Bernard jew fil-Knisja ta' San Nikola. Skulturi polikromi tal-injam gotiċi jżejnu l-artali tal-knejjes f'Vilnius. Xi siġilli Gotiċi mis-sekli 14–15 f’Vilnius għadhom jeżistu llum, inklużi dawk ta' Kęstutis, Vytautas the Great u Sigismund II Augustus. [[File:Tombstone for Leonas Sapiega01(js).jpg|thumb|Lapida ta' Lew Sapieha, c. 1633, fil-Knisja ta' San Mikiel]] Fil-bidu tas-seklu 16, dehret skultura Rinaxximentali, l-aktar maħluqa mill-iskulturi Taljani Bernardinus Zanobi da Gianotti, Giovani Cini, u Giovanni Maria Padovano. Fil-perjodu tar-Rinaxximent, l-oqbra tar-ritratti u l-midalji kienu apprezzati ħafna (eż., l-oqbra tal-irħam ta' Albertas Goštautas, 1548, u ta' Paweł Holszański, 1555, minn Bernardino de Gianotis, it-tnejn li huma jinsabu fil-Katidral ta' Vilnius). Ix-xogħol tal-iskulturi Taljani huwa kkaratterizzat minn trattament naturalistiku tal-forom, proporzjonijiet preċiżi, tettoniċità, u rappreżentazzjoni realistika tal-mejjet. Skulturi lokali ħadu biss l-iskema ikonografika tal-qabar tar-Rinaxximent; ix-xogħlijiet tagħhom (eż., il-qabar ta' Lew Sapieha, ca. 1633, fil-Knisja ta' San Mikiel) huma kkaratterizzati minn kundizzjonalità tal-forom u stilizzazzjoni. Matul dan il-perjodu, pitturi lokali u tal-Punent tal-Ewropa ħolqu kompożizzjonijiet reliġjużi u mitoloġiċi u ritratti li kienu marbuta ma' karatteristiċi tal-Gotiku tard u tal-Barokk. Kotba tat-talb illustrati, illustrazzjonijiet u miniatures baqgħu ħajjin. Fil-perjodu Barokk li beda lejn l-aħħar tas-seklu 16, il-pittura tal-ħajt fjur fil-belt. Il-biċċa l-kbira tal-palazzi u l-knejjes kienu mżejna b’affreski b’kuluri brillanti, angoli sofistikati, u stil drammatiku. F'dan il-​perjodu wkoll, infirxet il-​pittura sekulari—ritratti rappreżentattivi, immaġinattivi, epitafi, xeni ta' battalji, u ġrajjiet politikament importanti. Kien ikkaratterizzat minn stil dettaljat u realistiku. L-iskulturi ta' dan il-perjodu ddominaw l-arkitettura sagra (lapidi b'ritratti skulturi, skulturi dekorattivi ta' barra u ta' ġewwa), magħmula mill-injam, irħam u stokk. Skulturi Taljani bħal G. P. Perti, G. M. Galli, u A. S. Capone kienu eċċezzjonalment importanti fl-iżvilupp tal-iskultura fil-Gran Dukat tas-seklu 17 u kienu mistiedna min-nobbli Litwanja. Ix-xogħlijiet tagħhom huma kkaratterizzati mill-karatteristiċi tal-barokk matur: forom espressivi, senswalità, u kompożizzjoni atektonika (eż., id-dekorazzjoni skulturali tal-Knisja ta' San Pietru u San Pawl). Skulturi lokali enfasizzaw il-karatteristiċi dekorattivi tal-barokk, u l-espressività u l-emozzjonalità tal-barokk kienet inqas karatteristika fix-xogħlijiet tagħhom. [[File:Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|thumb|Tifla Litwana bil-Frondi ta' Ħadd il-Palm minn Kanuty Rusiecki]] Fl-aħħar tas-seklu 18 u dsatax, il-pittura Litwana kienet influwenzata ħafna mill-Iskola tal-Arti ta' Vilnius, li introduċiet l-arti Klassika u r-Romantiċiżmu. Il-pitturi kellhom apprendistati barra l-pajjiż, l-aktar fl-Italja. Bdiet pittura ta' kompożizzjonijiet allegoriċi, mitoloġiċi, pajsaġġi, u ritratti ta' rappreżentanti ta' diversi ċrieki tas-soċjetà; temi storiċi prevalew. L-aktar pitturi famużi tal-Klassiciżmu minn dan iż-żmien huma Franciszek Smaglewicz, Jan Rustem, Józef Oleszkiew, Daniel Kondratowicz, Józef Peszka, Wincenty Smokowski. Filwaqt li l-arti Romantika hija kkaratterizzata minn Jan Rustem, Jan Krzysztof Damel, Wincenty Dmochowski u Kanuty Rusiecki xogħlijiet. Wara l-għeluq tal-Università ta 'Vilnius fl-1832, id-direzzjoni artistika ffurmata mir-rappreżentanti tal-Iskola tal-Arti ta' Vilnius influwenzat l-iżvilupp ulterjuri tal-arti Litwana. L-iżvilupp tal-arti fl-ewwel nofs tas-seklu 20 ġie promoss minn attivitajiet u wirjiet tas-Soċjetà tal-Arti Litwana, stabbilita fl-1907 minn Petras Rimša, Antanas Žmuidzinavičius, Antanas Jaroševičius, u Vilnius Art Society, stabbilita fl-1908. Dan il-perjodu huwa kkaratterizzat minn Jonas Šileika, Justinas Vienožinskis, Jonas Mackevičius (1872), Vytautas Kairiūkštis, Vytautas Pranas Bičiūnas xogħlijiet. Huma komplew it-tradizzjonijiet tal-istili Ewropej tal-Punent (simboliżmu, realiżmu, art nouveau) u segwew id-direzzjonijiet tal-arti tal-moderniżmu. Għalkemm, wara t-Tieni Gwerra Dinjija ġie introdott il-metodu ta' realiżmu soċjalista: pitturi ta' propaganda, kompożizzjonijiet ta' ġeneri storiċi u tad-dar, natura morta, pajsaġġi, ritratti u skulturi. L-aktar pitturi ta' Vilnja ta' tmiem is-seklu 20 u 21 notevoli huma Žygimantas Augustinas, Eglė Ridikaitė, Eglė Gineitytė, Patricija Jurkšaitytė, Jurga Barilaitė, Solomonas Teitelbaumas. Id-distrett ta' Užupis ħdejn il-Belt il-Qadima, li qabel kien wieħed mid-distretti l-aktar degradati ta' Vilnius matul l-era Sovjetika, huwa dar għal moviment ta' artisti boemjani, li joperaw bosta galleriji tal-arti u workshops. Užupis iddikjara lilu nnifsu bħala repubblika indipendenti f'Jum il-Iblaħ ta' April fl-1997. Fil-pjazza ewlenija, l-istatwa ta' anġlu jdoqq it-tromba tinsab bħala simbolu tal-libertà artistika. Fl-1995, l-ewwel bronż fondut fid-dinja ta' Frank Zappa ġie installat fid-distrett ta' Naujamiestis bil-permess tal-gvern. L-iskultura ta' Frank Zappa kkonfermat il-libertà ta' espressjoni li għadha kif instabet u mmarkat il-bidu ta' era ġdida għas-soċjetà Litwana. Fl-2015, il-proġett ta' Vilnius Talking Statues ġie realizzat. Tmintax-il statwa madwar Vilnius jinteraġixxu mal-viżitaturi b'diversi lingwi permezz ta' telefonata fuq smartphone. === Mużewijiet u galleriji === [[File:Vilnius - Lietuvos nacionalinis muziejus.jpg|thumb|Wieħed mid-dipartimenti tal-Mużew Nazzjonali tal-Litwanja jinsab fl-Arsenal il-Ġdid tal-Kumpless tal-Kastell ta' Vilnius]] Vilnius għandha ħafna mużewijiet ta' tipi differenti. Il-Mużew Nazzjonali tal-Litwanja għandu dipartimenti fil-Palazz tal-Gran Duki tal-Litwanja, it-Torri ta' Gediminas, l-armamenti qodma u ġodda tal-Kumpless tal-Kastell ta' Vilnius, u jesibixxi espożizzjonijiet dwar l-istorja tal-Litwanja u l-kultura etnika Litwana. Il-Mużew tal-Arti Applikata u d-Disinn jesibixxi xogħlijiet tal-arti folkloristiċi sakrali u reliġjużi oħra tal-Litwanja, sejbiet tal-Palazz tal-Gran Duki tal-Litwanja, ħwejjeġ awtentiċi mis-sekli 18-20, u jorganizza wirjiet temporanji. Mużewijiet notevoli oħra jinkludu l-Mużew ta' Vilnius, l-ispazju tal-wirjiet tad-Dar tal-Istorja, il-Mużew tal-Wirt tal-Knisja, il-Mużew tal-Okkupazzjonijiet u l-Ġlied tal-Ħelsien, il-Ġlieda għall-Mużew tal-Ħelsien fit-Torri tat-TV ta' Vilnius, id-Dar M. K. Čiurlionis, il-Mużew Samuel Bak, iċ-Ċentru għall-Edukazzjoni Ċivili, il-Mużew tal-Ġugarelli, Vilnil (Mużew tal-Illużjonijiet), Mużew tal-Enerġija u Teknoloġija, Dar tal-Firmatarji, Ċentru tat-Tolleranza, Mużew tal-Ferroviji, Mużew tal-Flus, Kazys Varnelis House-Museum, Liubavas Manor Watermill-Museum, Mużew ta' Vladislovas Sirokomlė, Amber Museum – Gallerija, Ċentru ta' Informazzjoni għall-Viżitaturi tat-Tifkira Paneriai, eċċ. [[File:Art Museum of Lithuania.jpg|thumb|Gallerija tar-Ritratti ta' Vilnius fil-belt il-qadima (ex Palazz Chodkiewicz)]] Ħafna galleriji tal-arti prominenti jinsabu f'Vilnius. L-akbar kollezzjoni tal-arti tal-Litwanja tinsab fil-Mużew tal-Arti tal-Litwanja. Fergħa waħda minnha, il-Gallerija tal-Istampa ta’ Vilnius fil-Belt il-Qadima ta’ Vilnius, fiha kollezzjoni ta' arti Litwana mis-seklu 16 sal-bidu tas-seklu 20. Fuq in-naħa l-oħra tan-Neris, il-Gallerija Nazzjonali tal-Arti torganizza wirja permanenti dwar l-arti Litwana tas-seklu 20 kif ukoll bosta wirjiet dwar l-arti moderna. Iċ-Ċentru tal-Arti Kontemporanja huwa l-akbar post għall-arti kontemporanja fl-Istati Baltiċi, bi spazju ta' esibizzjoni ta' 2400 metru kwadru. Iċ-ċentru huwa istituzzjoni mhux ibbażata fuq kollezzjoni impenjata li tiżviluppa firxa wiesgħa ta 'proġetti ta' esibizzjoni internazzjonali u Litwani kif ukoll li tippreżenta firxa wiesgħa ta' programmi pubbliċi, inklużi lekċers, seminars, wirjiet, wirjiet ta' films u vidjows, u avvenimenti ta' mużika live. Fl-10 ta' Novembru, 2007, iċ-Ċentru tal-Arti Viżwali Jonas Mekas infetaħ mill-films avant-garde Jonas Mekas bil-wirja tal-premiere tiegħu bit-titlu The Avant-Garde: From Futurism to Fluxus. Fl-2018, infetaħ il-Mużew MO u huwa inizjattiva personali tax-xjentisti u filantropi Litwani Danguolė u Viktoras Butkus. Il-kollezzjoni tagħha ta' 5000 biċċa moderna u kontemporanja fiha xogħlijiet tal-arti ewlenin Litwani mis-snin ħamsin sal-lum. === Letteratura === [[File:Zawadzki bookstore in Vilnius.jpg|thumb|Zawadzki bookstore fit-Triq Pilies tal-lum. Il-banners tal-maħżen huma stampati f'ħames lingwi: Russu, Pollakk, Litwan, Franċiż, Ġermaniż.]] F'madwar l- 1520, Francysk Skaryna, li huwa l- awtur ta' l- ewwel Bibbja Rutena, stabbilixxa stampar f’Vilnius—l- ewwel fl- Ewropa tal- Lvant. Fl-1522, ħejja u ppubblika l-ewwel ktieb stampat tal-Gran Dukat tal-Litwanja, intitolat il-Ktieb tal-Vjaġġatur Żgħir (lingwa Rutena: Малая подорожная книжка). Fl-1525, huwa stampa l-Atti u l-Ittri tal-Appostli (l-Appostlu). L-Istampa tal-Akkademja ta 'Vilnius twaqqfet fl-1575 min-nobbli Litwan Mikołaj Krzysztof "l-Orfni" Radziwiłł bħala l-istamperija tal-Akkademja ta' Vilnius. Iddelega t-tmexxija tal-istamperija lill-Ġiżwiti. F'Mejju 1576, ippubblikat l-ewwel ktieb tiegħu, Pro Sacratissima Eucharistia contra haeresim Zwinglianam, ta' Piotr Skarga. Is-sitwazzjoni ta' Vilnius Academy Press kienet eċċezzjonali minħabba li l-attivitajiet tagħha kienu ffinanzjati mis-soċjetà sekulari, in-nobbli Litwanja, u l-Knisja. Fl-1805, Józef Zawadzki xtara l-Vilnius Academy Press u waqqaf l-istamperija Józef Zawadzki li ħadem kontinwament sal-1939 u ppubblika kotba b'diversi lingwi. L-ewwel ktieb tal-poeżija ta' Adam Mickiewicz ġie ppubblikat hemmhekk fl-1822. Wieħed mill-ħallieqa tal-kitba Litwana, Mikalojus Daukša, ittraduċa u ppubblika l-Katekiżmu mit-teologu Ġiżwita Spanjol Jacobo Ledesma fl-1595 – dan kien l-ewwel ktieb stampat bil-lingwa Litwana fil-Gran Dukat tal-Litwanja. Ittraduċa u ppubblika wkoll Postilla Catholica ta' Jakub Wujek fl-1599 (it-tnejn f’Vilnius). [[File:Gate of the Greek Catholic Church of Holy Trinity in Vilnius in 2013.jpg|thumb|Bieb tal-Monasteru Basilijan fejn il-poeta Adam Mickiewicz kien il-ħabs talli ġġieled il-ħakma Russa]] Bosta kittieba famużi twieldu f'Vilnius, għexu hemmhekk, jew huma ex-studenti tal-Università ta' Vilnius (eż., Konstantinas Sirvydas, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Antoni Gorecki, Józef Ignacy Kraszewski, Antoni Edward Odyniec, Michał Józef Römer, Adam Mickiewicz, Adam Mickiewicz, Józef Syrokodyfz, Romain Gary, Juliusz Słowacki, Simonas Daukantas, Mykolas Biržiška, Petras Cvirka, Kazys Bradūnas, ir-rebbieħ tal-Premju Nobel Czesław Miłosz, Jurga Ivanauskaitė). L-ewwel konsiderazzjoni tal-Ewwel Statut tal-Litwanja saret fl-1522 fis-Seimas tal-Gran Dukat tal-Litwanja f'Vilnius. L-Istatut tal-Litwanja ġie abbozzat taħt il-gwida tal-Gran Kanċillier tal-Litwanja Albertas Goštautas u skont il-ġurisprudenza tal-qrati ffurmata mil-liġi konswetudinarja, il-leġiżlazzjoni tal-Kapijiet tal-Istat dwar ċerti kwistjonijiet, u d-dispożizzjonijiet tad-dritt kanoniku u r-regolamenti tal-liġi Rumana. Hija l-ewwel kodifikazzjoni uffiċjali ta' din it-tip ta' liġi sekulari fl-Ewropa. Il-magnat Litwan Albertas Goštautas appoġġja b'mod attiv l-użu tal-lingwa Litwana fil-letteratura Litwana u pproteġa lill-awturi Litwani, inklużi Abraomas Kulvietis u Michael the Litwanian, li kkritika l-użu tal-lingwa tal-knisja Slavonika l-Antika u sejjaħ lir-refuġjati Old Believers bħala l-ktieb Muscovian De morbus spies. tartarorum, lituanorum et moscorum. [[File:Vileishis Palace1.jpg|thumb|L-Istitut tal-Letteratura u l-Folklor Litwan (Palazz Vileišis)]] Mis-seklu 16, il-Metrica Litwana nżammet fil-Kastell t'isfel u salvagwardjata mill-Kanċillier tal-Istat. Minħabba d-deterjorazzjoni tal-kotba, il-Gran Kanċillier tal-Istat, Lew Sapieha, ordna li l-volumi tal-Metrica jiġu ikkupjati mill-ġdid fl-1594. Il-proċess tal-ikkupjar mill-ġdid kompla sal-1607. f'Vilnius, bil-kotba eqdem jibqgħu fil-Kastell ta' Vilnius. Skont id-dejta tal-1983, baqgħu 665 ktieb sal-lum u l-mikrofilms tagħhom huma ppreservati fl-Arkivji Storiċi tal-Istat tal-Litwanja f'Vilnius. Aktar minn 200 madum u plakka kommemorattiva lil kittieba, li għexu u ħadmu f'Vilnius u awturi barranin li qasmu konnessjoni ma' Vilnius u l-Litwanja, iżejnu l-ħitan fi Triq Literatų (il-Litwan: Literatų gatvė) fil-Belt il-Qadima, u jippreżentaw ħarsa ġenerali wiesgħa lejn l-istorja tal-letteratura Litwana. L-Istitut tal-Letteratura u l-Folklor Litwani u l-Għaqda tal-Kittieba Litwani jinsabu f'Vilnius. Il-fiera tal-kotba ta' Vilnius, l-akbar fiera tal-kotba fl-istati Baltiċi, issir kull sena f'Vilnius f'LITEXPO, l-akbar ċentru tal-wirjiet tal-Baltiku. === Ċinema === [[File:Billboard of the first cinema screening in Vilnius (1897).jpg|thumb|Billboard fuq il-Ġnien Botaniku (issa Ġnien Bernardinai) bibien prinċipali tal-ewwel wiri taċ-ċinema f'Vilnius (1896)]] L-ewwel sessjoni ta' films pubbliċi f'Vilnius saret fil-Ġnien Botaniku (illum Ġnien Bernardinai) f'Lulju 1896. Dan l-avveniment sar wara wħud mill-ewwel sessjonijiet ta' films minn Auguste u Louis Lumière, li saru f'Pariġi fl-1895. Is-sessjoni tal-films f'Vilnius wriet ukoll il-films dokumentarji tal-aħwa Lumière. L-ewwel films murija kienu edukattivi; dawn ġew iffilmjati f'postijiet barra minn Vilnius (eż. l-Indja, l-Afrika) u introduċew kulturi differenti għan-nies ta' Vilnius. Il-film ta' Georges Méliès A Trip to the Moon intwera għall-ewwel darba fit-teatru taċ-ċinema ta' Pjazza Lukiškės mhux stazzjonarju fl-1902; kien l-ewwel feature film muri f'Vilnius. L-ewwel cinema stazzjonarju f'Vilnius, bl-isem Iliuzija ([[Lingwa Maltija|Malti]]: Illużjoni), infetaħ fl-1905 u kien jinsab fi Triq Didžioji 60. L-ewwel cinema theaters kienu simili għall-bini tat-teatri u kellhom kaxxi b'biljetti aktar għaljin. Barra minn hekk, minħabba li ma kienx hemm ħoss fl-ewwel films, is-sessjonijiet kienu akkumpanjati minn wirjiet diretti tal-orkestra. Fuq il-palk, il-wirjiet taċ-ċinema ġieli kienu mħallta ma' wirjiet teatrali, wirjiet ta' illużjoni. [[File:Lietuvos teatro muzikos ir kino muziejus.jpg|thumb|Mużew tat-Teatru, Mużika u Ċinema Litwan, li jinsab fil-Palazz Minuri Radvilos tas-seklu 17]] Fl-4 ta' Ġunju, 1924, il-Maġistrat ta' Vilnius stabbilixxa teatru tal-films popolari b'1,200 post fil-sala tal-belt, li bil-Pollakk kien jissejjaħ Miejski kinematograf ([[Lingwa Maltija|Malti]]: Teatru tal-film tal-Belt). L-iskop ta' din iċ-ċinema kien li tipprovdi edukazzjoni kulturali għall-istudenti u l-adulti. Fl-1926, inbiegħu 502,261 biljett, 24,242 biljett ingħataw b'xejn lit-tfal li kienu qed jitilgħu, u 778 biljett ingħataw lit-turisti u 8,385 lis-suldati. Fl-1939, l-awtoritajiet Litwani bidlu l-isem għal Milda. Fl-1940, l-aħħar gvern tal-belt għadda l-bini lill-Kummissarjat tal-Poplu tal-Edukazzjoni, li stabbilixxa s-Soċjetà Filarmonika Nazzjonali Litwana hemmhekk. Fl-1965, f'Vilnius infetaħ l-iktar cinema modern fil-Litwanja, imsejjaħ Lietuva, li kull sena kellu aktar minn 1.84 miljun viżitatur u profitt ta' aktar minn miljun rublu. Wara r-rikostruzzjoni, kellha wieħed mill-akbar skrins fl-Ewropa (200 metru kwadru). Ingħalaq fl-2002 u twaqqa 'fl-2017. Eventwalment, MO Museum inbena minfloku. Kino Pavasaris huwa l-akbar festival tal-films f'Vilnius. Iċ-Ċentru tal-Films Litwan (Litwan: Lietuvos kino centras), li l-kompitu ewlieni tiegħu huwa li jippromwovi l-iżvilupp u l-kompetittività tal-industrija tal-films Litwanja, għandu l-kwartieri ġenerali tiegħu f'Vilnius. === Mużika === [[File:Libretto of the first opera staged in Vilnius (1636).jpg|thumb|Libretto tal-ewwel opra mtellgħa f'Vilnius (1636), li qabeż l-ewwel opri f'Pariġi (1645) u f'Londra (1656)]] Il-mużiċisti kienu ppreżentati fil-Palazz tal-Gran Duka tal-Litwanja sa mill-14-il seklu, peress li bint il-Gran Duka Gediminas Aldona tal-Litwanja kienet magħrufa li kienet entużjasta dwar il-mużika. Aldona ħadet magħha l-mużiċisti u l-kantanti tal-qorti fi Krakovja wara li żżewġet lir-Re Każimir III l-Kbir. Fis-seklu 16, kompożituri bħal Wacław ta' Szamotuły, Jan Brant, Heinrich Finck, Cyprian Bazylik, Alessandro Pesenti, Luca Marenzio, u Michelagnolo Galilei għexu f’Vilnius f’xi punt f’ħajjithom. Vilnius kienet ukoll id-dar tal-virtużju lutenist Bálint Bakfark. Wieħed mill-ewwel mużiċisti lokali magħrufa minn sorsi miktuba kien Steponas Vilnietis (Stephanus de Vylna). L-ewwel ktieb tal-mużika tal-Litwanja, L-Arti u l-Prattika tal-Mużika (Latin: Ars et praxis musica) – inħareġ f’Vilnius minn Žygimantas Liauksminas fl-1667. L-artisti Taljani organizzaw l-ewwel opra fil-Litwanja fl-4 ta' Settembru, 1636, fil-Palazz tal-Gran Duki, bl-ordni tal-Gran Duka Władysław IV Vasa. Bħalissa, l-opri jittellgħu fit-Teatru Nazzjonali tal-Opra u l-Ballet tal-Litwanja u wkoll minn troupe indipendenti Vilnius City Opera. Is-Soċjetà Filarmonika Nazzjonali Litwana hija l-akbar u l-eqdem organizzazzjoni tal-kunċerti tal-istat fil-Litwanja li torganizza u tikkoordina kunċerti diretti u tours madwar il-Litwanja u barra. [[File:Dainu svente 2009-07-06.jpg|thumb|Festival tal-Kanzunetta u ż-Żfin Litwan f'Vingis Park]] Fil-Litwanja, il-mużika korali hija importanti ħafna. Vilnius hija l-unika belt bi tliet rebbieħa tal-kor (Brevis, Jauna Muzika, u l-Kor tal-Kamra tal-Konservatorju) fil-Grand Prix Ewropew għall-Kant Korali. Ukoll, Dainų šventė (Festival tal-Kanzunetta u ż-Żfin Litwan) huwa tradizzjoni li ilha teżisti f'Vilnius. Mill-1990, il-festival ġie organizzat kull erba' snin u jsejjaħ madwar 30,000 kantant u żeffiena folk ta' diversi livelli professjonali u gruppi ta' età minn madwar il-pajjiż għal Vingis Park. Fl-2008, il-Festival tal-Kanzunetta u ż-Żfin Litwan, flimkien mal-kontropartijiet tiegħu Latvjani u Estonjani, kien iskritt bħala l-Kapolavur tal-UNESCO tal-Wirt Orali u Intanġibbli tal-Umanità. Ix-xena tal-jazz kienet magħrufa li kienet pjuttost attiva f'Vilnius. Fl-1970–1971, it-trio Ganelin/Tarasov/Chekasin kien iwaqqaf Vilnius Jazz School. L-aktar avveniment annwali magħruf tal-jazz fil-belt huwa l-Vilnius Jazz Festival. [[File:Andrius Mamontovas by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Andrius Mamontovas, il-mexxej ta' Foje u l-fundatur ta' Gatvės muzikos diena (Jum il-Mużika fit-Triq) annwali]] Gatvės muzikos diena (Jum il-Mużika fit-Triq) jiġbor mużiċisti ta' diversi ġeneri kull sena fit-toroq ta' Vilnius. Vilnius hija l-post fejn twieled ħafna personalitajiet tal-mużika prominenti: kantanti (eż. Mariana Korvelytė – Moravskienė, Paulina Rivoli, Danielius Dolskis, Vytautas Kernagis, Algirdas Kaušpėdas, Andrius Mamontovas, Nomeda Kazlaus, Asmik Grigorian), kompożituri (eż., Felix Maximilian Cuiškiz, Yanni César Cušpėdas), kompożituri (eż. Steinberg, Vytautas Miškinis, Onutė Narbutaitė), diretturi (eż. Mirga Gražinytė-Tyla), mużiċisti (eż. Antoni Radziwiłł, Jascha Heifetz, Clara Rockmore, Romas Lileikis). Vilnius kienet il-belt twelid ta' kompożituri tas-seklu 18 bħal Michał Kazimierz Ogiński, Johann David Holland (kollega ta' C. Bach), Maciej Radziwiłł, Michał Kleofas Ogiński. Vilnius tas-seklu 19 kien famuż għal artisti bħall-kantanta Kristina Gerhardi Frank, ħabiba mill-qrib ta' Mozart u Haydn (li wettaq il-parti prinċipali fil-premiere ta' The Creation minn dan tal-aħħar), il-kitarrist-virtużoż Marek Konrad Sokołowski, rikonoxxut bħala l-aqwa kitarrist. fl-Ewropa f'nofs is-seklu 19, u l-kompożitur Stanisław Moniuszko, "missier l-opra nazzjonali Pollakka". L-aktar mara sinjura f'Vilnius fil-bidu tas-seklu 19 kienet il-kantanta Maria de Neri. Fil-bidu tas-seklu 20, Vilnius kienet il-belt twelid ta' Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Mikas Petrauskas, Juozas Tallat-Kelpša. Mużiċisti tal-aħħar tas-seklu 20 u l-bidu tas-seklu 21 jinkludu Vyacheslav Ganelin, Petras Vyšniauskas, Petras Geniušas, Mūza Rubackytė, Alanas Chošnau, Marijonas Mikutavičius. L-Akkademja Litwana tal-Mużika u t-Teatru għandha l-kwartieri ġenerali fi Vjal Gediminas u għandha wkoll id-dipartiment tagħha fil-Palazz Slushko f'Antakalnis. Bosta kantanti ta’ suċċess taw lekċers fl-akkademja, inklużi t-tenurs famużi internazzjonalment Kipras Petrauskas u Virgilijus Noreika. === Teatru === [[File:The History of Lithuanian Theater. Theatre programme in Latin of the play Algirdas - Magnus Dux of Lithuania, 1687.jpg|thumb|Paġna bil-[[Lingwa Latina|Latin]] tal-programm tat-teatru ddedikat lil Algirdas (1687), darba interpretat f'Vilnius]] Id-divertiment tal-Gran Duki Litwani fil-kastell, iż-żjarat tal-ħakkiem barra l-pajjiż u l-etikett tal-laqgħat tal-wasla tal-mistednin onorevoli kellhom elementi teatrali diġà mis-seklu 14 (eż. kappelli tal-mużiċisti ta’ Gediminas u Władysław II Jagiełło). Matul il-perjodu tar-residenza ta 'Sigismund III Vasa f'Vilnius (l-ewwel nofs tas-seklu 17), truppi ta' atturi tad-drama professjonali Ingliżi daqqu fil-manor rjali. Fl-1635, Władysław IV Vasa stabbilixxa teatru tal-opra professjonali fil-Kastell t'isfel, fejn inwettqu produzzjonijiet tal-ġeneru dramma per musica bil-libretti tal-opri jinkitbu mit-Taljan Virgilio Puccitelli. Il-wirjiet kienu kkaratterizzati minn xenografija fundamentali u lussuża. Bejn is-sekli 16 u 18 kien hemm Teatru tal-Iskola tal-Ġiżwiti fil-Litwanja. Fl-1570, intweriet l-ewwel rappreżentazzjoni f’Vilnius (kummiedja Hercules ta' S. Tucci). L-estetika Barokka kienet tipprevali fit-Teatru tal-Iskola tal-Ġiżwiti, iżda kellu wkoll retrospettivi tal-Medju Evu, elementi tar-Rinaxximent, motivi Rococo, u serva funzjoni edukattiva. Ir-rappreżentazzjonijiet indaqqu bil-Latin, madankollu elementi tal-lingwa Litwana kienu inklużi wkoll f'intermedji u prologi, u xi xogħlijiet kienu b’tema Litwana (eż. drammi ddedikati lil Algirdas, Mindaugas, Vytautas u ħakkiema oħra tal-Litwanja). Fl-1785, Wojciech Bogusławski stabbilixxa l-ewwel teatru pubbliku tal-belt Vilnius City Theatre. It-teatru inizjalment kien jinsab fil-Palazz Oskierka, iżda aktar tard iċċaqlaq lejn il-Palazz Radziwiłł u l-Belt ta' Vilnius. Sal-1845 id-drammi kienu esegwiti bil-Pollakk, mill-1845 bil-Pollakk u bir-Russu u mill-1864 bir-Russu biss. Wara li tneħħiet il-projbizzjoni fuq il-lingwa Litwana, id-drammi saru wkoll bil-Litwan. It-teatru ma baqax jeżisti fl-1914. [[File:Lithuanian National Drama Theatre in Vilnius, Lithuania in 2023.jpg|thumb|Teatru Drama Nazzjonali Litwan]] Matul l-interwar, allura parti mill-Polonja, Vilnius kien famuż għall-aktar moderni fir-reġjun sperimentali Reduta troupe u istitut, immexxi minn Juliusz Osterwa. F'Vilnius u r-Reġjun ta' Vilnius, intwerew il-wirjiet mill-Kumpannija Litwanjana tad-Dilettanti tal-Palk ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus lietuvių scenos mėgėjų kuopa), stabbilita fl-1930 (aktar tard ingħatat l-isem ġdid għat-Teatru Litwan ta' Vilnius; teatru professjonali Vaidila). Fl-1945, ġie magħqud mat-Teatru tad-Drama Nazzjonali Litwan. Wara l-okkupazzjoni tal-USSR tal-Litwanja fl-1940, it-teatru sar wieħed mill-mezzi tat-tixrid tal-ideoloġija Sovjetika u ġiet introdotta ċ-ċensura tar-repertorji. Il-wirjiet inkorporaw il-prinċipji tar-realiżmu soċjalista u għadd ta' drammi rivoluzzjonarji ttellgħu mill-awturi Russi. Ġiet stabbilita Kummissjoni ta' Repertorju taħt il-Ministeru tal-Kultura biex tmexxi t-teatri, tikkontrolla r-repertorji tagħhom, tagħti permessi biex itellgħu jew tipprojbixxi wirjiet. Ir-realiżmu Soċjalista kien l-unika direzzjoni rikonoxxuta. Wara r-restawr tal-indipendenza tal-Litwanja, it-teatru inbidel b'mod kardinali u fittex li joħloq mill-ġdid djalogu miksur mal-ispettaturi. L-Opra tal-Belt ta' Vilnius, teatru tal-opra indipendenti f'Vilnius, tgħaqqad il-klassiku mal-arti kontemporanja. Filwaqt li t-Teatru tad-Dramm Nazzjonali Litwan, it-Teatru Żgħir Statali ta' Vilnius, it-Teatru taż-Żgħażagħ Statali u numru ta' kumpaniji teatrali privati, inklużi l-OKT / Teatru tal-Belt ta' Vilnius, it-Teatru taż-Żfin Anželika Cholina u oħrajn, juru kitba tad-dramm klassika, moderna u Litwana taħt id-direzzjoni ta' kumpaniji magħrufa mad-dinja kollha. Diretturi Litwani u barranin. Hemm ukoll it-Teatru l-Antik bil-lingwa Russa ta' Vilnius. === Fotografija === [[File:Coronal mass ejection, captured in 1867 with Vilnius photoheliograph.jpg|thumb|Ejection tal-massa koronali, maqbuda fl-1867 bil-fotoeljografu ta' Vilnius, li kien biss it-tieni apparat bħal dan fid-dinja kollha]] Il-bidu tal-fotografija Litwana huwa meqjus bħala d-daguerreotyping tal-Palazz Verkiai rikostruwit, li sar fis-sajf tal-1839 minn François Marcillac, il-gvernatur tat-tfal tad-Duka Ludwig Wittgenstein, dan il-fatt jissemma fil-memorji tal-perit Bolesław Podczaszyński ippubblikat f'Jannar 1853 fil-gazzetta Gazeta Warszawska.[191] Is-sitwazzjoni politika sfavorevoli fil-pajjiż wasslet għall-iżvilupp bil-mod ta 'teknoloġija ġdida u attivitajiet kulturali. L-ewwel atelier tar-ritratti daguerreotype magħruf f'Vilnius infetaħ fl-1843 minn C. Ziegler; ateliers bħal dawn ħadmu fil-Litwanja sal-1859. Wieħed mill-aktar fotografi famużi kien K. Neupert, li ġie min-Norveġja (mill-1851 ħadem f’Vilnius u Druskininkai). Fl-1860s bit-tixrid tat-teknoloġija tal-kollodjoni negattiva u pożittiva, intużaw negattivi tal-ħġieġ u karta albumina minflok pjanċi daguerreotype, ritratti ritratti ta 'formati standardizzati saru mifruxa u ateliers tal-fotografija kummerċjali ġew stabbiliti f'Vilnius u bliet oħra Litwani. L-ewwel ritratti tal-pajsaġġ u tal-arkitettura nħolqu mill-fotografi ta' Vilnius Abdonas Korzonas u Albert Swieykowski, li kkompilaw l-ewwel sett ta' ritratti fil-Litwanja – l-Album ta' Vilnius (32 immaġini). Fl-1862, ġew adottati r-Regolamenti ta' Ċensura Proviżorja, li ddeterminaw l-attivitajiet ta' istituzzjonijiet fotografiċi; kienu ssorveljati mill-Bord Ċentrali tal-Istampa tal-Ministeru tal-Intern. L-ateliers tal-fotografi (4 minn 9) li pparteċipaw fir-Rewwixta ta' Jannar u rritrattaw lir-ribelli ingħalqu, l-immaġini tagħhom ġew annihilati u l-awturi ġew ikkastigati (eż. A. Korzonas ġie deportat lejn is-Siberja). Fotografi prominenti oħra tas-seklu 19 kienu Stanisław Filibert Fleury (wieħed mill-pijunieri tal-fotografija sterjoskopika), Aleksander Władysław Strauss, Józef Czechowicz. Wieħed mill-aktar fatti importanti dwar l-użu tal-fotografija għal skopijiet xjentifiċi huwa t-tieni fotoeljografu fid-dinja (l-ewwel kien f'Londra), li ġie installat fl-1865 fl-Osservatorju Astronomiku tal-Università ta 'Vilnius, li ntuża biex josserva u jirritratta t-tbajja tax-xemx. . Mill-1868, għall-ewwel darba fid-dinja, tnieda servizz fotografiku sistematiku ta' dinamika ta' tbajja tax-xemx f'Vilnius. Fl-1927, Jan Bułhak f'Vilnius stabbilixxa l-ewwel klabb tal-fotografija fit-territorju preżenti tal-Litwanja. Fl-1952, l-uffiċċju editorjali tar-rivista Švyturys organizza l-ewwel wirja tal-fotografija f'Vilnius, li l-oġġett ewlieni tagħha kien il-fotografija nnifisha (pparteċipaw 16-il fotografu). === Snajja === [[File:Didžioji monstrancija.tif|thumb|L-Ostranza l-Kbira (magħmula f'Vilnius, 1535, ordnata minn Albertas Goštautas) hija waħda mill-akbar fl-Ewropa ċentrali.]] [[File:Lithuania 1616 10 Ducats (reverse).jpg|thumb|Il-parti ta' wara tal-munita tad-deheb ta' Siġimundo III Vasa ta' 10 Dukat Litwan, laqat fiż-Zekka ta' Vilnius fl-1616, bl-Arma tal-Commonwealth Pollakka-Litwanja, u bil-marki privati ​​ta' Hieronim Wołowicz, Gran Teżorier tal-Litwanja.]] Għodod tal-ħadid, armi, ram, ħġieġ u dehbijiet tal-fidda ġew prodotti fit-territorju preżenti tal-Litwanja mill-1 seklu. Aktar tard il-fuħħar u l-produzzjoni ta 'prodotti tal-injam saru mifruxa, u l-insiġ fis-sekli 2 u 4. Matul il-perjodu tal-fewdaliżmu, is-snajja tad-dar kienu l-aktar sinifikanti fil-kundizzjonijiet tal-ekonomija ta 'sussistenza. Fis-sekli 13 u 14, is-separazzjoni tas-snajja' mill-agrikoltura aċċellerat; l-artiġjanat saru fergħa indipendenti tal-ekonomija. Il-Gran Duki tal-Litwanja ppromwovew l-iżvilupp tas-snajja 'fl-ibliet. Predominaw l-insiġ, il-manifattura taż-żraben, il-pil u snajja oħra. Bl-introduzzjoni ta 'artiġjani barranin (bidu tas-seklu 14), l-iżvilupp tas-snajja' aċċellera saħansitra aktar. L-iżvilupp tas-snajja u l-kummerċ stimulaw it-tkabbir ta' Vilnius u bliet oħra Litwani. Fis-sekli 14 u 15, l-artiġjanat kienu diġà speċjalizzati ħafna (speċjalment fil-produzzjoni ta' għodda, oġġetti tad-dar, drappijiet, ħwejjeġ, armi, u dehbijiet) u fl-istess ħin ġew stabbiliti workshops, li jħarrġu u jiddefendu l-interessi tas-sengħa. Fis-seklu 16, bdiet il-produzzjoni ta' oġġetti tal-ħġieġ fin, ġiet żviluppata l-orfebrerija, u l-livell ta' snajja' fuħħar u insiġ żdied. L-Istatuti tal-Litwanja (edizzjonijiet 1529 u 1588) isemmu 25 sengħa. Ħaddiema tad-deheb prominenti Ewropej ħadmu fil-Worldsmiths ta' Vilnius (stabbilit fl-1495), li kien jikkontrolla l-kummerċ ta' metalli prezzjużi, ħaġar prezzjuż u kien jispikka għall-ġid tiegħu peress li kien jagħti servizz lit-territorju sax-Xmajjar Daugava u Dnieper, kif ukoll lill-Knisja Kattolika f'Il-Litwanja, il-manor tal-Gran Duka, nobbli, nies tal-belt. Mhux inqas importanti kienet iż-Zekka ta' Vilnius, li kienet iż-zekka ewlenija tal-Gran Dukat tal-Litwanja u nħadmet id-denari, xelini, groschens, thalers, ducats, u muniti oħra Litwani mill-1387 sal-1666. Fit-tieni nofs tas-seklu 17, minħabba t-taqlib ekonomiku kkawżat mill-Gwerra Russo-Pollakka, l-artiġjanat naqas, ħafna mill-oġġetti ġew importati minn barra mingħajr dazju minn nobbli Szlachta Litwani u Pollakki u mibjugħa fl-azjendi tagħhom. L-artiġjanat reġa beda jiżdied fit-tieni nofs tas-seklu 18 sal-ewwel nofs tas-seklu 19 u Vilnius kien l-akbar ċentru tas-snajja Litwan. Wara t-tneħħija tas-serf, ġew stabbiliti skejjel tas-sengħa fil-bliet Litwani. L-industrija li qed tikber bdiet timbotta l-artiġjanat minn xi oqsma tal-ipproċessar tal-ikel, tessuti u xogħol tal-metall. Madankollu, l-artiġjanat ilu jipprevali fil-manifattura tal-ħwejjeġ, xogħol tad-deheb, injam, ipproċessar tal-ikel, u oqsma oħra. Matul is-snin ta' okkupazzjoni Sovjetika, l-artiġjani ħadmu f'artels (sa l-1960), wara t-tneħħija tagħhom - fis-servizz tad-dar jgħaqqad. Wara r-restawr tal-indipendenza tal-Litwanja, is-snajja' kkumplimentaw lin-negozji żgħar u ta' daqs medju. === Lingwa === [[File:Edict of Vytautas the Great. Issued 1410- 02-16.jpg|thumb|Privileġġ għall-Katidral ta' Vilnius maħruġ minn Vytautas il-Kbir f'Vilnius fis-16 ta' Frar 1410 bil-[[lingwa Latina|Latin]]]] Bħala belt storikament multikulturali, l-istatus tal-lingwa nbidel b'mod sinifikanti matul is-sekli. Il-lingwa predominanti tal-ħajja pubblika fil-Litwanja medjevali kienet il-Litwan. Kien mitkellem minn nies komuni kif ukoll fil-manor tal-ħakkiem u fost in-nobbli lokali. Madankollu, il-lingwa Litwana ma kellhiex tradizzjonijiet letterarji u ma kinitx użata bil-miktub, ħlief għall-aktar testi reliġjużi importanti (eż. it-talb tal-Mulej u l-Ave Marija). Madankollu, għarfien mitkellem tal-Litwan ma ntilifx, peress li Vytautas il-Kbir tkellem bil-Litwan ma' Jogaila, li ibnu Casimir IV Jagiellon kien jitkellem ukoll bil-Litwan. San Kasimiru, il-qaddis patrun tal-Litwanja, kien poliglotta u kien jaf il-lingwi Litwan, Pollakk, Ġermaniż u Latin. L-istoriku Biżantin Laonikos Chalkokondyles fis-seklu 15 irrapporta li l-Litwani kellhom il-lingwa distinta tagħhom stess. Il-lingwa Rutena kienet użata fil-Litwanja u l-kapitali tagħha Vilnius minħabba l-inkorporazzjoni tal-artijiet tar-Rus ta' Kyiv. F'forma kolokwali, dawn id-djaletti ffurmaw il-bażi tal-lingwi Ukrain u Belarussu fis-seklu 19. Il-forma miktuba tal-lingwa Rutena ħarġet mill-interazzjoni tas-Slavi tal-Lvant Qadim mal-elementi lokali tal-lingwa Rutena. Tali lingwa Rutena saret il-lingwa ewlenija tal-Kanċerija tal-Gran Dukat tal-Litwanja fis-sekli 14 u 15, u żammet il-pożizzjoni dominanti tagħha sa nofs is-seklu 17. [[File:Constitution of May 3 in Lithuanian language.jpg|thumb|Manuskritt tal-Kostituzzjoni tat-3 ta' Mejju 1791 bil-Litwan]] [[File:Lithuanian primer for kids, published in Vilnius, Grand Duchy of Lithuania, 1783 edition.jpg|thumb|left|Primer tal-lingwa Litwana, ippubblikat f'Vilnius fl-1783]] Il-[[lingwa Latina|Latin]] u l-Pollakk intużaw ħafna wkoll fil-Kanċerija tal-Gran Dukat tal-Litwanja. Fit-tieni parti tas-seklu 17, il-lingwa Pollakka keċċiet il-lingwa Rutena mis-sorsi miktuba u l-lingwa Litwana mill-biċċa l-kbira tal-oqsma tal-ħajja pubblika. L-ewwel dokumenti tal-istat bil-lingwa Litwana dehru fil-Gran Dukat tal-Litwanja biss fl-aħħar nett tal-eżistenza tiegħu (eż. Kostituzzjoni tat-3 ta' Mejju, 1791 u l-manuskritti Litwani tas-Sejm il-Kbir, noti Litwani ta' Kościuszko Uprising). Fil-qorti rjali f'Vilnius ta' Siġimund II Augustus, l-aħħar Gran Duka tal-Litwanja qabel l-Unjoni ta' Lublin, kemm il-Pollakk kif ukoll il-Litwan kienu mitkellma b'mod ugwali ugwalment. Fl-1552, il-Gran Duka Siġimundo II Awgustu ordna li l-ordnijiet tal-Maġistrat ta' Vilnius jitħabbru bil-lingwi Litwan, Pollakk u Ruten. Il-minoranzi (eż. Lhud Litwani, Tatari Lipka, Karaiti tal-Krimea) kienu taħt il-kustodja tal-Gran Duka tal-Litwanja, iżda l-lingwi tagħhom intużaw biss bejniethom u qatt ma kisbu rwol sinifikanti. It-2 u t-3 Statuti tal-Litwanja kkonsolidaw l-istatus tal-Lhud Litwani bħala mhux Kristjani u "bniedem komuni" (mhux nobbli). Skont l-artikolu 14 tal-Kostituzzjoni tal-Litwanja, il-Litwan huwa l-unika lingwa uffiċjali fl-istat. Għalhekk, il-proċeduri uffiċjali kollha f'Vilnius jitmexxew bil-Litwan. Madankollu, l-assistenza tal-interpreti hija garantita mill-istat f'xi każijiet. === Moda === [[File:Janusz Radziwiłł by Daniel Schultz.PNG|thumb|Janusz Radziwiłł, liebes żupan ​​u kontush belt (dawn, flimkien ma kontusz, kienu attributi ewlenin tan-nobbli Litwani u Vilnjani għonja).]] [[File:Emerencyjana Paciej (Warszycka). Эмэрэнцыяна Пацей (Варшыцкая) (Á. Mányoki, 1718).jpg|thumb|Emerencjanna Pociej fl-1718, mart Ludwik Pociej, liebes ilbies tan-nisa stil Ewropew tal-Punent, li kienu popolari f'Vilnius diġà mis-seklu 18.]] Huwa magħruf li l-Vilnians għoġobhom jilbsu għaljin sa mill-Medju Evu. Skont l-istoriku Antanas Čaplinskas, anke n-negozjanti u n-nisa tas-sengħa kienu lebsin ċrieki multipli imżejna bi ħaġar prezzjuż (eż. bir-rubini u erbatax-il djamant). Dawk li ma lebsux u ma segwewx ix-xejriet tal-moda kienu saħansitra ridikolati (eż. talli jilbsu ġlud tan-nagħaġ, talli ma jilbsux ċinturini lussużi, ingwanti, jew talli ma użawx imkatar). L-inventarji tal-proprjetà tas-sekli 16–17 ta' spiss isemmu ħwejjeġ għaljin, bħal ġkieket twal u kmiem wiesgħa ta' materjali prezzjużi, magħrufa bħala kontusz, u żupans imżejna bil-pil tal-linċi jew annimali oħra, ukoll ċinturini kontush. Ingħatat attenzjoni speċjali lill-buttuni kif fil-lista ta' proprjetà ta' wieħed nobbli Čaplinskas sabet 12-il buttuni bil-perli u l-qroll, madwar 100 buttuni kbar bid-djamanti, buttuni f'forma ta' għanbaqar imżejjen bl-enamel, kif ukoll buttuni magħmula minn brillanti, żmeraldi. Delias u dolmans kienu popolari wkoll fost in-nies tal-belt u n-nobbli. In-nies tal-belt sinjuri, imżejna bi ħwejjeġ lussużi, qajmu l-għira tan-nobbli Litwan u n-nobbli talbu l-adozzjoni ta' liġijiet li jillimitaw l-ilbies tan-nies tal-belt. Għall-ewwel darba tali restrizzjonijiet ġew irreġistrati fl-Istatut tal-Litwanja tal-1588, li skontu n-nies tal-belt tħallew jilbsu biss żewġ ċrieki (wieħed minnhom kien is-siġill) filwaqt li l-Lhud kienu projbiti li jżejnu b'ktajjen tad-deheb u labar (għalkemm, in-nisa Lhudija kellhom aktar drittijiet). Saħansitra restrizzjonijiet usa' ġew stabbiliti mis-Sejm tal-Commonwealth Pollakk-Litwan li adotta l-Att ta' Tfaddil fl-1613, li skontu n-nies tal-belt mhux nobbli kienu pprojbiti milli jidhru f'postijiet pubbliċi lebsin bil-pil għali (min jiksru l-liġi kienu immultat u l-ħwejjeġ ingħataw lill-ilmentaturi). In-nies għonja tal-belt ma kinux sodisfatti b'tali limitazzjonijiet, għalhekk aktar tard ġiet introdotta tariffa ta' abbonament li neħħiet il-limitazzjonijiet kollha. Ix-xejriet tal-ħwejjeġ inbidlu fl-aħħar tas-seklu 18 meta kważi l-irġiel kollha diġà kellhom id-daqna mqaxxra, hairstyles ta' xagħar qasir u bdew jilbsu tailcoats trendy, blu, ħodor jew iswed bi faċċati miftuħa u sdieri imqabbla ma' qliezet abjad jew isfar, filwaqt li t-18 Il-moda tal-ħwejjeġ tan-nisa tas-seklu ma kellha kważi l-ebda differenzi mix-xejriet tal-moda tal-Ewropa tal-Punent. Fil-bidu tas-seklu 20 il-ħwejjeġ kienu diġà konformi max-xejriet tal-moda tal-Ewropa tal-Punent, u fl-1961 tnedew studji tad-disinjaturi tal-ħwejjeġ fl-Istitut tal-Arti tal-Istat tal-Litwanja, ukoll fl-istess sena ġiet stabbilita l-Mudell House ta' Vilnius li ħolqot u popolarizzat uniku u mudelli ta' ilbies u żraben industrijali, għamlu preżentazzjonijiet tal-ħwejjeġ. Mados infekcija ([[Lingwa Maltija|Malti]]: Infezzjoni tal-Moda) tnediet fl-1999 u hija l-akbar sfilata tal-moda Litwana, li ssir kull rebbiegħa f'Vilnius. Id-disinjatur tal-ħwejjeġ Litwan prominenti Juozas Statkevičius normalment jorganizza l-preżentazzjonijiet tal-kollezzjonijiet tiegħu f'Vilnius. === Festi === [[File:Kaziuko muge 2010.jpg|thumb|Kaziuko mugė issir kull sena fil-belt f'ġieħ San Każimir]] Bħala riżultat ta' sekli sħaħ tradizzjonijiet Kattoliċi f’Vilnius u l-Litwanja, il-vaganzi Kattoliċi (eż. il-Milied, l-Għid, Lejlet San Ġwann) huma ċċelebrati b’mod wiesa’ u l-impjegati għandhom ġranet ta' mistrieħ. Kull sena fis-16 ta' Frar (jum tal-Att tal-Indipendenza tal-Litwanja) u fil-11 ta' Marzu (jum tal-Att tal-Istabbiliment mill-ġdid tal-Istat tal-Litwanja) jiġu organizzati avvenimenti festivi f'Vilnius b'ċerimonji uffiċjali mmexxija mill-kapijiet tal-istat. u l-quddies qaddisa tal-Knisja Kattolika Litwana fil-Katidral ta' Vilnius. Filwaqt li filgħaxija tat-12 ta' Jannar jinxtegħlu ħuġġieġa biex jimmarkaw l-Avvenimenti mdemmija ta' Jannar. Il-Fiera ta' San Każimir (bil-Litwan: Kaziuko mugė) ilha ssir kull sena għal mijiet ta' snin fis-swieq u t-toroq tal-belt nhar il-Ħadd l-eqreb tal-4 ta' Marzu (Festa ta' San Każimir), l-anniversarju tal-mewt ta' San Każimir. Jattira għexieren ta' eluf ta' viżitaturi u ħafna nies tas-sengħa Litwani u barranin. Il-palm tal-Għid (bil-Litwan: Verbos) huma wieħed mis-simboli l-aktar rikonoxxibbli tal-fiera. Jiem tal-Kapitali (bil-Litwan: Sostinės dienos) huwa l-akbar festival ta' mużika u kultura li jsir fil-belt kull sena għal tlett ijiem (mit-30 ta' Awwissu sal-1 ta' Settembru). Għalkemm mhix festa nazzjonali, ix-Xmara Vilnia hija miżbugħin aħdar kull sena għal Jum San Patrizju. Matul il-Vilnius Culture Night annwali diversi artisti u organizzazzjonijiet kulturali jorganizzaw avvenimenti u wirjiet madwar il-belt kollh. == Amministrazzjoni == === Gvern tal-belt === [[File:Krzysztof Mikołaj "the Thunderbolt" Radziwiłł 1.PNG|thumb|Krzysztof Mikołaj "Piorun" Radziwiłł (Voivode ta' Vilnius mill-1584 sal-1603). Minħabba r-rebħiet prominenti tiegħu kontra t-truppi ta' Ivan il-Terribbli matul il-Gwerra Livonjana, kien imlaqqam "it-Thunderbolt" (Perkūnas).]] Qabel ma ngħataw id-drittijiet ta' Magdeburg lil Vilnius fl-1378, il-belt kienet issorveljata mill-viċigerenti tal-ħakkiem. Aktar tard dawn id-dmirijiet ingħataw lil maġistrat jew Kunsill tal-Belt, subordinat biss għall-ħakkiem innifsu. Matul il-gwerer, meta l-belt kienet f'periklu, il-belt kienet immexxija minn Voivode ta' Vilnius. L-awtorità maġisterjali kellha l-kwartieri ġenerali fil-Belt ta' Vilnius. Vilnius Maġistrat kien responsabbli għall-ekonomija tal-belt, kien jiġbor it-taxxi, jieħu ħsieb it-teżor tal-belt, kien jakkumula ħażniet ta' qamħ sabiex jiġi evitat li residenti ġuħ f'każ ta' ġuħ jew gwerer. Huwa aġixxa wkoll bħala nutar fit-tranżazzjonijiet, testmenti u bħala imħallef matul ir-residenti tal-belt kunflitti li jinvolvu bini ġdid kostruzzjonijiet u rikostruzzjonijiet. Il-funzjoni l-oħra tiegħu kienet li jieħu ħsieb l-artiġjani tal-belt. Mill-bidu, l-istatuti tal-workshops ġew approvati mill-ħakkiem innifsu. Aktar tard, Siġimund II Awgustu ta' dan il-privileġġ lill-maġistrati tal-belt fl-1552. Mill-privileġġ tal-1522 minn Siġimundo I l-Antik, il-Maġistrati ta' Vilnius kellhom ir-responsabbiltà li jipproteġu l-belt u t-trankwillità tar-residenti tagħha billi jkollhom 24 gwardjan armat. Fi żmien il-gwerra, l-għassa bil-lejl kienet issir minn tliet ġurisdizzjonijiet - maġistrat, isqof u rġiel tal-kastell. [[File:Rathaus+Kasimir-Kirche.jpg|thumb|Il-Belt ta' Vilnius, mibnija mill-ġdid fi stil neoklassiku skont id-disinn ta' Laurynas Gucevičius fl-1799]] Amministratur Ewlieni tal-Belt kien vaitas (Gran Duka tal-Litwanja viċigerent fil-belt). Ħafna minnhom kienu qed jibdew il-karriera tagħhom fil-maġistratura qabel kisbu pożizzjoni bħal din. Il-vaitai kollha kienu Kattoliċi. Vaitas kien qed jippresiedi waqt il-laqgħat tal-Kunsill tal-Belt. Il-kompetenza tiegħu kienet tinkludi wkoll każijiet kriminali u kellu d-dritt li jimponi piena tal-mewt. Għall-ewwel, huwa eżamina l-każijiet waħdu, madankollu mis-seklu 16 żewġ suolininkai eżaminaw ukoll każijiet importanti (jekk il-kawża kienet aktar minn 10 groschen) flimkien mal-vaitas. Fis-seklu 16, il-Kunsill tal-Belt ta' Vilnius kien jikkonsisti minn 12-il burgomastru u 24 kunsillier (nofshom kienu Kattoliċi, in-nofs l-ieħor kienu ortodossi). Ma kien hemm l-ebda elezzjonijiet diretti għall-Kunsill tal-Belt u l-membri tal-kunsill ġew magħżula mill-townspeople għonja, negozjanti, workshops anzjani. Burgomasters kienu qed jintgħażlu sal-mewt tagħhom. F’każ ta' mewt, kien qed jintgħażel membru ieħor tal-kunsill tal-istess reliġjon. Fl-1536, Siġimund I l-Qadim iffirma privileġġ li kien jirregola l-prinċipji tal-formazzjoni tal-maġistratura li jipprojbixxu l-għażla tal-qraba qrib tal-kunsill u t-taxxi, l-obbligi u r-regolamenti ġodda kollha kienu jeħtieġu l-qbil minn qabel tan-nies tal-belt. [[File:Vilnius City Municipality building.jpg|thumb|Bini tal-Muniċipalità tal-Belt ta' Vilnius fi Vjal Konstitucijos, li jospita l-kunsill muniċipali u l-amministrazzjoni tal-belt]] Taħt l-Imperu Russu, il-Kunsill tal-Belt ġie sostitwit b'Duma tal-Belt. Il-belt kienet il-kapitali tal-Gvern tal-Litwanja fl-1797–1801, il-Governarat Ġenerali ta' Vilna fl-1794–1912, u l-Governarat ta' Vilna fl-1795–1915. Wara l-okkupazzjoni Sovjetika tal-Litwanja, Vilnius saret belt subordinata repubblikana u kapitali tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika Litwana. Il-Kunsill Muniċipali tal-Belt ta' Vilnius attwali ġie stabbilit fl-1990. Il-Muniċipalità tal-Belt ta' Vilnius hija waħda minn 60 muniċipalità tal-Litwanja u tinkludi l-belt fil-qrib ta' Grigiškės, tliet irħula, u xi żoni rurali. Il-belt ta' Grigiškės kienet separata mill-Muniċipalità Distrettwali ta' Trakai u mwaħħla mal-Muniċipalità tal-Belt ta' Vilnius fl-2000. Kunsill ta' 50 membru jiġi elett għal mandati ta' erba' snin; il-kandidati jiġu nominati minn partiti politiċi u kumitati reġistrati. Mill-elezzjonijiet tal-2011, kandidati indipendenti kienu permessi wkoll. L-aħħar elezzjoni saret f'Marzu 2019 u r-riżultati kienu: Kumitat Elettorali Pubbliku "R. Šimašius Team "Għal Vilnius, li aħna kburin bih" (17-il siġġu), A. Zuokas u Koalizzjoni taċ-Ċittadini ta' Vilnius "Happy Vilnius" (10 siġġijiet) ), Unjoni Patrija – Demokratiċi Kristjani Litwani (9 siġġijiet), il-koalizzjoni tal-Azzjoni Elettorali tal-Pollakki fil-Litwanja u r-Russi Alleanza "Christian Families Alliance" (6 siġġijiet), Partit Laburista (5 siġġijiet), Unjoni tal-Bdiewa u l-Ħodor Litwani (3) sedili). Qabel l-2015, is-sindki kienu maħtura mill-kunsill. Mill-elezzjonijiet fl-2015, is-sindki jiġu eletti direttament f'sistema ta' żewġ rawnds mill-votanti rreġistrati fil-muniċipalità. Remigijus Šimašius sar l-ewwel sindku elett direttament tal-belt. == Subdiviżjonijiet == [[File:Vilniaus seniunijos numeracija.png|thumb|Mappa ta' l-anzjani ta' Vilnius. In-numri fuq il-mappa jikkorrispondu man-numri fil-lista]] L-anzjani, diviżjoni amministrattiva madwar l-istat, jiffunzjonaw bħala distretti muniċipali. Il-21 eldership huma bbażati fuq distretti: # [[Verkiai]] – jinkludi Baltupiai, [[Jeruzalė]], Santariškės, Balsiai, Visoriai # [[Antakalnis]] – jinkludi Valakampiai, Turniškės, Dvarčionys # [[Pašilaičiai]] – jinkludi Tarandė # [[Fabijoniškės]] – jinkludi Bajorai # [[Pilaitė]] # [[Justiniškės]] # [[Viršuliškės]] # [[Šeškinė]] # [[Šnipiškės]] # [[Žirmūnai]] – jinkludi Šiaurės miestelis # [[Karoliniškės]] # [[Žvėrynas]] # [[Grigiškės]] – belt separata # [[Lazdynai]] # [[Vilkpėdė]] – jinkludi [[Vingis Park]] # [[Naujamiestis, Vilnius|Naujamiestis]] – tinkludi stazzjonijiet tal-karozzi tal-linja u tal-ferrovija # [[Vilnius Old Town|Senamiestis (Belt il-Qadima)]] – tinkludi [[Užupis]] # [[Naujoji Vilnia]] – jinkludi Pavilnys, Pūčkoriai # [[Paneriai]] – jinkludi Trakų Vokė, Gariūnai # [[Naujininkai]] – jinkludi Kirtimai, Salininkai, [[Ajruport Internazzjonali ta' Vilnius]] # [[Rasos (Vilnius)|Rasos]] – jinkludi Belmontas, Markučiai {| class="sortable wikitable" style="text-align:center; font-size:90%;" |- ! Anzjani !! Żona (km²) !! Popolazzjoni !! Densità (għal kull km²) |- | [[Antakalnis]] | 77.2 | 39,257 | 510 |- | [[Fabijoniškės]] | 4.1 | 37,006 | 9,000 |- | [[Grigiškės]] | 7.1 | 10,335 | 1,500 |- | [[Justiniškės]] | 3.0 | 25,956 | 8,700 |- | [[Karoliniškės]] | 4.0 | 24,751 | 6,200 |- | [[Lazdynai]] | 9.9 | 30,945 | 3,100 |- | [[Naujamiestis, Vilnius|Naujamiestis]] | 4.9 | 28,157 | 5,700 |- | [[Naujininkai]] | 41.1 | 30,030 | 730 |- | [[Naujoji Vilnia]] | 39.3 | 36,800 | 940 |- | [[Paneriai]] | 84.8 | 11,149 | 130 |- | [[Pašilaičiai]] | 7.9 | 40,384 | 5,100 |- | [[Pilaitė]] | 13.9 | 28,234 | 2,000 |- | [[Rasos (district)|Rasos]] | 16.3 | 10,230 | 630 |- | [[Vilnius Old Town|Senamiestis (Old Town)]] | 4.5 | 21,782 | 4,800 |- | [[Šeškinė]] | 4.4 | 28,137 | 6,400 |- | [[Šnipiškės]] | 3.1 | 16,474 | 5,300 |- | [[Verkiai]] | 55.7 | 50,754 | 910 |- | [[Vilkpėdė]] | 10.8 | 19,325 | 1,800 |- | [[Viršuliškės]] | 2.5 | 13,877 | 5,600 |- | [[Žirmūnai]] | 5.7 | 43,453 | 8,600 |- | [[Žvėrynas]] | 2.6 | 12,089 | 4,700 |} === Muniċipalità distrettwali === [[File:Medininkų pilis iš dangaus - www.aerialmedia.tv 02.jpg|thumb|Kastell Medininkai, mibni fl-ewwel nofs tas-seklu 14. Huwa l-akbar kastell difensiv tat-tip magħluq fil-Litwanja u wieħed mill-postijiet familjari primarji tad-distrett ta' Vilnius.]] Il-Muniċipalità Distrettwali ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus rajono savivaldybė) hija waħda mill-akbar muniċipalitajiet fil-Litwanja. Tokkupa 2129 kilometru kwadru u għandha 23 parroċċa ċivili. Hemm 1163 villaġġ u 5 bliet (Nemenčinė, Bezdonys, Maišiagala, Mickūnai u Šumskas) fid-distrett. Id-distrett ta' Vilnius jdawru l-kapitali tal-Litwanja u żviluppa infrastruttura pubblika u tan-negozju rurali u joffri livell għoli ta' għajxien b'ambjent nadif. Id-distrett ta' Vilnius għandu fruntieri mar-Repubblika tal-Belarus u ġirien mad-distretti ta' Švenčionys, Moletai, Širvintos, Elektrėnai, Trakai u Šalčininkai. Id-distrett ta' Vilnius għandu popolazzjoni multinazzjonali, li minnha 52% huma Pollakki, 33% huma Litwani u l-bqija ta' 16% huma Russi, Belarussi u residenti ta' nazzjonalitajiet oħra (eż. Ukraini, Lipka Tatars, Ebrajk). Id-distrett ta' Vilnius għandu aktar minn 100,000 resident. Ħafna mill-popolazzjoni (95%) tgħix fl-irħula u 5% jgħixu fl-ibliet. [[File:VilniausRajonas.png|thumb|Mappa tal-belt ta' Vilnius u muniċipalitajiet distrettwali]] Id-distrett ta' Vilnius għandu l-ogħla terreni tal-Litwanja – l-Għoljiet Aukštojas, Juozapinė u Kruopinė, li huma mgħollija aktar minn 290 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar u huma meqjusa għoljin ħafna fl-artijiet ċatti tal-pajjiż. Ħadd il-Palm huwa ċċelebrat b'mod wiesa 'fid-distrett u l-pali tal-Għid ta' Vilnjan (verbos) uniċi u ikkuluriti huma magħmula hemmhekk minn fjuri u ħxejjex aromatiċi mnixxfa. It-tradizzjoni li tagħmel il-palm ta' Vilnius hija datata fi żmien San Każimir, li huwa qaddis patrun tal-Litwanja u taż-żgħażagħ Litwani. Il-Kastell ta' Medininkai, il-mitħna ta' Liubavas Manor u l-Manor ta' Bareikiškės huma l-postijiet storiċi l-aktar famużi tad-distrett. Il-Voivodeship ta' Vilnius mill-1769 imdawwar Repubblika mikrostat kompletament indipendenti ta' Paulava, magħrufa għall-valuri tagħha ta 'Età tal-Illuminiżmu, bil-president tagħha stess, parlament tal-bdiewa, armata u liġijiet. Bħala riżultat tal-popolazzjoni Pollakka kbira tiegħu, il-Kunsill tal-Muniċipalità Distrettwali ta' Vilnius jikkonsisti l-aktar minn membri tal-Azzjoni Elettorali tal-Pollakki fil-Litwanja. Is-sindku tagħha huwa Robert Duchnevič mill-Unjoni Soċjali Demokratika Litwana. === Gvern nazzjonali === [[File:Baltijas Asamblejas 31.sesija Viļņā (8169464170).jpg|thumb|Awla Plenarja tas-Seimas]] Bħala l-kapitali tal-Litwanja, Vilnius hija s-sede tal-gvern nazzjonali tal-Litwanja. Għall-eżekuttiv, iż-żewġ uffiċjali ewlenin tal-Litwanja għandhom l-uffiċċji tagħhom f'Vilnius. Il-President tar-Repubblika tal-Litwanja joqgħod fil-Palazz Presidenzjali fi Pjazza Daukanto, filwaqt li s-sede tal-Prim Ministru jinsab fl-uffiċċju tal-Gvern tal-Litwanja fi Vjal Gediminas. Skont il-Liġi tal-President tar-Repubblika tal-Litwanja, il-President tar-Repubblika għandu residenza f'Vilnius li tinsab fid-distrett ta' Turniškės qrib ix-xmara Neris. Il-Prim Ministru għandu wkoll dritt għal residenza fid-distrett ta' Turniškės matul il-mandat. Il-ministeri tal-gvern jinsabu f'diversi partijiet tal-belt; ħafna jinsabu f'Vilnius Old Town. Storikament, is-Seimas tal-Gran Dukat tal-Litwanja l-aktar inġabru f'Vilnius. Is-Seimas tal-lum tar-Repubblika tal-Litwanja tinsab ukoll f'Vilnius u jiltaqa' fil-Palazz Seimas fi Vjal Gediminas. L-ogħla qrati tal-Litwanja jinsabu f'Vilnius. Il-Qorti Suprema tal-Litwanja (Litwan: Lietuvos Aukščiausiasis Teismas), l-ogħla qorti fl-ordni ġudizzjarja, li tirrevedi kawżi kriminali u ċivili, tinsab fi Triq Gynėjų, filwaqt li l-Qorti Amministrattiva Suprema tal-Litwanja (Litwan: Lietuvos vyriausiasis administracinis teismas), li taġixxi bħala l-ogħla qorti fl-ordni amministrattiva, li tiġġudika l-litigazzjoni kontra korpi pubbliċi, tinsab fi Triq Žygimantų. Il-Qorti Kostituzzjonali tal-Litwanja (Litwan: Lietuvos Respublikos Konstitucinis Teismas), korp konsultattiv b'awtorità aħħarija dwar il-kostituzzjonalità tal-liġijiet jiltaqa' fil-Palazz tal-Qorti Kostituzzjonali fi Vjal Gediminas. It-Tribunal Litwan, l-ogħla qorti tal-appell għan-nobbli tal-Gran Dukat tal-Litwanja, ġie stabbilit minn Stephen Báthory, Gran Duka tal-Litwanja u Re tal-Polonja, fl-1581. Kien jinsab f'Vilnius sat-Tielet Qasam tal-Polonja fl-1795. === Servizzi speċjali === [[File:Segway cop.jpg|thumb|left|Uffiċjal tal-Pulizija Litwan, għassa b'Segway.]] [[File:Emergency Response Center (Vilnius).jpg|thumb|Ċentru ta' Rispons ta' Emerġenza f'Antakalnis, li jittratta s-sejħiet ta' emerġenza f'Vilnius.]] Is-sigurtà ta' Vilnius hija prinċipalment ir-responsabbiltà tal-Vilniaus apskrities vyriausiasis policijos komisariatas, l-ogħla uffiċċju tal-pulizija fil-belt, u l-uffiċċji tal-pulizija lokali. Ir-responsabbiltajiet ewlenin tagħha huma li tiżgura l-ordni pubbliku u s-sikurezza pubblika, l-iżvelar u l-investigazzjoni ta' reati kriminali u s-superviżjoni tas-sikurezza tat-traffiku. Fl-2016, kien hemm 1500 uffiċjal tal-pulizija f'Vilnius. Is-Servizz tas-Sigurtà Pubblika huwa responsabbli għar-restawr fil-pront tal-ordni pubbliku f'sitwazzjonijiet estremi u speċjali u jiżgura protezzjoni xierqa ta' oġġetti importanti tal-istat u suġġetti skortati. Vilniaus apskrities priešgaisrinė gelbėjimo valdyba huwa l-korp governattiv primarju tal-forzi tat-tifi tan-nar ta' Vilnius. Fl-ewwel 9 xhur tal-2018, kien hemm 1287 inċident ta' nirien fil-belt ta' Vilnius, li matulhom mietu 6 persuni u 16 ġew trawmatizzati. Vilniaus greitosios medicinos pagalbos stotis huwa responsabbli għas-servizzi mediċi ta' emerġenza fil-belt u jista' jiġi kkuntattjat direttament billi ċċempel numru qasir 033. Hija waħda mill-eqdem istituzzjoni tas-servizzi mediċi ta' emerġenza fl-Ewropa tal-Lvant u kienet stabbilita diġà fl-1902. Parti kbira minn dan tobba tal-istituzzjoni u persunal ieħor ingħataw midalji għall-assistenza tagħhom lill-vittmi matul l-Avvenimenti ta' Jannar fl-1991. In-numru komuni biex tikkuntattja s-servizzi ta' emerġenza f’Vilnius (u reġjuni oħra tal-Litwanja) huwa 112. == Pajsaġġ tal-belt == === Urbaniżmu u arkitettura === [[File:Vilnius Old Town Skyline at dusk, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|left|Panorama tal-Belt il-Qadima ta' Vilnius kif tidher mit-Torri ta' Gediminas mal-għabex. Vilnius għandha waħda mill-akbar belt il-qadima u l-aħjar ippreservata fit-Tramuntana, fil-Lvant, u fl-Ewropa ċentrali. L-orizzont tiegħu huwa ddominat minn torrijiet tal-knejjes antiki, li jmorru għaż-żminijiet meta Vilnius kienet il-kapitali tal-akbar stat tal-Ewropa – il-Gran Dukat tal-Litwanja.]] [[File:Vilnius St Anns church.jpg|thumb|Il-Knisja ta' Sant'Anna u l-Knisja ta' San Franġisk u San Bernard huma eżempji eċċellenti ta' arkitettura Gotika fil-Litwanja.]] [[File:St. Anne's Church Exterior 3, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|left|Il-Knisja ta' Sant'Anna u l-Knisja ta' San Franġisk u San Bernard huma eżempji eċċellenti ta' arkitettura Gotika fil-Litwanja.]] [[File:St. Peter and St. Paul's Church 1, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Pietru u San Pawl hija kapolavur tal-arkitettura Barokka. Ġie ffinanzjat minn Michał Kazimierz Pac, li kkommemora rebħa fuq il-Moscoviti u t-tkeċċija tagħhom minn Vilnius wara sitt snin ta' okkupazzjoni.]] Il-Belt il-Qadima ta' Vilnius hija ċ-ċentru storiku ta' Vilnius, b'daqs ta' madwar 3.6 km2 (1.4 sq mi). L-istorja tagħha tibda mill-perjodu Neolitiku. Matulha, l-għoljiet glaċjali ġew okkupati b'mod intermittenti u kastell tal-injam, fil-konfluwenza tax-xmajjar Neris u Vilnia, inbena madwar l-1000 AD biex issaħħaħ l-Għolja ta' Gedimino. L-insedjament żviluppat f'belt fis-seklu 13, meta n-nies tal-Baltiku pagan ġew invadew mill-Punent matul il-Kruċjata Litwana. Madwar 1323, meta seħħew l-ewwel sorsi bil-miktub dwar Vilnia, kienet il-kapitali tal-Gran Dukat tal-Litwanja, li kienet iffurmata minn diversi kulturi u nazzjonalitajiet residenti. F'dan iż-żmien, kellha biss xi strutturi tal-briks. Sas-seklu 15, il-Gran Dukat tal-Litwanja kien sar wieħed mill-aktar pajjiżi b'saħħithom u l-akbar fl-Ewropa bit-territorju tiegħu jinfirex mill-Baħar Baltiku sal-Baħar l-Iswed (l-aktar, l-artijiet tal-Belarus, l-Ukrajna u r-Russja tal-lum). Iċ-ċentru storiku jikkonsisti fi tliet territorji tal-kastelli (Upper, Lower u Curved) u ż-żona li qabel kienet imdawra b'Ħajt ta' Vilnius. Il-pjanta tagħha hija l-aktar ċirkolari biċ-ċentru tagħha fis-sit oriġinali tal-kastell. Il-mudell tat-toroq huwa medjevali u għandu toroq żgħar u dojoq, madankollu kwadri kbar ġew żviluppati wkoll f'perjodi aktar tard. Triq Pilies, l-arterja ewlenija, tgħaqqad il-Palazz tal-Gran Duki tal-Litwanja mal-Belt ta' Vilnius. Toroq oħra jduru minn ġol-palazzi ta' sidien feudali u sidien, knejjes, ħwienet u kmamar tax-xogħol tas-sengħa. Il-binjiet storiċi huma fil-Gotiku (eż., Knisja ta 'Sant'Anna), Rinaxximent (eż., Palazz tal-Gran Duki tal-Litwanja), Barokk (eż., Knisja ta' San Pietru u San Pawl b'aktar minn 2,000 figura stokk ġewwa, Vilnius Il-kampus ewlieni tal-Università, li fih 13-il bitħa inkwadrati minn bini tas-seklu 15 u mxerrda b'affreski ta' 300 sena, u l-Knisja ta' San Ġwann) u stili Klassiċi (eż. Katidral ta' Vilnius, Town Hall ta' Vilnius, Palazz Šuazeliai, Palazz Verkiai) bi barra u ġewwa mill-isbaħ. Il-varjetà ta' knejjes ippreservati u palazzi preċedenti tan-nobbli Litwanja tikkostitwixxi b'mod speċjali l-wirt multikulturali ta' Vilnius. Bħala kapital tal-istat massiv, il-Litwani sawru l-iżvilupp tal-kapital pendenti tagħha flimkien ma' nazzjonijiet oħra. L-iżvilupp ta' Vilnius kien influwenzat mill-ideoloġiji tal-Punent u tal-Lvant. Il-Kristjaneżmu iddomina fil-Litwanja mill-Kristjanizzazzjoni tal-Litwanja fl-1387, madankollu l-Ortodossija tar-residenti tal-Lvant tal-istat u l-importanza dejjem tikber tal-Ġudaiżmu wasslu għal manifestazzjonijiet materjali eżemplari ta 'dawn il-komunitajiet reliġjużi (eż., Katidral Ortodoss tat-Theotokos, Sinagoga l-Kbira ta' Vilnius). [[File:Vilnius Cathedral Chapel of Saint Casimir, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Il-Kappella tas-seklu 17 ta' San Casimir, qaddis patrun tal-Litwanja u ż-żgħażagħ tagħha, fil-Katidral ta' Vilnius]] Diversi diżastri rriżultaw f'rikostruzzjonijiet tal-bini ta' Vilnius fl-Iskola ta' stil Barokk ta' Vilnius, li aktar tard ħallew impronta fil-Gran Dukat kollu tal-Litwanja. Artisti b’talent (eż., Matteo Castelli, Pietro Perti) mill-Canton ta' Ticino ta' llum kienu partikolarment preferuti mill-Gran Duka tal-Litwanja u n-nobbli lokali, u żviluppaw ħafna oġġetti famużi fil-belt (eż. Kappella ta' San Casimir). Il-Litwanja Laurynas Gucevičius ħalla marka kbira fl-arkitettura ta' stil Klassiku ta' Vilnius. Il-Belt il-Qadima ta' Vilnius ġiet iskritta fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]] fl-1994. Il-proprjetà inskritta għandha estensjoni ta' 352 ettaru. Iċ-Ċentru Storiku ta' Vilnius huwa partikolarment innotat għaż-żamma tal-mudell tat-toroq medjevali mingħajr ebda lakuna sinifikanti. Madankollu, xi postijiet ġarrbu ħsarat waqt l-okkupazzjonijiet u l-gwerer tal-Litwanja, inkluża l-Pjazza tal-Katidral li tkopri l-pedamenti tal-Palazz Irjali – imwaqqa' wara t-tielet diviżorju tal-Commonwealth Pollakk-Litwan fl-1795, kwadru fil-Lvant mill-Knisja tal-Qaddisin Kollha. fejn qabel kien hemm il-Kunvent tal-Karmelitani Barefoot maġenb il-Knisja Barokka stabbilita tal-Viċi Kanċillier Stefan Pac ta' San Ġużepp l-Għarusa, it-tnejn imwaqqgħin bl-ordni tat-zar. Is-Sinagoga l-Kbira u parti mill-binjiet fi Triq Vokiečių (Ġermaniż: Deutsche Gasse) ġew imwaqqgħin wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Vilnius tokkupa erja ta' 401 kilometru kwadru, li minnhom wieħed minn ħamsa biss huwa żviluppat u l-bqija huwa ċinturin aħdar u ilma. Għal din ir-raġuni, Vilnius spiss tissejjaħ waħda mill-ibliet kapitali 'l-aktar ħodor' fl-Ewropa. === Kripti === Il-kripti tal-Katidral ta' Vilnius huma post fejn huma midfuna figuri prominenti tal-Litwanja u l-Knisja Kattolika. Fil-Mausoleum Rjali hemm midfuna l-Gran Duka Alexander Jagiellon, ir-Reġina Eliżabetta tal-Awstrija, Barbara Radziwiłł, qalb il-Gran Duka Władysław IV Vasa. Dawn il-kripti għandhom ukoll wieħed mill-eqdem affreski fil-Litwanja, miżbugħ lejn l-aħħar tas-seklu 14 jew il-bidu tal-15, u li jmur għaż-żminijiet tal-Kristjanizzazzjoni tal-Litwanja. === Djar === [[File:Vilnius Pilies street.jpg|thumb|L-appartamenti tal-Belt il-Qadima ta' Vilnius joffru veduti lejn il-postijiet familjari l-aktar notevoli tal-belt u atmosfera medjevali]] Vilnius Old Town (Litwan: Vilniaus senamiestis) bi toroq medjevali pavimentati bil-ġebel u Užupis joffri waħda mill-aktar djar prestiġjużi f'Vilnius. Ħafna bini ta' appartamenti belt antika hemmhekk joffri veduti diretti lejn il-knejjes emblematiċi jew l-akbar postijiet familjari tal-belt (eż., Torri ta' Gediminas speċjalment mixtieq), btieħi ta' ġewwa magħluqa, soqfa għolja, attics, layouts mhux standard u interjuri storiċi lussużi. L-aktar flats għaljin f'dawn il-lokal jistgħu jiswew miljuni ta' ewro u huma aċċessibbli biss għall-aktar residenti sinjuri tal-belt. Madankollu, problemi bħal konġestjonijiet tat-traffiku, spazji għaljin tal-parkeġġ tal-karozzi, tniġġis tal-arja, spejjeż għoljin ta' manutenzjoni, limitazzjonijiet għar-rikostruzzjonijiet iwaħħlu lil Vilnjani sinjuri milli jgħixu f'dawn il-kwartieri, li spiss jixtru jew jibnu djar privati ​​f’partijiet aktar imbiegħda ta' Vilnius (Balsiai, Bajorai). , Pavilnys, Kalnėnai, Pilaitė u oħrajn) jew żoni fil-qrib tal-Muniċipalità Distrettwali ta' Vilnius. Madwar 21,000 resident jgħixu fil-belt il-qadima u 7,000 f'Užupis. [[File:Valakampiai neighborhood.jpg|thumb|Parti mill-viċinat ta' Valakampiai fl-anzjana ta' Antakalnis max-Xmara Neris kif tidher mill-Palazz Verkiai]] Valakampiai u Turniškės huma l-aktar postijiet prestiġjużi tal-belt bi kwarti ta 'djar privati ​​peress li plottijiet hemm huma kbar biżżejjed, imdawra bil-ħdura, foresti ta' arżnu u huma faċilment aċċessibbli miċ-ċentru tal-belt. Ġeneralment, residenti eċċezzjonalment għonja u kapijiet tal-istat (eż. Presidenti) jgħixu hemmhekk u l-biċċa l-kbira tad-djar privati ​​akbar jiswew miljuni ta' ewro. Parti mill-viċinat ta' Žvėrynas toffri wkoll djar privati ​​lussużi bi plottijiet qrib il-Park ta' Vingis, iżda għandha wkoll il-bini ta' appartamenti tal-era Sovjetika, djar tal-injam f'kundizzjoni ħażina, u numru ogħla ta' residenti (~12,200). Neighborhoods madwar il-belt il-qadima (Antakalnis, Žirmūnai, Naujamiestis, Žvėrynas) joffru varjetà wiesgħa ta' prezzijiet flats, ammont deċenti ta' ħdura adattata għal mixjiet, toroq għar-roti u għalhekk huma l-aktar popolari fost ir-residenti tal-klassi tan-nofs. Komunitajiet aktar sinjuri qed jgħixu f'kostruzzjoni ġdida jew appartamenti rinnovati tal-era Sovjetika. Il-Gvern tal-Litwanja jappoġġa bil-qawwa l-proċess ta' rinnovazzjoni u jirrimborża 30 % jew aktar tal-ispiża. Madankollu, abitanti ifqar u pensjonanti bi dħul baxx spiss iwaqqfu l-proċess u jżidu mal-politiki reġjonalistiċi ġenerali tal-politiċi. Distretti aktar imbiegħda (eż., Lazdynai, Karoliniškės, Viršuliškės, Šeškinė, Justiniškės, Pašilaičiai, Fabijoniškės, Naujininkai) qed joffru flats ferm orħos. L-akbar żvantaġġi tagħhom flimkien ma 'komunikazzjoni aktar diffiċli maċ-ċentru tal-belt huma l-aktar bini għoli ta' l-era Sovjetika mhux rinnovat, inħawi mikula, konġestjonijiet kbar tat-traffiku fit-toroq li jgħaqqdu maċ-ċentru tal-belt matul is-sigħat għaġla u nuqqas kostanti ta' karozzi. spazji tal-parkeġġ ħdejn appartamenti anzjani. [[File:Vilnia, Śnipiški, Jezuicki. Вільня, Сьніпішкі, Езуіцкі (L. Bichebois, 1848-49).jpg|thumb|Šnipiškės fis-seklu 19 bil-Kappella ta' Ġesù ta' Šnipiškės]] L-anzjani ta' Šnipiškė irċeviet ammont sinifikanti ta' investiment matul is-snin 2010. Iż-żona ssemmiet għall-ewwel darba fid-dokumenti storiċi ta' Vilnius fl-1536 meta l-Gran Duka Siġimund I l-Antik ordna lil Ulrich Hosius biex jibni pont tal-injam fuq ix-xmara Neris. Ftit madwar il-pont, beda jiżviluppa subborg. Fis-16 inbena palazz iddedikat lill-messaġġiera Moskoviti u Tatari mill-maġistrat ta' Vilnius fit-tramuntana ta' Šnipiškės, peress li matul iż-żjarat tagħhom, aġixxew b'mod storbjuż u n-nies tal-belt ma ridhomx madwarhom. Fis-seklu 18, fi Šnipiškės inbnew Knisja tal-Ġiżwiti ta' San Rafael Arkanġlu u monasteru kif ukoll palazzi sodi tad-djar tal-briks sinjuri u b'ħafna sulari ta' nies tal-belt ordinarji. Min-naħa l-oħra, il-periferija ta’ dan is-subborg kienu abitati mill-artiġjani: dawk li jfasslu l-ħġieġ, il-briks, il-fuħħar. Tfaċċaw fabbrika tal-pajpijiet tat-tipjip, isserrar u anke fabbrika ċkejkna tal-ħelu. Parti żgħira mit-territorju (8 ettari) ta' Šnipiškės fil-punent tas-suq ta' Kalvarijų, imsejjaħ Skansenas, okkupat l-aktar minn djar tal-injam f'kundizzjoni ħażina, ħarġet lejn l-aħħar tas-seklu 19. Baqa' sal-lum u issa għadu territorju sottożviluppat, protett mill-istat. Maġenbu, dak iż-żmien kwart lussuż ta' bankiera - Piromontas inbniet fl-1890, huwa wirt arkitettoniku wkoll. Matul is-sittinijiet, iż-żona ta' Šnipiškės ingħatat l-isem ta' Ċentru tal-Belt Ġdida: l-ewwel żona pedonali tal-belt organizzata u qabel l-1990 għadd ta’ bini, inkluż l-akbar ċentru tax-xiri f'dik li dak iż-żmien kienet l-SSR Litwana, l-ogħla u l-akbar lukanda, planetarju, inbnew mużew tar-Rivoluzzjoni, il-Palazz tal-Pijunieri kif ukoll numru ta' ministeri tal-SSR Litwan. Madankollu, it-territorju usa' ta' Šnipiškės, li jiġġebbed lejn it-tramuntana ta' dak li llum huwa Konstitucijos Avenue, baqa' prinċipalment sottożviluppat sal-bidu tas-snin 2000 meta nbena l-bini l-ġdid tal-muniċipalità tal-belt ta' Vilnius fiż-żona, li ispirat it-trasformazzjoni tal-inħawi: il-pjazza l-ġdida Europa. iffurmat b'ċentru tax-xiri ġdid "Europa", torri tan-negozju "Europa" ta' 33 sular u bini ta' appartamenti "Europa" ta' 27 sular. L-ex Mużew tar-Rivoluzzjoni ġie rikostruwit fil-Gallerija Nazzjonali tal-Arti fl-aħħar tas-snin 2000. Minn dakinhar, skyscrapers u uffiċċji kummerċjali għaljin dejjem qed jinbnew fiż-żona. Diġà għandha kważi 0.5 miljun metru kwadru ta' proprjetà immobbli. [[File:Paupys 2 by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Akkomodazzjoni moderna f'Paupys]] Fl-2019, il-prezz medju għal 1 m2 (11 sq ft) għal flat kien ta' madwar 2,000 ewro u madwar 1,200 euro għal 1 m2 (11 sq ft) ta' dar privata f'Vilnius, filwaqt li l-prezzijiet tal-kera kienu ~€10 /m2 ( għall-appartamenti) u ~€8 /m2 (għal djar privati) rispettivament. Skont l-ekonomisti, in-numru ta' tranżazzjonijiet u l-indiċi tal-affordabbiltà tad-djar laħqu l-ogħla livelli rekord fl-2019 minħabba ż-żieda sinifikanti fid-dħul tar-residenti ta' Vilnius u t-tnaqqis fiż-żidiet fil-prezzijiet għall-appartamenti. Minkejja dan u skont ir-riċerka, kwart tal-abitanti ta' bejn is-26 u l-35 sena għadhom jgħixu fi djar li huma proprjetà tal-ġenituri jew tal-qraba tagħhom. Dan huwa l-ogħla numru fl-istati Baltiċi, madankollu huwa probabbli li parti kbira minn dawn iż-żgħażagħ sempliċement qed jiffrankaw għal djarhom jew għall-ħlas parzjali għaliex l-istatistika tradizzjonalment turi li l-Litwani jużaw inqas fondi mislufa mil-Latvjani jew l-Estonjani biex jixtru djarhom. == Demografija == [[File:Vilnius population pyramid.svg|thumb|Piramida tal-popolazzjoni ta' Vilnius fl-2021]] [[File:Olaus Magnus - On the Heathen Lithuanians Idolatrous.jpg|thumb|left|Litwani Pagani jqimu serp tal-ħaxix, ballut u nar qaddis. Mill-Historia de Gentibus Septentrionalibus (L-Istorja tal-Popli tat-Tramuntana) ta' Olaus Magnus, ktieb 3, 1555.]] Vilnius għandha eluf ta' snin ta' storja demografika peress li fl-anzjani ta 'Vilkpėdė instabu l-fdalijiet tal-insedjament tal-kultura Magdalenian, li huma datati għal madwar 10,000 sena QK. Fl-ewwel 1,000 sena AD kien hemm insedjamenti kbar f'Kairėnai, Pūčkoriai u Naujoji Vilnia. L-iktar żona b'popolazzjoni densa kienet il-konfluwenza tax-Xmajjar Neris u Vilnia, li kellhom ukoll djar imsaħħa. Aktar tard Vilnius kienet parti mit-territorju tar-Renju tal-Litwanja, madankollu r-Re Mindaugas ma kienx joqgħod fih kontinwament, minkejja li hemmhekk bena l-ewwel Knisja Kattolika fil-Litwanja fl-okkażjoni tal-inkurunazzjoni tiegħu. Il-belt bdiet tiżviluppa fl-aħħar tas-seklu 13, matul ir-renju tal-Gran Duki Butvydas u Vytenis. Tkabbir kbir ta' Vilnius bħala ċ-ċentru u l-kapitali tal-istat medjevali huwa attribwit għar-renju tas-seklu 14 tal-Gran Duka Gediminas li stieden lill-kavallieri, negozjanti, tobba, nies tas-sengħa u oħrajn biex jiġu fil-Gran Dukat biex jipprattikaw is-snajja' u l-fidi tagħhom mingħajr restrizzjoni. Għalkemm, it-tkabbir ta 'Vilnius kien limitat dak iż-żmien minħabba l-attakki brutali tal-Ordni Teutonika (eż. waqt l-attakk tagħhom fl-1390 madwar 14,000 Vilnjan inqatlu) u l-Gwerra Ċivili Litwana tal-1389–1392. Vilnius żviluppat bħala belt multikulturali. Fis-sorsi tas-seklu 14 jissemma li Vilnius tikkonsisti mill-belt il-Kbira (Litwana) u l-belt tar-Ruteni. Sas-seklu 16 il-belt kienet abitata l-aktar minn Litwani u Ruteni, madankollu n-negozjanti Ġermaniżi, l-artiġjani, il-Lhud (mis-seklu 14; aktar tard kellhom il-qahal tagħhom sal-1845) u t-Tartari (mill-1397) stabbilixxew ukoll f’Vilnius. Fis-seklu 16–17, matul ir-Riforma u l-Kontroriforma, il-popolazzjoni Polonophone bdiet tikber – sa nofs is-seklu 17 il-biċċa l-kbira tal-kitbiet kienu bil-Pollakk minħabba l-Polonizzazzjoni (qabel is-seklu 16 in-numru kien biss madwar 5%). . [[File:Jan Matejko - Zygmunt August z Barbarą.jpg|thumb|Il-Gran Duka Siġimundo II Augustus (il-wild dirett ta' Gediminas tal-fundatur ta' Vilnius mill-linja maskili) ma' martu, il-Gran Dukessa Barbara Radziwiłł, f'Vilnius. Il-belt prosperat matul ir-renju tiegħu u l-Età tad-Deheb.]] Il-belt prosperat matul iż-Żmien tad-Deheb billi kienet waħda mill-ibliet ewlenin tal-Commonwealth Pollakka-Litwana u r-residenza tan-nobbli Litwanja. Madankollu, il-belt ġiet meqruda ħafna min-nirien fl-1610. Wara l-Battalja ta' Vilnius fl-1655 il-belt ġiet taħt il-kontroll Russu (1655–1661). Sussegwentement, wara l-Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana, l-Imperu Żvediż ikkontrolla l-belt mill-1702 sal-1709. Din l-okkupazzjoni ntemmet waqt it-tifqigħa tal-pesta tal-Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana fl-1709. Il-belt ħadet aktar minn 50 sena biex tirkupra. [[File:Manifesto of Tadeušas Kosciuška uprising in Lithuanian language; issued and distributed in Vilnius in 1794.jpg|thumb|left|Manifest tar-Rewwixta tal-1794 bil-Litwan, li jħeġġeġ lil Litwani biex jiddefendu lil Vilnius milli jaqgħu taħt il-kontroll Russu. In-numru ta' abitanti fil-kapitali tal-Gran Dukat naqas b’ħames darbiet, meta mqabbel mal-1760s meta kienu qed jgħixu aktar minn 60 elf ċittadin f'Vilnius, meta r-rewwixta falliet fl-1794 u fl-1795 l-istat ġie abolit wara t-Tielet Qasam.]] Skont l-ewwel ċensiment tal-popolazzjoni tal-Commonwealth fl-1790, il-Voivodeship ta' Vilnius (mingħajr il-Kontea ta' Grodno) kellu popolazzjoni ta' 718,571 residenti, filwaqt li l-Kontea ta' Vilnius kellha 105,896 residenti (il-Gran Dukat kollu wara t-Tieni Partizzjoni kellu popolazzjoni ta' 1,333,493 imbagħad). ). Ftit wara, il-popolazzjoni tal-belt naqset għal 17,500 resident biss fl-1796 minħabba l-battalji ħarxa tar-rewwixta ta' Vilnius fl-1794, li kienet l-aħħar tentattiv biex tiġi salvata l-kapitali tal-Gran Dukat milli taqa’ taħt il-kontroll sħiħ Russu. Għalkemm, wara t-telfa tar-ribelli, Vilnius ġiet inkorporata fl-Imperu Russu u kienet it-tielet l-akbar belt tagħha fil-bidu tas-seklu 19. Wara ftit deċennji tad-despotiżmu Russu, id-demografija ta' Vilnius reġgħet ġiet affettwata mir-Rewwixta ta' Novembru fl-1830 u r-Rewwixta ta' Jannar fl-1863, li matulha saru tentattivi tar-ribelli biex jirrestawraw l-istat. Skont iċ-Ċensiment tal-Imperu Russu tal-1897, Vilnius kellu 154,532 resident u aktar tard kiber għal 205,300 residenti fl-1909, filwaqt li l-Gvernatur ta' Vilna kellu 1,561,713 residenti fl-1897. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija eluf ta' Vilnjani ġew sfurzati jaħarbu, inqatlu jew ittieħdu fil-kampijiet tax-xogħol furzat; konsegwentement il-belt kellha biss 128,500 resident fl-1919 (b'kollox, it-territorju tal-lum il-Litwanja tilef madwar 1 miljun resident). Vilnius irkupra matul il-perjodu ta’ bejn il-gwerra u kellu 209,442 resident fl-1939, iżda minħabba t-Tieni Gwerra Dinjija n-numru niżel għal 110,000 fl-1944. Vilnius reġgħet kibret fil-popolazzjoni billi kienet il-kapitali tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika Litwana (skont iċ-ċensiment tal-1989, kellha 576,747 residenti). Minkejja l-fatt li kważi l-Litwanja kollha sofriet minn emigrazzjoni kbira wara r-restawr tal-indipendenza fl-1990, in-numru ta’ residenti f'Vilnius baqa' kważi l-istess (542,287 fl-2001) u beda jikber b’mod kostanti kull sena mill-2006 għal 580,020 residenti (minn 1). Jannar 2020). ==== Għamla storika etnika ==== Madwar 1000 sena AD, il-konfluwenza tax-xmajjar Neris u Vilnia kienet popolata b'mod dens mill-kultura Brushed Pottery, li kellha qagħda fortifikata ta' nofs ettaru fuq l-Għolja ta' Gediminas. It-tribujiet ta’ din il-kultura kienu komuni fil-Litwanja tal-lum, fil-lvant tax-Xmara Šventoji u fil-Punent tal-Belarus. Id-dixxendenti diretti ta 'din il-kultura kienu tribù Baltiku - l-Aukštaitians (Ingliż: Highlanders). Skont riċerkatur prominenti tal-istorja ta' Vilnius Antanas Čaplinskas, li rriċerka l-kunjomijiet tar-residenti ta' Vilnius fid-dokumenti tal-arkivji tal-belt, l-eqdem kunjomijiet superstiti tar-residenti ta' Vilnius huma Litwani. Il-Litwani Pagani kienu jgħixu l-biċċa l-kbira fil-qiegħ tat-Tramuntana tal-Għolja ta' Gediminas u fil-Kastell Mgħawġ. [[File:1712. Samogitie et Lithuanie Propre, Grand Duché de Lithuanie.png|thumb|Vilnius ġewwa l-Litwanja proprja (immarkata bl-aħdar) fil-Gran Dukat tal-Litwanja f'mappa mill-1712]] Iktar tard, wara l-istedina tal-Gran Duka Gediminas, negozjanti u nies tas-sengħa bdew jiċċaqilqu lejn Vilnius mill-ibliet tal-Lega Anseatika Ġermaniża, Franza, l-Italja u Spanja, u bidlu l-kunjomijiet Litwani b'kunjomijiet Ġermaniżi, Pollakki u Russi. Fl-aħħar tas-seklu 14, matul ir-renju tal-Gran Duka Algirdas, Vilnius diġà kellha kwartier Ruten (Latin: Civitas Ruthenica) fit-Toroq Latako u Rusų tal-lum, bħala r-relazzjonijiet kummerċjali bejn il-Gran Dukat tal-Litwanja u l-prinċipalitajiet Ruteni. kienu żviluppati pjuttost tajjeb, għalhekk kienu jgħixu hemm ftit negozjanti Ruteni u n-nobbli Ruteni kellhom ir-residenzi tagħhom fil-kwartier. Il-varjetà ta' nazzjonijiet f'Vilnius żdiedet aktar mill-Gran Duka Vytautas il-Kbir, li introduċa Lhud Litvak, Tatars u Karaites tal-Krimea. Wara ftit mijiet ta' snin, in-numru ta' nies tal-lokal f'Vilnius kien iżgħar min-numru ta' nies ġodda. Madankollu, skont analiżi tar-reġistri tat-taxxa tal-1572, il-Litwanja proprja kellha 850,000 residenti li minnhom 680,000 kienu Litwani. [[File:Dominikonų Street in Vilnius, 19th century.jpg|thumb|Vilnjani ħdejn il-Knisja Dumnikana tal-Ispirtu s-Santu fi Triq Dominikonų, seklu 19]] Mibda matul il-Commonwealth Pollakk-Litwan, il-kultura Pollakka bdiet tippenetra l-belt malajr u dalwaqt il-lingwa Pollakka kienet tipprevali fil-belt, anke d-dokumenti tal-Maġistrat inkitbu bil-Pollakk sal-Rewwixta ta' Novembru fl-1831. Wara li għexet għal xi żmien f’Vilnius, negozjanti u artiġjani barranin malajr assimilaw u ġew Polonizzati. Il-maġġoranza tan-nobbli Litwani jitkellmu l-lingwa Pollakka, madankollu qatt ma qiesu lilhom infushom Pollakki u l-Unjoni ta' Lublin ġiet iffirmata biss waqt it-tieni tentattiv fl-1569, bil-ftehim li ż-żewġ stati jkunu entitajiet sovrani fi ħdan il-Commonwealth. L-opinjoni tagħhom ma nbidlitx fi ħdan l-għaqda u reġgħet ġiet ikkonfermata fil-Garanzija Reċiproka taż-Żewġ Nazzjonijiet fl-1791. [[File:Vilnia, Zamkavaja. Вільня, Замкавая (J. Čachovič, 1873).jpg|thumb|Vilnjani fi Triq Pilies fl-1873]] Matul is-sekli, il-kompożizzjoni tal-popolazzjoni ta' Vilnius inbidlet biex saret etnikament inqas Litwana. Skont l-istoriku Vytautas Merkys, il-belt tilfet ħafna mill-popolazzjoni qadima tagħha matul il-furnaġġi brutali tal-armati Svediżi u Russi fis-sekli 17 u 18, u ġew sostitwiti minn dawk ġodda, madankollu l-Litwani wkoll abitaw kontinwament f'Vilnius. Skont iċ-Ċensiment tal-Imperu Russu tal-1897, 2.1% biss (3200 resident) identifikaw lilhom infushom bħala kelliema Litwan, filwaqt li l-kelliema tal-lingwa Pollakka (30.8%; 47,600 residenti) u l-Jiddish (40.0%; 61,800 residenti) kienu l-akbar gruppi lingwistiċi. tal-belt. Skont iċ-ċensimenti Parrokkjali tal-1857–1858, il-popolazzjoni Litwana baqgħet sinifikanti fil-Gvern ta' Vilna u, skont awturi differenti, kienet bejn 23.6% u 50.0% (210,273–418,880 residenti). Fl-1863, l-etnografu Roderich von Erckert identifika li l-akbar grupp etniku fil-Gvern ta' Vilna kienu l-Litwani (45.04%; 386,000 residenti). Fost is-Szlachta (nobbli) f’Vilnius matul iċ-ċensiment tal-1897, kien hemm 5,301 (46.3%) nobbli lokali u 6,403 (54.7%) ġodda, minn dawn 24.1% nobbli ġodda ġew mit-territorji tal-Gvern ta' Vilna, filwaqt li l-bqija tan-nobbli ġodda ġew lejn Vilnius mill-Gvern ta' Grodno, il-Gvern ta' Minsk, il-Gvern ta' Vitebsk, il-Gvern ta' Kovno, l-Art ta' Vistula u reġjuni oħra. [[File:Vilnieciai I-ojo pasaulinio karo metu.jpg|thumb|Vilnjani multikulturali fl-1915. Il-belt kienet famuża għat-tolleranza tagħha ta' diversi etniċi sal-Gwerra Dinjija]] In-numri Etniċi Litwani fil-belt ta' Vilnius laħqu l-baxx rekord fl-1931 (1600 resident – ​​0.8%, filwaqt li Pollakki kienu jammontaw għal 65.9% – 128,600 resident) wara l-annessjoni tar-Reġjun ta' Vilnius fl-1922 mill-Polonja u l-Litwani biex jirtiraw temporanjament mir-reġjun kapitali ta' Kaunas. Wara t-Trattat ta' Assistenza Reċiproka Sovjetika-Litwanja fl-1939, il-Litwanja reġgħet kisbet terz tar-Reġjun ta' Vilnius u għamlet sforzi biex tiltwanizza Vilnius bl-introduzzjoni tal-liġijiet Litwani. Il-Prim Ministru Antanas Merkys darba qal li kien intenzjonat "biex iġġiegħel lil kulħadd jaħseb bħal Litwani. L-ewwelnett, kien u għadu meħtieġ li jitneħħa l-element barrani mir-Reġjun ta' Vilnius". Il-Gvern Litwan daħħal fis-seħħ liġi li skontha “min fit-12 ta' Lulju, 1920 kienu meqjusa bħala ċittadini Litwani, u fis-27 ta' Ottubru, 1939 kienu residenti fit-territorju saru ċittadini Litwani” (din id-definizzjoni ta' ċittadinanza kienet użata biex ikeċċi numru kbir ta' ħaddiema taċ-ċivil Pollakki peress li matul il-perjodu Interbellum madwar 88,000 Pollakk emigraw lejn Vilnius minn sa Małopolska), filwaqt li madwar 150,000 Pollakki ġew ripatrijati mill-SSR Litwanja fl-1945–1956. Kważi l-popolazzjoni Lhudija kollha ġiet sterminata matul l-Olokawst fil-Litwanja. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, in-numru ta' Litwani etniċi fil-belt beda jirkupra (eż. diġà kien hemm 79,363 Litwan fl-1959, li kienu jammontaw għal 33.6% tar-residenti kollha fil-belt), madankollu l-ideat ta' Litwanizzazzjoni ġew sostitwiti l-aktar bis-Sovjetikalizzazzjoni tal-belt. popolazzjoni wara l-elezzjoni mbassra għas-Seimas tal-Poplu fl-1940. Wara r-restawr tal-indipendenza fl-1990, il-popolazzjoni etnika Litwana fil-belt kompliet tikber fl-2011 għal 63.2% (337,000 residenti), u fl-2021 għal 67,44% (373,513 abitant) skont iċ-ċensimenti. == Ekonomija == [[File:Baltas by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Ħafna kumpaniji internazzjonali għandhom il-kwartieri ġenerali lokali jew reġjonali tagħhom fid-Distrett tan-Negozju Ċentrali ta' Vilnius]] [[File:Vilnius Modern Skyline At Dusk, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|L-orizzont modern ta' Vilnius mal-għabex biċ-ċentru tal-belt il-ġdid (Šnipiškės) fin-nofs, li fih jinsabu l-banek prinċipali, is-servizzi finanzjarji u l-kwartieri ġenerali tan-negozji]] Vilnius huwa ċ-ċentru ekonomiku ewlieni tal-Litwanja. Il-PGD per capita (nominali) fiż-żona metropolitana ta' Vilnius (Kontea ta' Vilnius) huwa ta' kważi €30,000, li jagħmilha l-aktar belt sinjura fil-Litwanja u t-tieni l-aktar belt sinjura fl-istati Baltiċi wara Tallinn. Il-baġit ta' Vilnius laħaq €1.0 biljun fl-2022. Mit-tieni kwart tal-2023 is-salarju medju fix-xahar fil-muniċipalità tal-belt ta' Vilnius laħaq €2,290.7 (gros) u €1,406.5 (netti). Mill-2010 'l hawn, l-indikaturi tal-impjiegi u tal-qgħad qed jitjiebu kontinwament fil-Litwanja. L-impjiegi laħqu l-ogħla livell rekord ta' 77.5% fit-tielet kwart tal-2018 filwaqt li l-qgħad kien ta' 6.3% fir-raba’ kwart, rata osservata l-aħħar fl-2008. Madankollu, dan għandu jitqies fil-kuntest ta' popolazzjoni fl-età tax-xogħol li qed tiċkien. Ir-rata ta' attività laħqet it-82 % fl-2017. Il-kontej ta' Vilnius u Kaunas joffru opportunitajiet aħjar tas-suq tax-xogħol minn kontej oħra, u dan imexxi l-migrazzjoni interna interreġjonali. Madankollu, f'reġjuni oħra l-opportunitajiet ta' impjieg għadhom skarsi. Ir-rati tal-qgħad baqgħu għoljin b'mod persistenti fir-reġjuni l-inqas żviluppati (14.9% fil-Kontea ta' Utena meta mqabbla ma' 4.8% fil-Kontea ta' Vilnius). Indikaturi ewlenin oħra tas-suq tax-xogħol tjiebu, u reġgħu lura għal-livelli ta' qabel il-kriżi. Il-qgħad fit-tul naqas għal 2.1 % fit-tielet kwart tal-2018 (medja tal-UE: 2.9 %). Il-qgħad fost iż-żgħażagħ (13.3 %) u r-rata ta' żgħażagħ li ma kinux qed jaħdmu, edukazzjoni jew taħriġ (NEET, 9.1 %) kienu taħt il-medja tal-UE fl-2017. B'mod ġenerali, is-sehem tal-popolazzjoni f'riskju ta' faqar jew esklużjoni soċjali (AROPE) naqas minn meta l-Litwanja ssieħbet fl-UE fl-2004. Madankollu, għadha fost l-ogħla fl-UE (29.6 % fl-2017, meta mqabbla ma' 22.4 % fl-UE). ). Ir-riskju ta' faqar jew esklużjoni soċjali fiż-żoni rurali huwa kważi d-doppju ta' dak taż-żoni urbani, li jikkorrispondi għad-differenza fir-rata tal-qgħad bejn il-bliet u ż-żoni rurali (4.5 % kontra 11 % fl-2017). B'mod partikolari ż-żoni metropolitani ta' Vilnius u Kaunas, fejn attività ekonomika sinifikanti hija ċċentrata, iwasslu għal differenza sinifikanti bejn ir-rati AROPE fiż-żoni urbani u rurali. Fl-2017, ir-rata AROPE fiż-żoni rurali kienet ta' 37.2%, meta mqabbla ma' 19.9% ​​fl-ibliet. Matul l-aħħar 15-il sena, il-Litwanja esperjenzat l-aktar konverġenza mgħaġġla fl-UE, iżda l-benefiċċji tat-tkabbir ekonomiku huma irregolari fir-reġjuni kollha. Id-disparitajiet fost ir-reġjuni tal-Litwanja kibru b'mod kostanti f'dan il-perjodu. Filwaqt li l-PGD per capita laħaq kważi 110 % tal-medja tal-UE fir-reġjun kapitali ta' Vilnius, huwa biss bejn 42 % u 77 % f'reġjuni oħra. Il-konverġenza mgħaġġla tal-pajjiż hija msaħħa prinċipalment minn żewġ reġjuni – ir-reġjun kapitali ta' Vilnius u l-Kontea ta' Kaunas – li jipproduċu 42% u 20% tal-PGD nazzjonali, rispettivament. Fl-2014–2016 dawn ir-reġjuni kibru bħala medja b'4.6 % (Vilnius) u 3.3 % (Kaunas), filwaqt li r-reġjuni l-oħra, li għandhom sehem ogħla ta' żoni rurali, staġnaw jew kienu f’riċessjoni. Il-provvista ta' djar ġodda f'Vilnius u s-subborgi tagħha, l-akbar suq tal-proprjetà immobbli tal-pajjiż, laħqet l-ogħla livelli ta' wara l-kriżi u l-istokk ta' appartamenti mhux mibjugħa fl-akbar tliet bliet beda jiżdied mill-bidu tal-2017. Id-domanda għall-akkomodazzjoni hija għadu b'saħħtu, alimentat minn pagi li qed jogħlew malajr, kundizzjonijiet finanzjarji beninni u aspettattivi pożittivi. Fl-ewwel nofs tal-2018, in-numru ta' tranżazzjonijiet ta' kull xahar kien l-ogħla mill-ogħla livell tal-2007–2008. Il-biċċa l-kbira tal-investiment barrani dirett u l-investiment pubbliku produttiv fil-Litwanja huma kkonċentrati madwar iż-żewġ poli ewlenin tal-iżvilupp ekonomiku ta' Vilnius u Kaunas. Il-Park Industrijali ta' Vilnius jinsab 18.5 kilometri mill-belt u l-art tiegħu hija maħsuba għal użu kummerċjali u industrijali. === Xjenza u riċerka === [[File:Vilnius University M. K. Sarbievijus Courtyard, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|L-Osservatorju Astronomiku tal-Università ta' Vilnius, fl-1753, huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u kien l-ewwel wieħed fil-Commonwealth Pollakk-Litwan.]] [[File:APC centrai.jpg|thumb|Ċentri xjentifiċi u fakultajiet universitajiet fil-Wied Sunrise]] Fl-1675, Tito Livio Burattini għex Vilnius u ppubblika ktieb Misura universale li fih issuġġerixxa li għall-ewwel darba juża t-terminu meter għal unità ta' tul. Fl-1753, fuq inizjattiva ta' Thomas Zebrowski, ġie stabbilit l-Osservatorju Astronomiku tal-Università ta' Vilnius, li kien fost l-ewwel osservatorji fl-Ewropa u l-ewwel fil-Commonwealth Pollakk-Litwan. Marcin Odlanicki Poczobutt mexxa r-rikostruzzjoni tal-osservatorju fl-1770–1772 (skond il-proġett Marcin Knackfus) u żgura li kien mgħammar bl-aħħar strumenti astronomiċi, mill-1773 beda osservazzjonijiet astronomiċi kostanti, li ġew irreġistrati fil-ġurnali ta' osservazzjoni (Franċiż: Cahiers des osservazzjonijiet), u ħoloq kostellazzjoni Taurus Poniatovii. Fl-1781, Jean-Emmanuel Gilibert stabbilixxa l-Ġnien Botaniku tal-Università ta 'Vilnius b'aktar minn 2000 pjanta, huwa pprovda wkoll l-ewwel erbarji, kollezzjonijiet ta' annimali mimlijin u għasafar, pjanti fossili, fdalijiet ta' annimali, u ġabra ta' minerali lill-Università ta' Vilnius. Wara t-Tielet Partizzjoni tal-Commonwealth, l-osservatorju ppubblika l-ewwel ġurnal tax-xjenzi eżatti fl-Imperu Russu imsejjaħ il-Ġurnal tax-Xjenzi Matematika (Russu: Вестник математических наук). Sunrise Valley Xjenza u Teknoloġija Park (Litwan: Saulėtekio slėnio mokslo ir technologijų parkas) hija organizzazzjoni mingħajr skop ta' qligħ, imwaqqfa fl-2003. Il-park huwa ċ-ċentru ta 'intraprenditorija, promozzjoni ta' kollaborazzjoni fin-negozju u x-xjenza, provvista ta' infrastruttura u appoġġ ieħor għall-innovazzjoni. Aktar minn 20,000 student jistudjaw fil-faċilitajiet ta' l-Università ta' Vilnius u l-Università Teknika ta 'Vilnius Gediminas fil-Wied ta' Sunrise, u 5,000 xjenzat iwettqu r-riċerka tagħhom fiċ-ċentri tax-xjenza korrispondenti hemmhekk. Iċ-Ċentru għax-Xjenzi u t-Teknoloġija Fiżika (il-Litwan: Fizinių ir technologijos mokslų centras) jew FTMC hija l-akbar istituzzjoni ta' riċerka xjentifika fil-Litwanja, li tispeċjalizza f’teknoloġiji tal-laser, optoelettronika, fiżika nukleari, kimika organika, teknoloġiji bijo u nano, xjenza tal-materjal elettrokimiku, elettronika , u oqsma xjentifiċi oħra. Iċ-ċentru nħoloq fl-2010 billi għaqqad l-istituti tal-Kimika, il-Fiżika, il-Fiżika tas-Semikondutturi f'Vilnius u l-istitut tat-Tessuti f'Kaunas. Iċ-ċentru fih 250 laboratorju (24 miftuħa għall-pubbliku) u jista’ jakkomoda aktar minn 700 riċerkatur u student. Barra minn hekk, iċ-ċentru joffri wkoll Studji tal-PhD u kull sena jorganizza konferenzi FizTech ta' studenti tal-PhD u riċerkaturi żgħażagħ. FTMC hija l-fundatur u l-uniku azzjonist tal-Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija tal-Istitut tal-Fiżika f'Savanorių Avenue, li jipprovdi assistenza lill-kumpaniji li joperaw fil-qasam tar-riċerka u l-iżvilupp. Iċ-Ċentru ta' Riċerka tal-Laser tal-Università ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus universiteto Lazerinių tyrimų centras) huwa wieħed minn ħames dipartimenti fil-Fakultà tal-Fiżika, li jipprepara fiżiċi, fiżiċi tal-lejżer u speċjalisti tat-teknoloġija tal-laser. Id-dipartiment iwettaq riċerka fil-fiżika tal-lejżer, l-ottika mhux lineari, il-karatterizzazzjoni tal-komponenti ottiċi, il-bijofotonika u l-mikroteknoloġija tal-lejżer. Il-Litwanja hija waħda mill-mexxejja tad-dinja fil-produzzjoni ta' teknoloġiji tal-lejżer u għandha aktar minn 50% tas-sehem tas-suq dinji f'lejżers tal-impulsi ultrashort, li huma prodotti mill-kumpaniji bbażati f'Vilnius. Fl-2019, żviluppaw waħda mis-sistema tal-laser l-aktar qawwija fid-dinja SYLOS għal-laboratorju tal-Infrastruttura tad-Dawl Extreme f'Szeged, li jipproduċi impulsi ultra-qosra ta 'intensità għolja b'qawwa massima sa elf darba dik tal-aktar qawwija. impjant nukleari fl-Istati Uniti. Barra minn hekk, Corning Inc. xtrat il-liċenzja għall-qtugħ tal-ħġieġ mill-kumpanija tal-laser Altechna bbażata f’Vilnius u tużaha għall-manifattura ta' Gorilla Glasses. [[File:VSiksnys.jpg|thumb|Virginijus Šikšnys huwa bijokimiku prominenti tal-Università ta' Vilnius]] Iċ-Ċentru tax-Xjenzi tal-Ħajja tal-Università ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus universiteto Gyvybės mokslų centras) huwa ċentru ta' riċerka xjentifika, li jikkonsisti fi tliet istituti: Istitut tal-Bijokimika, Istitut tal-Bijoxjenzi u Istitut tal-Bijoteknoloġija. Iċ-ċentru nfetaħ fl-2016 u għandu 800 student, 120 student tal-PhD u 200 persunal xjentifiku-pedagoġiku li huma kapaċi jużaw laboratorji xjentifiċi b'aċċess miftuħ mgħammra bl-aktar tagħmir avvanzat hemmhekk. Ħdejn il-bini prinċipali hemm Technology Business Incubator għal negozji żgħar u medji fix-xjenzi tal-ħajja jew oqsma relatati. L-Università Teknika ta' Vilnius Gediminas għandha tliet ċentri ta' riċerka fil-Wied ta' Sunrise: Ċentru ta' Riċerka tal-Inġinerija Ċivili, Ċentru tat-Teknoloġija għall-Informazzjoni tal-Bini u l-Immudellar Diġitali, Ċentru ta' Kompetenza tat-Trasport Intermodali u l-Loġistika. Iċ-Ċentru Litwan għax-Xjenzi Soċjali (Litwan: Lietuvos socialinių mokslų centras) f'A. Goštauto St. 9 joħloq u jxerred għarfien xjentifiku fl-oqsma tal-ekonomija, is-soċjoloġija u l-liġi sabiex jimplimenta l-politika pubblika. Iċ-Ċentru jikkoopera mill-qrib mal-Gvern tal-Litwanja. Santara Valley (Litwan: Santaros slėnis) huwa t-tieni wied tax-xjenza u r-riċerka f'Vilnius, li jiffoka fuq l-oqsma tal-mediċina, il-bijofarmaċewtika u l-bijoinformatika. Iċ-Ċentru tax-Xjenza tal-Fakultà tal-Mediċina tal-Università ta’ Vilnius, li jiswa €37.1 miljun, se jitlesta fil-wied fl-2021. Jonas Kubilius, rettur fit-tul tal-Università ta' Vilnius, huwa magħruf għal xogħlijiet fit-teorija tan-numri Probabilistic, il-mudell Kubilius, it-Teorema ta' Kubilius u l-inugwaljanza Turan–Kubilius għandhom ismu. Jonas Kubilius rreżistiet b'suċċess tentattivi biex Russify Vilnius University. Il-Vilnjana Marija Gimbutas kienet l-ewwel li fformulat l-ipoteżi Kurgan. Fl-1963, Vytautas Straižys u sħabu ħolqu sistema fotometrika Vilnius li tintuża fl-astronomija. Ir-rebbieħa tal-Premju Kavli Virginijus Šikšnys huwa magħruf għall-iskoperti tiegħu fil-qasam CRISPR – invenzjoni tal-editjar tal-ġeni CRISPR-Cas9. === Informazzjoni teknoloġika === Il-Litwanja u l-kapitali tagħha Vilnius huma post attraenti għall-kumpaniji barranin biex jiftħu l-uffiċċji tagħhom. Dan huwa dovut għal diversi raġunijiet ewlenin - impjegati bi kwalifiki għolja u infrastruttura tajba. Bosta skejjel sekondarji qed iħejju speċjalisti tas-sengħa f'Vilnius, l-aktar il-Fakultà tal-Matematika u l-Informatika tal-Università ta' Vilnius u l-Fakultà tax-Xjenzi Fundamentali tal-Università Teknika ta' Vilnius Gediminas. L-isfera tat-teknoloġija tal-informatika hija professjoni attraenti fost il-professjonisti kwalifikati minħabba s-salarji għoljin f'Vilnius (eż. il-fergħa Litwana ta' Google, stabbilita f’Vilnius, toffri salarju ta' ~€17,800 fix-xahar, li huwa wieħed mill-ogħla fil-Litwanja). Fl-2018, il-produzzjoni annwali tas-settur tat-teknoloġija tal-informatika fil-Litwanja kienet ta' €2.296 biljun, li ammont kbir minnhom inħoloq f'Vilnius. Vilnius Tech Park f'Sapieha Park huwa l-akbar ċentru tal-istartjar tat-teknoloġija tal-informazzjoni fil-pajjiżi Baltiċi u Nordiċi u jgħaqqad startups internazzjonali, kumpaniji tat-teknoloġija, aċċeleraturi, inkubaturi. Fl-2019, fDi Intelligence (subdiviżjoni tal-esperti tal-investiment tal-Financial Times) ikklassifika lil Vilnius bħala l-belt numru wieħed fl-Indiċi tal-Attrazzjoni tal-FDI ta' Tech Start-up. Fl-2011, Vilnius kellha l-iktar veloċità tal-internet mgħaġġla fid-dinja u minkejja t-tnaqqis fil-klassifiki f'dawn l-aħħar snin – xorta baqgħet waħda mill-aktar veloċi madwar id-dinja. L-Ajruport ta' Vilnius għandu wkoll wieħed mill-iktar internet pubbliku mingħajr fili veloċi (Wi-Fi) fost l-ajruporti Ewropej. Iċ-Ċentru Nazzjonali tas-Sigurtà Ċibernetika tal-Litwanja ġie stabbilit f'Vilnius minħabba li qed jiżdiedu l-attakki tal-internet kontra l-organizzazzjonijiet tal-Gvern Litwan. Bebras huwa konkors internazzjonali tal-informatika u t-teknoloġija tal-informatika, li jsir kull sena għal studenti ta' 3-12-il grad mill-2004. Mill-2017, l-ipprogrammar tal-kompjuter huwa mgħallem fl-iskejjel primarji. Il-Litwanja u speċjalment il-kapital tagħha Vilnius hija ċentru popolari tal-kumpaniji fintech minħabba r-regolamenti flessibbli tal-istat fil-qasam tal-liċenzji tal-flus elettroniċi. Fl-2018, il-Bank of Lithuania ta liċenzja ta' flus elettroniċi lill-kumpanija Google Payment Lithuania, ibbażata f'Vilnius. Mill-2018, l-istartjar prominenti tal-flus elettroniċi Revolut għandha wkoll liċenzja tal-flus elettroniċi u kwartieri ġenerali f'Vilnius, barra minn hekk fl-2019 bdiet tmexxi l-klijenti tagħha lejn il-kumpanija Litwana Revolut Payments. Fit-23 ta' Jannar, 2019, l-ewwel Ċentru internazzjonali tal-Blockchain tal-Ewropa nfetaħ f'Vilnius. === Finanzi u bankarji === [[File:LB by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Il-kwartieri ġenerali tal-Bank tal-Litwanja fi Vjal Gediminas]] Vilnius huwa ċ-ċentru finanzjarju tal-Litwanja. Il-Ministeru tal-Finanzi jinsab f'Vilnius u huwa responsabbli għall-iżvilupp u l-infurzar ta' politika finanzjarja pubblika effiċjenti bil-ħsieb li tiġi żgurata l-istabbiltà makroekonomika tal-istat u t-tkabbir ekonomiku tiegħu. Il-Bank tal-Litwanja għandu wkoll kwartjieri ġenerali f'Vilnius u jrawwem sistema finanzjarja affidabbli u jiżgura tkabbir ekonomiku sostenibbli. Nasdaq Vilnius Stock Exchange, borża ewlenija fil-Litwanja, tinsab fiċ-ċentru tan-negozju K29 fi Konstitucijos Avenue. [[File:Baltasis tiltas, Vilnius - 52575844262.jpg|thumb|Šnipiškės jospita l-kwartieri ġenerali tal-banek kummerċjali ewlenin fil-Litwanja]] L-Uffiċċju Nazzjonali tal-Verifika tal-Litwanja (il-Litwan: Lietuvos Respublikos valstybės kontrolė) jinsab fi Triq V. Kudirka u jgħin lill-istat jamministra l-fondi pubbliċi u l-proprjetà bil-għaqal. Filwaqt li l-Ispettorat tat-Taxxa tal-Istat (il-Litwan: Valstybinė mokesčių inspekcija) għandu l-kwartieri ġenerali fi Triq Vasario 16-osios u huwa responsabbli għall-ġbir jew ir-rimborż tat-taxxi fil-pajjiż. Mill-2023, 13-il bank fil-Litwanja qed ikollhom liċenzja ta' bank jew bank speċjalizzat, filwaqt li 6 banek qed iwettqu l-attivitajiet tagħhom bħala fergħat ta' banek barranin. Il-maġġoranza tas-sistema finanzjarja Litwana tikkonsisti minn banek kapitali tal-pajjiżi Nordiċi. L-akbar żewġ banek irreġistrati fil-Litwanja (AB SEB bankas, Swedbank, AB,) huma ssorveljati direttament mill-Bank Ċentrali Ewropew flimkien mal-esperti tal-Bank of Lithuania. == Edukazzjoni == === Edukazzjoni terzjarja === [[File:Vilnius University Great Courtyard 2, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Il-Grand Bitħa tal-Università ta' Vilnius u l-Knisja ta' San Ġwann]] Fl-14 ta' Ottubru, 1773, il-Kummissjoni tal-Edukazzjoni Nazzjonali (il-Litwan: Edukacinė komisija) inħolqot mis-Sejm tal-Commonwealth Pollakk-Litwan u l-Gran Duka Stanisław August Poniatowski, li ssorveljaw l-iskejjel u l-Università ta' Vilnius, u kien responsabbli għal kwistjonijiet edukattivi oħra f'il-Commonwealth. Minħabba l-awtorità u l-awtonomija vasta tiegħu, huwa meqjus bħala l-ewwel Ministeru tal-Edukazzjoni fl-istorja Ewropea u kisba importanti tal-Illuminiżmu fil-Commonwealth. Il-belt għandha ħafna universitajiet. L-akbar u l-eqdem hija l-Università ta' Vilnius b'24,716 student. Il-bini prinċipali tiegħu jinsab fil-Belt il-Qadima. L-università ġiet ikklassifikata fost l-aqwa 500 università fid-dinja mill-QS World University Rankings. L-università qed tipparteċipa fi proġetti mal-UNESCO u n-NATO, fost oħrajn. Fiha programmi ta' Masters bl-Ingliż u bir-Russu, kif ukoll programmi mogħtija f’kooperazzjoni ma' universitajiet madwar l-Ewropa kollha. L-università hija maqsuma f'14-il fakultà. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Università ta' Mykolas Romeris (7,500 student), l-Università Teknika ta' Vilnius Gediminas (9,600 student), u l-Università Litwana tax-Xjenzi Edukattivi (magħquda fl-Università ta' Vytautas Magnus fl-2018). Skejjel ogħla speċjalizzati bi status universitarju jinkludu l-Akkademja Militari Ġenerali Jonas Žemaitis tal-Litwanja, l-Akkademja Litwana tal-Mużika u t-Teatru u l-Akkademja tal-Arti ta' Vilnius. Il-mużew assoċjat mal-Akkademja tal-Arti ta' Vilnius fih madwar 12,000 xogħol tal-arti. Hemm ukoll ftit universitajiet privati ​​bħall-Università tal-Ġestjoni u l-Ekonomija tal-ISM, l-Università Ewropea tal-Istudji Umanistiċi, u l-Università Kazimieras Simonavičius. Diversi kulleġġi jinsabu wkoll f'Vilnius inkluż il-Kulleġġ ta 'Vilnius, il-Kulleġġ tat-Teknoloġiji u d-Disinn ta' Vilnius, l-Iskola Internazzjonali tal-Liġi u n-Negozju, u oħrajn. === Edukazzjoni primarja u sekondarja === [[File:National M. K. Ciurlionis School of Art.jpg|thumb|L-Iskola Nazzjonali tal-Arti M. K. Čiurlionis hija skola tal-arti prestiġjuża, li toffri edukazzjoni b'xejn lil Litwani b'talent]] L-edukazzjoni primarja u sekondarja baxxa hija obbligatorja fil-Litwanja. It-tfal iridu jibdew jattendu l-edukazzjoni preprimarja minn sitt snin u l-edukazzjoni hija obbligatorja sal-età ta’ 16-il sena. L-edukazzjoni primarja u sekondarja hija b’xejn fl-istadji kollha, iżda hemm ukoll skejjel privati ​​bi ħlas għat-tagħlim f’Vilnius. Is-sistema edukattiva hija rregolata mill-Gvern tal-Litwanja u l-Ministeru tal-Edukazzjoni, ix-Xjenza u l-Isport tal-Litwanja li l-kwartieri ġenerali jinsabu f'Vilnius. L-Iskola tal-Katidral ta’ Vilnius, li ssemmiet l-ewwel darba fl-1397, hija l-ewwel skola Litwana magħrufa. Vilnius Vytautas the Great Gymnasium, stabbilit fl-1915, huwa l-ewwel gymnasium Litwan fil-Lvant tal-Litwanja. Fl-2018, il-belt kellha 120 skola (mingħajr preskola) b'61,123 student u 4,955 edukatur. Erbgħa minn ħames skejjel l-aħjar klassifikati fil-Litwanja jinsabu f'Vilnius, filwaqt li l-Liċeo ta' Vilnius huwa n-numru wieħed. Il-minoranzi etniċi fil-Litwanja huma permessi li jkollhom l-iskejjel tagħhom. F'Vilnius hemm 7 skejjel elementari, 8 skejjel primarji, 2 progymnasiums u 12-gymnasiums iddedikati eċċezzjonalment għal tfal tal-minoranzi fejn il-lezzjonijiet isiru bil-lingwi tal-minoranzi biss. Fl-2017, kien hemm 4,658 Pollakk u 9,274 Russu li studjaw fil-lingwi minoritarji tagħhom fil-belt. Vilnius għandha 11-il skola vokazzjonali li jipprovdu edukazzjoni vokazzjonali. L-Iskola Nazzjonali tal-Arti M. K. Čiurlionis hija l-unika skola tal-arti fil-Litwanja li tkopri ċ-ċiklu kollu ta' tagħlim ta' 12-il sena. Vilnius Justinas Vienožinskis Art School hija skola oħra prominenti tal-arti f'Vilnius. Il-biċċa l-kbira tal-gradwati tal-iskola f'Vilnius aktar tard jistudjaw fl-universitajiet jew kulleġġi peress li l-Litwanja hija waħda mill-pajjiżi ewlenin fid-dinja fl-istatistika tal-OECD tal-popolazzjoni b'edukazzjoni terzjarja (57.5% ta' 25-34 sena fl-2021). Vilnius għandha 9 skejjel internazzjonali: International School of Vilnius, Vilnius International French Lyceum, British International School of Vilnius, American International School of Vilnius, eċċ. === Libreriji === [[File:VU bibliotekos Smuglevičiaus salė.JPG|thumb|Waħda mill-kmamar tal-qari tal-Librerija tal-Università ċentrali ta' Vilnius tas-seklu 16, imżejna fl-1803 bir-ritratti tat-12-il persuna l-aktar prominenti fl-antikità, l-arti u x-xjenza]] Il-librerija ċentrali tal-muniċipalità tal-belt ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus miesto savivaldybės centrinė biblioteka) topera libreriji pubbliċi f'Vilnius. Għandha 16-il librerija pubblika, li jinsabu f'anzjani differenti ta' Vilnius, waħda minnhom (Saulutė) hija ddedikata għal-letteratura tat-tfal biss. Parti kbira minn dawn il-libreriji jorganizzaw korsijiet tal-litteriżmu tal-kompjuter li huma bla ħlas. L-użu tal-libreriji pubbliċi jeħtieġ karta LIBIS (sistema ta' informazzjoni integrata tal-libreriji Litwani) b'xejn. Martynas Mažvydas Librerija Nazzjonali tal-Litwanja (Litwan: Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka), li tinsab fi Vjal Gediminas u mwaqqfa fl-1919, hija istituzzjoni kulturali nazzjonali li tiġbor, torganizza u tippreserva l-kontenut tal-wirt kulturali bil-miktub tal-Litwanja, tiżviluppa l-ġbir ta’ dokumenti Litwani u barranin. rilevanti għar-riċerka, il-ħtiġijiet edukattivi u kulturali tal-Litwanja, u jipprovdi servizzi ta' informazzjoni tal-librerija lill-pubbliku. Mill-1 ta' Lulju 2019, il-katalgu elettroniku tiegħu għandu 1,140,708 rekord biblijografiku. Il-Librerija Wroblewski tal-Akkademja tax-Xjenzi Litwana (Litwan: Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka) hija librerija xjentifika ta' sinifikat statali, istituzzjoni kulturali, xjentifika u edukattiva. Il-fundatur tagħha hija l-Akkademja tax-Xjenzi Litwana. Iċ-ċittadini kollha tal-Litwanja u pajjiżi barranin huma intitolati li jużaw is-servizzi tal-Librerija. Mill-1 ta' Jannar, 2015, l-istokk tal-Librerija kien jgħodd 3,733,514 volum. Fl-1 ta' Jannar, 2015, il-Librerija Wroblewski tal-Akkademja tax-Xjenzi Litwana kellha 12,274 utent irreġistrat. Kull università u kulleġġ Litwani għandhom il-librerija tagħha stess, iddedikata għall-istudenti, professuri u alumni tagħhom. L-aktar librerija universitarja moderna notevoli hija ċ-Ċentru Nazzjonali tal-Komunikazzjoni u l-Informazzjoni Xjentifika Aċċess Miftuħ tal-Università ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus universiteto bibliotekos Mokslinės komunikacijos ir informacijos centras) f’Saulėtekis Valley, li nfetaħ fl-2013 u joffri aktar minn 800 post tax-xogħol f'erja totali ta' 14,043. m2 (151,164.2 sq ft). Il-Librerija tal-Università Ċentrali ta' Vilnius, il-Librerija tal-Università Teknika ta' Vilnius Gediminas, il-Librerija tal-Università ta' Mykolas Romeris, il-Librerija tal-Università tal-Ġestjoni u l-Ekonomija tal-ISM, il-Librerija tal-Università Ewropea tal-Istudji Umanistiċi, il-Librerija tal-Università Kazimieras Simonavičius jinsabu f'dawn il-kumplessi tal-universitajiet f'Vilnius. == Reliġjon == [[File:Šv. Mikalojaus bažnyčios šonas 2.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Nikola hija l-eqdem knisja Kattolika li baqgħu ħajjin f'Vilnius u l-Litwanja, mibnija qabel l-1387]] [[File:St Casimir Church Exterior At Dusk, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Każimir, l-ewwel knisja barokka f'Vilnius, magħrufa għall-akustika eċċellenti tagħha u l-kunċerti tal-orgni ma' mużiċisti internazzjonali rinomati]] Diġà fis-seklu 17 Vilnius kienet magħrufa bħala belt ta' ħafna reliġjonijiet. Fl-1600 ġie ppubblikat f’Londra l-ktieb ta' Samuel Lewkenor li jiddeskrivi l-ibliet b'universitajiet. Lewkenor isemmi li fost iċ-ċittadini ta’ Vilnius kien hemm Kattoliċi, Ortodossi, segwaċi ta' Ġwanni Kalvin u Martin Luther, Lhud u Musulmani Tatari. Matul is-seklu 17, Vilnius kellha reputazzjoni bħala belt li ma kellha ebda rivali fl-Ewropa f'termini ta' numru ta' knejjes ta' konfessjonijiet differenti. Fl-aħħar tas-seklu, din ir-reputazzjoni ġiet ikkonfermata mix-xogħol ta' Robert Morden meqjus ħafna (u kemm-il darba reġgħet ippubblikat mill-ġdid), “Rectified Geography, or Description of the World”, li qal li l-ebda belt oħra fid-dinja ma tista' taqbeż lil Vilnius f'termini ta' in-numru ta' knejjes u tempji ta' diversi reliġjonijiet, ħlief forsi Amsterdam. Illum, Vilnius hija s-sede tal-Arċidjoċesi Kattolika Rumana ta' Vilnius, bl-istituzzjonijiet ekkleżjastiċi ewlenin u l-Katidral Arċidjoċesan (il-Katidral ta' Vilnius) jinsabu hawn. Bosta Insara beatifikati, martri, qaddejja ta' Alla u qaddisin huma assoċjati ma' Vilna. Dawn, fost l-oħrajn, jinkludu l-martri Franġiskani ta' Vilna, il-martri Ortodossi Anthony, John and Eustathius, Saint Casimir, Josaphat Kuntsevych, Andrew Bobola, Raphael Kalinowski, Faustina Kowalska, Jurgis Matulaitis-Matulevičius. Hemm diversi knejjes Kattoliċi Rumani attivi oħra fil-belt, flimkien ma 'monasteri żgħar magħluqa u skejjel reliġjużi. L-arkitettura tal-knisja tinkludi stili Gotiku, Rinaxximent, Barokk u Neoklassiku, u eżempji importanti ta' kull wieħed jinsabu fil-belt il-qadima. Barra minn hekk, il-Kattoliċiżmu tar-Rit tal-Lvant żamm preżenza f'Vilnius mill-Unjoni ta' Brest. Il-Bieb Basilijan, barokk, huwa parti minn monasteru ta' rit tal-Lvant. [[File:Russian Orthodox Church of The Holy Mother of God Vilnius (5990381200).jpg|thumb|Katidral Ortodoss tat-Theotokos, mibni fis-seklu 14 mill-Gran Duka Algirdas għar-Ruteni li għadhom kif waslu fil-kwartier Rutenju ta' Vilnius ([[Lingwa Latina|Latin]]: Civitas Ruthenica)]] Vilnius ilha dar għal preżenza Kristjana Ortodossa tal-Lvant mis-seklu 13 jew saħansitra 12. Monasteru Ortodoss Russu famuż ta' l-Ispirtu s-Santu, huwa ħdejn il-Bieb ta' Dawn. Il-Knisja Ortodossa ta' Santa Paraskeva fil-Belt il-Qadima hija s-sit tal-magħmudija ta' Annibal, il-bużnannu ta' Pushkin, mit-Tsar Pietru l-Kbir fl-1705. Ħafna Temmin Qadim, li ħarġu mill-Knisja Ortodossa Russa fl-1667, stabbilixxew ruħhom fil-Litwanja. Il-Knisja ta' San Mikiel u San Kostantinu nbniet fl-1913. Illum il-Kunsill Suprem ta' Dawk li jemmnu l-Qadim huwa bbażat f'Vilnius. Diversi gruppi Protestanti u Kristjani huma rappreżentati f'Vilnius, l-aktar Luterani Evanġeliċi u Battisti. Ir-reliġjon ta' qabel il-Kristjana tal-Litwanja, iċċentrata fuq il-forzi tan-natura personifikati minn divinitajiet bħal Perkūnas (l-alla tar-ragħad), qed tesperjenza interess dejjem jikber. Romuva waqqfet fergħa f'Vilnius fl-1991. ==== Gruppi reliġjużi f'Vilnius (ċensiment 2011) ==== * Kattoliku Ruman-350,797-65.5% * Ortodossi tal-Lvant-47,827-8.9% * Temmin Qadim-5,593-1.0% * Luterana Evanġelika-1,594-0.3% * Evanġeliku Riformat-1,186-0.2% * Musulmani Sunni-798-0.2% * Ġudaiżmu-796-0.2% * Grieg Kattoliku-167-<0.1% * Karaites-139-<0.1% * Oħrajn-5,050-0.9% * Xejn-47,655-8.9% * Ebda tweġiba-74,029-13.8% === Ġudaiżmu u Karaiżmu === [[File:Vilniaus sinagoga.jpg|thumb|Sinagoga Korali]] Darba magħrufa bħala Yerushalayim D'Lita (il-“Ġerusalemm tal-Litwanja”), Vilnius, sa mis-seklu 18, kienet ċentru dinji għall-istudju tat-Torah, u kellha popolazzjoni Lhudija kbira. Skular ewlieni tal-Ġudaiżmu u l-Kabbala ċċentrata f’Vilnius kien il-famuż Rabbi Eliyahu Kremer, magħruf ukoll bħala l-Vilna Gaon. Il-kitbiet tiegħu għandhom influwenza sinifikanti fost il-Lhud Ortodossi sal-lum. Il-Vilna Shas, l-edizzjoni l-aktar użata tat-Talmud ġiet ippubblikata f'Vilnius fl-1886. Il-ħajja Lhudija f'Vilnius ġiet meqruda matul l-Olokawst; hemm ġebla tat-tifkira ddedikata lill-vittmi tal-ġenoċidju Nażista fiċ-ċentru tal-ex Ghetto Lhudi – issa Triq Mėsinių. Il-Mużew Statali Lhudi ta' Vilna Gaon huwa ddedikat għall-istorja tal-ħajja Lhudija Litwana. Is-sit tal-akbar sinagoga ta' Vilnius, mibnija fil-bidu tas-snin 1630 u mġarrfa mill-Ġermanja Nażista waqt l-okkupazzjoni tagħha tal-Litwanja, instab minn radar li jippenetra l-art f’Ġunju 2015, bi skavi li se jibdew fl-2016. Il-Karaiti huma setta Lhudija li emigraw lejn il-Litwanja mill-Krimea. Għalkemm in-numru tagħhom huwa żgħir ħafna, il-Karaiti qed isiru aktar prominenti mill-indipendenza tal-Litwanja, u rrestawraw il-kenesas tagħhom (eż. il-Kenesa ta' Vilnius). === Pellegrinaġġ === [[File:Our Lady of the Gate of Dawn Interior During Service, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|thumb|L-intern tal-Kappella tal-Bieb tal-Awn bil-pittura tal-Madonna tal-Bieb tal-Awb]] Mill-Kristjanizzazzjoni tal-Litwanja fl-1387, Vilnius sar wieħed miċ-ċentri ewlenin tal-Kristjaneżmu fil-Litwanja u sit tal-pellegrinaġġ Kristjan. Iċ-Ċentru tal-Pellegrinaġġ ta' Vilnius (il-Litwan: Vilniaus piligrimų centras) jikkoordina pellegrinaġġi, jassisti fil-preparazzjoni xierqa tagħhom, u jieħu ħsieb il-kura pastorali tal-pellegrinaġġ. Ħafna postijiet f'Vilnius huma assoċjati ma' mirakli divini jew jimmarkaw avvenimenti sinifikanti għall-Kristjani. Il-Kappella tal-Bieb tal-Awn iżuru kull sena eluf ta' pellegrini Kristjani. Fil-bidu, il-bibien kienu parti mill-Ħajt difensiv ta' Vilnius, madankollu fis-seklu 16 ingħataw lill-Karmelitani, li installaw kappella fil-bibien b'pittura Kattolika prominenti tas-seklu 17 il-Madonna tal-Bieb tal-Ħobż. Il-pittura aktar tard ġiet imżejna b'tiżjin tal-fidda miksija bid-deheb u hija mdawra b’leġġenda u mirakli divini. [[File:Divine Mercy Sanctuary in Vilnius4.JPG|thumb|L-ewwel pittura tal-Ħniena Divina minn Eugeniusz Kazimirowski (1934) fis-Santwarju tal-Ħniena Divina, Vilnius]] Is-Santwarju tal-Ħniena Divina huwa sit ieħor importanti tal-pellegrinaġġ, li għandu x-xbieha tal-Ħniena Divina. Vilnius saret il-post fejn twieled id-devozzjoni tal-Ħniena Divina meta Santa Fawstina bdiet il-missjoni tagħha taħt il-gwida u d-dixxerniment tad-direttur spiritwali l-ġdid tagħha, il-beatu Michał Sopoćko. Fl-1934, l-ewwel xbieha tal-Ħniena Divina ġiet miżbugħa minn Eugeniusz Kazimirowski taħt is-superviżjoni ta' Faustina Kowalska u bħalissa tinsab imdendla fis-Santwarju tal-Ħniena Divina f'Vilnius. Fis-santwarju ssir festa tal-Adorazzjoni tas-Santissimu Sagrament 24 siegħa kuljum. Id-Dar Santa Fawstina fejn kienet tgħix qabel tinsab f'V. Grybo St f'Antakalnis u hija miftuħa għall-pellegrini kuljum. Knisja ta' San Filep u San Ġakobb ħdejn il-Pjazza Lukiškės għandha l-pittura ta' Omm Alla ta' Lukiškės, li hija gglorifikata bil-mirakli divini. L-ikona kienet miżbugħa fis-sekli 15 – 16 u hija waħda mill-eqdem monumenti tal-pittura ta' kavaletti fil-Litwanja. Ġie miġjub mill-Ġeneral tal-artillerija tal-Gran Dukat tal-Litwanja Motiejus Korvinas Gosievskis mill-Gwerra Russo-Pollakka. Mill-1684 'il quddiem bdew jiġu esperjenzati mirakli fil-Monasteru Dumnikan ta' Vilnius, relatati max-xbieha ta' Omm Alla ta' Lukiškės, li fl-1737 ġew ippubblikati fi ktieb tal-mirakli Mystical fountain (Litwan: Mistinis fontanas). L-ikona ġiet restawrata u rritornata lid-Dumnikani fl-2012. Tliet Slaleb huwa monument prominenti f'Vilnius. Skont leġġenda diskussa tal-martri Franġiskani ta' Vilnius, ippreżentata fil-Kronika ta' Bychowiec, erbatax-il patri Franġiskani ġew mistiedna f'Vilnius minn Podolia minn Petras Goštautas. Il-patrijiet ippridkaw l-evanġelju pubblikament u denigraw lill-allat pagani Litwani. Ir-residenti tal-belt irrabjati ħarqu l-monasteru u qatlu l-erbatax-il patri. Sebgħa minnhom qatgħu rashom fuq il-Bleak Hill; is-sebgħa l-oħra ġew imsallab u jintefgħu fix-Xmara Neris jew Vilnia. [[File:Khrutsky Vilnius Calvary.jpg|thumb|Kalvarju Verkiai, c. 1840s. Inbniet bħala sinjal ta' gratitudni għar-rebħa fit-Tieni Gwerra tat-Tramuntana]] Il-Kalvarju ta' Verkiai (jew il-Kalvarju ta' Vilnius) huwa t-tieni l-eqdem kalvarju fil-Litwanja wara Žemaičių Kalvarija. Hija tinsab f'Verkiai, lokal ta' Vilnius. Il-Kalvarju nbena fl-1662–69 bħala sinjal ta' gratitudni għar-rebħa fit-Tieni Gwerra tat-Tramuntana (1655–60). Iċ-ċerimonja tal-konsagrazzjoni tal-Istazzjonijiet il-ġodda tas-Salib saret f'Pentekoste fid-9 ta' Ġunju 1669. Il-Kalvarju jinkludi 20 kappella tal-briks, seba' bieb tal-injam u wieħed tal-briks, u pont wieħed b'kappella tal-injam. It-triq tispiċċa fil-Knisja tas-Sejba tas-Salib Imqaddes. Fl-1962 il-kappelli kollha, ħlief erbgħa l-eqreb tal-knisja, ġew meqruda mill-awtoritajiet Sovjetiċi bid-dinamiti matul il-lejl. Il-Kalvarju ġie rikostruwit fl-1990–2002 u l-kappelli ġew ikkonsagrati solennement f'Pentekoste fl-2002. Pellegrinaġġi fil-Kalvarju huma organizzati regolarment mal-kleru. Mużew tal-Wirt tal-Knisja (Litwan: Bažnytinio paveldo muziejus) jesibixxi l-eqdem u l-akbar mill-knejjes kollha tal-Gran Dukat tal-Litwanja teżor tal-Katidral ta' Vilnius u artefatti liturġiċi minn knejjes oħra tal-Arċidjoċesi Kattolika Rumana ta' Vilnius. Vilnius hija l-unika belt fl-istati Baltiċi b’Nunzjatura Appostolika, li fiha qagħdu l-Papa Ġwanni Pawlu II u l-Papa Franġisku waqt iż-żjarat tagħhom fil-Litwanja, il-Latvja u l-Estonja. == Parks, pjazez u ċimiterji == [[File:Vilnius Three Crosses.jpg|thumb|Tliet slaleb fil-park Kalnai]] Kważi nofs Vilnius hija koperta minn żoni ħodor, bħal parks, ġonna pubbliċi u riservi naturali. Barra minn hekk, Vilnius hija dar għal bosta lagi, fejn ir-residenti u l-viżitaturi jgħumu u barbecue fis-sajf. Tletin lag u 16-il xmara jkopru 2.1% taż-żona ta' Vilnius, u xi wħud minnhom għandhom bajjiet bir-ramel. Vingis Park, l-akbar fil-belt, ospita diversi dimostrazzjonijiet kbar matul l-ispinta tal-Litwanja lejn l-indipendenza fis-snin tmenin Sezzjonijiet tal-Maratona ta' Vilnius annwali jimxu tul mogħdijiet pubbliċi tul ix-xtut tax-Xmara Neris. Iż-żona ħadra ħdejn il-Pont l-Abjad hija żona popolari oħra biex tgawdi t-temp tajjeb, u saret ix-xena ta' diversi avvenimenti mużikali u big screen. [[File:Lukiskiu aikste by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Pjazza Lukiškės]] Pjazza tal-Katidral fil-belt il-qadima hija mdawra b'diversi siti l-aktar importanti storikament tal-belt. Pjazza Lukiškės hija l-akbar u hija mdawra b'diversi bini tal-gvern: il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Litwan, il-Ministeru tal-Finanzi, l-Ambaxxata Pollakka, u l-Mużew tal-Vittmi tal-Ġenoċidju, fejn il-KGB ittortura u qatel bosta avversarji għall-komunista reġim. Statwa kbira ta' Lenin fiċ-ċentru tneħħiet fl-1991. Il-Pjazza tal-Belt ilha ċentru ta' fieri, ċelebrazzjonijiet u avvenimenti f'Vilnius, inkluża l-Fiera Kaziukas. Hemm imżejjen is-siġra tal-Milied tal-belt. Iċ-ċerimonji tal-Istat normalment isiru fi Pjazza Daukanto, quddiem il-Palazz Presidenzjali. [[File:Bernardinu sodas by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Ġnien Bernardinu (Bernardinu sodas)]] Fl-20 ta' Ottubru, 2013, wara r-rikostruzzjoni, ġie inawgurat il-Ġnien Bernardinai, ħdejn it-Torri Gediminas, li qabel kien magħruf bħala Sereikiškės Park. Ġiet restawrata l-atmosfera awtentika ta' Vladislovas Štrausas mis-seklu 19. Huwa post għal kunċerti, festivals u wirjiet. Chiune Sugihara Sakura Park ġie stabbilit fl-2001 u ġnien Ġappuniż tlesta u nfetaħ fl-2023 (it-tnejn f'Šnipiškės). Iċ-Ċimiterju ta' Rasos, ikkonsagrat fl-1801, huwa l-post tad-difna ta' Jonas Basanavičius u firmatarji oħra tal-Att tal-Indipendenza tal-1918, flimkien mal-qalb tal-mexxej Pollakk Józef Piłsudski. Tnejn mit-tliet ċimiterji Lhud ta' Vilnius ġew meqruda mill-awtoritajiet komunisti matul l-era Sovjetika; Il-fdalijiet tal-Vilna Gaon ġew trasferiti għal dak li kien fadal. Inbena monument fuq il-post ta' l-ex ċimiterju Lhudi f'Užupis. Saru madwar 18,000 dfin fiċ-Ċimiterju Bernardino, stabbilit fl-1810; Ingħalaq fis-snin sebgħin u issa qed jiġi restawrat. Iċ-Ċimiterju ta' Antakalnis, imwaqqaf fl-1809, fih diversi monumenti lis-suldati Pollakki, Litwani, Ġermaniżi u Russi, flimkien mal-oqbra ta' dawk li mietu waqt l-avvenimenti ta' Jannar. == Turiżmu == [[File:Tourism has certainly reached Vilnius - Old Town, Sept. 2008 (2937998142).jpg|thumb|Turisti fil-Belt il-Qadima ta' Vilnius]] [[File:Uzupis by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Ir-Repubblika ta' Užupis, mikronazzjoni f'Vilnius li jżuruha spiss it-turisti, hija mimlija kultura u arti tal-Boemja.]] Skont id-dejta miġbura mid-Dipartiment tal-Istatistika Litwan, total ta' 1,200,858 viżitatur kienu mikrija kmamar f'postijiet ta' akkomodazzjoni f'Vilnius fejn qattgħu total ta' 2,212,109 lejl fl-2018. Meta mqabbel mal-istatistika tal-2017, in-numru ta' mistednin kiber bi 12 % u 11% rispettivament. Fl-2018 81% tal-viżitaturi kollha li qagħdu f'Vilnius kienu barranin (970,577), li huwa 11% aktar mis-sena ta' qabel. Ħafna mill-viżitaturi barranin ġew mill-Belarus (102,915), il-Ġermanja (101,999), il-Polonja (99,386), ir-Russja (90,388) u l-Latvja (61,829). Mistednin minn dawn il-pajjiżi ammontaw għal 47% tal-mistednin barranin kollha, li jikru kmamar f'postijiet ta' akkomodazzjoni f'Vilnius. B'mod sħiħ, 230,281 Litwan (19 % tal-mistednin kollha) kienu f'postijiet ta' akkomodazzjoni ta' Vilnius matul l-2018 (li hija 18 % aktar mill-2017). Skont Stħarriġ tal-Viżitaturi ta' Vilnius tal-2018, 48 % tat-turisti żaru Vilnius għall-ewwel darba, 85 % tat-turisti ppjanaw il-vjaġġ waħedhom u 15 % vvjaġġaw ma' aġenziji tal-ivvjaġġar. Skont l-istess stħarriġ, 40% tat-turisti speċifikaw li ddeċidew li jżuru Vilnius sabiex jitgħallmu dwar l-istorja u l-wirt tal-belt; madankollu, 23% tat-turisti ppjanaw ukoll vjaġġi lejn żoni oħra tal-Litwanja (eż., Trakai, Kaunas, Druskininkai, Šiauliai, eċċ.). Bosta Bjelorussi (madwar 200,000 li jingħataw viża għall-ivvjaġġar kull sena) qed jaslu għax-xiri fiċ-ċentri tax-xiri tal-belt u malli jitilqu jippreżentaw anke rċevuti twal ta' nofs metru lid-dwana. Fl-2018, iċ-Ċentri ta' Informazzjoni Turistika ta' Vilnius żaru total ta' 119,136 viżitatur (95,932 barrani u 23,204 Litwan), żieda ta' 5% meta mqabbla mal-istatistika tal-2017. Fl-2017, iċ-ċentri żaru 113,818 viżitatur (97,072 barrani u 16,746 Litwan). L-aħjar servizzi turistiċi f'Vilnius huma l-kwalità tas-servizzi tar-ristoranti (kafè), attrazzjonijiet tal-belt il-qadima, servizzi ta' lukandi (jew postijiet oħra ta' akkomodazzjoni), vjaġġi lejn Trakai, parks (żoni ħodor), konnessjoni mal-Ajruport ta' Vilnius, ikel f'lukandi, ristoranti , kafetteriji. Vilnius hija waħda mill-ftit bliet kapitali Ewropej li jippermettu ballooning bl-arja sħuna mill-belt bi kważi 1,000 vjaġġ imwettqa fl-2022. Fil-Barometru tal-Ispejjeż tal-Belt 2019, Vilnius ġiet ikklassifikata bħala n-numru wieħed fost il-kapitali Ewropej talli offra l-aħjar valur lill-viżitaturi. Il-Palazz tal-Kunċerti u l-sport ta' Vilnius, oriġinarjament mibni mill-awtoritajiet Sovjetiċi fuq il-post ta' ċimiterju Lhudi, huwa mistenni li fl-2022 jiġi trasformat fiċ-ċentru tal-konvenzjonijiet ewlieni fl-istati Baltiċi. Il-proġett huwa kontroversjali. ==== Lukandi ==== [[File:Kempinski Hotel Cathedral Square Vilnius.jpg|thumb|Grand Hotel Kempinski Vilnius]] Il-Litwanja hija membru tal-Unjoni Ewropea tal-Hotelstars, li tipprovdi klassifikazzjoni tal-lukandi armonizzata bi kriterji u proċeduri komuni fil-pajjiżi parteċipanti. Vilnius għandha sitt lukandi ta' 5 stilel, kollha jinsabu fil-Belt il-Qadima ta' Vilnius. Hemm ukoll 27 lukanda ta' 4 stilel. Il-Grand Hotel Kempinski Vilnius, b'veduta diretta tal-Pjazza tal-Katidral, hija meqjusa bħala l-aktar lukanda lussuża f'Vilnius u toffri kmamar presidenzjali għal madwar €3,000 kull lejl (aktar minn tliet darbiet il-medja tas-salarju nett fix-xahar f'Vilnius) u spiss tkun magħżula mill-kapijiet tal-istat, stilel tal-films, mużiċisti famużi u ċelebritajiet oħra waqt iż-żjarat tagħhom fil-Litwanja. Fl-2019, Vilnius kellha 82 lukanda, 8 motels u 40 faċilità ta' akkomodazzjoni oħra b'6,822 kamra u 15,248 sodda. L-ogħla okkupazzjoni tal-kmamar tal-lukanda kienet f'Awwissu u l-inqas fi Frar. Skont stħarriġ tal-viżitaturi ta' Vilnius tal-2018, 44 % tal-viżitaturi f’Vilnius qagħdu f'lukandi ta' medda medja (3–4 stilel), 12 % qagħdu f'lukandi standard jew ekonomiċi (1–2 stilel) u 11 % qagħdu f'lukandi lussużi ta' 5 stilel lukandi. == Sports == [[File:SiemensArenaFacade.jpg|thumb|Siemens Arena]] [[File:Vilnius Marathon 2015 volunteers by Augustas Didzgalvis.jpg|thumb|Maratona ta' Vilnius fl-2015]] [[File:Beach Volley in Vilnius.jpg|thumb|It-tournament CEV Beach Volley Nations Cup tal-2024 sar fid-Distrett tan-Negozju Ċentrali ta' Vilnius]] Diversi timijiet tal-baskitbol huma bbażati fil-belt: BC Wolves, li bdew jikkompetu fl-istaġun 2022–23 tal-Litwanian Basketball League (LKL) u l-akbar wieħed huwa BC Rytas, li jipparteċipa fiċ-Champions League internazzjonali tal-Basketball (BCL) u l-LKL, li rebħet it-Tazza ULEB (predeċessur tal-EuroCup) fl-2005 u l-EuroCup fl-2009. L-arena tad-dar tagħha hija l-Lietuvos Rytas Arena b'2,500 siġġu; il-logħbiet Ewropej kollha u logħbiet domestiċi importanti jintlagħbu fl-Avia Solutions Group Arena ta' 10,000 siġġu. Vilnius għandha wkoll diversi timijiet tal-futbol. FK Žalgiris huwa t-tim ewlieni tal-futbol. Il-klabb jilgħab fl-LFF Stadium f'Vilnius (kapaċità 5,067). Il-kostruzzjoni tal-Istadium Nazzjonali multifunzjonali tal-Litwanja ilha għaddejja f'Šeškinė mill-1987. Mill-2022, is-SEB Arena li għadha kif ġiet estiża, li fiha 28 courts tat-tennis, hija l-akbar kumpless tat-tennis fl-Ewropa ċentrali u d-dar tat-timijiet Litwani tat-tennis u l-isquash. Huwa wkoll il-post għat-tournaments tat-tennis ta' Vilnius Open u Vitas Gerulaitis Cup, parti mill-ATP Challenger Tour. Iċ-champions Olimpiċi fl-għawm Lina Kačiušytė u Robertas Žulpa huma minn Vilnius. Hemm diversi pixxini pubbliċi f'Vilnius b'Lazdynai Swimming Pool hija l-unika pixxina ta' daqs Olimpiku tal-belt. Il-belt hija d-dar tal-Assoċjazzjoni Bandy Litwana, Federazzjoni tal-Badminton, Federazzjoni tal-Isport tal-Kanoeing, Assoċjazzjoni tal-Baseball, Federazzjoni tal-Biathlon, Unjoni tal-Baħħara, Federazzjoni tal-Futbol, ​​Federazzjoni taċ-Ċnut, Federazzjoni tal-Isport taċ-Ċikliżmu, Federazzjoni tal-Qaws, Federazzjoni tal-Atletika, Federazzjoni tal-Hockey tas-Silġ, Federazzjoni tal-Baskitbol, ​​Curling Federazzjoni, Federazzjoni tal-Qdif, Federazzjoni tal-Lotta, Assoċjazzjoni tal-Iskejzjar tal-Veloċità, Federazzjoni tal-Ġinnastika, Unjoni Ekwestri, Federazzjoni Moderna tal-Pentathlon, Unjoni tal-Isparar, Federazzjoni tat-Triathlon, Federazzjoni tal-Volleyball, Unjoni tat-Tennis, Federazzjoni tat-Taekwondo, Federazzjoni tal-Weightlifting, Assoċjazzjoni tat-Table Tennis, Assoċjazzjoni tal-Iskijjar, Federazzjoni tar-Rugby, Federazzjoni tal-Għawm. Il-Maratona ta' Vilnius hija maratona internazzjonali b'eluf ta' parteċipanti kull sena. Vilnius kienet waħda mill-ibliet ospitanti għat-Tazza tad-Dinja tal-Futsal tal-FIFA 2021. == Trasport == [[File:Vilnius Airport main entrance.jpg|thumb|Daħla ewlenija ta' l-Ajruport Internazzjonali ta' Vilnius]] In-navigabbiltà tax-xmara Neris hija limitata ħafna u ma jeżistux rotot regolari tal-ilma, għalkemm kienet użata għan-navigazzjoni fil-passat. Ix-xmara titla 'fil-Belarus, tgħaqqad Vilnius u Kernavė, u ssir tributarju tax-xmara Nemunas f'Kaunas. L-Ajruport ta' Vilnius huwa l-akbar ajruport fil-Litwanja b'madwar 50 destinazzjoni lejn 25 pajjiż. L-ajruport jinsab biss 5 km (3.1 mi) miċ-ċentru tal-belt u għandu konnessjoni ferrovjarja diretta mal-istazzjon tal-ferrovija ta' Vilnius. L-istazzjon tal-ferrovija ta' Vilnius huwa hub importanti li jservi konnessjonijiet diretti tal-passiġġieri għal Minsk, Karaliaučius, Moska u San Pietruburgu kif ukoll huwa punt ta' tranżitu tal-Kuritur IX Pan-Ewropew. Vilnius hija l-punt tat-tluq tal-awtostrada A1 li tgħaddi mal-Litwanja u tgħaqqad it-tliet bliet ewlenin (Vilnius, Kaunas u Klaipėda) u hija parti mir-rotta Ewropea E85. L-awtostrada A2, li tgħaqqad Vilnius ma' Panevėžys, hija parti mill-E272. Awtostradi oħra li jibdew f'Vilnius jinkludu A3, A4, A14, A15, A16. Il-bypass tan-Nofsinhar ta' Vilnius hija t-triq A19. === Trasport pubbliku === In-netwerk tal-karozzi tal-linja u n-netwerk tat-trolleybus huma mmexxija minn Vilniaus viešasis transportas. Hemm aktar minn 60 xarabank, 18-il trolleybus, 6 xarabank rapidu u rotta waħda bil-lejl. In-netwerk tat-trolleybus huwa wieħed mill-aktar estensivi fl-Ewropa. Aktar minn 250 xarabank u 260 trolleybuses jittrasportaw madwar 500,000 passiġġier kull jum tax-xogħol. L-ewwel rotot regolari tal-karozzi tal-linja ġew stabbiliti fl-1926, u l-ewwel trolleybuses ġew introdotti fl-1956. Fl-aħħar tal-2007, ġiet introdotta sistema elettronika ġdida ta' biljetti ta' kull xahar. Kien possibbli li tinxtara karta elettronika fil-ħwienet u fl-istands tal-gazzetti u tiġi kkreditata b’ammont xieraq ta’ flus. Il-karti tal-biljetti elettroniċi ta' kull xahar jistgħu jinxtraw darba u jiġu kkreditati b'ammont xieraq ta' flus b'diversi modi inkluż l-Internet. Biljetti ta' kull xahar tal-karta preċedenti kienu jintużaw sa Awwissu 2008. Is-sistema tal-biljetti reġgħet inbidlet mill-15 ta' Awwissu, 2012. L-E-Cards ġew sostitwiti minn Vilnius Citizen Cards ("Vilniečio Kortelė"). Issa huwa possibbli li tixtri karta jew tibdel waħda qadima fl-istands tal-gazzetti u tkun ikkreditata b'ammont xieraq ta' flus jew tip partikolari ta' biljett. Biljetti ta' vjaġġ wieħed ġew sostitwiti b’biljetti ta' 30 u 60 minuta. Is-sistema tat-trasport pubbliku hija ddominata mill-karozzi tal-linja Volvo u Mercedes-Benz b'art baxx kif ukoll trolleybuses Solaris. Hemm ukoll ħafna vetturi tradizzjonali Škoda, mibnija fir-Repubblika Ċeka, li għadhom fis-servizz, u ħafna minn dawn ġew irranġati b'mod estensiv internament. Dan huwa riżultat ta' titjib kbir li beda fl-2003 meta nxtraw l-ewwel karozzi tal-linja Mercedes-Benz ġodda fjamanti. Fl-2004, ġie ffirmat kuntratt ma' Volvo Buses biex jinxtraw 90 xarabank 7700 ġdida fjamanta matul it-tliet snin ta' wara. Tramm elettriku u sistema tal-metro permezz tal-belt ġew proposti fis-snin 2000. Madankollu, l-ebda waħda ma għamlet progress lil hinn mill-ippjanar inizjali. Fl-2018, is-Seimas tar-Repubblika tal-Litwanja approva proġett ġdid tal-metro bil-qbil tal-president. Fl-2014, ġiet imnedija app mobbli b'biljetti tat-trasport pubbliku fuq smartphones. Fl-2017, Vilnius bdiet l-akbar titjib storikament tas-servizzi tal-karozzi tal-linja tagħha billi xtrat 250 xarabank ġdida b'art baxx. Dan irriżulta f'60% tal-karozzi tal-linja pubbliċi jkunu ġodda fjamanti sa nofs l-2018, u ppermetta lill-passiġġieri tagħha jużaw teknoloġiji moderni bħal Wi-Fi b'xejn u jiċċarġjaw l-apparat elettroniku tagħhom waqt li jkunu qed jivvjaġġaw. Fil-5 ta' Settembru, 2017, ġew ippreżentati 50 karozza tal-linja Isuzu ġdida u karozzi tal-linja Scania artikolati ġew imwiegħda fil-futur qrib ħafna. Il-Muniċipalità tal-Belt ta' Vilnius organizzat ukoll konkors għal 41 trolleybus ġdid u r-rebbieħ tagħha Solaris impenjat ruħha li twassal it-trolleybuses kollha sal-ħarifa tal-2018, li għandhom ukoll il-Wi-Fi u l-karatteristiċi tal-iċċarġjar b'xejn. Fit-13 ta' Novembru, il-Muniċipalità tal-Belt ta' Vilnius iffirmat kuntratt ma' Solaris għall-150 karozza tal-linja Solaris Urbino li fadal tal-aħħar ġenerazzjoni IV (100 standard u 50 artikolati), ukoll bil-iċċarġjar Wi-Fi u USB b'xejn. Fl-20 ta' Settembru 2019, ġew ippreżentati ħames autobus Karsan Jest Electric kollha elettriċi, li jservu d-89 rotta fi toroq dojoq. Mill-2017, biljett ta' 30 minuta jiswa 0.65 ewro, biljett ta' 60 minuta jiswa 0.90 ewro, u biljett wieħed mixtri abbord jiswa 1.00 ewro. Hemm tipi oħra ta' biljetti, kemm għal żmien qasir kif ukoll għal żmien twil. Hemm diversi skontijiet għal studenti, studenti u anzjani. <gallery widths="200" heights="135"> File:Solaris bus and trolleybuses in Vilnius.jpg|[[Solaris Urbino 18]] bus and Škoda 26Tr Solaris [[trolleybus]]es fl-Vilnius File:Orange bikes in Vilnius (2019).jpg|Roti oranġjo, disponibbli għall-kiri File:Vilnius railway station (06.09.2022) 02.jpg|[[Stazzjon tal-ferrovija ta' Vilnius]] </gallery> == Kura tas-saħħa == [[File:Vilnius house Pilies street.jpg|thumb|Dar li fiha twaqqfet is-Soċjetà Medika ta' Vilnius fl-1805]] [[File:PirmojiKlinika.JPG|thumb|Bini li fih ġie stabbilit l-ewwel sptar tat-tagħlim (klinika) f'Vilnius]] Il-Vilnians ħadu ħsieb l-indafa u s-saħħa b'mod responsabbli diġà fi żmien il-Gran Dukat tal-Litwanja peress li l-belt kellha kmamar tal-banju pubbliċi u kwart tad-djar f'Vilnius kellhom djar tal-banju individwali, ukoll kważi nofs id-djar kellhom distilleriji tal-alkoħol. Fl-1518, it-tabib tal-mediċina u l-kanonku Martynas Dušnickis stabbilixxa l-ewwel špitolė (Malti: spital) f'Vilnius, li kienet l-ewwel istituzzjoni bħal sptar fil-Litwanja u kkura nies li ma setgħux jieħdu ħsiebhom infushom minħabba l-kundizzjoni tas-saħħa tagħhom, l-età. , u l-faqar. Il-Fratellanza ta' San Rok żammet sptarijiet u xelters primittivi (špitolė) għall-morda u l-persuni b'diżabilità f'Vilnius mill-1708 sal-1799, għalkemm mhux magħruf jekk l-aħwa kellhomx xi tip ta' edukazzjoni medika, huwa magħruf li l-aħwa impjegaw paramediċi, tobba, u kirurgi, inklużi infermiera nisa li setgħu jieħdu ħsieb il-pazjenti nisa tagħhom, u numru sinifikanti tal-pazjenti tagħha kellhom mard trażmess sesswalment. Sptarijiet Kattoliċi oħra rrifjutaw li jittrattaw pazjenti bħal dawn. Ukoll, il-fratellanza kenniet nisa tqal u t-tfal abbandunati tagħhom, pazjenti oħra li fittxew għajnuna għal ġrieħi, tuberkulosi, rewmatiżmu, artrite, eċċ. Fl-1805, is-Soċjetà Medika ta' Vilnius twaqqfet fuq inizjattiva ta' Joseph Frank (iben Johann Peter Frank), li kienet l-ewwel soċjetà ta' dan it-tip fl-Ewropa tal-Lvant u sal-lum tgħaqqad tobba u professuri tal-mediċina f’Vilnius. Fl-istess sena, is-soċjetà waqqfet sptar tat-tagħlim (klinika) taħt il-Fakultà tal-Mediċina tal-Università ta' Vilnius. Fl-1918–1941, is-Soċjetà tal-Għajnuna Sanitarja Litwana operat f'Vilnius. Il-Ministeru tas-Saħħa jinsab f'Vilnius u huwa responsabbli għall-kura tas-saħħa fil-Litwanja. Il-Vilnians għandhom iħallsu l-assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja (6.98% tas-salarju), li hija rregolata mill-Fond Territorjali tal-Assigurazzjoni tas-Saħħa ta' Vilnius u tiggarantixxi kura tas-saħħa b'xejn lil kull persuna assigurata, madankollu xi residenti huma eżentati minn din it-taxxa (eż., persuni b'diżabilità, tfal, studenti full-time, eċċ.). L-Isptar Universitarju ta' Vilnius Santaros Klinikos u l-Isptar Kliniku tal-Belt ta' Vilnius huma l-isptarijiet primarji f'Vilnius. Hemm ukoll tmien polikliniċi, iċ-Ċentru Mediku tal-Ministeru tal-Intern, u numru ta 'faċilitajiet privati ​​għall-kura tas-saħħa fil-belt. == Midja == [[File:Title page of Kuryer Litewski newspaper (1760, Vilnius).jpg|thumb|Il-paġna tat-titolu ta' Kurier Litewski (1760, Vilnius)]] L-ewwel gazzetta perjodika Litwana (kull ġimgħa) Kurier Litewski ġiet ippubblikata f'Vilnius mill-1760 sal-1763. Vilnius hija dar għal bosta gazzetti, rivisti u pubblikazzjonijiet inklużi Lietuvos rytas, Lietuvos žinios, Verslo žinios, Respublika, Valstiečių laikraštis, Mokesčių žinios, Aktualijos, 15min, Vilniaus diena, Vilniaus Krašidas, Lietuvos adas, Lietuvos avidas, Bernardių, Lietuvos žinios, Valstiečių laikraštis. lt, Russu Litovskij kurjer, Pollakk Tygodnik Wileńszczyzny. It-Torri tat-TV ta' Vilnius jinsab fil-mikrodistrett ta' Karoliniškės u jittrasmetti sinjali tat-televiżjoni lil Vilnius kollu. L-aktar netwerks li dehru fil-Litwanja għandhom kwartjieri ġenerali f'Vilnius inklużi LRT televizija, TV3, LNK, BTV, LRT Plius, LRT Lituanica, TV6, Lietuvos rytas TV, TV1, TV8, Sport1, Liuks!, Info TV L-ewwel stazzjon tar-radju stazzjonarju f'Vilnius Rozgłośnia Wileńska tnieda fil-mikrodistrett ta' Žvėrynas fit-28 ta' Novembru 1927, iżda aktar tard ġie mċaqlaq għall-Vjal Gediminas tal-lum fl-1935. M-1, l-ewwel stazzjon tar-radju kummerċjali fil-Litwanja, beda xxandar minn Vilnius f' 1989. Bosta stazzjonijiet tar-radju oħra tal-Litwanja jew tal-lingwi barranin ixandru wkoll minn Vilnius, ħafna minnhom sinjali ġejjin mit-Torri tat-TV ta' Vilnius jew mid-Dar tal-Istampa ta' Vilnius. L-Unjoni Litwana tal-Ġurnalisti (il-Litwan: Lietuvos žurnalistų sąjunga) u s-Soċjetà Litwana tal-Ġurnalisti (il-Litwan: Lietuvos žurnalistų draugija) għandhom kwartjieri ġenerali f'Vilnius. == Bliet tewmin – sister cities == Vilnius hija [[Belt oħt|ġemellata]] ma': {{div col|colwidth=20em}} *{{flagicon|DEN}} [[Muniċipalità ta' Aalborg|Aalborg]], [[Danimarka]] *{{flagicon|KAZ}} [[Almaty]], [[Każakstan]] *{{flagicon|KAZ}} [[Astana]], [[Każakstan]] *{{flagicon|USA}} [[Chicago]], [[Stati Uniti]] *{{flagicon|UKR}} [[Dnipro]], [[Ukrajna]] *{{flagicon|UKR}} [[Donetsk]], [[Ukrajna]] *{{flagicon|GER}} [[Duisburg]], [[Ġermanja]] *{{flagicon|GER}} [[Erfurt]], [[Ġermanja]] *{{flagicon|POL}} [[Gdańsk]], [[Polonja]] (1998) *{{flagicon|CHN}} [[Guangzhou]], [[Ċina]] *{{flagicon|FIN}} [[Joensuu]], [[Finlandja]] *{{flagicon|UKR}} [[Kyiv]], [[Ukrajna]] *{{flagicon|POL}} [[Krakow]], [[Polonja]] *{{flagicon|POL}} [[Łódź]], [[Polonja]] *{{flagicon|USA}} [[Madison, Wisconsin|Madison]], [[Stati Uniti]] *{{flagicon|ITA}} [[Pavia]], [[Italja]] *{{flagicon|ISL}} [[Reykjavík]], [[Iżlanda]] *{{flagicon|LVA}} [[Riga]], [[Latvja]] *{{flagicon|AUT}} [[Salzburg]], [[Awstrija]] *{{flagicon|TWN}} [[Taipei]], [[Tajwan]] *{{flagicon|EST}} [[Tallinn]], [[Estonja]] *{{flagicon|GEO}} [[Tbilisi]], [[Ġeorġja]] *{{flagicon|POL}} [[Varsavja]], [[Polonja]] <!--mistrieħ - forma oħra ta' kooperazzjoni għajr il-ġemellaġġ--> {{div col end}} == Gallerija == <gallery> File:Vilnius old town by Augustas Didzgalvis.jpg|Belt il-Qadima ta' Vilnius File:Vilnius Cathedral Exterior 2, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|Il-Katidral ta' Vilnius u l-kampnar tiegħu File:Gedimino pilis by Augustas Didzgalvis.jpg|Torri ta' Gediminas File:Constitution avenue by Augustas Didzgalvis.jpg|Distrett tan-Negozju Ċentrali ta' Vilnius File:Prezidentura by Augustas Didzgalvis.jpg|Palazz Presidenzjali File:Wilno - Pałac prezydencki.jpg|Palazz Presidenzjali File:Church of Saint Teresa (June 14, 2015).jpg|Knisja ta' Santa Tereża u Bieb tal-Ħobż File:Rotuses aikste by Augustas Didzgalvis.jpg|Pjazza tal-Belt File:Vilnus Montage (2016).png|It-Torri ta' Gediminas, il-Knisja ta' Sant'Anna, il-Bieb tal-Ħin, Triq Pilies, Šnipiškės u l-Palazz Presidenzjali Litwan File:Vingio parkas by Augustas Didzgalvis.jpg|Parque Vingis Park (Parkas Vingio), Vilnius File:St. Anne's Church and Church of St. Francis and St. Bernard by Juozapas Čechavičius.jpg|Knisja ta' Sant'Anna ta' Józef Czechowicz (1874) File:St Anne's Church Interior 2, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|Intern, tħares lejn l-artal maġġur tal-Knisja ta' Sant'Anna </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == {{commons|Vilnius}} * [http://www.vilnius.lt/ www.vilnius.lt] * [http://www.viv.lt/ Storja ta' Vilnius] {{Bliet kapitali tal-UE}} {{Lista ta' kapitali Ewropej skont ir-reġjun}} [[Kategorija:Bliet kapitali fl-Ewropa]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Bliet Ewropej]] [[Kategorija:Litwanja]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] 8wqp5ho0m96xkaq7y7n7nwmxmhsmh8b 0 31195 317827 317617 2024-11-24T16:34:56Z ToniSant 4257 /* Novembru */ +dob Arthur Micallef 317827 wikitext text/x-wiki '''Din hija lista ta' nies notevoli Maltin li mietu fl-2024.''' F'din il-lista jidhru biss ismijiet ta' nies li l-mewt tagħhom hija kkonfermata peremezz ta' rapport/i minn sorsi verifikabbli. Żidiet bla referenza għal sors verifikabbli jitneħħew minn hawn u jitpoġġew fil-[[Diskussjoni:Nies Maltin li mietu fl-2024|paġna ta' diskussjoni]] sakemm jiġu verifikati sew. Dwar kull persuna jinġabru biss dawn id-dettalji hawn: * Data: Isem u Kunjom, età (jew "??" meta din mhux magħrufa), għal xiex inhi magħrufa l-persuna, kawża tal-mewt (m'għandu jiddaħħal xejn meta mhux magħrufa uffiċjalment) - tagħrif ieħor f'każ ta' persuna li mhux inkluża f'Wikidata (eż. data tat-twelid), referenzi (għandu jkun hemm aktar minn waħda f'każ ta' nies aktar notevoli) '''''Nota:''' id-data tal-mewt m'għandix tkun dik ta' meta tħabbret imma ta' meta seħħet.'' ---- == Jannar == * 10: [[Alfred Cachia]], 85, ex-ħaddiem tal-gvern <ref>{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/alfred-cachia-10-01-2024|titlu=Alfred Cachia - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|kunjom2=|isem2=|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-14}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/alliena-s-sur-alfred-cachia-uffi-jal-ta---ivil-u-bniedem-rispettu-immens---david-casa|titlu="Ħalliena S-Sur Alfred Cachia, Uffiċjal Taċ-Ċivil U Bniedem Rispettuż Immens" - David Casa|kunjom=Cachia|isem=Bradley|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-14}}</ref> * 13: [[Tony Formosa]], 86, ex-kowċ tat-tim nazzjonali tal-futbol Malti <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/former-malta-coach-tony-formosa-dies-aged-86.1077933|titlu=Former Malta coach Tony Formosa dies, aged 86|data=2024-01-13|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-14}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-kowc-nazzjonali-u-gurnalista-sportiv-tony-formosa/|titlu=Imut l-eks kowċ nazzjonali u ġurnalista sportiv Tony Formosa|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-01-14|sit=Newsbook|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-14}}</ref> * 16: [[Antonio Micallef Trigona]], 71, maġistrat <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/retired-magistrate-antonio-micallef-trigona-dies-aged-71.1078281|titlu=Retired magistrate Antonio Micallef Trigona dies aged 71|data=2024-01-16|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-16}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/appreciation-magistrate-antonio-micallef-trigona-19532024.1079208|titlu=Appreciation: Magistrate Antonio Micallef Trigona (1953-2024)|kunjom=Said|isem=Mark|data=2024-01-21|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-25}}</ref> * 21: [[Drew Warhurst]], 49, disinjatur tal-moda <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/id-disinjatur-malti-drew-wurhurst-imut-ftit-granet-wara-ommu/|titlu=Id-disinjatur Malti Drew Warhurst imut ftit ġranet wara ommu|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-01-22|sit=Newsbook|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/emma-muscat-pays-tribute-to-late-designer-drew-warhurst/|titlu=Emma Muscat Pays Tribute To Late Designer Drew Warhurst|kunjom=MaltaDaily|data=2024-01-22|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/maltese-designer-drew-warhurst-dies/|titlu=Maltese designer Drew Warhurst dies|kunjom=Rossitto|isem=Andrea|data=2024-01-22|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/malta/tributes-pour-in-for-maltese-fashion-designer-drew-warhurst/|titlu=Tributes Pour In For Maltese Fashion Designer Drew Warhurst|kunjom=Tortell|isem=Ana|data=2024-01-22|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/popular-maltese-fashion-designer-drew-warhurst-dies.1079442|titlu=Popular Maltese fashion designer Drew Warhurst dies|kunjom=Magri|isem=Giulia|data=2024-01-22|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://whoswho.mt/en/renowned-fashion-designer-drew-warhurst-passes-away-suddenly|titlu=Renowned fashion designer Drew Warhurst passes away suddenly|kunjom=Tabone|isem=Fabrizio|sit=whoswho.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-22}}</ref> * 23: [[Joe Cassar Delia]], 80, tabib tal-familja u kandidat elettorali tal-Partit Laburista (twieled 22 ta' Dicembru 1943) <ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/il-partit-laburista-jsellem-il-memorja-ta-joe-cassar-delia/|titlu=Il-Partit Laburista jsellem il-memorja ta’ Joe Cassar Delia - ONE|data=2024-01-23|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-01-25}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/partit-laburista-pays-tribute-to-joe-cassar-delia/|titlu=Partit Laburista pays tribute to Joe Cassar Delia|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-01-23|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-25}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-it-tabib-joe-cassar-delia-eks-kandidat-tal-partit-laburista/|titlu=Imut it-tabib Joe Cassar Delia, eks kandidat tal-Partit Laburista|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-01-23|sit=Newsbook|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-25}}</ref> * 25: [[Piju Spiteri]], 85, xandar u organizzatur <ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/01/25/imut-ix-xandar-piju-spiteri/|titlu=Imut ix-xandar Piju Spiteri|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2024-01-25|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-01-25}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-piju-spiteri-wiehed-mill-fundaturi-tal-malta-song-festival/|titlu=Imut Piju Spiteri, wieħed mill-fundaturi tal-Malta Song Festival|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-01-26|sit=Newsbook|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-28}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/announcements-january-28-2024.1080561|titlu=Announcements – January 28, 2024|data=2024-01-28|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-28}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://eternalhonoring.com/piju-spiteri-obituary-in-loving-memory-of-piju-spiteri/|titlu=Piju Spiteri Obituary, In Loving Memory Of Piju Spiteri|data=2024-01-26|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-01-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240128123227/https://eternalhonoring.com/piju-spiteri-obituary-in-loving-memory-of-piju-spiteri/|arkivju-data=2024-01-28|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/appreciation-piju-spiteri.1082481|titlu=Appreciation: Piju Spiteri|kunjom=Mangion|isem=Fabian|data=2024-02-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-02-08}}</ref> * 29: [[Michael Mock]], 58, illużżjonista <ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-01-29/local-news/Magician-Michael-Mock-dies-ages-58-6736258180|titlu=Magician Michael Mock dies, ages 58 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/news-human-interest/tributes-pour-in-for-deceased-maltas-got-talent-illusionist-michael-mock/|titlu=Tributes Pour In For Deceased Malta's Got Talent Illusionist Michael Mock|kunjom=Sciberras|isem=Clara|data=2024-01-29|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/malta-got-talent-participant-michael-mock-dies-aged-58.1080822|titlu=Malta's Got Talent participant Michael Mock dies aged 58|data=2024-01-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/maltas-got-talent-michael-mock-passes-away/|titlu=Malta's Got Talent Michael Mock Passes Away|kunjom=MaltaDaily|data=2024-01-29|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|data=29 Jan 2024|titlu="Għadni Taħt Xokk... Gwidajt Lil Michael Mock Fil-Maġija Meta Kellu Madwar 12-il Sena..." - Vanni Pulé|url=https://www.gwida.mt/mt/g-adni-ta-t-xokk-gwidajt-lil-michael-mock-fil-ma-ija-meta-kellu-madwar-12-il-sena---vanni-pul|pubblikazzjoni=Gwida}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/lifestyle/maltas-got-talent/watch-mentalist-leaves-maltas-got-talent-judges-dumbstruck-with-mind-blowing-closing-act/|titlu=WATCH: Mentalist Leaves Malta's Got Talent Judges Dumbstruck With Mind-Blowing Closing Act|kunjom=Azzopardi|isem=Jean Paul|data=2020-10-05|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2022-11-13/local-news/Getting-to-know-Michael-Mock-6736247424|titlu=Getting to know Michael Mock - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-michael-mock-eks-partecipant-ta-maltas-got-talent/|titlu=Imut Michael Mock, eks parteċipant ta' Malta's Got Talent|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-01-29|sit=Newsbook|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/announcements-february-1-2024.1081248|titlu=Announcements – February 1, 2024|data=2024-02-01|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-02-01}}</ref> == Frar == * 2: [[Joseph Ellul Vincenti]], 93, perit <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/announcements-february-3-2024.1081722|titlu=Announcements – February 3, 2024|data=2024-02-03|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-02-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.theimperial.com.mt/publications/the-imperial-promotes-active-ageing-through-art/|titlu=The Imperial Promotes Active Ageing Through Art|kunjom=Borg|isem=Carina|data=2022-12-16|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-05}}</ref> * 6: [[Louis Fsadni]], 82, eks kummissarju elettorali u direttur tal-istamperija tal-gvern <ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-tal-eks-kummissarju-elettorali-louis-fsadni/|titlu=Titħabbar il-mewt tal-eks Kummissarju Elettorali Louis Fsadni - ONE|data=2024-02-06|lingwa=mt|data-aċċess=2024-02-06}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/02/06/imut-l-eks-kummissarju-elettorali-louis-fsadni/|titlu=Imut l-eks membru tal-management tal-Kummissjoni Elettorali Louis Fsadni|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2024-02-06|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-02-06}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-kummissarju-elettorali-rivoluzzjonarju-louis-fsadni/|titlu=Imut l-eks Kummissarju Elettorali rivoluzzjonarju Louis Fsadni|kunjom=Mamo|isem=Matthew|data=2024-02-06|sit=Newsbook|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-02-06}}</ref> * 6: [[Sammy Murgo]], 87, sassofonista <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-muzicist-sammy-murgo/|titlu=Imut il-mużiċist Sammy Murgo|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-02-07|sit=Newsbook|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-02-07}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-il-pijunier-tal-jazz-u-s-sassafonista-leggendarju-sammy-murgo/|titlu=Imut il-pijunier tal-jazz u s-sassofonista leġġendarju Sammy Murgo|kunjom=Vassallo|isem=Alvin|data=2024-02-07|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-02-07}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/local-jazz-pioneer-legendary-saxophonist-sammy-murgo-dies.1082418|titlu=Jazz pioneer and legendary saxophonist Sammy Murgo dies|data=2024-02-07|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-02-07}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/tributes-flow-sammy-murgo-an-icon-maltese-jazz-scene-forever.1082496|titlu=Tributes flow for Sammy Murgo, 'an icon of the Maltese jazz scene forever'|kunjom=Galea Debono|isem=Fiona|data=2024-02-07|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-02-07}}</ref> * 16: [[Cliff d'Ugo]], 74, kitarrista u kantant (twieled 29 ta' Novembru 1949) <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-kantant-u-muzicist-cliff-dugo/|titlu=Imut il-kantant u mużiċist Cliff D'Ugo|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-02-16|sit=Newsbook|lingwa=mt|data-aċċess=2024-02-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/announcements-february-18-2024.1084552|titlu=Announcements – February 18, 2024|data=2024-02-18|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-02-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/ihalli-d-dinja-l-kantant-u-muzcist-cliff-d-ugo---kien-parti-mill-gruppi-the-boys-u-the-country-brothers|titlu=Iħalli D-Dinja L-Kantant U Mużiċist Cliff D'Ugo - Kien Parti Mill-Gruppi The Boys U The Country Brothers|kunjom=Bellia|isem=Marija|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-02-19}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/new-forces---malta-mourns-rock-pioneer---mu%C5%BCika-mu%C5%BCika|titlu=New Forces / Malta mourns rock pioneer / Mużika Mużika|kunjom=Team Melodija|isem=|data=2024-02-20|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-21}}</ref> * 18: [[Franklyn Borg]], 41, sewwieq tad-drag racing <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-is-sewwieq-franklyn-borg-tal-malta-drag-racing-association/|titlu=Imut is-sewwieq Franklyn Borg tal-Malta Drag Racing Association|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-02-18|sit=Newsbook|lingwa=mt|data-aċċess=2024-02-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/l-ahhar-tislima-lil-franklyn-borg-tinghata-nhar-is-sibt-fhal-safi/|titlu=L-aħħar tislima lil Franklyn Borg tingħata nhar is-Sibt f'Ħal Safi|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-02-21|sit=Newsbook|lingwa=mt|data-aċċess=2024-02-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/l-a-ar-tislima-lil-franklyn-borg-ting-ata-s-sibt-li-ej-or-ra-al-ta-al-safi|titlu=L-Aħħar Tislima Lil Franklyn Borg Tingħata S-Sibt Li Ġej Ġor-Raħal Ta' Ħal Safi!|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-02-22}}</ref> == Marzu == * 4: [[Tony Agius (kantant)|Tony Agius]], 83, kantant <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-tony-agius-kien-kiteb-il-versi-tal-innu-tal-hamrun-spartans/|titlu=Imut Tony Agius; kien kiteb il-versi tal-innu tal-Ħamrun Spartans|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=4 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 7: [[Joe Cutajar]], 83, kantant u mużiċist <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/singer-joe-cutajar-dies-aged-83.1088155|titlu=Watch: Singer Joe Cutajar dies, aged 83|data=2024-03-07|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-03-08}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/local/veteran-maltese-singer-joe-cutajar-dies-at-83/|titlu=Veteran Maltese Singer Joe Cutajar Dies At 83|kunjom=Sciberras|isem=Clara|data=2024-03-07|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-03-08}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-il-kantant-joe-cutajar/|titlu=Imut il-kantant Joe Cutajar|kunjom=Micallef|isem=Gaetano|data=2024-03-07|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-08}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-kantant-joe-cuatajr/|titlu=Imut il-Kantant Joe Cutajar|kunjom=Frederick|isem=Zammit|data=7 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/joe-cutajar-se-jinghata-l-ahhar-tislima-fil-belt-valletta//|titlu=Joe Cutajar se jingħata l-aħħar tislima fl-Belt Valletta|kunjom=Frederick|isem=Zammit|data=8 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/03/07/tithabbar-il-mewt-tal-lkantant-joe-cutajar/|titlu=Titħabbar il-mewt tal-kantant Joe Cutajar|kunjom=Catania|isem=Francesco|data=2024-03-07|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-03-08}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/arts/music/127976/maltese_jazz_and_cabaret_artist_joe_cutajar_passes_away_at_83|titlu=Maltese jazz and cabaret artist Joe Cutajar passes away at 83|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-08}}</ref> * 15: [[Valerie Borg]], 67, eks-kunsilliera tal-Belt Valletta <ref>{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/valerie-borg-15-03-2024|titlu=Valerie Borg - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|kunjom2=|isem2=|data=15 Marzu 2024|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tmut-l-eks-kunsilliera-beltija-valerie-borg/|titlu=Tmut l-eks-Kunsilliera Beltija Valerie Borg|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=15 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/t-alli-din-id-dinja-l-unika-kunsilliera-beltija-mara-s-issa---valerie-borg|titlu=Tħalli Din Id-Dinja L-Unika Kunsilliera Beltija Mara S'Issa - Valerie Borg|kunjom=Cachia|isem=Bradley|data=15 Marzu 2024|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-29}}</ref> * 28: [[Louis Cauchi]], 77, ġurnalist <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-gurnalist-louis-cauchi-eks-deputat-editur-ta-l-orizzont/|titlu=Imut il-ġurnalist Louis Cauchi, eks Deputat Editur ta’ L-Orizzont|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=28 March 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> == April == * 1: [[William H. Bannister]], 88, professur tal-[[fiżjoloġija]] <ref>{{Ċita aħbar|data=2024-04-02|titlu=Announcements – April 2, 2024|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-april-2-2024.1090273|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-04-07}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/appreciation-prof-william-h-bannister.1090579|titlu=Appreciation: Prof. William H. Bannister|kunjom=Schembri-Wismayer|isem=Pierre|data=2024-04-07|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-07}}</ref> * 5: [[John Alfred Gulia]], 86, referee tal-futbol <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-april-9-2024.1090664|titlu=Announcements − April 9, 2024|data=2024-04-09|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-10}}</ref> * 10: [[Joseph Sammut (mużiċist)|Joseph Sammut]], 97, surmast fundatur tal-orkestra nazzjonali ta' Malta <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/joseph-sammut-founder-malta-philharmonic-orchestra-dies-aged-97.1090766|titlu=Joseph Sammut, founder of Malta Philharmonic Orchestra, dies aged 97|kunjom=Magri|isem=Giulia|data=2024-04-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-10}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-mro-joseph-sammut-il-fundatur-tal-orkestra-filarmonika/|titlu=Imut Mro Joseph Sammut, il-fundatur tal-Orkestra Filarmonika|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=10 April 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> == Mejju == * 5: [[Monica Attard]], 74, attriċi u preżentatriċi tar-radju, kanċer <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/actor-presenter-monica-attard-dies-aged-74.1091970|titlu=Presenter Monica Attard, an icon of the Maltese stage dies|data=2024-05-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-05-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/05/05/tmut-l-attrici-u-prezentatrici-monica-attard/|titlu=Tmut l-attriċi u preżentatriċi Monica Attard|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2024-05-05|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-05-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tmut-l-attrici-u-prezentatrici-monika-attard/|titlu=Tmut l-attriċi u preżentatriċi Monica Attard|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=5 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/tmut-l-attrici-u-prezentatrici-monica-attard/|titlu=Tmut l-attriċi u preżentatriċi Monica Attard|kunjom=Vassallo|isem=Alvin|data=2024-05-05|lingwa=mt|data-aċċess=2024-05-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-05-05/local-news/Presenter-actress-Monica-Attard-passes-away-aged-74-6736260827|titlu=Presenter, actress Monica Attard passes away, aged 74 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-05-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/129002/actor_and_presenter_monica_attard_passes_away|titlu=Actor and presenter Monica Attard passes away|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/asda-mill-kbar-dalg-odu-xtaqt-li-kienet-olma-mario-micallef-u-atturi-o-ra-jsellmu-l-memorja-ta-monica|titlu=“Ħasda Mill-Kbar Dalgħodu. Xtaqt Li Kienet Ħolma” – Mario Micallef U Atturi Oħra Jsellmu L-Memorja Ta’ Monica|kunjom=Zammit|isem=Nicole|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-05-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/wara-snin-tissielet-il-kancer-ommi-issa-sabet-il-paci-bint-monica-attard/|titlu=“Wara snin tissielet il-kanċer, ommi issa sabet il-paċi” – bint Monica Attard|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=6 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/donazzjoni-lil-hospice-flok-fjuri-ghall-funeral-ta-monica-attard/|titlu=Donazzjoni lil Hospice flok fjuri għall-funeral ta’ Monica Attard|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=8 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-may-8-2024.1092075|titlu=Announcements – May 8, 2024|data=2024-05-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-05-08}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/monica-kellha-dejjem-tbissima-ghal-kulhadd/|titlu='Monica kellha dejjem tbissima għal kulhadd'|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=10 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 7: [[Paul Mifsud (kritiku tal-mużika)|Paul Mifsud]], 76, ħaddiem fil-ħwienet tad-diski <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-paul-mifsud-tar-record-centre-exotique-u-music-club/|titlu=Imut Paul Mifsud tar-Record Centre, Exotique u Music Club|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=7 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 13: [[Victor Tabone]], 65, DJ (twieled 20 Settembru 1958) <ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/05/13/imut-victor-tabone-wiehed-mill-ewwel-prezentaturi-ta-radio-101/|titlu=Imut Victor Tabone - wieħed mill-ewwel preżentaturi ta' Radio 101|kunjom=Falzon|isem=Julia|data=2024-05-13|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-05-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/alliena-dj-victor-tabone-ie-or-mill-grupp-tal-1991-li-flimkien-fta-na-radio-101---clyde-puli|titlu="Ħalliena DJ Victor Tabone... Ieħor Mill-Grupp Tal-1991 Li Flimkien Ftaħna Radio 101" - Clyde Puli|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-05-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-prezentatur-victor-tabone/|titlu=Imut l-eks-preżentatur Victor Tabone|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=13 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 21: [[Christopher Busuttil Leaver]], 79, eks-president tal-[[Assoċjazzjoni Maltija tal-Hockey]] (twieled 18 ta' Novembru 1944) <ref>{{Ċita web|url=https://sport.timesofmalta.com/2024/05/21/former-hockey-association-of-malta-president-busuttil-leaver-dies/|titlu=Former Hockey Association of Malta president Busuttil Leaver dies|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2024-05-21|sit=SportsDesk|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-05-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/thabbret-il-mewt-ta-l-ex-president-tal-malta-hockey-association-chris-busuttil-leaver/|titlu=Tħabbret il-mewt ta’ l-ex president tal-Malta Hockey Association Chris Busuttil Leaver - ONE|data=2024-05-21|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-05-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/imnikktin-afna-li-n-abbru-l-mewt-ta-chris-busuttil-leaver-l-eks-president-tal-hockey-association-malta-il-hockey-association-ta-malta|titlu=“Imnikktin Ħafna Li Nħabbru L-Mewt Ta’ Chris Busuttil Leaver, L-Eks President Tal-Hockey Association Malta” – Il-Hockey Association Ta’ Malta|kunjom=Calleja Bayliss|isem=Emil|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-05-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-09-06/local/The-Story-of-Chris-Busuttil-Leaver-80858|titlu=The Story of Chris Busuttil Leaver - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-05-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-chris-busuttil-leaver-mexxa-l-assocjazzjoni-tal-hockey-ghal-18-il-sena/|titlu=Imut Chris Busuttil Leaver; mexxa l-assoċjazzjoni tal-hockey għal 18-il sena|kunjom=Muscat|isem=Gavin|data=21 Mejju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/sport/imut-chris-busuttil-leaver-eks-president-tal-malta-hockey-association/|titlu=Imut Chris Busuttil Leaver eks President tal-Malta Hockey Association|kunjom=Micallef|isem=Sandro|data=2024-05-21|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-05-21}}</ref> * 23: [[Connie Mallia]], 96, [[Malta Girl Guides]] Chief Commissioner (twieldet 31 ta' Jannar 1928) <ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/plugins/post.php?href=https://www.facebook.com/MaltaGirlGuides/posts/862388165916677|titlu=In Memoriam : Chief Commissioner Connie Mallia|kunjom=Malta Girl Guides|isem=|data=2024-05-23|sit=www.facebook.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-23}}</ref> <ref>{{Ċita web|url=https://maltagirlguides.com/guiding-is-love-a-remarkable-encounter-with-ms-connie-mallia/|titlu=» Guiding is Love: A Remarkable Encounter with Ms Connie Mallia|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-05-23}}</ref> == Ġunju == * 14: [[Louis Agius]], 76, President tal-Malta Photographic Society (twieled 5 ta' Jannar 1948)<ref>{{Ċita web|url=https://artisthub.eu/portfolio/louis-agius/|titlu=Louis Agius – The Artist Hub|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-06-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/louis.agius.3|titlu=Louis Agius|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> * 26: [[Vinny Vella (mużiċist)|Vinny Vella]], 96, mużiċist u band leader<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-06-26/local-news/Maestro-Vinny-Vella-Sr-passes-away-aged-96-6736262244|titlu=Maestro Vinny Vella Sr passes away, aged 96 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-06-26}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/06/26/il-belt-valletta-issellem-lill-muzicist-vinny-vella/|titlu=Il-Belt Valletta ssellem lill-mużiċist Vinny Vella|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2024-06-26|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-06-26}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-tal-muzicist-veteran-vinnie-vella-fl-ghomor-ta-96-sena/|titlu=Titħabbar il-mewt tal-mużiċist veteran Vinnie Vella fl-għomor ta’ 96 sena - ONE|data=2024-06-26|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-06-26}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/alliena-le-enda-mu-ikali-o-ra---vinny-vella-afna-jsellmu-lil-dan-il-mu-i-ist|titlu=“Ħalliena Leġġenda Mużikali Oħra - Vinny Vella” – Ħafna Jsellmu Lil Dan Il-Mużiċist!|kunjom=Calleja Bayliss|isem=Emil|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-06-26}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-maestro-vinny-vella/|titlu=Imut Maestro Vinny Vella|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=26 Ġunju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/i-feel-nostalgia-for-the-days-when-i-used-to-play-but-every-beginning-has-an-end-vinnie-vella/|titlu='I feel nostalgia for the days when I used to play, but every beginning has an end' – Vinnie Vella|data=2022-10-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-06-26}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/valletta-music-legend-maestro-vinny-vella-dies-aged-96.1094481|titlu=Valletta music legend Maestro Vinny Vella dies aged 96|data=2024-06-26|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-06-26}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/malta-mourns-vinnie-vella-sr-1928-2024-a-leading-musician-band-leader-and-enterta|titlu=Malta mourns Vinnie Vella Sr. (1928 – 2024) - a leading musician, band leader and entertainer|kunjom=Muscat|isem=Keith|data=2024-06-28|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-28}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/tinghata-l-ahhar-tislima-lil-maestro-vinny-vella/|titlu='Kien ikun rieqed, konna ndoqqulu l-mużika u jċaqlaq idejh' – bint Vinny Vella|data=2024-06-29|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-06-29}}</ref> == Lulju == * 13: [[Tony Pace (saċerdot)|Tony Pace]], 71, għalliem, kittieb, u saċerdot<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-fr-tony-pace-il-qassis-li-dahal-fis-sacerdozju-wara-li-mietet-martu/|titlu=Imut Fr Tony Pace, il-qassis li daħal fis-saċerdozju wara li mietet martu|kunjom=Micallef|isem=Gaetano|data=2024-07-13|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/en/fr-tony-pace-passes-away/|titlu=Fr Tony Pace passes away|kunjom=Agius|isem=Monique|data=13 July 2024|sit=Newsbook|lingwa=en}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/is-sacerdoti-jerfghu-t-tebut-ta-dun-tony-pace/|titlu=Is-saċerdoti jerfgħu t-tebut ta’ Dun Tony Pace - ONE|data=2024-07-18|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-dun-tony-pace-li-dahal-is-seminarju-ta-63-sena-wara-li-mietet-martu/|titlu=Imut Dun Tony Pace li daħal is-seminarju ta’ 63 sena wara li mietet martu|kunjom=Cilia|isem=Mariella|data=13 Lulju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-dun-tony-pace-missier-u-nannu-li-erba-snin-ilu-sar-sacerdot/|titlu=Imut Dun Tony Pace… Missier u nannu li erba’ snin ilu sar saċerdot - ONE|data=2024-07-13|lingwa=mt|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/minn-missier-ghal-father-illum-jaghlaq-67-sena-it-tnejn-isir-sacerdot/|titlu=Minn missier għal Father: illum jagħlaq 67 sena, it-Tnejn isir saċerdot|kunjom=D'Amato|isem=Anton|data=25 Ġunju 2020|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/father-and-son-to-be-ordained-as-priests-man-told-his-wife-of-his-wish-on-her-death-bed/|titlu=Father and son to be ordained as priests – Man told his wife of his wish on her death bed|kunjom=Agius|isem=Ritianne|data=2017-11-12|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/from-pater-to-pulpit-widower-tony-pace-is-to-be-ordained-a-priest-on.801531|titlu=Widower to be ordained a priest on Monday|kunjom=Arena|isem=Jessica|data=2020-06-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> * 18: [[Joseph Vella Bondin]], 89, drammaturgu u mużikologu<ref>{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/joseph-vella-bondin-18-07-2024|titlu=Joseph Vella Bondin - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|data=18 Lulju 2024|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.apsbank.com.mt/farewell/joseph-vella-bondin/|titlu=Farewell, Joseph Vella Bondin - APS Bank|data=2024-07-19|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/l-awtur-joseph-vella-bondin-u-huh-john-imutu-ftit-hin-boghod-minn-xulxin/|titlu=L-awtur Joseph Vella Bondin u ħuh John imutu ftit ħin bogħod minn xulxin|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=18 Lulju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-july-19-2024.1095541|titlu=Announcements – July 19, 2024|data=2024-07-19|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-july-19-2024.1095541|titlu=Announcements – July 19, 2024|data=2024-07-19|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/the-inseparable-brothers-died-three-hours.1095965|titlu=The inseparable brothers who died within three hours of each other|kunjom=Borg|isem=Emma|data=2024-07-28|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-28}}</ref> * 21: [[Jaime H. Cremona]], 87, kirurgu tal-ostetrija, president ta' SMOM, ambaxxatur għall-[[Arabja Sawdija]]<ref>{{Ċita web|url=https://stedwards.edu.mt/uncategorized/two-distinguished-edwardians-pass-on-to-eternal-life/|titlu=Two distinguished Edwardians pass on to eternal life|data=22 July 2024|lingwa=en|data-aċċess=24 July 2024}}</ref> <ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/photo/?fbid=1029606889166234&set=a.139060911554174|titlu=Jaime H. Cremona - Notice of Death|data=21 July 2024|lingwa=en|data-aċċess=24 July 2024}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-july-21-2024.1095645|titlu=Announcements − July 21, 2024|data=2024-07-21|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-24}}</ref> * 22: [[Marco Bartolo]], 62, xenografu, attur, u pittur (twieled 15 ta' Mejju 1962)<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/SFMA1890/posts/855823496596199|titlu=Marco Bartolo RIP|kunjom=Soċjeta' Filarmonika Marija Annunzjata Ħal Balzan A.D. 1890|data=22 Lulju 2024|sit=Facebook|lingwa=mt|data-aċċess=}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/ohalli-di-n-id-dinja-lartist-marco-bartolo|titlu=Iħalli Din Id-Dinja L-Artist Marco Bartolo|kunjom=Cefai|isem=Charlton|data=22 Lulju 2024|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-07-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-marco-bartolo-ix-xenografu-tat-teatru-manoel/|titlu=Imut Marco Bartolo, ix-xenografu tat-Teatru Manoel|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=23 Lulju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/07/24/ix-xenografu-marco-bartolo-jinghata-l-ahhar-tislima/|titlu=Ix-xenografu Marco Bartolo jingħata l-aħħar tislima|kunjom=Newsroom|isem=N. E. T.|data=2024-07-24|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-07-24}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tinghata-l-ahhar-tislima-lil-marco-bartolo-ix-xenografu-tat-teatru-manoel-u-artist-balzani/|titlu=Tingħata l-aħħar tislima lil Marco Bartolo, ix-xenografu tat-Teatru Manoel u artist Balzani - ONE|data=2024-07-24|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-24}}</ref> * 22: [[Winston Hassall]], 75, pittur, kanċer<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/malta-art-world-mourns-death-beloved-painter-winston-hassall.1095866|titlu=Malta’s art world mourns the death of beloved painter Winston Hassall|kunjom=Borg|isem=Neville|data=2024-07-26|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> * 23: [[Mark Mallia]], 59, artist, anewriżma<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-l-artist-mark-mallia/|titlu=Imut l-artist Mark Mallia|kunjom=Sghendo|isem=Luigi|data=2024-07-23|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/artist-mark-mallia-dies-59.1095770|titlu=Artist Mark Mallia dies aged 59|kunjom=Borg|isem=Neville|data=2024-07-23|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-07-23/local-news/Artist-Mark-Mallia-passes-away-at-age-59-6736262930|titlu=Renowned artist Mark Mallia passes away at age 59 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-07-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-artist-mark-mallia/|titlu=Imut l-artist Mark Mallia|kunjom=Cilia|isem=Mariella|kunjom2=Mifsud|isem2=Claire|data=23 Lulju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/local-artist-mark-mallia-passes-away/|titlu=Local Artist Mark Mallia Passes Away|kunjom=MaltaDaily|data=2024-07-23|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-07-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/en/artist-mark-mallia-passes-away/|titlu=Artist Mark Mallia passes away|data=23 July 2024|sit=Newsbook|lingwa=en}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/arts/art/130386/contemporary_artist_mark_mallia_dies_after_sudden_bout_of_illness|titlu=Contemporary artist Mark Mallia dies after sudden bout of illness|kunjom=Vella|isem=Matthew|data=23 July 2024|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/persuna-unika-u-habib-ta-qalb-tajba-tinghata-l-ahhar-tislima-lil-mark-mallia/|titlu=“Persuna unika u ħabib ta’ qalb tajba”; tingħata l-aħħar tislima lil Mark Mallia|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=26 Lulju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/l-artist-mark-mallia-jaghti-ghajnejh-bhala-donazzjoni-tal-organi/|titlu=L-artist Mark Mallia jagħti għajnejh bħala donazzjoni tal-organi|kunjom=Preca Taroum|isem=Claire|data=2024-07-27|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> * 29: [[John Caruana]], ??, magħruf bħala Cane', plejer tal-waterpolo ma' San Ġiljan ASC u kowċ tal-waterpolo San Ġiljan ASC Women<ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/san-giljan-aquatic-sports-club-isellmu-l-memorja-ta-john-caruana-li-g-adda-g-all--ajja-ta-dejjem|titlu=San Giljan Aquatic Sports Club Isellmu L-Memorja Ta' John Caruana Li Għadda Għall-Ħajja Ta' Dejjem!|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-07-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/sangiljanasc/posts/1030555889073682|titlu=Facebook|sit=www.facebook.com|data-aċċess=2024-07-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-tal-ex-plejer-u-kowc-tal-waterpolo-john-caruana/|titlu=Titħabbar il-mewt tal-ex plejer u kowċ tal-waterpolo John Caruana - ONE|data=2024-07-29|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-07-31}}</ref> == Awwissu == * 2: [[Joe Brincat (politiku)|Joe Brincat]], 80, avukat u politiku, deputat mexxej tal-Partit Laburista <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/former-labour-deputy-leader-joe-brincat-dies.1096211|titlu=Former Labour deputy leader, MP, Joe Brincat dies aged 80|data=2024-08-02|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/130541/labour_stalwart_joe_brincat_former_deputy_leader_dies_at_80|titlu=Labour stalwart Joe Brincat, former deputy leader, dies at 80|kunjom=Vella|isem=Matthew|data=2 Awwissu 2024|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-l-eks-ministru-u-eks-deputat-mexxej-laburista-joe-brincat/|titlu=Imut l-eks ministru u eks Deputat Mexxej Laburista Joe Brincat|kunjom=Micallef|isem=Gaetano|data=2024-08-02|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/thabbret-il-mewt-tal-eks-deputat-mexxej-laburista-dr-joe-brincat/|titlu=Tħabbret il-mewt tal-eks Deputat Mexxej Laburista Dr Joe Brincat - ONE|kunjom=Borg|isem=Francesco|data=2024-08-02|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-08-02/local-news/Former-PL-deputy-leader-Joe-Brincat-dies-aged-80-6736263171|titlu=Former PL deputy leader Joe Brincat dies, aged 80 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-08-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/news-politics/no-more-suffering-tributes-pour-in-for-joe-brincat-former-pl-deputy-leader-who-died-aged-81/|titlu='No More Suffering': Tributes Pour In For Joe Brincat, Former PL Deputy Leader Who Died Aged 81|kunjom=Urpani|isem=David Grech|data=2024-08-02|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-08-02}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-deputat-mexxej-tal-pl-joe-brincat/|titlu=Imut l-eks deputat mexxej tal-PL Joe Brincat|kunjom=Muscat|isem=Gavin|data=2 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/it-never-late-show-kindness-thank-dad-showing-us-way.1096273|titlu='It’s never too late… to show kindness. Thank you dad for showing us the way'|kunjom=Brincat|isem=Stephan|data=2024-08-04|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/appreciation-joe-brincat-19442024.1096294|titlu=Appreciation: Joe Brincat (1944-2024)|kunjom=Said|isem=Mark|data=2024-08-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tinghata-l-ahhar-tislima-lil-joe-brincat-eks-deputat-mexxej-tal-pl/|titlu=Tingħata l-aħħar tislima lil Joe Brincat, eks Deputat Mexxej tal-PL|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=5 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 3: [[Robert Schembri]], 64, inġinier ċivili, waqa' 4 sulari <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/man-64-dies-falling-lift-shaft-sliema.1096272|titlu=Engineer who died after falling down Sliema lift shaft named as Robert Schembri|data=2024-08-03|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-08-03/local-news/Man-dies-after-falling-down-lift-shaft-6736263226|titlu=Updated: Man dies after falling down lift shaft - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-08-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/ragel-jitlef-hajtu-wara-waqa-ta-madwar-4-sulari/|titlu=Raġel jitlef ħajtu wara waqa’ ta’ madwar 4 sulari|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=3 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/robert-schembri-huwa-r-ragel-li-waqa-u-miet-ftas-sliema/|titlu=Robert Schembri, huwa r-raġel li waqa’ u miet f’Tas-Sliema|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=3 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/ragel-imut-wara-li-waqa-4-sulari-ftas-sliema/|titlu=L-Inġinier Robert Schembri, ir-raġel li waqa' u miet f'Tas-Sliema|kunjom=|isem=|data=2024-08-03|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/appreciation-robert-schembri.1097189|titlu=Appreciation – Robert Schembri|kunjom=Zammit Ciantar|isem=Joe|data=2024-08-25|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-31}}</ref> * 9: [[Saviour Seisun]], ??, edukatur <ref>{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/saviour-michael-seisun-09-08-2024|titlu=Saviour Michael Seisun - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|data=9 Awwissu 2024|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-august-12-2024.1096612|titlu=Announcements – August 12, 2024|data=2024-08-12|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-august-13-2024.1096651|titlu=Announcements – August 13, 2024|data=2024-08-13|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://adriangrima.org/2024/08/10/salvu-seisun/|titlu=Salvu Seisun|kunjom=Grima|isem=Adrian|data=2024-08-10|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-31}}</ref> * 11: [[Jean Attard]], 34, attur tat-TV <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/halla-vojt-li-qatt-ma-jista-jigi-sostitwit-jean-attard-attur-minn-becky-imut-fl-eta-ta-34-sena/|titlu=“Ħalla vojt li qatt ma jista’ jiġi sostitwit”: Jean Attard, attur minn Becky imut fl-età ta’ 34 sena|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=11 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-august-11-2024.1096591|titlu=Announcements – August 11, 2024|data=2024-08-11|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-13}}</ref> * 18: [[Lorenzo Vella]], 43, kap tal-Kummissjoni Ewropeja Maltija <ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/130766/european_civil_servant_lorenzo_vella_passes_away_at_43|titlu=Civil servant Lorenzo Vella, who headed Commission delegation to Malta, passes away at 43|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/lorenzo-vella-head-ec-delegation-malta-dies-aged-43.1096880|titlu=Lorenzo Vella, head of EC delegation to Malta, dies aged 43|data=2024-08-18|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-08-18/local-news/Lorenzo-Vella-Malta-s-head-of-European-Commission-representation-passes-away-6736263561|titlu=Lorenzo Vella, Malta’s head of European Commission representation, passes away - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-08-18}}</ref> * 23: [[Hugh Caruana]], 78, kunsillier lokali (Gżira) u eks-plejer u kowċ tal-futbol (twieled 22 t'April 1946) <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/footballer-hugh-caruana-dies-aged-78.1097174|titlu=Former footballer, councillor Hugh Caruana dies aged 78|data=23 Awwissu 2024|sit=Times of Malta|lingwa=en}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/08/23/imut-hugh-caruana-eks-plejer-u-kowc-ta-success-u-wicc-familjari-fuq-replay/|titlu=Imut Hugh Caruana, eks plejer u kowċ ta’ suċċess u wiċċ familjari fuq Replay|kunjom=Micallef|isem=Christian|data=23 Awwissu 2024|sit=netnews.com.mt|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/sport/tithabbar-il-mewt-ta-hugh-caruana-ex-plejer-u-kowc/|titlu=Titħabbar il-mewt ta' Hugh Caruana, ex plejer u kowċ|kunjom=Falzon|isem=Chris|data=2024-08-23|sit=TVMsport|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-hugh-caruana-eks-footballer-kowc-u-prezentatur/|titlu=Imut Hugh Caruana: eks-footballer, kowċ, u prezentatur|kunjom=Vella|isem=Luke|data=23 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 28: [[Stephen Mangion]], 55, ex-puliżija li miet fl-emerġenza ta' [[Sptar Mater Dei|Mater Dei]], ''cardiac tamponade'' u ''aortic dissection'' <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/jekk-qatt-kont-qed-nistenna-kollox-din-zgur-li-le-imut-stephen-mangion/|titlu=“Jekk qatt kont qed nistenna kollox din żġur li le”; imut Stephen Mangion|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=28 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imur-bugigh-fsidru-l-emergenza-ihalluh-jistenna-u-jitlef-hajtu-fil-waiting-area/|titlu=Imur b’uġigħ f’sidru l-Emerġenza, iħalluh jistenna u jitlef ħajtu fil-waiting area|kunjom=Mifsud|isem=Claire|data=28 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/delia-azzopardi-claim-man-dies-ae-waiting-area-reporting-chest-pain.1097355|titlu=Inquiry into man's death at A&E waiting room after complaining of chest pains|kunjom=Ellul|isem=Daniel|kunjom2=Xuereb|isem2=Mario|kunjom3=Calleja|isem3=Claudia|data=2024-08-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/emergency-death-cctv-footage-shows-mangion-drive-hospital.1097458|titlu=Emergency death: CCTV footage shows Mangion did not drive himself to hospital|kunjom=Xuereb|isem=Mario|data=2024-08-31|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/mangion-ma-mietx-barrest-kardijaku-izda-bkumplikazzjonijiet-ohra-tal-qalb/|titlu=Mangion ma mietx b’arrest kardijaku iżda b’kumplikazzjonijiet oħra tal-qalb|kunjom=Vella|isem=Luke|data=31 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/l-awtopsja-tikkonkludi-li-stephen-mangion-miet-bcardiac-tamponade/|titlu=Min allega li Mangion intalab jistenna wara li kellu uġigħ f’sidru kien fake profile - ONE|kunjom=Falzon|isem=Trischia|data=2024-08-31|sit=ONE.com.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/inquiry-stephen-mangion-death-finds-no-negligence-medical-staff.1097834|titlu=Inquiry into Stephen Mangion’s death finds no negligence by medical staff|kunjom=Xuereb|isem=Mario|data=2024-09-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-09-10}}</ref> * 30: [[Jake Vella]], 15, atleta żgħażugħ li qajjem kuxjenza b'risq l-Assoċjazzjoni tal-Annimali Abbandunati, [[ROHHAD]] <ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/news-human-interest/a-loss-for-all-of-malta-15-year-old-hero-jake-vella-dies/|titlu='A Loss For All Of Malta': 15-Year-Old Hero Jake Vella Dies|kunjom=Urpani|isem=David Grech|data=2024-08-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-08-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-jake-vella/|titlu=Imut Jake Vella|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=30 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/130952/sports_inspiration_jake_vella_passes_away_after_yearslong_battle_with_rare_condition|titlu=Sports inspiration Jake Vella passes away after years-long battle with rare condition|kunjom=Meilak|isem=Nicole|data=30 Awwissu 2024|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/young-athlete-jake-vella-dies-aged-15.1097257|titlu=Young athlete Jake Vella dies, aged 15|kunjom=Zammit|isem=Mark Lawrence|data=2024-08-30|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-30}}</ref> * 31: [[Mario Baldacchino]], 55, pittur (magħruf l-iktar għax-xogħolijiet tiegħu marbuta mal-knejjes u festi), kanċer <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-artist-mario-baldacchino/|titlu=Imut l-artist Mario Baldacchino|kunjom=Vella|isem=Luke|data=2024-08-31|sit=Newsbook Malta|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid0AGJ4xUTZaEpaDLgB1dYDhMupRSmpjhWCL65dp5DgJLoiewziYYuaiGEkgZgghbTjl&id=100008075116170|titlu=Facebook|kunjom=Kummissjoni Armar San Guzepp|isem=|data-aċċess=2024-08-31}}</ref> * 31: Dun [[Anġ Seychell]], 91, qassis u fundatur ta' Dar Nazareth <ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-08-31/local-news/Dun-Ang-Seychell-founder-of-Nazareth-Foundation-dies-aged-91-6736263873|titlu=Dun Ang Seychell, founder of Nazareth Foundation, dies aged 91 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/dun-ang-seychell-dies-aged-91.1097476|titlu=Dun Anġ Seychell dies, aged 91|data=2024-08-31|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-dun-ang-seychell/|titlu=Imut Dun Anġ Seychell|kunjom=|isem=|data=2024-08-31|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-31}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-dun-ang-seychell/|titlu=Imut Dun Anġ Seychell|kunjom=Vella|isem=Luke|data=31 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Zammit|isem=Doris|kunjom2=Bonello|isem2=Tonio|sena=2020|titlu=Il-Ħajja u l-Istorja ta’ Dun Anġ Seychell|lingwa=mt|post=Malta|pubblikatur=BDL|isbn=9789995716899}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-dun-ang-seychell-il-fundatur-tal-fondazzjoni-nazzareth/|titlu=Imut Dun Anġ Seychell, il-fundatur ta’ Fondazzjoni Nazzareth - ONE|kunjom=Caruana|isem=Javier|data=2024-08-31|lingwa=mt|data-aċċess=2024-08-31}}</ref> == Settembru == * 10: [[Karl Gouder]], 45, politiku <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/karl-gouder-dies-days-announcing-run-pn-general-secretary-post.1097861|titlu=Karl Gouder dies, days after announcing run for PN general secretary post|data=2024-09-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-09-10}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2024-09-10/local-news/Former-PN-MP-Karl-Gouder-dies-aged-45-6736264043|titlu=Former PN MP Karl Gouder dies aged 45 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-09-10}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-l-ex-deputat-tal-pn-karl-gouder/|titlu=Imut l-ex Deputat tal-PN Karl Gouder|kunjom=TVMnews|isem=|data=2024-09-10|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-09-10}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/131130/pn_announces_passing_away_of_former_mp_karl_gouder|titlu=Former Nationalist MP Karl Gouder, longtime party stalwart, passes away at 45|kunjom=Vella|isem=Matthew|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-09-10}}</ref> * 17: [[Stephen Attard]], 58, mużiċist u kompożitur (twieled 1 ta' Jannar 1966) <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/appreciation-mro-stephen-attard-19662024.1098395|titlu=Appreciation: Mro Stephen Attard (1966-2024)|kunjom=Attard|isem=Geoffrey G.|data=2024-09-22|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-09-22}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/gozocathedral/posts/980329404138086|titlu=Facebook|sit=www.facebook.com|data-aċċess=2024-09-24}}</ref> * 21: [[Charles Briffa]], 73, professur tal-kritika letterarja <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/academic-literary-critic-charles-briffa-dies-aged-73.1098382|titlu=Academic and literary critic Charles Briffa dies aged 73|data=2024-09-21|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-09-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/131308/charles_briffa_literary_critic_who_championed_maltese_language_passes_away|titlu=Charles Briffa, literary critic who championed Maltese language, passes away|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-09-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-kittieb-u-l-akkademiku-charles-briffa/|titlu=Imut il-kittieb u l-akkademiku Charles Briffa|kunjom=Muscat|isem=Gavin|data=21 Settembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/09/21/imut-il-professur-charles-briffa/|titlu=Imut il-Professur Charles Briffa|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2024-09-21|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-09-21}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-il-professur-tal-malti-u-kritiku-letterarju-charles-briffa/|titlu=Imut il-professur tal-Malti u kritiku letterarju Charles Briffa|kunjom=Micallef|isem=Gaetano|data=2024-09-21|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-09-21}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|data=26 Settembru 2024|titlu=Prof. Charles Briffa (1951-2024): kritiku, skular u xandar tal-kelma|url=https://newsbook.com.mt/prof-charles-briffa-1951-2024-kritiku-skular-u-xandar-tal-kelma/|pubblikazzjoni=Newsbook}}</ref> == Ottubru == * 1: [[Joseph Felix Cachia]], 80, edukatur (twieled 1 ta' Mejju 1944) <ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Cilia|isem=Mariella|data=2 Ottubru 2024|titlu=Imut il-Mellieħi Joseph Felix Cachia|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-melliehi-joseph-felix-cachia/|pubblikazzjoni=Newsbook}}</ref> * 6: [[Polly March]], 77, attriċi u direttur tat-teatru <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/renowned-actor-theatre-director-polly-march-dies.1099112|titlu=Renowned actor, theatre director Polly March dies two weeks before opening night|data=2024-10-07|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-10-07}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/arts/cultural_diary/131596/polly_march_celebrated_performer_and_director_passes_away|titlu=Polly March, British actress and doyenne of Maltese theatre, passes away|kunjom=Meilak|isem=Nicole|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-07}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tmut-l-attrici-u-direttrici-teatrali-polly-march/|titlu=Tmut l-Attriċi u Direttriċi Teatrali Polly Marh|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=7 Ottubru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 27: Dun [[Manwel Curmi]], 87, Fundatur tal-[[Fondazzjoni Arka]] <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/fr-manwel-curmi-founder-gozo-fondazzjoni-arka-dies-aged-94.1100165|titlu=Fr Manwel Curmi, founder of Gozo's Fondazzjoni Arka, dies aged 87|data=2024-10-27|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-10-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-dun-manwel-il-fundatur-ta-dar-arka|titlu=Imut Dun Manwel, il-fundatur ta' Dar Arka|kunjom=Muscat|isem=Gavin|data=27 Ottubru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-il-fundatur-tal-fondazzjoni-arka-dun-manwel-curmi/|titlu=Imut il-fundatur tal-Fondazzjoni Arka, Dun Manwel Curmi|kunjom=Micallef|isem=Gaetano|data=2024-10-27|lingwa=mt|data-aċċess=2024-10-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/live-il-funeral-ta-dun-manwel-curmi-fundatur-ta-dar-arka/|titlu=“Dun Manwel huwa l-wiċċ sabiħ tal-Knisja u s-saċerdozju” – l-Isqof Anton Teuma|kunjom=Vella|isem=Luke|data=29 Ottubru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 27: [[Terry L. Bencini]], 94, attriċi u kantanta <ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/terry-l-bencini-stalwart-maltese-theatre-dies-aged-94.1100160|titlu=Terry L. Bencini, a stalwart of Maltese theatre, dies aged 94|data=2024-10-27|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-10-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tmut-l-attrici-u-kantanta-terry-l-bencini|titlu=Tmut l-attriċi u kantanta Terry L Bencini|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=27 Ottubru 2024|sit=Newbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/tmut-l-attrici-terry-l-bencini/|titlu=Tmut l-attriċi Terry L. Bencini|kunjom=Cassar|isem=Daphne|data=2024-10-27|sit=TVM|lingwa=mt|data-aċċess=2024-10-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/10/27/tmut-l-attrici-u-kantanta-terry-bencini/|titlu=Tmut l-attriċi u kantanta Terry Bencini|kunjom=Riolo|isem=Chayenne|data=2024-10-27|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-10-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/l-ahhar-tislima-lil-terry-l-bencini-tinghata-ghada-ftas-sliema/|titlu=L-aħħar tislima lil Terry L. Bencini tingħata għada f’Tas-Sliema|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=29 Ottubru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 29: [[Lino Ferris]], 72, attur, direttur teatrali, u dramaturgu (twieled 20 ta' Novembru 1951) <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-lino-ferris-pilastru-tat-teatru-salesjan/|titlu=Imut Lino Ferris, pilastru tat-Teatru Salesjan|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2024-10-29|sit=Newsbook.com.mt|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1107918421333948&set=a.511778507614612&type=3&ref=embed_post|titlu=Facebook|sit=www.facebook.com|data-aċċess=2024-10-29}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/lino-ferris-29-10-2024|titlu=Lino Ferris - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|kunjom2=|isem2=|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/bernardette-ferris-01-11-2024|titlu=Bernardette Ferris - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|kunjom2=|isem2=|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-04}}</ref> == Novembru == * 8: [[Daniel Farrugia]], ??, eks Sindku u Kunsillier Nazzjonalista fil-Qrendi <ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/11/08/il-partit-nazzjonalista-jsellem-lil-daniel-farrugia/|titlu=Il-Partit Nazzjonalista jsellem lil Daniel Farrugia|kunjom=|isem=|data=2024-11-08|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-11-19}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-sindku-tal-qrendi-daniel-farrugia|titlu=Imut l-eks sindku tal-Qrendi Daniel Farrugia|kunjom=Muscat|isem=Gavin|data=8 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-daniel-farrugia-missier-hooli|titlu=Imut Daniel Farrugia missier HOOLI|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=8 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/hooli-jkanta-waqt-il-funeral-ta-missieru|titlu=HOOLI jkanta waqt il-funeral ta’ missieru|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=12 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 18: [[Mario Meli]], 84, xandar u ġurnalist tal-isports <ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-il-gurnalist-sportiv-veteran-mario-meli/|titlu=Imut il-ġurnalist sportiv veteran Mario Meli|kunjom=Bonnici|isem=Mario|data=2024-11-18|lingwa=mt|data-aċċess=2024-11-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/sport/imut-l-ex-gurnalist-sportiv-mario-meli/|titlu=Imut l-ex ġurnalist sportiv Mario Meli|kunjom=Aquilina|isem=Andrea|data=2024-11-18|lingwa=mt|data-aċċess=2024-11-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://sport.timesofmalta.com/2024/11/18/former-veteran-sports-journalist-mario-meli-dies-aged-84/|titlu=Former veteran sports journalist Mario Meli dies aged 84|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2024-11-18|sit=SportsDesk|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-11-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://maltasport.mt/malta-sports/malta-mourns-the-passing-of-legendary-sports-journalist-mario-meli-aged-8/|titlu=Malta mourns the passing of legendary sports journalist Mario Meli, aged 84 {{!}} Malta Sport News|kunjom=Pace|isem=Ian|data=2024-11-18|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-11-18}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-gurnalista-sportiv-mario-meli/|titlu=Imut l-eks ġurnalist sportiv Mario Meli|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=19 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2024/11/18/thabbret-il-mewt-tal-eks-gurnalist-tal-isport-u-amministratur-mario-meli/|titlu=Tħabbret il-mewt tal-eks ġurnalist tal-isport u amministratur Mario Meli|kunjom=|isem=|data=2024-11-18|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2024-11-19}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/min-jaf-kemm-mario-tnikket-meta-ma-kienx-jara-l-ghaqda-fl-isport/|titlu=“Min jaf kemm Mario tnikket meta ma kienx jara l-għaqda fl-isport”|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=21 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 18: [[Gian Patist Camilleri]], ??, attur, bandist, u eks-kunsillier ta' Ħad-Dingli <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-kunsillier-gian-patist-camilleri/|titlu=Imut l-eks kunsillier Gian Patist Camilleri|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=18 Ottubru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> * 19: [[Arthur Micallef]], 71, tenur Furjaniż (twieled 14 ta' Lulju 1953) <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-it-tenur-arthur-micallef/|titlu=Imut it-tenur Arthur Micallef|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=19 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/imut-it-tenur-furjani-arthur-micallef---insellmu-l-memorja-tieg-u|titlu="Imut It-Tenur Furjaniż Arthur Micallef" - Insellmu L-Memorja Tiegħu!|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-11-19}}</ref> * 19: [[Frans Mifsud]], 89, saċerdot Żejtuni <ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/photo/?fbid=967269575434235&set=a.458795522948312|titlu=Facebook|sit=www.facebook.com|data-aċċess=2024-11-19}}</ref> * 20: [[Sam Delceppo]], 90, awtur u attur <ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-awtur-sam-delceppo-missier-fredu-l-fra|titlu=Imut l-awtur Sam Delceppo, missier “Fredu l-Fra”|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=20 Novembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-l-awtur-sam-delceppo-maghruf-l-aktar-ghas-sensiela-televiziva-fredu-l-fra/|titlu=Imut l-awtur Sam Delceppo magħruf l-aktar għas-sensiela televiżiva ‘Fredu l-Fra'|kunjom=Cunningham|isem=Laura|data=2024-11-20|sit=One.com.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2024-11-22}}</ref> == Ara aktar == * [[:Kategorija:Mietu fl-2024]] - tinkludi ħoloq għal artikli fil-Wikipedija dwar nies li mietu fl-2024 == Referenzi == {{Referenzi}} [[Kategorija:Nies Maltin]] [[Kategorija:2024 f'Malta]] [[Kategorija:Imwiet f'Malta]] [[Kategorija:Mietu fl-2024|*]] [[Kategorija:Listi ta' mwiet bis-sena]] bhkyncyf0poizntwij7cps3gay47xqe 0 31685 317832 305044 2024-11-24T23:06:05Z JovalQC 21720 317832 wikitext text/x-wiki {{Infobox|title=Metro ta' Yerevan<br> ''Երեւանի մետրոպոլիտեն (hy)''</small>|image=[[File:Yerevan Metro.svg|100px]]|image2=[[File:Yerevan-metro.jpg|240px]]|caption=Logo tal-metro|label1=Post|data1=[[Yerevan]] ({{Flagicon|ARM}} [[Armenja]])|label2=Dħul fis-servizz|data2=1981|label3=Tul tan-netwerk|data3=12.1 Km|label4=Linji u stazzjon|data4=1 linji , 10 stazzjon|data5=Ministeru tat-Trasport u l-Komunikazzjoni tal-Armenja|label5=Operatur|header6=Mappa|header7=[[File:Plan-metro-erevan.jpg|240px]]}} ''[[Armenja|Metro]]'' '''ta' Yerevan''' Il-linja waħda tagħha ta 'għaxar stazzjonijiet tmur mit-tramuntana għan-nofsinhar tal-belt fit-12.1&nbsp;km <ref name="subway sur yerevan.am">{{Ċita web|url=http://yerevan.am/main.php?lang=3&page_id=173|titlu=Subway|sena=2009|pubblikatur=Yerevan Municipality|lingwa=en|data-aċċess=27 juillet 2009|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120414131916/http://yerevan.am/main.php?lang=3&page_id=173|arkivju-data=2012-04-14|url-status=dead}}.</ref> . Fit {{Data|28|décembre|1999}}, il-metro kien imsemmi Karen Demirtchian, f'ġieħ l-ewwel segretarju tal-Partit Komunista Armen, fl-oriġini tal-proġett tal-metro. == Storja == Il-metro ta' Yerevan inizjalment ma kellhiex tinbeda : meta ġie deċiż fuq netwerk tat-trasport fl-aħħar tas-snin sittin, il-kapitali tal- [[Armenja]] għandha fil-fatt inqas minn miljun abitant u għalhekk mhix inkluża fil-lista ta 'bliet għall-metro ippjanat fl -ippjanar Sovjetiku . Kien għalhekk netwerk tat-tramm li kien għadu ppjanat meta fl -1972 bdiet il-kostruzzjoni ta’ linja prinċipali <ref name="subway sur yerevan.am"/>, parzjalment taħt l-art fiċ-ċentru tal-belt. Sa tmiem l-1978, kienu nbnew aktar minn 4 km ta’ mini. L-affari mbagħad ħadet xejra politika, iż-żewġ kapitali l-oħra tar-repubblika Sovjetika tal-Kawkasi, Baku u Tbilisi, diġà kellhom metro. Imbagħad ġie deċiż li l-linja tiġi trasformata f’metro klassiku taħt l-art. Saħansitra kien ippjanat netwerk ta’ tliet linji biex jaqdi aħjar is-subborgi l-ġodda. Kien fis 7 mars 1981 li ġiet inawgurata taqsima tal-linja ta’ 7.6&nbsp;km u erba' stazzjonijiet <ref name="subway sur yerevan.am"/> . Kien hemm bżonn erba’ kummissjonar suċċessivi oħra u żewġ inawgurazzjonijiet ta’ stazzjonijiet biex il-linja tilħaq l-estensjoni attwali tagħha. {| class="wikitable sortable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:right;" ! scope="col" |Linja ! class="unsortable" scope="col" | Kors ! scope="col" | Implimentazzjoni<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> servizz ! scope="col" | L-aħħar<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> estensjoni ! scope="col" | Tul<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> (f'km) ! scope="col" | Numru ta<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> resorts |- | align="center" |[[Stampa:ErevanMetroLigne1.png|ħolqa=Ligne_1_du_métro_d'Erevan|17x17px]]</img> | align="center" | Barekamoutioun ↔ Post Garéguine Njdeh / Tcharbakh | align="center" | dsatax wieħed u tmenin | align="center" | 1996 | align="center" | ++ 13 , | align="center" | 10 |} == Rolling stock == [[Stampa:Rame_modernisée_Erevan.JPG|daqsminuri| Ferrovija modernizzata b'żewġ karozzi tal-metro ta' Yerevan]] Il-metro kellha sebgħin vettura għat-tħaddim tagħha sal-bidu tad-disgħinijiet. Tnax-il ferrovija ta’ tliet vetturi setgħu jiddaħħlu fis-servizz. Dawn huma mudelli standard ta 'karozzi tal-metro Sovjetiċi, tip 81-717/714. It-tul tal-ġisem huwa 18.8 m u wisa '2.71 m. L-ogħla veloċità tilħaq id-90&nbsp;km/h. Il-vettura taċ-ċomb tista 'ġġorr 214 passiġġier, il-vettura intermedja 230 passiġġier. == Proġetti == Estensjoni tal-linja ta 'żewġ stazzjonijiet ( ''Ajapnyak'' u ''Nazarbekian'' ) lejn il-majjistral tinsab għaddejja, iżda l-mezzi finanzjarji tar-repubblika indipendenti mhumiex f'idejn il-kompitu <ref name="urbanrail">{{Ċita web|url=http://www.urbanrail.net/as/yere/yerevan.htm|titlu=Yerevan Metro|sena=2007|pubblikatur=UrbanRail.net|lingwa=en|data-aċċess=27 juillet 2009}}.</ref> . Il-metro m'għadhiex prijorità u l-kostruzzjoni ilha bil-mod mill-bidu tad-disgħinijiet. Madankollu, f'Jannar janvier 2008, il-Prim Ministru Serge Sargsian iddikjara waqt żjara fin-netwerk li x-xogħol ta 'kostruzzjoni fuq mina ta' kilometru u l-ewwel stazzjon ( ''Ajapnyak'' ) kien kompletament fattibbli u kien jeħtieġ baġit ta '18-il miljun dollaru. F'Jannar janvier 2009, is-servizz tal-istampa tal-metro ta' Yerevan ħabbar li l-ammont ta' fondi meħtieġa għat-tlestija tax-xogħol kien se jiġi deċiż fil-ħarifa u li l-bidu mill-ġdid tas-sit tal-kostruzzjoni kien ippjanat għall-2010 . Il-muniċipalità reċentement iddeċidiet dwar programm ta’ żvilupp għall-metro tagħha bejn l-2011 u l-2020, inkluż il-ħolqien ta’ tliet stazzjonijiet addizzjonali wara dak ta’ Ajapnyak, ix-xiri ta’ ħmistax-il karozza ġdida u r-restawr ta’ ħamsa u erbgħin oħra għal baġit totali ta’ 160 miljun dollaru. <ref name="subway sur yerevan.am"/> . It-tieni linja ġiet ippjanata għal diversi snin biex tgħaqqad iċ-ċentru tal-belt mad-distrett ta’ Yeraz fit-tramuntana, permezz tal-istazzjon Barekamoutioun . Fuq żmien itwal, huwa ppjanat li din il-linja tiġi estiża fuq iż-żewġ naħat. Fl-aħħarnett, kien se jingħaqad mal-linja 1 fl-istazzjon Sassounsi David jew Place de la République <ref name="urbanrail"/> . == Noti u referenzi == {{Referenzi}} ir244bncflswz3aggmofjxih4s2i7z5 0 32945 317828 316540 2024-11-24T19:30:19Z Trigcly 17859 /* Seklu 20 */ żieda kontenut 317828 wikitext text/x-wiki [[Stampa:0505280017PThompyramid.jpg|daqsminuri|Prasat Thom.]] '''Koh Ker''' (bil-Khmer: ប្រាសាទកោះកេរ្ដិ៍,; ''Brasat Kaôh Kértĕ''; pronunzja: [praːsaːt kɑh keː]) huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] remot fit-Tramuntana tal-[[Kambodja]] madwar 120 kilometru (75 mil) 'il bogħod minn [[Siem Reap]] u mis-sit tal-qedem ta' [[Angkor Wat|Angkor]]. Huwa reġjun bil-ġungli bi ftit popolazzjoni. Iktar minn 180 santwarju nstabu f'żona protetta ta' 81 kilometru kwadru (31 mil kwadru). Madwar żewġ tużżani [[Monument|monumenti]] biss jistgħu jżuruhom it-turisti peress li l-biċċa l-kbira tas-santwarji għadhom moħbija fil-foresti u mhux iż-żona kollha ġiet ikklerjata mill-mini tal-art. Koh Ker huwa l-isem modern ta' belt importanti tal-[[Imperu Khmer]]. Fl-inċiżjonijiet il-belt tissemma bħala ''Lingapura'' (il-belt tal-''lingam'') jew ''Chok Gargyar'' ([[Traduzzjoni|tradotta]] bħala ''belt ta' osservazzjoni'', jew bħala ''forestra tas-siġar tal-[[ħadid]]''). Matul ir-renju tar-rejiet [[Jayavarman IV]] u [[Harshavarman II]] Koh Ker għal żmien qasir kienet il-[[belt kapitali]] tal-imperu kollu (928–944 [[WK|W.K]].). Jayavarman IV inforza programm ambizzjuż ta' kostruzzjoni. Ġibjun enormi tal-ilma u madwar erbgħin tempju nbnew taħt it-tmexxija tiegħu. L-iżjed kumpless sinifikanti bit-tempji, santwarju doppju (Prasat Thom/Prang), isegwi pjanta lineari u mhux waħda konċentrika bħall-biċċa l-kbira tat-tempji tar-rejiet Khmer. L-iżjed struttura unika hija piramida b'seba' saffi għolja 36 [[metru]] (118-il pied), li x'aktarx intużat bħala tempju statali ta' Jayavarman IV. Hemm ukoll santwarji impressjonanti b'''lingas'' għoljin żewġ metri (6 piedi 7 pulzieri). Taħt Jayavarman IV, l-istil ta' Koh Ker ġie żviluppat u [[L-Arti|l-arti]] tal-[[Skultura|iskultura]] laħqet il-quċċata tagħha. Varjetà kbira ta' [[Statwa|statwi]] ġew skolpiti. Minħabba li huwa mbiegħed, ir-rikkezzi tas-sit arkeoloġiku ta' Koh Ker ġew misruqa bosta drabi mill-ħallelin. L-iskulturi ta' Koh Ker mhux biss jistgħu jinstabu f'diversi [[Mużew|mużewijiet]], iżda anke f'kollezzjonijiet privati. Diversi kapolavuri ta' Koh Ker minn żmien għal żmien jitfaċċaw fl-irkanti. Dawn l-opri, attwalment, jitqiesu bħala arti misruqa. Is-sit jinsab madwar sagħtejn u nofs 'il bogħod minn Siem Reap, u l-viżitaturi jistgħu jissoġġornaw fil-villaġġ fil-qrib ta' Seyiong, 10 kilometri mit-tempji fejn hemm għadd ta' akkomodazzjonijiet biex jilqgħuhom. Il-vjaġġaturi jistgħu wkoll joqogħdu fil-Koh Ker Jungle Lodge Homestay, proġett turistiku sostenibbli li nbena fil-villaġġ ta' Koh Ker fl-2009. Il-komunità ta' Koh Ker f'Mejju 2019 fetħet akkomodazzjoni bażika tal-injam fil-villaġġ. Is-sit ta' Koh Ker tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fis-17 ta' Settembru 2023 matul il-45 sessjoni tal-[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] f'[[Riyadh]], l-[[Arabja Sawdija]]. == [[Ġeografija]] == Is-sit ta' Koh Ker jinsab bejn ix-xaqlibiet tan-Nofsinhar tal-muntanji Dangrek, il-muntanji Kulen (Phnom Kulen) fil-Lbiċ, u l-muntanja Tbeng (Phnom Tbeng, qrib Tbeng Meanchey) fil-Lvant. Il-biċċa l-kbira tal-art bl-għoljiet hija miksija bil-ġungla, iżda l-maġġoranza tas-siġar joħorfu kull staġun. Il-belt ta' Koh Ker kienet tinsab tul l-iżjed rotta strateġika importanti tal-Imperu Khmer. Din ir-rotta, ġejja minn Angkor u [[Beng Mealea]] sa Koh Ker, kienet twassal sat-[[Tempju ta' Preah Vihear]] u minn hemm sa Phimai fit-[[Tajlandja]] u sa Wat Phu fil-[[Laos]]. Ir-reġjun ta' Koh Ker huwa relattivament niexef. Bosta ġibjuni u kanali nbnew matul is-sekli 9 u 10 biex tiġi żgurata l-provvista tal-ilma. Illum il-ġurnata l-ilma jiġi ppompjat minn fond ta' 30 sa 40 metru (98 sa 131 pied). == [[Storja]] == === Jayavarman IV === [[File:Koh_Ker_script_(2006b).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Koh_Ker_script_(2006b).jpg|daqsminuri|240x240px|Inċiżjoni tal-qedem mill-fdalijiet ta' Koh Ker.]] Jayavarman IV irrenja mid-928 sad-941 f'Koh Ker. Jingħad li huwa kien ir-re lokali f'dan is-sit remot, x'aktarx art twelidu, qabel ma sar ir-re tal-imperu kollu. Dan jista' jispjega għaliex kellu r-residenza tiegħu f'Koh Ker u mhux f'Roluos (Hariharalaya) jew f'Yashodharapura (Angkor) bħar-rejiet l-oħra ta' qablu. Xi storiċi jaħsbu li Jayavarman IV kienu użurpatur; iżda, l-maġġoranza tagħhom jemmnu li huwa kien mexxej leġittimu li seta' jitla' fuq it-tron għax kien iżżewweġ lill-oħt tar-rispett tar-re [[Yasovarman I]] (889–900). Li huwa ċert hu li ż-żewġ ulied subien ta' Yasovarman I ([[Harshavarman I]], li rrenja mid-900 sad-922, u [[Isanavarman II]], li rrenja mid-922 sal-ħabta tad-925) ma kellhomx tfal. Fiż-żmien qasir li Jayavarman IV irrenja f'Koh Ker, twettaq programm ambizzjuż ta' kostruzzjoni. Dan kien possibbli biss bis-saħħa ta' sistema restrittiva tal-ġbir tat-taxxi bħalma nafu mill-inċiżjonijiet li nstabu fis-sit. Inbnew madwar 40 tempju, il-piramida unika b'seba' saffi u ''baray'' (ġibjun tal-ilma) enormi. Taħt Jayavarman IV, ġie żviluppat l-istil ta' Koh Ker u l-arti tal-iskultura laħqet il-quċċata tagħha. === Harshavarman II === Wara l-[[mewt]] ta' Jayavarman IV, il-prinċep iddeżinjat ma ħax postu. Minfloku, Harshavarman II (iben ieħor ta' Jayavarman IV) tela' fuq it-tron. Bħal missieru, huwa rrenja f'Koh Ker (941–944) iżda wara tliet snin miet; x'aktarx mhux minħabba kawżi naturali. L-ebda wieħed mit-tempji f'Koh Ker jistgħu jiġu attribwiti lilu. Warajh, fuq it-tron tela' kuġinuh, li reġa' għamel lil Roluos (Hariharalaya) bħala s-sede tal-poter. === Koh Ker wara d-944 W.K. === Anke wara d-944 [[WK|W.K]]., filwaqt li l-belt kapitali tal-Imperu Khmer kienet marret lura lejn il-pjanuri fit-Tramuntana tal-lag ta' Tonle Sap, inbnew iktar tempji fis-sit ta' Koh Ker. Inċiżjoni partikolari ssemmi r-renju ta' [[Udayadityavarman I]] fl-1001. Fil-bidu tas-seklu 13 hemmhekk twettaq l-aħħar santwarju. Taħt [[Jayavarman VII]], inbniet Prasat Andong Kuk, l-hekk imsejħa [[kappella]]-sptar, waħda minn iktar minn 100 kappella-sptar li nbnew taħt dan il-mexxej. == Storja moderna == === Seklu 19 === [[File:04-Koh_Ker-nX-10.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:04-Koh_Ker-nX-10.jpg|daqsminuri|It-torri ta' Koh Ker.]] Fit-tieni parti tas-seklu 19, vjaġġaturi avventuriżi [[Franza|Franċiżi]] marru fil-foresti ta' madwar Koh Ker biex jikkaċċjaw l-[[Annimal|annimali]] selvaġġi. Meta marru lura fi Franza rrakkontaw ġrajjiet dwar l-istrutturi li kienu raw. Ir-riċerkaturi Franċiżi [[Lunet de Lajonquière]] u [[Étienne Aymonier]] żaru Koh Ker biex jivverifikaw b'għajnejhom. Huma raw il-kumpless tat-tempju prinċipali ta' Prasat Thom/Prang, Baray u grupp ta' santwarji bil-''linga''. Huma skoprew ukoll xi sottosezzjonijiet ta' triq ewlenija wiesgħa iktar minn 8 metri (26 pied). Huma kienu tal-fehma li fl-imgħoddi kien hemm triq li kienet tikkollega Koh Ker ma' Wat Phu (illum il-ġurnata fin-Nofsinhar tal-Laos). Għall-ħabta tal-1880, membri ta' spedizzjoni Franċiża waslu f'Koh Ker u serqu bosta statwi u riljievi. Dawn l-opri issa jinsabu fil-Musée Guimet f'[[Pariġi]]. === Seklu 20 === Fil-bidu tas-seklu 20, l-istoriċi tal-arti rrealizzaw li f'Koh Ker kien ġie żviluppat stil għalih. George Cœdès ikkonkluda mit-tinqix fil-blat tas-sit li Koh Ker kienet il-belt kapitali tal-Imperu Khmer (928 – 944 W.K.) matul ir-renju ta' Jayavarman IV u s-suċċessur tiegħu Harshavarman II. Fis-snin 30 tas-seklu 20, ir-riċerkaturi Franċiżi reġgħu żaru Koh Ker. Huma skoprew bosta monumenti u sabu sa ħamsin santwarju fl-inħawi f'erja ta' madwar 35 kilometru kwadru (8,649 akru). Henry Parmentier ħejja għadd ta' tpinġijiet. Wara interruzzjoni minħabba r-renju tat-terrur tal-Khmer Rouge, ir-riċerka f'Koh Ker tkompliet mix-xjenzati Franċiżi, Ġappuniżi u Awstraljani ta' APSARA. === Seklu 21 === Fil-bidu tas-seklu 21, ix-xjenzati kkonkludew li mhux il-monumenti kollha setgħu nbnew fiż-żmien qasir meta Koh Ker kienet il-belt kapitali tal-Imperu Khmer (928 – 944 W.K.). Bdiet era ġdida f'Koh Ker malli bdew jiġu analizzati r-ritratti satellitari. Fl-2004 iż-żona protetta ġiet estiża għal 81 kilometru kwadru (31 mil kwadru; 20,016 akru). Għal ħames snin, ir-riċerkaturi Ġappuniżi esploraw u ddeskrivew xi 184 monument, u ddokumentaw il-pożizzjonijiet eżatti tagħhom. Ir-riċerkatur Awstraljan Damian Evans u t-tim tiegħu rnexxielhom jivverifikaw it-teorija ta' Lajonquière li fl-imgħoddi kien hemm rotta tal-Khmer bejn Koh Ker u Wat Phu, li x'aktarx kienet l-iżjed triq strateġika importanti tal-Imperu Khmer. [[File:Cambogia,_brahma,_da_dintorni_di_vat_baset,_stile_di_koh_ker,_925-950_ca._03.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cambogia,_brahma,_da_dintorni_di_vat_baset,_stile_di_koh_ker,_925-950_ca._03.JPG|daqsminuri|Statwa ta' Brahma bl-istil ta' Koh Ker, għall-ħabta tad-925-950, il-Mużew ta' Guimet, [[Pariġi]], [[Franza]].]] L-iskavi li saru f'Diċembru 2015 mit-timijiet Kambodjani u internazzjonali qrib Prasat Thom u Rahal fiż-żona urbana ewlenija ta' Koh Ker wasslu għal datazzjoni bir-radjukarbonju li b'mod ċar jindikaw li kien hemm abitazzjoni u attività sinifikanti diġà matul is-sekli 7-8 W.K., li spiss huwa perjodu li l-istoriċi jindikaw bħala l-perjodu Chenla. Xi tipi ta' bċejjeċ tal-fuħħar jaf imorru lura għall-perjodu Funan iktar bikri. Ġew irkuprati iktar minn 24,000 artefatt u ekofatt mit-tliet siti ta' prova. L-artefatti fil-biċċa l-kbira huma bċejjeċ tal-fuħħar b'tipi lokali u eżotiċi li jirrappreżentaw iktar minn 1,000 sena ta' użu tas-sit matul is-sekwenza okkupazzjonali. Fost it-tipi eżotiċi ta' bċejjeċ tal-fuħħar hemm ix-xogħol bil-ġebel Ċiniż u l-bċejjeċ igglejżjati mill-perjodi Song u Yuan. Bċejjeċ eżotiċi oħra tal-fuħħar jinkludu xogħol bil-ġebel Tajlandiż u Vjetnamiż li ġeneralment imur lura għall-aħħar tal-perjodi ta' Angkor u ta' wara Angkor. Ġie nnutat ukoll xi xogħol tal-fuħħar Persjan li jmur lura għas-seklu 9. B'hekk, is-sit ta' Koh Ker ġie kkollegat ma' ktajjen tal-valur fuq distanza twila għal diversi perjodi konsiderevoli. Għalkemm l-inħawi jaf intużaw għal xi skop ieħor matul is-seklu 10 waqt l-aqwa taż-żieda tal-kostruzzjoni waqt ir-renju ta' Jayavarman IV, l-użu u l-attivitajiet fis-sit komplew saħansitra wara s-seklu 10. L-intensità tal-attivitajiet u d-densità tal-okkupazzjoni jaf varjaw maż-żmien b'rabta mal-fatturi politiċi u soċjoekonomiċi. Varjabbli tal-ġestjoni tar-riżorsi naturali u umani kif ukoll fenomeni ambjentali jaf kellhom rwol sinifikanti b'rabta mal-bidliet fil-popolarità, fil-popolazzjoni u fil-produttività. Il-proġett kien parti mill-Iskola fis-Sit taċ-Ċentru ta' Nalanda - Sriwijaya taħt it-tmexxija ta' Dr. D. Kyle Latinis u Dr. Ea Darith (tal-Awtorità Nazzjonali ta' APSARA) bl-appoġġ ulterjuri mingħand l-Awtorità Nazzjonali għal Preah Vihear. === Serq === L-ebda mill-iskulturi immensi, espressivi u mill-isbaħ ma tħallew fis-sit. Bosta minnhom insterqu u issa jinsabu fil-mużewijiet u fil-kollezzjonijiet privati. Xi statwi tneħħew mill-organizzazzjonijiet tal-gvern biex jiġi evitat is-serq. Ħafna kapulavuri ta' Koh Ker issa jinsabu fil-kollezzjoni tal-Mużew Nazzjonali fi Phnom Penh. Fl-aħħar tal-2011, dan is-sit daqstant imbiegħed ġibed l-attenzjoni tal-mezzi tax-xandir ta' madwar id-dinja meta Sotheby's ippruvaw ibigħu statwa ta' ġellied mitiku tal-Imperu Khmer. F'Marzu 2012, il-gvernijiet tal-Istati Uniti u tal-Kambodja ressqu dokumenti ġuridiċi sabiex jissekwestraw l-istatwa li skonthom tneħħiet illegalment mis-sit. Statwa oħra simili, marbuta wkoll mas-sit ta' Koh Ker, tinsab għall-wiri fil-Mużew ta' Norton Simon f'Pasadena, California, l-Istati Uniti. == Reliġjon == Before Koh Ker became capital of the Khmer empire (928 AD), numerous sanctuaries with Shiva-lingas existed already. Koh Ker was a cult site where Shiva had been worshipped a long time. Also Jayavarman IV was an ardent worshipper of this Hindu god. As later kings (whose residence was not in Koh Ker) changed from Hinduism to Buddhism they gave orders to make the necessary adjustments at their temples. Because of its remoteness, the sanctuaries at Koh Ker were spared from these interventions. == Inċiżjonijiet == Several inscriptions were found which mention Koh Ker as capital of the empire in Siem Reap, Battambang, Takeo and Kampong Cham (city). From inscriptions discovered at Koh Ker, it is estimated that more than ten thousand people lived at Koh Ker when it was the capital (928 – 944 AD). The inscriptions explain how manpower was organised: taxes in form of rice were raised in the whole country and served to provide for the workers who came from different provinces. An inscription at Prasat Damrei says that the shrine on the top of the state temple (Prang) houses a lingam of about 4.5 m (14 ft 9 in) and that the erection of this Shiva-symbol gave a lot of problems". A Sanskrit inscription at Prasat Thom gives evidence of the consecration of a Shiva-lingam 921 AD which was worshipped under the name of Tribhuvaneshvara ("Lord of the Threefold World"). == Deskrizzjoni == The center of the ancient city was in the north-east corner of the baray (water-tank). Inscriptions say at least ten thousand inhabitants lived there during the rule of Jayavarman IV. Past researchers believed a square wall with a side length of 1.2 km (1,312 yd) protected the town. But new research indicates that the linear structures found in this part of Koh Ker were dykes of ancient canals. Concerning the wooden buildings of the Khmer time no artefacts are found. Laterite, sandstone and brick were used as construction materials in Koh Ker. Laterite and sandstone of excellent quality were quarried in great quantities in the region of Koh Ker, so the transport of the stones to the site was no problem. The bricks produced were small, regular and very solid. A thin layer of organic mortar of unknown formula was used, possibly some form of plant sap. After more than a millennium the brick sanctuaries in Koh Ker are in a much better condition than the laterite ones. The roofs of some temples in Koh Ker had a wood construction and were covered with tiles. In these monuments, holes for the wooden girders are found. The main sanctuary (the temple-complex Prasat Thom/Prang) was not standing in the middle of the ancient city. == Ġibjuni tal-ilma == === Rahal === The huge Baray (water-tank) called ''Rahal'' is the largest object at the site of the ancient capital Koh Ker. Its length is about 1,200 m (1,312 yd) and its breath about 560 m (612 yd). The water-tank has three dams covered by steps of laterite. The orientation of the Rahal is not from east to west like the huge water-reservoirs in Angkor; it follows an orientation of North 15° West. Because the most important monuments at Koh Ker have the same orientation it is thought that the Baray was constructed first and the rest of the structures were laid out around it. The Rahal was carved out partly of the stone ground but it is not clear if a natural hollow was the reason for its orientation. These days most parts of the Baray are dried out and covered by grass. Some puddles can be seen in the corner next to the double-sanctuary. === Trapeang Andong Preng === 200 m (219 yd) south of the double-sanctuary Prasat Thom/Prang is a basin dug into the earth with a length of 40 m (44 yd). It has steps of laterite on all sides. During the rainy season the water is standing to a depth of 7 m (23 ft 0 in). The Trapeang Andong Preng does not belong to a temple, but it could have been a royal bath, because near this place was once the wooden palace of the king. === Trapeang Khnar === == Tempji u santwarji == === Kumpless tas-santwarju doppju ta' Prasat Thom/Prang === ==== Pjanta lineari ==== [[File:04-Koh_Ker-nX-18.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:04-Koh_Ker-nX-18.jpg|daqsminuri|Veduta tal-piramida b'seba' saffi ta' Koh Ker.]] The complex of the main monument in Koh Ker has a linear plan and is about 800 metres (875 yd) long. Its orientation is E15°N, that is parallel to the Baray. The parking area cuts the complex in two parts. On the east side of the parking are two structures, called ''palaces''. On the west side are the other monuments. They are standing behind the restaurants and are from east to west: an immense entrance pavilion, two towers, a red brick entrance-tower (''Prasat Krahom''), a surrounding wall with two courts (in the eastern court is the temple-complex Prasat Thom with a moat, in the western court stands the seven tiered pyramid, named ''Prang''). Behind the enclosure is an artificial hill, the so‑called ''Tomb of the White Elephant''. With the exception of ''Prasat Krahom'' and the ''Prang'' (pyramid), this temple-complex is in bad condition. ==== Palazzi ==== At the east side of the parking area are two structures the so-called palaces. Each consists of four rectangular buildings surrounding a court. All eight buildings have three rooms, some have a patio with pillars. Possibly these palaces served as meditation- or prayer-rooms for the king or nobles. ==== Paviljun tad-daħla u torrijiet tal-laterit ==== Between the palaces and the closest monument is a distance of 185 metres (607 ft). On the left side of the parking area (behind the restaurants) is the entrance pavilion made of sandstone. It stands 45 metres (148 ft) away from the double sanctuary and has a cruciform ground-plan. The crossbar is 60 metres (197 ft) long; the stringer has a length of 30 metres (98 ft). Parallel to the cross-bar are two halls. Directly behind the entrance-pavilion are the ruins of two huge laterite towers. ==== Prasat Krahom ==== Behind the ruins of the entrance-pavilion and the laterite towers is a red brick tower, called Prasat Krahom (''krahom'' = red), which gives entrance to the enclosed monuments. It has a cruciform plan, is in a good condition and once housed a statue of the ''Dancing Shiva'' with five heads and ten arms. The sculpture had a height of 3.50 metres (11 ft 6 in), but is now broken completely. A fragment of a hand of 0.5 metres (20 in) can be seen in the National Museum in Phnom Penh. ==== Perimetru estern ==== The outer enclosure has a length of 328 metres (1,076 ft) and a breadth of 151 metres (495 ft) An additional wall divides the inner area in two. In the eastern court are a moat and the temple-complex ''Prasat Thom''; in the western court is the pyramid, called ''Prang''. The eastern court with a length of 153 metres (502 ft) is nearly square, the western court has a length of 171 metres (561 ft). ==== Ħandaq ==== The moat in the eastern court is about 47 metres (154 ft) wide. It borders the ''Prasat Thom''. Lined by trees it looks very picturesque. Two dams, one at the east side, the other at the west side are leading to the ground within the moat. The dams are flanked by Naga-balustrades. On the eastern dam between the Nagas was additionally a colonnade with pillars. Behind each Naga of the east side was standing a huge Garuda. ==== Prasat Thom ==== Probably some parts of the Prasat Thom including the moat and the 1. (inner) enclosure were built before 921 AD. The sanctuary was expanded under the reign of Jayavarman IV and has now two surrounding walls inside of the moat. The first wall (inner wall) is made of brick; the second wall (outer wall) with a length of 66 m (217 ft) and a breath of 55 m (180 ft) is made of laterite. Two doors are in the east and in the west. The doors of the second wall have a cruciform plan. The doors of the first wall are smaller and not of cruciform layout. The plane between the first and second wall is completely overbuilt with rectangular structures, possibly later additions. In the center court is the sanctuary and opposite it are two so‑called libraries. Behind the sanctuary on a rectangular platform stand nine towers in two rows (one of five, one four towers). Twelve smaller prasats in groups of three surround the platform. All 21 towers once housed lingas. ==== Prang ==== The seven‑tiered pyramid called ''Prang'' was probably the state temple of Jayavarman IV. Construction of the sanctuary was started in 928 AD. At ground level one, side of the square building measures 62 m (203 ft). The height is 36 m (118 ft). Originally on the top platform stood a huge lingam probably more than 4 m (13 ft) high and having a weight of several tons. Inscriptions say that it was the tallest and most beautiful Shiva-ling-am. The ling-am probably stood in a shrine which some researchers say could have been about 15 m (49 ft) high. On the north side of the pyramid is a steep staircase leading to the top. The original stairs are in a very bad condition as is the bamboo-ladder which was constructed in the 20th century, so it is forbidden to climb to the top of the pyramid via this route. There is however a new staircase which can be used to ascend to the top tit of the pyramid. Concerning the seventh tier some scientists say, this was the platform of the shrine because on its sides beautiful reliefs of Garudas were made. There is just one Khmer temple which resembles the temple Baksei Chamkrong in Angkor. But the four‑tiered monument there is much smaller and has a staircase on each of the four sides. On the platform on the top of the Baksei Chamkrong is a prasat in a good condition. ==== Qabar tal-Iljunfant Abjad ==== Behind the court with the seven‑tiered pyramid is an artificial hill of exact circle form covered with trees. It is named ''Tomb of the White elephant''. "The white Elephant" is a very well-known legend in southeast Asia. There are different theories about the hill. Some say that this structure could be the foundation of a second pyramid. Others say that it could be the grave of Jayavarman IV. The steep path leading to the top of the hill is closed now because of security reasons. === Santwarji tul it-triq tal-aċċess === ==== Prasat Pram ==== [[File:KohKer_LePrasatBram.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:KohKer_LePrasatBram.jpg|daqsminuri|240x240px|Prasat Pram.]] The most south sanctuary of this group is the Prasat Pram on the west side of the road. A small (300 metres (328 yd)) long path leads to the monument. It has five towers or prasats (''pram'' = five). Three brick towers stand in a row on the same platform. They face east. The central one is a bit taller than the others. In each of these prasats, once stood a lingam. These and the beautifully carved lintels were looted. Two prasats (faced west) are standing in front of the platform. One is built of brick and has diamond‑shaped holes in the upper part. This fact indicates that this tower once served as a fire sanctuary (fire cults were very important during the era of the Khmer kings). The other building is small, made of laterite and (in comparison with the brick towers) in bad condition. The bricks of small regular size are held together with an organic mortar of unknown composition (plant sap?). Originally the towers were covered by white stucco; remains of it can still be seen. Two of the towers are pictorially covered by roots. The five towers are surrounded by an enclosure. The collapsed entrance door (gopuram) is at the east side. Two artefacts of the Prasat Pram can be seen in the National Museum in Phnom Penh: A damaged lion statue and fragments of a standing four-armed Vishnu. ==== Prasat Neang Khmau ==== [[File:03-Prasat_Neang_Khmau,_Koh_Ker-nX-4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:03-Prasat_Neang_Khmau,_Koh_Ker-nX-4.jpg|daqsminuri|Prasat Neang Khmau bin-nugrufun mal-ħitan.]] Located 12.5 km (7.8 mi) to the south of the main Koh Ker pyramid and built of sandstone and brick. An early 10th century temple dedicated to the Hindu deity Shiva. The temple's fire damaged (black) outer surface probably gave it its name (Neang Khmau means the "Black Lady" in Khmer). The name of the temple is also said mean "Black Virgin" and legend says it might once have been heaven to Kali, the Dark Goddess of Destruction. Another legend about the temple says that many years ago a powerful king Preah Bat Sorya Teyong lived at the Chiso mountain. One day his daughter Neang Khmao, went to Tonle Protron and met a handsome man, Bandit Srey, who instantly fell in love with her and who used magic to make her fall in love with him. When the king heard about this he ordered his daughter be exiled and he built two temples for her to live in. Whilst in exile she fell in love with a monk who subsequently fell in love with her and gave up being a monk to live with the princess in the temple since which it has been known as Neang Khmao Temple. ==== Prasat Bak ==== More north than the Prasat Neang Khmau and on the west side of the road is the Prasat Bak, a small square sanctuary built of laterite; one side measures only 5 m (16 ft). The temple which is in a very bad condition today housed till 1960 a colossal statue of Ganesha (Ganesha is a Hindu god, son of Shiva and Uma. He is depicted with a human body and an elephant's head). It is known, that the sculpture with the sitting Ganesha now is in a collection outside of Cambodia. ==== Prasat Chen ==== This sanctuary is the most north of this group and lies too on the west side of the street. It has two enclosures. The main entrance door (now collapsed) was itself a sanctuary with a square central room (one side measured 4 m (13 ft)). Three laterite towers (partially collapsed) stand on the same platform. In front of them are the remains of two brick libraries. The statue of the two fighting monkey kings Sugriva and Valin (figures of the Hindu epic Ramayana) was found at this site and is now in the National Museum in Phnom Penh. A fragment of a multi-armed statue of Vishnu was found in front of the tower in the middle. In this temple are five inscriptions. They mention the names of all the numerous peoples connected to the temple site and their function. === Monumenti tul it-triq ċirkolari === ==== Prasat Balang (Prasat Leung Moi) ==== [[File:Cambodge-1223.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cambodge-1223.jpg|lemin|daqsminuri|240x240px|Il-fdalijiet ta' Prasat Krachap.]] The Prasat Balang is the first of three Linga-Shrines standing along the ring-road. It is a square laterite building standing on a platform and has one doorway and an open roof. In the sanctuary is an impressive lingam standing on yoni. The phallus-symbol is about 2 m (7 ft) high, has a diameter of nearly 1 m (39 in) and a weight of several tons. Together with the yoni it was carved out of the bedrock at this place. The lingam is in a good condition. The yoni is about 1 m (39 in) high and looks like an altar. On all four sides once were carved reliefs. In each of the four corners stood a beautiful chiselled Garudu with raised arms giving the impression these mythical figures would bear the yoni. The reliefs and the Garudas were looted. Around the Yoni there is just a small space giving room for some priests to perform the prescribed rituals. The water they put on the lingam became holy by touching the symbol of Shiva, run down and was collected in a ditch of the yoni. Then via a spout (which is still intact) it flowed to the outside of the shrine where believers could touch the blessed water. ==== Prasat Thneng (Prasat Leung Pee) ==== The Prasat Thneng is very similar to the Prasat Balang. Looters tried to hack away the impressive lingam but were not successful. A notch of about a depth of half a meter (20 in) is left but the Shicva-symbol is still standing unshakeable at its place on the damaged yoni. ==== Leung Bye ==== Prasat Leung Bon ==== Prasat Andong Kuk (Prasat Sralau) ==== A Buddhist temple built late 12th century/early 13th century in the reign of Jayavarman VII, it was one of more than 100 of hospital-sanctuaries he built. The modern name Sralau refers to a species of tree ==== Prasat Krachap ==== Sometimes written Prasat Kra Chap, today the site has well preserved entrance gate and the ruins of 5 towers arranged in a quincunx. From inscriptions around the doors it has been established that the temple was dedicated in 928 to Tribhuvanadeva, a linga representation of Shiva. ==== Prasat Bantaey Pee Chean<ref>Csaba Kàdas (2010). Koh Ker, Shortguide. [[Budapest]]: Hunincor. <nowiki>ISBN 978-963-08-0470-7</nowiki>.</ref> ==== ==== Prasat Chrap ==== [[File:KohKer_BanteayPichean.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:KohKer_BanteayPichean.jpg|lemin|daqsminuri|240x240px|Banteay Peechean.]] A temple comprising 3 towers built of laterite. Today all towers are badly damaged; the interiors with fire damage and the west facades destroyed suggesting damage was deliberate or due to a common design flaw. There are no surviving inscriptions to date the temple nor to identify which gods it was dedicated to. ==== Prasat Damrei ==== A small path leads from the ring-road to the Prasat Damrei (damrei = elephant). This sanctuary has an enclosure and stands on a high platform. On each of its four sides is a staircase with about ten steps. Eight stone lions once flanked the stairs but only one remains in its original place. A beautiful elephant sculpture once stood at each of the four corners of the platform but only two remain. The sanctuary is built of brick and is in good condition. A Sanskrit inscription found at the temple offers evidence that an erstwhile lingam was once erected on the top of the pyramid (Prang). == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Kambodja]] safhfwr6xxdr1hok550ih1x3k50bhed 317834 317828 2024-11-25T10:42:21Z Trigcly 17859 /* Reliġjon */ żieda kontenut 317834 wikitext text/x-wiki [[Stampa:0505280017PThompyramid.jpg|daqsminuri|Prasat Thom.]] '''Koh Ker''' (bil-Khmer: ប្រាសាទកោះកេរ្ដិ៍,; ''Brasat Kaôh Kértĕ''; pronunzja: [praːsaːt kɑh keː]) huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] remot fit-Tramuntana tal-[[Kambodja]] madwar 120 kilometru (75 mil) 'il bogħod minn [[Siem Reap]] u mis-sit tal-qedem ta' [[Angkor Wat|Angkor]]. Huwa reġjun bil-ġungli bi ftit popolazzjoni. Iktar minn 180 santwarju nstabu f'żona protetta ta' 81 kilometru kwadru (31 mil kwadru). Madwar żewġ tużżani [[Monument|monumenti]] biss jistgħu jżuruhom it-turisti peress li l-biċċa l-kbira tas-santwarji għadhom moħbija fil-foresti u mhux iż-żona kollha ġiet ikklerjata mill-mini tal-art. Koh Ker huwa l-isem modern ta' belt importanti tal-[[Imperu Khmer]]. Fl-inċiżjonijiet il-belt tissemma bħala ''Lingapura'' (il-belt tal-''lingam'') jew ''Chok Gargyar'' ([[Traduzzjoni|tradotta]] bħala ''belt ta' osservazzjoni'', jew bħala ''forestra tas-siġar tal-[[ħadid]]''). Matul ir-renju tar-rejiet [[Jayavarman IV]] u [[Harshavarman II]] Koh Ker għal żmien qasir kienet il-[[belt kapitali]] tal-imperu kollu (928–944 [[WK|W.K]].). Jayavarman IV inforza programm ambizzjuż ta' kostruzzjoni. Ġibjun enormi tal-ilma u madwar erbgħin tempju nbnew taħt it-tmexxija tiegħu. L-iżjed kumpless sinifikanti bit-tempji, santwarju doppju (Prasat Thom/Prang), isegwi pjanta lineari u mhux waħda konċentrika bħall-biċċa l-kbira tat-tempji tar-rejiet Khmer. L-iżjed struttura unika hija piramida b'seba' saffi għolja 36 [[metru]] (118-il pied), li x'aktarx intużat bħala tempju statali ta' Jayavarman IV. Hemm ukoll santwarji impressjonanti b'''lingas'' għoljin żewġ metri (6 piedi 7 pulzieri). Taħt Jayavarman IV, l-istil ta' Koh Ker ġie żviluppat u [[L-Arti|l-arti]] tal-[[Skultura|iskultura]] laħqet il-quċċata tagħha. Varjetà kbira ta' [[Statwa|statwi]] ġew skolpiti. Minħabba li huwa mbiegħed, ir-rikkezzi tas-sit arkeoloġiku ta' Koh Ker ġew misruqa bosta drabi mill-ħallelin. L-iskulturi ta' Koh Ker mhux biss jistgħu jinstabu f'diversi [[Mużew|mużewijiet]], iżda anke f'kollezzjonijiet privati. Diversi kapolavuri ta' Koh Ker minn żmien għal żmien jitfaċċaw fl-irkanti. Dawn l-opri, attwalment, jitqiesu bħala arti misruqa. Is-sit jinsab madwar sagħtejn u nofs 'il bogħod minn Siem Reap, u l-viżitaturi jistgħu jissoġġornaw fil-villaġġ fil-qrib ta' Seyiong, 10 kilometri mit-tempji fejn hemm għadd ta' akkomodazzjonijiet biex jilqgħuhom. Il-vjaġġaturi jistgħu wkoll joqogħdu fil-Koh Ker Jungle Lodge Homestay, proġett turistiku sostenibbli li nbena fil-villaġġ ta' Koh Ker fl-2009. Il-komunità ta' Koh Ker f'Mejju 2019 fetħet akkomodazzjoni bażika tal-injam fil-villaġġ. Is-sit ta' Koh Ker tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fis-17 ta' Settembru 2023 matul il-45 sessjoni tal-[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] f'[[Riyadh]], l-[[Arabja Sawdija]]. == [[Ġeografija]] == Is-sit ta' Koh Ker jinsab bejn ix-xaqlibiet tan-Nofsinhar tal-muntanji Dangrek, il-muntanji Kulen (Phnom Kulen) fil-Lbiċ, u l-muntanja Tbeng (Phnom Tbeng, qrib Tbeng Meanchey) fil-Lvant. Il-biċċa l-kbira tal-art bl-għoljiet hija miksija bil-ġungla, iżda l-maġġoranza tas-siġar joħorfu kull staġun. Il-belt ta' Koh Ker kienet tinsab tul l-iżjed rotta strateġika importanti tal-Imperu Khmer. Din ir-rotta, ġejja minn Angkor u [[Beng Mealea]] sa Koh Ker, kienet twassal sat-[[Tempju ta' Preah Vihear]] u minn hemm sa Phimai fit-[[Tajlandja]] u sa Wat Phu fil-[[Laos]]. Ir-reġjun ta' Koh Ker huwa relattivament niexef. Bosta ġibjuni u kanali nbnew matul is-sekli 9 u 10 biex tiġi żgurata l-provvista tal-ilma. Illum il-ġurnata l-ilma jiġi ppompjat minn fond ta' 30 sa 40 metru (98 sa 131 pied). == [[Storja]] == === Jayavarman IV === [[File:Koh_Ker_script_(2006b).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Koh_Ker_script_(2006b).jpg|daqsminuri|240x240px|Inċiżjoni tal-qedem mill-fdalijiet ta' Koh Ker.]] Jayavarman IV irrenja mid-928 sad-941 f'Koh Ker. Jingħad li huwa kien ir-re lokali f'dan is-sit remot, x'aktarx art twelidu, qabel ma sar ir-re tal-imperu kollu. Dan jista' jispjega għaliex kellu r-residenza tiegħu f'Koh Ker u mhux f'Roluos (Hariharalaya) jew f'Yashodharapura (Angkor) bħar-rejiet l-oħra ta' qablu. Xi storiċi jaħsbu li Jayavarman IV kienu użurpatur; iżda, l-maġġoranza tagħhom jemmnu li huwa kien mexxej leġittimu li seta' jitla' fuq it-tron għax kien iżżewweġ lill-oħt tar-rispett tar-re [[Yasovarman I]] (889–900). Li huwa ċert hu li ż-żewġ ulied subien ta' Yasovarman I ([[Harshavarman I]], li rrenja mid-900 sad-922, u [[Isanavarman II]], li rrenja mid-922 sal-ħabta tad-925) ma kellhomx tfal. Fiż-żmien qasir li Jayavarman IV irrenja f'Koh Ker, twettaq programm ambizzjuż ta' kostruzzjoni. Dan kien possibbli biss bis-saħħa ta' sistema restrittiva tal-ġbir tat-taxxi bħalma nafu mill-inċiżjonijiet li nstabu fis-sit. Inbnew madwar 40 tempju, il-piramida unika b'seba' saffi u ''baray'' (ġibjun tal-ilma) enormi. Taħt Jayavarman IV, ġie żviluppat l-istil ta' Koh Ker u l-arti tal-iskultura laħqet il-quċċata tagħha. === Harshavarman II === Wara l-[[mewt]] ta' Jayavarman IV, il-prinċep iddeżinjat ma ħax postu. Minfloku, Harshavarman II (iben ieħor ta' Jayavarman IV) tela' fuq it-tron. Bħal missieru, huwa rrenja f'Koh Ker (941–944) iżda wara tliet snin miet; x'aktarx mhux minħabba kawżi naturali. L-ebda wieħed mit-tempji f'Koh Ker jistgħu jiġu attribwiti lilu. Warajh, fuq it-tron tela' kuġinuh, li reġa' għamel lil Roluos (Hariharalaya) bħala s-sede tal-poter. === Koh Ker wara d-944 W.K. === Anke wara d-944 [[WK|W.K]]., filwaqt li l-belt kapitali tal-Imperu Khmer kienet marret lura lejn il-pjanuri fit-Tramuntana tal-lag ta' Tonle Sap, inbnew iktar tempji fis-sit ta' Koh Ker. Inċiżjoni partikolari ssemmi r-renju ta' [[Udayadityavarman I]] fl-1001. Fil-bidu tas-seklu 13 hemmhekk twettaq l-aħħar santwarju. Taħt [[Jayavarman VII]], inbniet Prasat Andong Kuk, l-hekk imsejħa [[kappella]]-sptar, waħda minn iktar minn 100 kappella-sptar li nbnew taħt dan il-mexxej. == Storja moderna == === Seklu 19 === [[File:04-Koh_Ker-nX-10.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:04-Koh_Ker-nX-10.jpg|daqsminuri|It-torri ta' Koh Ker.]] Fit-tieni parti tas-seklu 19, vjaġġaturi avventuriżi [[Franza|Franċiżi]] marru fil-foresti ta' madwar Koh Ker biex jikkaċċjaw l-[[Annimal|annimali]] selvaġġi. Meta marru lura fi Franza rrakkontaw ġrajjiet dwar l-istrutturi li kienu raw. Ir-riċerkaturi Franċiżi [[Lunet de Lajonquière]] u [[Étienne Aymonier]] żaru Koh Ker biex jivverifikaw b'għajnejhom. Huma raw il-kumpless tat-tempju prinċipali ta' Prasat Thom/Prang, Baray u grupp ta' santwarji bil-''linga''. Huma skoprew ukoll xi sottosezzjonijiet ta' triq ewlenija wiesgħa iktar minn 8 metri (26 pied). Huma kienu tal-fehma li fl-imgħoddi kien hemm triq li kienet tikkollega Koh Ker ma' Wat Phu (illum il-ġurnata fin-Nofsinhar tal-Laos). Għall-ħabta tal-1880, membri ta' spedizzjoni Franċiża waslu f'Koh Ker u serqu bosta statwi u riljievi. Dawn l-opri issa jinsabu fil-Musée Guimet f'[[Pariġi]]. === Seklu 20 === Fil-bidu tas-seklu 20, l-istoriċi tal-arti rrealizzaw li f'Koh Ker kien ġie żviluppat stil għalih. George Cœdès ikkonkluda mit-tinqix fil-blat tas-sit li Koh Ker kienet il-belt kapitali tal-Imperu Khmer (928 – 944 W.K.) matul ir-renju ta' Jayavarman IV u s-suċċessur tiegħu Harshavarman II. Fis-snin 30 tas-seklu 20, ir-riċerkaturi Franċiżi reġgħu żaru Koh Ker. Huma skoprew bosta monumenti u sabu sa ħamsin santwarju fl-inħawi f'erja ta' madwar 35 kilometru kwadru (8,649 akru). Henry Parmentier ħejja għadd ta' tpinġijiet. Wara interruzzjoni minħabba r-renju tat-terrur tal-Khmer Rouge, ir-riċerka f'Koh Ker tkompliet mix-xjenzati Franċiżi, Ġappuniżi u Awstraljani ta' APSARA. === Seklu 21 === Fil-bidu tas-seklu 21, ix-xjenzati kkonkludew li mhux il-monumenti kollha setgħu nbnew fiż-żmien qasir meta Koh Ker kienet il-belt kapitali tal-Imperu Khmer (928 – 944 W.K.). Bdiet era ġdida f'Koh Ker malli bdew jiġu analizzati r-ritratti satellitari. Fl-2004 iż-żona protetta ġiet estiża għal 81 kilometru kwadru (31 mil kwadru; 20,016 akru). Għal ħames snin, ir-riċerkaturi Ġappuniżi esploraw u ddeskrivew xi 184 monument, u ddokumentaw il-pożizzjonijiet eżatti tagħhom. Ir-riċerkatur Awstraljan Damian Evans u t-tim tiegħu rnexxielhom jivverifikaw it-teorija ta' Lajonquière li fl-imgħoddi kien hemm rotta tal-Khmer bejn Koh Ker u Wat Phu, li x'aktarx kienet l-iżjed triq strateġika importanti tal-Imperu Khmer. [[File:Cambogia,_brahma,_da_dintorni_di_vat_baset,_stile_di_koh_ker,_925-950_ca._03.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cambogia,_brahma,_da_dintorni_di_vat_baset,_stile_di_koh_ker,_925-950_ca._03.JPG|daqsminuri|Statwa ta' Brahma bl-istil ta' Koh Ker, għall-ħabta tad-925-950, il-Mużew ta' Guimet, [[Pariġi]], [[Franza]].]] L-iskavi li saru f'Diċembru 2015 mit-timijiet Kambodjani u internazzjonali qrib Prasat Thom u Rahal fiż-żona urbana ewlenija ta' Koh Ker wasslu għal datazzjoni bir-radjukarbonju li b'mod ċar jindikaw li kien hemm abitazzjoni u attività sinifikanti diġà matul is-sekli 7-8 W.K., li spiss huwa perjodu li l-istoriċi jindikaw bħala l-perjodu Chenla. Xi tipi ta' bċejjeċ tal-fuħħar jaf imorru lura għall-perjodu Funan iktar bikri. Ġew irkuprati iktar minn 24,000 artefatt u ekofatt mit-tliet siti ta' prova. L-artefatti fil-biċċa l-kbira huma bċejjeċ tal-fuħħar b'tipi lokali u eżotiċi li jirrappreżentaw iktar minn 1,000 sena ta' użu tas-sit matul is-sekwenza okkupazzjonali. Fost it-tipi eżotiċi ta' bċejjeċ tal-fuħħar hemm ix-xogħol bil-ġebel Ċiniż u l-bċejjeċ igglejżjati mill-perjodi Song u Yuan. Bċejjeċ eżotiċi oħra tal-fuħħar jinkludu xogħol bil-ġebel Tajlandiż u Vjetnamiż li ġeneralment imur lura għall-aħħar tal-perjodi ta' Angkor u ta' wara Angkor. Ġie nnutat ukoll xi xogħol tal-fuħħar Persjan li jmur lura għas-seklu 9. B'hekk, is-sit ta' Koh Ker ġie kkollegat ma' ktajjen tal-valur fuq distanza twila għal diversi perjodi konsiderevoli. Għalkemm l-inħawi jaf intużaw għal xi skop ieħor matul is-seklu 10 waqt l-aqwa taż-żieda tal-kostruzzjoni waqt ir-renju ta' Jayavarman IV, l-użu u l-attivitajiet fis-sit komplew saħansitra wara s-seklu 10. L-intensità tal-attivitajiet u d-densità tal-okkupazzjoni jaf varjaw maż-żmien b'rabta mal-fatturi politiċi u soċjoekonomiċi. Varjabbli tal-ġestjoni tar-riżorsi naturali u umani kif ukoll fenomeni ambjentali jaf kellhom rwol sinifikanti b'rabta mal-bidliet fil-popolarità, fil-popolazzjoni u fil-produttività. Il-proġett kien parti mill-Iskola fis-Sit taċ-Ċentru ta' Nalanda - Sriwijaya taħt it-tmexxija ta' Dr. D. Kyle Latinis u Dr. Ea Darith (tal-Awtorità Nazzjonali ta' APSARA) bl-appoġġ ulterjuri mingħand l-Awtorità Nazzjonali għal Preah Vihear. === Serq === L-ebda mill-iskulturi immensi, espressivi u mill-isbaħ ma tħallew fis-sit. Bosta minnhom insterqu u issa jinsabu fil-mużewijiet u fil-kollezzjonijiet privati. Xi statwi tneħħew mill-organizzazzjonijiet tal-gvern biex jiġi evitat is-serq. Ħafna kapulavuri ta' Koh Ker issa jinsabu fil-kollezzjoni tal-Mużew Nazzjonali fi Phnom Penh. Fl-aħħar tal-2011, dan is-sit daqstant imbiegħed ġibed l-attenzjoni tal-mezzi tax-xandir ta' madwar id-dinja meta Sotheby's ippruvaw ibigħu statwa ta' ġellied mitiku tal-Imperu Khmer. F'Marzu 2012, il-gvernijiet tal-Istati Uniti u tal-Kambodja ressqu dokumenti ġuridiċi sabiex jissekwestraw l-istatwa li skonthom tneħħiet illegalment mis-sit. Statwa oħra simili, marbuta wkoll mas-sit ta' Koh Ker, tinsab għall-wiri fil-Mużew ta' Norton Simon f'Pasadena, California, l-Istati Uniti. == Reliġjon == Qabel ma Koh Ker saret il-belt kapitali tal-Imperu Khmer (928 W.K.), diġà kienu jeżistu bosta santwarji b'lingas ta' Xiva. Koh Ker kien sit ta' qima fejn Xiva kien ilu jiġi meqjum għal żmien twil. Anke Jayavarman IV kien devot ħafna ta' din id-divinità tal-Induiżmu. Peress li r-rejiet li ġew warajh (li r-residenza tagħhom ma kinitx f'Koh Ker) qalbu mill-Indiużmu għall-Buddiżmu, huma ordnaw li jsiru l-aġġustamenti meħtieġa fit-tempji tagħhom. Minħabba li kienu remoti ħafna, ma sarux interventi fis-santwarji f'Koh Ker. == Inċiżjonijiet == Instabu diversi inċiżjonijiet li jsemmu lil Koh Ker bħala l-belt kapitali tal-imperu f'Siem Reap, f'Battambang, f'Takeo u f'Kampong Cham (belt). Mill-inċiżjonijiet li ġew skoperti f'Koh Ker, huwa stmat li iktar minn għaxart elef ruħ kienu jgħixu f'Koh Ker meta kienet il-belt kapitali (928 – 944 W.K.). L-inċiżjonijiet jispjegaw kif kienet tiġi organizzata l-forza tax-xogħol: kienu jinġabru t-taxxi f'għamla ta' ross fil-pajjiż kollu u kienu jservu biex jipprovdu għall-ħaddiema li kienu jiġu minn provinċji differenti. Inċiżjoni f'Prasat Damrei tistqarr li s-santwarju fil-quċċata tat-tempju statali (''Prang'') jospita lingam ta' madwar 4.5 metri (14-il pied 9 pulzieri) u li l-istabbiliment ta' dan is-simbolu ta' Xiva wassal għal ħafna problemi. Inċiżjoni bis-Sanskritu f'Prasat Thom tagħti evidenza tal-konsagrazzjoni ta' lingam ta' Xiva fid-921 W.K. li kien jiġi meqjum bl-isem ta' Tribhuvaneshvara ("Sinjur tad-Dinja bi Tliet Saffi"). == Deskrizzjoni == Iċ-ċentru tal-belt tal-qedem kien jinsab fin-naħa tal-Grigal tal-''baray'' (ġibjun tal-ilma). L-inċiżjonijiet isostnu li mill-inqas għaxart elef abitant kienu jgħixu hemmhekk matul ir-renju ta' Jayavarman IV. Xi riċerkaturi tal-imgħoddi kienu jemmnu li l-belt kienet protetta b'ħajt kwadru b'tul laterali ta' 1.2 kilometru (1,312-il jarda). Iżda riċerka ġdida tindika li l-istrutturi lineari li nstabu f'din il-parti ta' Koh Ker kienu xtut jew digi ta' kanali tal-qedem. Fir-rigward tal-binjiet tal-injam tal-Imperu Khmer ma nstabux artefatti. Il-laterit, il-ġebel ramli u l-brikks kienu jintużaw bħala materjali tal-kostruzzjoni f'Koh Ker. Il-laterit u l-ġebel ramli ta' kwalità eċċellenti kienu jinkisbu fi kwantitajiet kbar mill-barrieri fir-reġjun ta' Koh Ker, għaldaqstant it-trasport tal-ġebel lejn is-sit ma kienx problema. Il-brikks prodotti kienu żgħar, regolari u solidi ħafna. Kien jintuża saff irqiq ta' tkaħħil organiku ta' konsistenza mhux magħrufa, possibbilment xi forma ta' likwidu veġetali. Wara iktar minn millenju, is-santwarji tal-brikks f'Koh Ker jinsabu f'kundizzjoni ferm aħjar minn dawk tal-laterit. Is-soqfa ta' xi tempji f'Koh Ker kienu jinbnew bl-injam u kienu miksijin bil-madum. F'dawn il-monumenti nstabu toqob għax-xorok tal-injam. Is-santwarju prinċipali (il-kumpless tat-tempji ta' Prasat Thom/Prang) ma kienx jeżisti f'nofs il-belt tal-qedem. == Ġibjuni tal-ilma == === Rahal === The huge Baray (water-tank) called ''Rahal'' is the largest object at the site of the ancient capital Koh Ker. Its length is about 1,200 m (1,312 yd) and its breath about 560 m (612 yd). The water-tank has three dams covered by steps of laterite. The orientation of the Rahal is not from east to west like the huge water-reservoirs in Angkor; it follows an orientation of North 15° West. Because the most important monuments at Koh Ker have the same orientation it is thought that the Baray was constructed first and the rest of the structures were laid out around it. The Rahal was carved out partly of the stone ground but it is not clear if a natural hollow was the reason for its orientation. These days most parts of the Baray are dried out and covered by grass. Some puddles can be seen in the corner next to the double-sanctuary. === Trapeang Andong Preng === 200 m (219 yd) south of the double-sanctuary Prasat Thom/Prang is a basin dug into the earth with a length of 40 m (44 yd). It has steps of laterite on all sides. During the rainy season the water is standing to a depth of 7 m (23 ft 0 in). The Trapeang Andong Preng does not belong to a temple, but it could have been a royal bath, because near this place was once the wooden palace of the king. === Trapeang Khnar === == Tempji u santwarji == === Kumpless tas-santwarju doppju ta' Prasat Thom/Prang === ==== Pjanta lineari ==== [[File:04-Koh_Ker-nX-18.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:04-Koh_Ker-nX-18.jpg|daqsminuri|Veduta tal-piramida b'seba' saffi ta' Koh Ker.]] The complex of the main monument in Koh Ker has a linear plan and is about 800 metres (875 yd) long. Its orientation is E15°N, that is parallel to the Baray. The parking area cuts the complex in two parts. On the east side of the parking are two structures, called ''palaces''. On the west side are the other monuments. They are standing behind the restaurants and are from east to west: an immense entrance pavilion, two towers, a red brick entrance-tower (''Prasat Krahom''), a surrounding wall with two courts (in the eastern court is the temple-complex Prasat Thom with a moat, in the western court stands the seven tiered pyramid, named ''Prang''). Behind the enclosure is an artificial hill, the so‑called ''Tomb of the White Elephant''. With the exception of ''Prasat Krahom'' and the ''Prang'' (pyramid), this temple-complex is in bad condition. ==== Palazzi ==== At the east side of the parking area are two structures the so-called palaces. Each consists of four rectangular buildings surrounding a court. All eight buildings have three rooms, some have a patio with pillars. Possibly these palaces served as meditation- or prayer-rooms for the king or nobles. ==== Paviljun tad-daħla u torrijiet tal-laterit ==== Between the palaces and the closest monument is a distance of 185 metres (607 ft). On the left side of the parking area (behind the restaurants) is the entrance pavilion made of sandstone. It stands 45 metres (148 ft) away from the double sanctuary and has a cruciform ground-plan. The crossbar is 60 metres (197 ft) long; the stringer has a length of 30 metres (98 ft). Parallel to the cross-bar are two halls. Directly behind the entrance-pavilion are the ruins of two huge laterite towers. ==== Prasat Krahom ==== Behind the ruins of the entrance-pavilion and the laterite towers is a red brick tower, called Prasat Krahom (''krahom'' = red), which gives entrance to the enclosed monuments. It has a cruciform plan, is in a good condition and once housed a statue of the ''Dancing Shiva'' with five heads and ten arms. The sculpture had a height of 3.50 metres (11 ft 6 in), but is now broken completely. A fragment of a hand of 0.5 metres (20 in) can be seen in the National Museum in Phnom Penh. ==== Perimetru estern ==== The outer enclosure has a length of 328 metres (1,076 ft) and a breadth of 151 metres (495 ft) An additional wall divides the inner area in two. In the eastern court are a moat and the temple-complex ''Prasat Thom''; in the western court is the pyramid, called ''Prang''. The eastern court with a length of 153 metres (502 ft) is nearly square, the western court has a length of 171 metres (561 ft). ==== Ħandaq ==== The moat in the eastern court is about 47 metres (154 ft) wide. It borders the ''Prasat Thom''. Lined by trees it looks very picturesque. Two dams, one at the east side, the other at the west side are leading to the ground within the moat. The dams are flanked by Naga-balustrades. On the eastern dam between the Nagas was additionally a colonnade with pillars. Behind each Naga of the east side was standing a huge Garuda. ==== Prasat Thom ==== Probably some parts of the Prasat Thom including the moat and the 1. (inner) enclosure were built before 921 AD. The sanctuary was expanded under the reign of Jayavarman IV and has now two surrounding walls inside of the moat. The first wall (inner wall) is made of brick; the second wall (outer wall) with a length of 66 m (217 ft) and a breath of 55 m (180 ft) is made of laterite. Two doors are in the east and in the west. The doors of the second wall have a cruciform plan. The doors of the first wall are smaller and not of cruciform layout. The plane between the first and second wall is completely overbuilt with rectangular structures, possibly later additions. In the center court is the sanctuary and opposite it are two so‑called libraries. Behind the sanctuary on a rectangular platform stand nine towers in two rows (one of five, one four towers). Twelve smaller prasats in groups of three surround the platform. All 21 towers once housed lingas. ==== Prang ==== The seven‑tiered pyramid called ''Prang'' was probably the state temple of Jayavarman IV. Construction of the sanctuary was started in 928 AD. At ground level one, side of the square building measures 62 m (203 ft). The height is 36 m (118 ft). Originally on the top platform stood a huge lingam probably more than 4 m (13 ft) high and having a weight of several tons. Inscriptions say that it was the tallest and most beautiful Shiva-ling-am. The ling-am probably stood in a shrine which some researchers say could have been about 15 m (49 ft) high. On the north side of the pyramid is a steep staircase leading to the top. The original stairs are in a very bad condition as is the bamboo-ladder which was constructed in the 20th century, so it is forbidden to climb to the top of the pyramid via this route. There is however a new staircase which can be used to ascend to the top tit of the pyramid. Concerning the seventh tier some scientists say, this was the platform of the shrine because on its sides beautiful reliefs of Garudas were made. There is just one Khmer temple which resembles the temple Baksei Chamkrong in Angkor. But the four‑tiered monument there is much smaller and has a staircase on each of the four sides. On the platform on the top of the Baksei Chamkrong is a prasat in a good condition. ==== Qabar tal-Iljunfant Abjad ==== Behind the court with the seven‑tiered pyramid is an artificial hill of exact circle form covered with trees. It is named ''Tomb of the White elephant''. "The white Elephant" is a very well-known legend in southeast Asia. There are different theories about the hill. Some say that this structure could be the foundation of a second pyramid. Others say that it could be the grave of Jayavarman IV. The steep path leading to the top of the hill is closed now because of security reasons. === Santwarji tul it-triq tal-aċċess === ==== Prasat Pram ==== [[File:KohKer_LePrasatBram.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:KohKer_LePrasatBram.jpg|daqsminuri|240x240px|Prasat Pram.]] The most south sanctuary of this group is the Prasat Pram on the west side of the road. A small (300 metres (328 yd)) long path leads to the monument. It has five towers or prasats (''pram'' = five). Three brick towers stand in a row on the same platform. They face east. The central one is a bit taller than the others. In each of these prasats, once stood a lingam. These and the beautifully carved lintels were looted. Two prasats (faced west) are standing in front of the platform. One is built of brick and has diamond‑shaped holes in the upper part. This fact indicates that this tower once served as a fire sanctuary (fire cults were very important during the era of the Khmer kings). The other building is small, made of laterite and (in comparison with the brick towers) in bad condition. The bricks of small regular size are held together with an organic mortar of unknown composition (plant sap?). Originally the towers were covered by white stucco; remains of it can still be seen. Two of the towers are pictorially covered by roots. The five towers are surrounded by an enclosure. The collapsed entrance door (gopuram) is at the east side. Two artefacts of the Prasat Pram can be seen in the National Museum in Phnom Penh: A damaged lion statue and fragments of a standing four-armed Vishnu. ==== Prasat Neang Khmau ==== [[File:03-Prasat_Neang_Khmau,_Koh_Ker-nX-4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:03-Prasat_Neang_Khmau,_Koh_Ker-nX-4.jpg|daqsminuri|Prasat Neang Khmau bin-nugrufun mal-ħitan.]] Located 12.5 km (7.8 mi) to the south of the main Koh Ker pyramid and built of sandstone and brick. An early 10th century temple dedicated to the Hindu deity Shiva. The temple's fire damaged (black) outer surface probably gave it its name (Neang Khmau means the "Black Lady" in Khmer). The name of the temple is also said mean "Black Virgin" and legend says it might once have been heaven to Kali, the Dark Goddess of Destruction. Another legend about the temple says that many years ago a powerful king Preah Bat Sorya Teyong lived at the Chiso mountain. One day his daughter Neang Khmao, went to Tonle Protron and met a handsome man, Bandit Srey, who instantly fell in love with her and who used magic to make her fall in love with him. When the king heard about this he ordered his daughter be exiled and he built two temples for her to live in. Whilst in exile she fell in love with a monk who subsequently fell in love with her and gave up being a monk to live with the princess in the temple since which it has been known as Neang Khmao Temple. ==== Prasat Bak ==== More north than the Prasat Neang Khmau and on the west side of the road is the Prasat Bak, a small square sanctuary built of laterite; one side measures only 5 m (16 ft). The temple which is in a very bad condition today housed till 1960 a colossal statue of Ganesha (Ganesha is a Hindu god, son of Shiva and Uma. He is depicted with a human body and an elephant's head). It is known, that the sculpture with the sitting Ganesha now is in a collection outside of Cambodia. ==== Prasat Chen ==== This sanctuary is the most north of this group and lies too on the west side of the street. It has two enclosures. The main entrance door (now collapsed) was itself a sanctuary with a square central room (one side measured 4 m (13 ft)). Three laterite towers (partially collapsed) stand on the same platform. In front of them are the remains of two brick libraries. The statue of the two fighting monkey kings Sugriva and Valin (figures of the Hindu epic Ramayana) was found at this site and is now in the National Museum in Phnom Penh. A fragment of a multi-armed statue of Vishnu was found in front of the tower in the middle. In this temple are five inscriptions. They mention the names of all the numerous peoples connected to the temple site and their function. === Monumenti tul it-triq ċirkolari === ==== Prasat Balang (Prasat Leung Moi) ==== [[File:Cambodge-1223.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cambodge-1223.jpg|lemin|daqsminuri|240x240px|Il-fdalijiet ta' Prasat Krachap.]] The Prasat Balang is the first of three Linga-Shrines standing along the ring-road. It is a square laterite building standing on a platform and has one doorway and an open roof. In the sanctuary is an impressive lingam standing on yoni. The phallus-symbol is about 2 m (7 ft) high, has a diameter of nearly 1 m (39 in) and a weight of several tons. Together with the yoni it was carved out of the bedrock at this place. The lingam is in a good condition. The yoni is about 1 m (39 in) high and looks like an altar. On all four sides once were carved reliefs. In each of the four corners stood a beautiful chiselled Garudu with raised arms giving the impression these mythical figures would bear the yoni. The reliefs and the Garudas were looted. Around the Yoni there is just a small space giving room for some priests to perform the prescribed rituals. The water they put on the lingam became holy by touching the symbol of Shiva, run down and was collected in a ditch of the yoni. Then via a spout (which is still intact) it flowed to the outside of the shrine where believers could touch the blessed water. ==== Prasat Thneng (Prasat Leung Pee) ==== The Prasat Thneng is very similar to the Prasat Balang. Looters tried to hack away the impressive lingam but were not successful. A notch of about a depth of half a meter (20 in) is left but the Shicva-symbol is still standing unshakeable at its place on the damaged yoni. ==== Leung Bye ==== Prasat Leung Bon ==== Prasat Andong Kuk (Prasat Sralau) ==== A Buddhist temple built late 12th century/early 13th century in the reign of Jayavarman VII, it was one of more than 100 of hospital-sanctuaries he built. The modern name Sralau refers to a species of tree ==== Prasat Krachap ==== Sometimes written Prasat Kra Chap, today the site has well preserved entrance gate and the ruins of 5 towers arranged in a quincunx. From inscriptions around the doors it has been established that the temple was dedicated in 928 to Tribhuvanadeva, a linga representation of Shiva. ==== Prasat Bantaey Pee Chean<ref>Csaba Kàdas (2010). Koh Ker, Shortguide. [[Budapest]]: Hunincor. <nowiki>ISBN 978-963-08-0470-7</nowiki>.</ref> ==== ==== Prasat Chrap ==== [[File:KohKer_BanteayPichean.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:KohKer_BanteayPichean.jpg|lemin|daqsminuri|240x240px|Banteay Peechean.]] A temple comprising 3 towers built of laterite. Today all towers are badly damaged; the interiors with fire damage and the west facades destroyed suggesting damage was deliberate or due to a common design flaw. There are no surviving inscriptions to date the temple nor to identify which gods it was dedicated to. ==== Prasat Damrei ==== A small path leads from the ring-road to the Prasat Damrei (damrei = elephant). This sanctuary has an enclosure and stands on a high platform. On each of its four sides is a staircase with about ten steps. Eight stone lions once flanked the stairs but only one remains in its original place. A beautiful elephant sculpture once stood at each of the four corners of the platform but only two remain. The sanctuary is built of brick and is in good condition. A Sanskrit inscription found at the temple offers evidence that an erstwhile lingam was once erected on the top of the pyramid (Prang). == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Kambodja]] sj2v0sw1hi1497m8b5pkq0p9svpr1fx 0 33066 317829 2024-11-24T20:16:51Z JovalQC 21720 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1257213801|Armed_Forces_of_Malta]]" 317829 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. i3qq3ek4x4sem12i5bdu7m9tftpf88e 317835 317829 2024-11-25T10:56:36Z JovalQC 21720 "Organizzazzjoni" 1st regiment. 317835 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. == Organizzazzjoni == '''<big>Kwartieri Ġenerali, AFM</big>''' HQ AFM huwa l-Kwartieri Ġenerali tal-Forza li jinsab fil-Barrakka ta’ Ħal Luqa, Ħal Luqa. Huwa Kwartieri Ġenerali konġunt li jopera fil-livelli militari strateġiċi kif ukoll operazzjonali u tattiċi. HQ AFM huwa magħmul mill-fergħat li ġejjin: * Fergħa tal-Ġestjoni tar-Riżorsi Umani * Fergħa għall-Affarijiet Internazzjonali * Fergħa ta' Operazzjonijiet, Pjanijiet u Intelliġenza * Fergħa tal-Loġistika Integrata * Fergħa Kapaċitajiet u Taħriġ * Fergħa tal-Ġestjoni Finanzjarja * Fergħa ta' Ġestjoni u Żvilupp tal-Proprjetà '''<big>L-1 Reġiment, AFM</big>''' L-1 Reġiment huwa l-unità tal-infanterija ta' Malta, u għandu r-responsabbiltà primarja għad-difiża territorjali tal-pajjiż. Huwa maqsum fi tliet kumpaniji xkubetti, kumpanija ta 'appoġġ u kumpanija tal-kwartieri ġenerali. * Kumpannija tal-Kwartieri Ġenerali - tipprovdi appoġġ tas-servizz tal-ġlied lis-subunitajiet l-oħra tal-manuvra tal-unità. L-orbat jikkonsisti minn Kwartieri Ġenerali tal-Kumpaniji (CHQ), sezzjoni tat-Trasport bil-Mutur, sezzjoni tal-Pijunieri, sezzjoni tal-Pulizija Reġimentali, sezzjoni tas-Sinjali, sezzjoni tal-Armerija u Sezzjoni tal-Kwartiermastru. * Kumpannija – hija responsabbli għas-sigurtà tal-ajruport fir-rwol ta’ aċċess ikkontrollat billi tipprovdi gwardjani tas-sigurtà f’punti ta’ aċċess terminali/gradi tal-perimetru tal-airfield li jwasslu għal żoni ristretti u billi twettaq ronda f’dawn iż-żoni msemmija. Huma jinfurzaw ukoll il-passes tal-aċċess u l-kontroll tal-moviment tal-viżitaturi assistiti b’sorveljanza CCTV u huwa bbażat fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. * Kumpanija B - hija responsabbli għad-dmirijiet tas-sigurtà f'diversi postijiet. Hija twettaq rondi fuq l-art u twettaq punti ta' kontroll tal-vetturi għal kontravenzjonijiet tat-traffiku, identifikazzjoni u arrest ta' immigranti illegali, u tfittxijiet kontra n-narkotiċi. Hija tikkollega mill-qrib ħafna mal-pulizija fir-rigward ta' ħafna mill-attivitajiet tagħhom. Barra minn hekk, hija kumpanija tas-sigurtà interna, inkarigata li tħares stabbilimenti tal-gvern ta’ profil għoli/sensittivi, u hija bbażata f’Ħal Far. * C Company – hija l-Forza ta' Reazzjoni Mgħaġġla tal-AFM, għal operazzjonijiet ta' riskju għoli kemm internament kif ukoll bħala parti mill-Unjoni Ewropea. Isservi wkoll bħala unità ta’ taħriġ tal-infanterija għall-AFM u hija bbażata f’Ħal Far. * Air Defense & Support Company – tipprovdi l-kapaċità ta’ difiża tal-ajru primarja ta’ Malta, armata bil-Bofors 40mm L70 (bħalissa qed jitneħħa gradwalment) u ZPU-4 14.5mm AAMG kif ukoll mortars 81mm, Type 69 RPGs u Browning .50 HMGs għall-appoġġ tal-art. Ir-rwol primarju tiegħu huwa d-difiża ħafifa kontra l-ajruplani tal-Ajruport ta’ Ħal Luqa u punti vulnerabbli oħra fil-gżejjer Maltin. It-taħriġ tal-gunnery u l-prattiċi tal-isparar tal-batteriji jsiru regolarment f’Pembroke Ranges, St. Andrews. Din is-sub-unità tmexxi skola ta’ taħriġ li twettaq korsijiet ta’ żvilupp tat-Tmexxija ta’ Junior Non-commissiond Officers, korsijiet ta’ kummerċ tal-Infanteria, korsijiet ta’ Ceremonial Saluting guns u korsijiet tal-AAMG. L-attivitajiet ċerimonjali kollha tal-AFM li jinvolvu l-isparar tal-kanuni tat-tislima jsiru minn din is-sub-unit. Din is-sub-unità hija wkoll responsabbli għall-amministrazzjoni u t-taħriġ tal-Forza ta’ Riżerva Voluntiera ta’ Emerġenza. == Referenzi == fztvjn9nnyltvdgpvy96cuszokb9drg 317836 317835 2024-11-25T10:59:58Z JovalQC 21720 "It-3 Reġiment, AFM" toħloq. 317836 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. == Organizzazzjoni == '''<big>Kwartieri Ġenerali, AFM</big>''' HQ AFM huwa l-Kwartieri Ġenerali tal-Forza li jinsab fil-Barrakka ta’ Ħal Luqa, Ħal Luqa. Huwa Kwartieri Ġenerali konġunt li jopera fil-livelli militari strateġiċi kif ukoll operazzjonali u tattiċi. HQ AFM huwa magħmul mill-fergħat li ġejjin: * Fergħa tal-Ġestjoni tar-Riżorsi Umani * Fergħa għall-Affarijiet Internazzjonali * Fergħa ta' Operazzjonijiet, Pjanijiet u Intelliġenza * Fergħa tal-Loġistika Integrata * Fergħa Kapaċitajiet u Taħriġ * Fergħa tal-Ġestjoni Finanzjarja * Fergħa ta' Ġestjoni u Żvilupp tal-Proprjetà '''<big>L-1 Reġiment, AFM</big>''' L-1 Reġiment huwa l-unità tal-infanterija ta' Malta, u għandu r-responsabbiltà primarja għad-difiża territorjali tal-pajjiż. Huwa maqsum fi tliet kumpaniji xkubetti, kumpanija ta 'appoġġ u kumpanija tal-kwartieri ġenerali. * Kumpannija tal-Kwartieri Ġenerali - tipprovdi appoġġ tas-servizz tal-ġlied lis-subunitajiet l-oħra tal-manuvra tal-unità. L-orbat jikkonsisti minn Kwartieri Ġenerali tal-Kumpaniji (CHQ), sezzjoni tat-Trasport bil-Mutur, sezzjoni tal-Pijunieri, sezzjoni tal-Pulizija Reġimentali, sezzjoni tas-Sinjali, sezzjoni tal-Armerija u Sezzjoni tal-Kwartiermastru. * Kumpannija – hija responsabbli għas-sigurtà tal-ajruport fir-rwol ta’ aċċess ikkontrollat billi tipprovdi gwardjani tas-sigurtà f’punti ta’ aċċess terminali/gradi tal-perimetru tal-airfield li jwasslu għal żoni ristretti u billi twettaq ronda f’dawn iż-żoni msemmija. Huma jinfurzaw ukoll il-passes tal-aċċess u l-kontroll tal-moviment tal-viżitaturi assistiti b’sorveljanza CCTV u huwa bbażat fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. * Kumpanija B - hija responsabbli għad-dmirijiet tas-sigurtà f'diversi postijiet. Hija twettaq rondi fuq l-art u twettaq punti ta' kontroll tal-vetturi għal kontravenzjonijiet tat-traffiku, identifikazzjoni u arrest ta' immigranti illegali, u tfittxijiet kontra n-narkotiċi. Hija tikkollega mill-qrib ħafna mal-pulizija fir-rigward ta' ħafna mill-attivitajiet tagħhom. Barra minn hekk, hija kumpanija tas-sigurtà interna, inkarigata li tħares stabbilimenti tal-gvern ta’ profil għoli/sensittivi, u hija bbażata f’Ħal Far. * C Company – hija l-Forza ta' Reazzjoni Mgħaġġla tal-AFM, għal operazzjonijiet ta' riskju għoli kemm internament kif ukoll bħala parti mill-Unjoni Ewropea. Isservi wkoll bħala unità ta’ taħriġ tal-infanterija għall-AFM u hija bbażata f’Ħal Far. * Air Defense & Support Company – tipprovdi l-kapaċità ta’ difiża tal-ajru primarja ta’ Malta, armata bil-Bofors 40mm L70 (bħalissa qed jitneħħa gradwalment) u ZPU-4 14.5mm AAMG kif ukoll mortars 81mm, Type 69 RPGs u Browning .50 HMGs għall-appoġġ tal-art. Ir-rwol primarju tiegħu huwa d-difiża ħafifa kontra l-ajruplani tal-Ajruport ta’ Ħal Luqa u punti vulnerabbli oħra fil-gżejjer Maltin. It-taħriġ tal-gunnery u l-prattiċi tal-isparar tal-batteriji jsiru regolarment f’Pembroke Ranges, St. Andrews. Din is-sub-unità tmexxi skola ta’ taħriġ li twettaq korsijiet ta’ żvilupp tat-Tmexxija ta’ Junior Non-commissiond Officers, korsijiet ta’ kummerċ tal-Infanteria, korsijiet ta’ Ceremonial Saluting guns u korsijiet tal-AAMG. L-attivitajiet ċerimonjali kollha tal-AFM li jinvolvu l-isparar tal-kanuni tat-tislima jsiru minn din is-sub-unit. Din is-sub-unità hija wkoll responsabbli għall-amministrazzjoni u t-taħriġ tal-Forza ta’ Riżerva Voluntiera ta’ Emerġenza. * '''Battalja Unuri''' * Gwerra Anglo-Eġizzjana * Operazzjoni Atalanta * EUTM Somalia '''<big>It-3 Reġiment, AFM</big>''' 3 Regiment huwa l-unità ta 'appoġġ prinċipali tal-AFM, u jikkonsisti fi tliet sezzjonijiet operattivi. * Skwadra tal-Inġinier - dan jipprovdi l-appoġġ tal-inġinerija. * Ammunition and Explosives Company – hija responsabbli għall-ħażna u l-kontroll tat-tipi kollha ta’ munizzjon miżmuma mill-AFM kif ukoll għall-ħażna u l-kontroll tal-materjal tal-blasting użat minn kuntratturi ċivili għall-blasting tal-barrieri, eċċ. Jinkludi l-Explosive Ordnance Disposal (EOD). ) taqsima li hija responsabbli għas-sejbien u r-rimi ta' bombi u tagħmir splussiv ieħor. Huwa wkoll responsabbli għall-ispezzjoni tal-posta fl-uffiċċji tal-posta ewlenin, l-ispezzjoni tal-bagalji u l-inġenji tal-ajru fl-ajruport u l-kontrolli tas-sigurtà fil-kamra tar-Rappreżentant * Skwadra tal-Inġinerija Elettrika u Mekkanika - hija responsabbli għat-tiswija u l-manutenzjoni tal-vetturi kollha tal-AFM, ġeneraturi, impjanti u tagħmir ieħor tas-servizz. == Referenzi == rgyx6eevz15niaumy44xc7i207obfzg 317837 317836 2024-11-25T11:02:54Z JovalQC 21720 "Ir-4 Reġiment, AFM" toħloq. 317837 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. == Organizzazzjoni == '''<big>Kwartieri Ġenerali, AFM</big>''' HQ AFM huwa l-Kwartieri Ġenerali tal-Forza li jinsab fil-Barrakka ta’ Ħal Luqa, Ħal Luqa. Huwa Kwartieri Ġenerali konġunt li jopera fil-livelli militari strateġiċi kif ukoll operazzjonali u tattiċi. HQ AFM huwa magħmul mill-fergħat li ġejjin: * Fergħa tal-Ġestjoni tar-Riżorsi Umani * Fergħa għall-Affarijiet Internazzjonali * Fergħa ta' Operazzjonijiet, Pjanijiet u Intelliġenza * Fergħa tal-Loġistika Integrata * Fergħa Kapaċitajiet u Taħriġ * Fergħa tal-Ġestjoni Finanzjarja * Fergħa ta' Ġestjoni u Żvilupp tal-Proprjetà '''<big>L-1 Reġiment, AFM</big>''' L-1 Reġiment huwa l-unità tal-infanterija ta' Malta, u għandu r-responsabbiltà primarja għad-difiża territorjali tal-pajjiż. Huwa maqsum fi tliet kumpaniji xkubetti, kumpanija ta 'appoġġ u kumpanija tal-kwartieri ġenerali. * Kumpannija tal-Kwartieri Ġenerali - tipprovdi appoġġ tas-servizz tal-ġlied lis-subunitajiet l-oħra tal-manuvra tal-unità. L-orbat jikkonsisti minn Kwartieri Ġenerali tal-Kumpaniji (CHQ), sezzjoni tat-Trasport bil-Mutur, sezzjoni tal-Pijunieri, sezzjoni tal-Pulizija Reġimentali, sezzjoni tas-Sinjali, sezzjoni tal-Armerija u Sezzjoni tal-Kwartiermastru. * Kumpannija – hija responsabbli għas-sigurtà tal-ajruport fir-rwol ta’ aċċess ikkontrollat billi tipprovdi gwardjani tas-sigurtà f’punti ta’ aċċess terminali/gradi tal-perimetru tal-airfield li jwasslu għal żoni ristretti u billi twettaq ronda f’dawn iż-żoni msemmija. Huma jinfurzaw ukoll il-passes tal-aċċess u l-kontroll tal-moviment tal-viżitaturi assistiti b’sorveljanza CCTV u huwa bbażat fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. * Kumpanija B - hija responsabbli għad-dmirijiet tas-sigurtà f'diversi postijiet. Hija twettaq rondi fuq l-art u twettaq punti ta' kontroll tal-vetturi għal kontravenzjonijiet tat-traffiku, identifikazzjoni u arrest ta' immigranti illegali, u tfittxijiet kontra n-narkotiċi. Hija tikkollega mill-qrib ħafna mal-pulizija fir-rigward ta' ħafna mill-attivitajiet tagħhom. Barra minn hekk, hija kumpanija tas-sigurtà interna, inkarigata li tħares stabbilimenti tal-gvern ta’ profil għoli/sensittivi, u hija bbażata f’Ħal Far. * C Company – hija l-Forza ta' Reazzjoni Mgħaġġla tal-AFM, għal operazzjonijiet ta' riskju għoli kemm internament kif ukoll bħala parti mill-Unjoni Ewropea. Isservi wkoll bħala unità ta’ taħriġ tal-infanterija għall-AFM u hija bbażata f’Ħal Far. * Air Defense & Support Company – tipprovdi l-kapaċità ta’ difiża tal-ajru primarja ta’ Malta, armata bil-Bofors 40mm L70 (bħalissa qed jitneħħa gradwalment) u ZPU-4 14.5mm AAMG kif ukoll mortars 81mm, Type 69 RPGs u Browning .50 HMGs għall-appoġġ tal-art. Ir-rwol primarju tiegħu huwa d-difiża ħafifa kontra l-ajruplani tal-Ajruport ta’ Ħal Luqa u punti vulnerabbli oħra fil-gżejjer Maltin. It-taħriġ tal-gunnery u l-prattiċi tal-isparar tal-batteriji jsiru regolarment f’Pembroke Ranges, St. Andrews. Din is-sub-unità tmexxi skola ta’ taħriġ li twettaq korsijiet ta’ żvilupp tat-Tmexxija ta’ Junior Non-commissiond Officers, korsijiet ta’ kummerċ tal-Infanteria, korsijiet ta’ Ceremonial Saluting guns u korsijiet tal-AAMG. L-attivitajiet ċerimonjali kollha tal-AFM li jinvolvu l-isparar tal-kanuni tat-tislima jsiru minn din is-sub-unit. Din is-sub-unità hija wkoll responsabbli għall-amministrazzjoni u t-taħriġ tal-Forza ta’ Riżerva Voluntiera ta’ Emerġenza. * '''Battalja Unuri''' * Gwerra Anglo-Eġizzjana * Operazzjoni Atalanta * EUTM Somalia '''<big>It-3 Reġiment, AFM</big>''' 3 Regiment huwa l-unità ta 'appoġġ prinċipali tal-AFM, u jikkonsisti fi tliet sezzjonijiet operattivi. * Skwadra tal-Inġinier - dan jipprovdi l-appoġġ tal-inġinerija. * Ammunition and Explosives Company – hija responsabbli għall-ħażna u l-kontroll tat-tipi kollha ta’ munizzjon miżmuma mill-AFM kif ukoll għall-ħażna u l-kontroll tal-materjal tal-blasting użat minn kuntratturi ċivili għall-blasting tal-barrieri, eċċ. Jinkludi l-Explosive Ordnance Disposal (EOD). ) taqsima li hija responsabbli għas-sejbien u r-rimi ta' bombi u tagħmir splussiv ieħor. Huwa wkoll responsabbli għall-ispezzjoni tal-posta fl-uffiċċji tal-posta ewlenin, l-ispezzjoni tal-bagalji u l-inġenji tal-ajru fl-ajruport u l-kontrolli tas-sigurtà fil-kamra tar-Rappreżentant * Skwadra tal-Inġinerija Elettrika u Mekkanika - hija responsabbli għat-tiswija u l-manutenzjoni tal-vetturi kollha tal-AFM, ġeneraturi, impjanti u tagħmir ieħor tas-servizz. '''<big>Ir-4 Reġiment, AFM</big>''' Stabbilit bir-reviżjoni tal-AFM tat-30 ta’ Ottubru 2006, jinkludi: * Kumpanija HQ * Armed Forces of Malta Ceremonial Drill Team – Sa mit-twaqqif mill-ġdid tiegħu fl-1 ta’ Awwissu 2014, l-AFM Ceremonial Drill Team wettaq wirjiet ta’ drills sinkronizzati f’avvenimenti differenti f’avvenimenti konnessi mal-AFM. It-tim huwa ta' daqs ta' platoon u huwa magħmul minn 21 suldat minn unitajiet differenti fi ħdan l-AFM. * Il-Banda AFM – Imwaqqfa fl-1970, il-Banda AFM tieħu sehem f’impenji uffiċjali, tesegwixxi f’parati ċerimonjali, wirjiet tal-baned u programmi oħra tal-banda f’Malta u Għawdex. Minbarra d-dmirijiet tagħhom bħala bandsmen, il-persunal jaqdi wkoll id-dmirijiet militari kollha. * Revenue Security Corps – jassisti lill-Gvern fil-prevenzjoni tal-kuntrabandu, il-protezzjoni tad-dħul u, fejn meħtieġ, l-investigazzjoni ta’ kontravenzjonijiet relatati mal-liġijiet fiskali u monetarji. L-RSC huwa wkoll responsabbli għas-sigurtà u d-dmirijiet ta’ skorta fi flus kontanti tal-banek kummerċjali. * Kumpanija C2S – responsabbli mill-komunikazzjoni kollha tal-Forzi Armati ta’ Malta. Topera ċ-ċentru tal-operat għal S&R, komunikazzjonijiet interni u esterni, linji fissi, u servizzi tal-IT. * Skola ta’ Taħriġ – Taħriġ u Żvilupp. Taħriġ inizjali (BMT & Cadetship) u żvilupp tal-karriera (JNCOs & SNCOs). == Referenzi == a66xtxqi1joeh38jni2iouv78t57a0k 317838 317837 2024-11-25T11:05:48Z JovalQC 21720 "Missjoni Militari Taljana Malta" toħloq. 317838 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. == Organizzazzjoni == '''<big>Kwartieri Ġenerali, AFM</big>''' HQ AFM huwa l-Kwartieri Ġenerali tal-Forza li jinsab fil-Barrakka ta’ Ħal Luqa, Ħal Luqa. Huwa Kwartieri Ġenerali konġunt li jopera fil-livelli militari strateġiċi kif ukoll operazzjonali u tattiċi. HQ AFM huwa magħmul mill-fergħat li ġejjin: * Fergħa tal-Ġestjoni tar-Riżorsi Umani * Fergħa għall-Affarijiet Internazzjonali * Fergħa ta' Operazzjonijiet, Pjanijiet u Intelliġenza * Fergħa tal-Loġistika Integrata * Fergħa Kapaċitajiet u Taħriġ * Fergħa tal-Ġestjoni Finanzjarja * Fergħa ta' Ġestjoni u Żvilupp tal-Proprjetà '''<big>L-1 Reġiment, AFM</big>''' L-1 Reġiment huwa l-unità tal-infanterija ta' Malta, u għandu r-responsabbiltà primarja għad-difiża territorjali tal-pajjiż. Huwa maqsum fi tliet kumpaniji xkubetti, kumpanija ta 'appoġġ u kumpanija tal-kwartieri ġenerali. * Kumpannija tal-Kwartieri Ġenerali - tipprovdi appoġġ tas-servizz tal-ġlied lis-subunitajiet l-oħra tal-manuvra tal-unità. L-orbat jikkonsisti minn Kwartieri Ġenerali tal-Kumpaniji (CHQ), sezzjoni tat-Trasport bil-Mutur, sezzjoni tal-Pijunieri, sezzjoni tal-Pulizija Reġimentali, sezzjoni tas-Sinjali, sezzjoni tal-Armerija u Sezzjoni tal-Kwartiermastru. * Kumpannija – hija responsabbli għas-sigurtà tal-ajruport fir-rwol ta’ aċċess ikkontrollat billi tipprovdi gwardjani tas-sigurtà f’punti ta’ aċċess terminali/gradi tal-perimetru tal-airfield li jwasslu għal żoni ristretti u billi twettaq ronda f’dawn iż-żoni msemmija. Huma jinfurzaw ukoll il-passes tal-aċċess u l-kontroll tal-moviment tal-viżitaturi assistiti b’sorveljanza CCTV u huwa bbażat fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. * Kumpanija B - hija responsabbli għad-dmirijiet tas-sigurtà f'diversi postijiet. Hija twettaq rondi fuq l-art u twettaq punti ta' kontroll tal-vetturi għal kontravenzjonijiet tat-traffiku, identifikazzjoni u arrest ta' immigranti illegali, u tfittxijiet kontra n-narkotiċi. Hija tikkollega mill-qrib ħafna mal-pulizija fir-rigward ta' ħafna mill-attivitajiet tagħhom. Barra minn hekk, hija kumpanija tas-sigurtà interna, inkarigata li tħares stabbilimenti tal-gvern ta’ profil għoli/sensittivi, u hija bbażata f’Ħal Far. * C Company – hija l-Forza ta' Reazzjoni Mgħaġġla tal-AFM, għal operazzjonijiet ta' riskju għoli kemm internament kif ukoll bħala parti mill-Unjoni Ewropea. Isservi wkoll bħala unità ta’ taħriġ tal-infanterija għall-AFM u hija bbażata f’Ħal Far. * Air Defense & Support Company – tipprovdi l-kapaċità ta’ difiża tal-ajru primarja ta’ Malta, armata bil-Bofors 40mm L70 (bħalissa qed jitneħħa gradwalment) u ZPU-4 14.5mm AAMG kif ukoll mortars 81mm, Type 69 RPGs u Browning .50 HMGs għall-appoġġ tal-art. Ir-rwol primarju tiegħu huwa d-difiża ħafifa kontra l-ajruplani tal-Ajruport ta’ Ħal Luqa u punti vulnerabbli oħra fil-gżejjer Maltin. It-taħriġ tal-gunnery u l-prattiċi tal-isparar tal-batteriji jsiru regolarment f’Pembroke Ranges, St. Andrews. Din is-sub-unità tmexxi skola ta’ taħriġ li twettaq korsijiet ta’ żvilupp tat-Tmexxija ta’ Junior Non-commissiond Officers, korsijiet ta’ kummerċ tal-Infanteria, korsijiet ta’ Ceremonial Saluting guns u korsijiet tal-AAMG. L-attivitajiet ċerimonjali kollha tal-AFM li jinvolvu l-isparar tal-kanuni tat-tislima jsiru minn din is-sub-unit. Din is-sub-unità hija wkoll responsabbli għall-amministrazzjoni u t-taħriġ tal-Forza ta’ Riżerva Voluntiera ta’ Emerġenza. * '''Battalja Unuri''' * Gwerra Anglo-Eġizzjana * Operazzjoni Atalanta * EUTM Somalia '''<big>It-3 Reġiment, AFM</big>''' 3 Regiment huwa l-unità ta 'appoġġ prinċipali tal-AFM, u jikkonsisti fi tliet sezzjonijiet operattivi. * Skwadra tal-Inġinier - dan jipprovdi l-appoġġ tal-inġinerija. * Ammunition and Explosives Company – hija responsabbli għall-ħażna u l-kontroll tat-tipi kollha ta’ munizzjon miżmuma mill-AFM kif ukoll għall-ħażna u l-kontroll tal-materjal tal-blasting użat minn kuntratturi ċivili għall-blasting tal-barrieri, eċċ. Jinkludi l-Explosive Ordnance Disposal (EOD). ) taqsima li hija responsabbli għas-sejbien u r-rimi ta' bombi u tagħmir splussiv ieħor. Huwa wkoll responsabbli għall-ispezzjoni tal-posta fl-uffiċċji tal-posta ewlenin, l-ispezzjoni tal-bagalji u l-inġenji tal-ajru fl-ajruport u l-kontrolli tas-sigurtà fil-kamra tar-Rappreżentant * Skwadra tal-Inġinerija Elettrika u Mekkanika - hija responsabbli għat-tiswija u l-manutenzjoni tal-vetturi kollha tal-AFM, ġeneraturi, impjanti u tagħmir ieħor tas-servizz. '''<big>Ir-4 Reġiment, AFM</big>''' Stabbilit bir-reviżjoni tal-AFM tat-30 ta’ Ottubru 2006, jinkludi: * Kumpanija HQ * Armed Forces of Malta Ceremonial Drill Team – Sa mit-twaqqif mill-ġdid tiegħu fl-1 ta’ Awwissu 2014, l-AFM Ceremonial Drill Team wettaq wirjiet ta’ drills sinkronizzati f’avvenimenti differenti f’avvenimenti konnessi mal-AFM. It-tim huwa ta' daqs ta' platoon u huwa magħmul minn 21 suldat minn unitajiet differenti fi ħdan l-AFM. * Il-Banda AFM – Imwaqqfa fl-1970, il-Banda AFM tieħu sehem f’impenji uffiċjali, tesegwixxi f’parati ċerimonjali, wirjiet tal-baned u programmi oħra tal-banda f’Malta u Għawdex. Minbarra d-dmirijiet tagħhom bħala bandsmen, il-persunal jaqdi wkoll id-dmirijiet militari kollha. * Revenue Security Corps – jassisti lill-Gvern fil-prevenzjoni tal-kuntrabandu, il-protezzjoni tad-dħul u, fejn meħtieġ, l-investigazzjoni ta’ kontravenzjonijiet relatati mal-liġijiet fiskali u monetarji. L-RSC huwa wkoll responsabbli għas-sigurtà u d-dmirijiet ta’ skorta fi flus kontanti tal-banek kummerċjali. * Kumpanija C2S – responsabbli mill-komunikazzjoni kollha tal-Forzi Armati ta’ Malta. Topera ċ-ċentru tal-operat għal S&R, komunikazzjonijiet interni u esterni, linji fissi, u servizzi tal-IT. * Skola ta’ Taħriġ – Taħriġ u Żvilupp. Taħriġ inizjali (BMT & Cadetship) u żvilupp tal-karriera (JNCOs & SNCOs). '''<big>Air Wing tal-Forzi Armati ta’ Malta</big>''' Il-Winga tal-Ajru tal-Forzi Armati ta’ Malta hija l-komponent tal-ajru tal-militar Malti attwali. L-Air Wing għandha responsabbiltà għas-sigurtà tal-ispazju tal-ajru Malti, twettaq rondi marittimi u dmirijiet ta’ tfittxija u salvataġġ, u tipprovdi assistenza militari lil dipartimenti oħra tal-gvern ta’ Malta. L-Air Wing hija bbażata fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. '''<big>Skwadra Marittima</big>''' L-Iskwadra Marittima tal-Forzi Armati ta’ Malta hija l-komponent navali tal-militar Malti attwali. L-Iskwadra Marittima għandha responsabbiltà għas-sigurtà tal-ibħra territorjali Maltin, is-sorveljanza marittima u l-infurzar tal-liġi, kif ukoll it-tfittxija u s-salvataġġ. Hija bbażata f’Hay Wharf (Xatt it-Tiben) fil-Furjana. Bħalissa topera 10 bastimenti tal-għassa u 6 dgħajjes oħra. '''<big>Forza ta' Riżerva Voluntiera</big>''' Minbarra l-forzi regolari, hemm ukoll il-Forza ta’ Riserva tal-Voluntiera, li tikkonsisti f’voluntiera part-time biex jappoġġjaw liċ-ċittadini regolari. '''<big>Missjoni Militari Taljana Malta</big>''' Il-preżenza tal-Missjoni Militari Taljana (IMM) f’Malta ħadet forma f’forma ta’ assistenza teknika mifruxa fuq tliet perjodi ta’ żmien; l-ewwelnett, bejn l-1973 u l-1979, imbagħad bejn l-1981 u Lulju 1988, u fl-aħħar minn Lulju 1988 sas-7 ta’ Novembru 2016, meta l-aħħar ħelikopter tiegħu telaq minn Malta. Ir-riżorsi tal-persunal tal-IMM f’Malta ammontaw għal 12-il uffiċjal u 35 NCO mit-tliet fergħat tas-servizz tal-Forzi Armati Taljani. Kien mgħammar ukoll b'żewġ ħelikopters AB 212, 15-il vettura tqal tal-pjanti, 60 vettura ta' utilità ħafifa għal kull użu, telekomunikazzjoni bir-radju, u armi. == Referenzi == a5lehm7h49ploytiwalj89o67h0xqf9 317839 317838 2024-11-25T11:13:24Z JovalQC 21720 317839 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. == Organizzazzjoni == '''<big>Kwartieri Ġenerali, AFM</big>''' HQ AFM huwa l-Kwartieri Ġenerali tal-Forza li jinsab fil-Barrakka ta’ Ħal Luqa, Ħal Luqa. Huwa Kwartieri Ġenerali konġunt li jopera fil-livelli militari strateġiċi kif ukoll operazzjonali u tattiċi. HQ AFM huwa magħmul mill-fergħat li ġejjin: * Fergħa tal-Ġestjoni tar-Riżorsi Umani * Fergħa għall-Affarijiet Internazzjonali * Fergħa ta' Operazzjonijiet, Pjanijiet u Intelliġenza * Fergħa tal-Loġistika Integrata * Fergħa Kapaċitajiet u Taħriġ * Fergħa tal-Ġestjoni Finanzjarja * Fergħa ta' Ġestjoni u Żvilupp tal-Proprjetà '''<big>L-1 Reġiment, AFM</big>''' L-1 Reġiment huwa l-unità tal-infanterija ta' Malta, u għandu r-responsabbiltà primarja għad-difiża territorjali tal-pajjiż. [[Stampa:Emblème du 1st Regiment (Malte).svg|nofs|daqsminuri]] Huwa maqsum fi tliet kumpaniji xkubetti, kumpanija ta 'appoġġ u kumpanija tal-kwartieri ġenerali. * Kumpannija tal-Kwartieri Ġenerali - tipprovdi appoġġ tas-servizz tal-ġlied lis-subunitajiet l-oħra tal-manuvra tal-unità. L-orbat jikkonsisti minn Kwartieri Ġenerali tal-Kumpaniji (CHQ), sezzjoni tat-Trasport bil-Mutur, sezzjoni tal-Pijunieri, sezzjoni tal-Pulizija Reġimentali, sezzjoni tas-Sinjali, sezzjoni tal-Armerija u Sezzjoni tal-Kwartiermastru. * Kumpannija – hija responsabbli għas-sigurtà tal-ajruport fir-rwol ta’ aċċess ikkontrollat billi tipprovdi gwardjani tas-sigurtà f’punti ta’ aċċess terminali/gradi tal-perimetru tal-airfield li jwasslu għal żoni ristretti u billi twettaq ronda f’dawn iż-żoni msemmija. Huma jinfurzaw ukoll il-passes tal-aċċess u l-kontroll tal-moviment tal-viżitaturi assistiti b’sorveljanza CCTV u huwa bbażat fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. * Kumpanija B - hija responsabbli għad-dmirijiet tas-sigurtà f'diversi postijiet. Hija twettaq rondi fuq l-art u twettaq punti ta' kontroll tal-vetturi għal kontravenzjonijiet tat-traffiku, identifikazzjoni u arrest ta' immigranti illegali, u tfittxijiet kontra n-narkotiċi. Hija tikkollega mill-qrib ħafna mal-pulizija fir-rigward ta' ħafna mill-attivitajiet tagħhom. Barra minn hekk, hija kumpanija tas-sigurtà interna, inkarigata li tħares stabbilimenti tal-gvern ta’ profil għoli/sensittivi, u hija bbażata f’Ħal Far. * C Company – hija l-Forza ta' Reazzjoni Mgħaġġla tal-AFM, għal operazzjonijiet ta' riskju għoli kemm internament kif ukoll bħala parti mill-Unjoni Ewropea. Isservi wkoll bħala unità ta’ taħriġ tal-infanterija għall-AFM u hija bbażata f’Ħal Far. * Air Defense & Support Company – tipprovdi l-kapaċità ta’ difiża tal-ajru primarja ta’ Malta, armata bil-Bofors 40mm L70 (bħalissa qed jitneħħa gradwalment) u ZPU-4 14.5mm AAMG kif ukoll mortars 81mm, Type 69 RPGs u Browning .50 HMGs għall-appoġġ tal-art. Ir-rwol primarju tiegħu huwa d-difiża ħafifa kontra l-ajruplani tal-Ajruport ta’ Ħal Luqa u punti vulnerabbli oħra fil-gżejjer Maltin. It-taħriġ tal-gunnery u l-prattiċi tal-isparar tal-batteriji jsiru regolarment f’Pembroke Ranges, St. Andrews. Din is-sub-unità tmexxi skola ta’ taħriġ li twettaq korsijiet ta’ żvilupp tat-Tmexxija ta’ Junior Non-commissiond Officers, korsijiet ta’ kummerċ tal-Infanteria, korsijiet ta’ Ceremonial Saluting guns u korsijiet tal-AAMG. L-attivitajiet ċerimonjali kollha tal-AFM li jinvolvu l-isparar tal-kanuni tat-tislima jsiru minn din is-sub-unit. Din is-sub-unità hija wkoll responsabbli għall-amministrazzjoni u t-taħriġ tal-Forza ta’ Riżerva Voluntiera ta’ Emerġenza. * '''Battalja Unuri''' * Gwerra Anglo-Eġizzjana * Operazzjoni Atalanta * EUTM Somalia '''<big>It-3 Reġiment, AFM</big>''' 3 Regiment huwa l-unità ta 'appoġġ prinċipali tal-AFM, u jikkonsisti fi tliet sezzjonijiet operattivi. * Skwadra tal-Inġinier - dan jipprovdi l-appoġġ tal-inġinerija. * Ammunition and Explosives Company – hija responsabbli għall-ħażna u l-kontroll tat-tipi kollha ta’ munizzjon miżmuma mill-AFM kif ukoll għall-ħażna u l-kontroll tal-materjal tal-blasting użat minn kuntratturi ċivili għall-blasting tal-barrieri, eċċ. Jinkludi l-Explosive Ordnance Disposal (EOD). ) taqsima li hija responsabbli għas-sejbien u r-rimi ta' bombi u tagħmir splussiv ieħor. Huwa wkoll responsabbli għall-ispezzjoni tal-posta fl-uffiċċji tal-posta ewlenin, l-ispezzjoni tal-bagalji u l-inġenji tal-ajru fl-ajruport u l-kontrolli tas-sigurtà fil-kamra tar-Rappreżentant * Skwadra tal-Inġinerija Elettrika u Mekkanika - hija responsabbli għat-tiswija u l-manutenzjoni tal-vetturi kollha tal-AFM, ġeneraturi, impjanti u tagħmir ieħor tas-servizz. '''<big>Ir-4 Reġiment, AFM</big>''' Stabbilit bir-reviżjoni tal-AFM tat-30 ta’ Ottubru 2006, jinkludi: * Kumpanija HQ * Armed Forces of Malta Ceremonial Drill Team – Sa mit-twaqqif mill-ġdid tiegħu fl-1 ta’ Awwissu 2014, l-AFM Ceremonial Drill Team wettaq wirjiet ta’ drills sinkronizzati f’avvenimenti differenti f’avvenimenti konnessi mal-AFM. It-tim huwa ta' daqs ta' platoon u huwa magħmul minn 21 suldat minn unitajiet differenti fi ħdan l-AFM<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltamilitarytattoo.org/en/gallery/gallery/26/armed-forces-of-malta-drill-team.htm|titlu=Armed Forces of Malta Drill Team Malta {{!}} Malta Malta {{!}} Gallery {{!}} Malta Military tattoo {{!}} Tattoos Malta Malta {{!}} Malta Military Tattoo Malta|kunjom=www.untangledmedia.com|isem=Untangled Media-|sit=Malta Military Tattoo Malta Malta Military Tattoo Malta|data-aċċess=2024-11-25}}</ref>. * Il-Banda AFM – Imwaqqfa fl-1970, il-Banda AFM tieħu sehem f’impenji uffiċjali, tesegwixxi f’parati ċerimonjali, wirjiet tal-baned u programmi oħra tal-banda f’Malta u Għawdex. Minbarra d-dmirijiet tagħhom bħala bandsmen, il-persunal jaqdi wkoll id-dmirijiet militari kollha<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltamilitarytattoo.org/en/gallery/gallery/15/armed-forces-of-malta-band.htm|titlu=Armed Forces of Malta Band Malta {{!}} Malta Malta {{!}} Gallery {{!}} Malta Military tattoo {{!}} Tattoos Malta Malta {{!}} Malta Military Tattoo Malta|kunjom=www.untangledmedia.com|isem=Untangled Media-|sit=Malta Military Tattoo Malta Malta Military Tattoo Malta|data-aċċess=2024-11-25}}</ref>. * Revenue Security Corps – jassisti lill-Gvern fil-prevenzjoni tal-kuntrabandu, il-protezzjoni tad-dħul u, fejn meħtieġ, l-investigazzjoni ta’ kontravenzjonijiet relatati mal-liġijiet fiskali u monetarji. L-RSC huwa wkoll responsabbli għas-sigurtà u d-dmirijiet ta’ skorta fi flus kontanti tal-banek kummerċjali. * Kumpanija C2S – responsabbli mill-komunikazzjoni kollha tal-Forzi Armati ta’ Malta. Topera ċ-ċentru tal-operat għal S&R, komunikazzjonijiet interni u esterni, linji fissi, u servizzi tal-IT. * Skola ta’ Taħriġ – Taħriġ u Żvilupp. Taħriġ inizjali (BMT & Cadetship) u żvilupp tal-karriera (JNCOs & SNCOs). '''<big>Air Wing tal-Forzi Armati ta’ Malta</big>''' [[Stampa:MIAS 260915 AFM AW139 03.jpg|nofs|daqsminuri|Forzi Armati ta' Malta AgustaWestland AW139 AS1428 fil-Malta International Airshow 2015]] Il-[[Winga tal-Ajru tal-Forzi Armati ta’ Malta]] hija l-komponent tal-ajru tal-militar Malti attwali. L-Air Wing għandha responsabbiltà għas-sigurtà tal-ispazju tal-ajru Malti, twettaq rondi marittimi u dmirijiet ta’ tfittxija u salvataġġ, u tipprovdi assistenza militari lil dipartimenti oħra tal-gvern ta’ Malta. L-Air Wing hija bbażata fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. '''<big>Skwadra Marittima</big>''' [[Stampa:US Navy 111205-N-FV216-139 The Armed Forces of Malta counter piracy vessel protection detachment demonstrates aerial boarding procedures during Eur.jpg|nofs|daqsminuri|Patrol boats tal-klassi Protettur f'missjoni ta' taħriġ kontra l-piraterija fl-2011]] L-Iskwadra Marittima tal-Forzi Armati ta’ Malta hija l-komponent navali tal-militar Malti attwali. L-Iskwadra Marittima għandha responsabbiltà għas-sigurtà tal-ibħra territorjali Maltin, is-sorveljanza marittima u l-infurzar tal-liġi, kif ukoll it-tfittxija u s-salvataġġ. Hija bbażata f’Hay Wharf (Xatt it-Tiben) fil-Furjana. Bħalissa topera 10 bastimenti tal-għassa u 6 dgħajjes oħra. '''<big>Forza ta' Riżerva Voluntiera</big>''' Minbarra l-forzi regolari, hemm ukoll il-Forza ta’ Riserva tal-Voluntiera, li tikkonsisti f’voluntiera part-time biex jappoġġjaw liċ-ċittadini regolari. '''<big>Missjoni Militari Taljana Malta</big>''' Il-preżenza tal-Missjoni Militari Taljana (IMM) f’Malta ħadet forma f’forma ta’ assistenza teknika mifruxa fuq tliet perjodi ta’ żmien; l-ewwelnett, bejn l-1973 u l-1979, imbagħad bejn l-1981 u Lulju 1988, u fl-aħħar minn Lulju 1988 sas-7 ta’ Novembru 2016, meta l-aħħar ħelikopter tiegħu telaq minn Malta. Ir-riżorsi tal-persunal tal-IMM f’Malta ammontaw għal 12-il uffiċjal u 35 NCO mit-tliet fergħat tas-servizz tal-Forzi Armati Taljani. Kien mgħammar ukoll b'żewġ ħelikopters AB 212, 15-il vettura tqal tal-pjanti, 60 vettura ta' utilità ħafifa għal kull użu, telekomunikazzjoni bir-radju, u armi. == Referenzi == gyi5d2z6mqg7gk08j63e3apbgwk6jev 317840 317839 2024-11-25T11:16:05Z JovalQC 21720 "Storja" toħloq. 317840 wikitext text/x-wiki [[File:Armed_Forces_of_Malta.png|lemin|daqsminuri|445x445px|Struttura tal-Forzi Armati ta' Malta]] The '''Armed Forces of Malta''' ( {{langx|mt|Forzi Armati ta' Malta}} ) huwa l - isem mogħti lis - servizzi armati magħquda ta ' [[Malta]] . L-AFM hija organizzazzjoni daqs brigata li tikkonsisti minn kwartieri ġenerali u tliet battaljuni separati, b'forzi tal-ajru u navali minimi. Peress li Malta hija l-gwardjana tal-fruntiera tan-nofsinhar tal- [[Unjoni Ewropea]], l-AFM għandha rwol attiv fil-kontroll tal-fruntieri. <ref>{{Ċita web|url=http://ec.europa.eu/home-affairs/doc_centre/borders/docs/List%20of%20national%20services%20responsible%20for%20border%20control.pdf|titlu=List of national services responsible for border control|sit=ec.europa.com}}</ref> F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-Belt, Thomas Graham qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-Forza Territorjali ta' Malta qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. == Storja == F’April 1800, waqt li kien għaddej l-imblokk tal-[[Belt kapitali|Belt]], [[Thomas Graham]] qajjem l-ewwel Truppi uffiċjali Maltin fl-Armata Ingliża, li saret magħrufa bħala l-Infanteria Ħafifa Maltija. Dan il-battaljun ġie xolt fl-1802 u warajh il-Battaljuni Provinċjali Maltin, il-Malta Coast Artillery u l-Veterani Maltin. Fl-1815, il-Logotenent Kurunell Konti Francis Rivarola ġie fdat bl-inkarigu li jgħolli r-Royal Malta Fencible Regiment wara x-xoljiment tal-Provinċjali, il-Veterani u l-Artillerija tal-Kosta. Ir-Royal Malta Fencible Regiment inbidel f’reġiment tal-artillerija fl-1861 u sar magħruf bħala Royal Malta Fencible Artillery. Tmienja u għoxrin sena wara, il-predeċessuri diretti tal-Forzi Armati ta’ Malta moderni bdew jeżistu wara l-formazzjoni tar-Royal Malta Artillery fit-23 ta’ Marzu 1889. Il-King's Own Malta Regiment kien reġiment tal-infanterija territorjali fuq il-lista kolonjali tal-Armata Brittanika. Ġie ffurmat fl-1801 bħala r-“Reġiment tal-Milizja Maltija”, eżistenti biss sas-sena ta’ wara. Ġie riformat bħala l-“Milizja Maltija” minn Sir Adrian Dingli fl-1852 qabel reġa’ ġie xolt fl-1857. Ġie mtella’ mill-ġdid, din id-darba bħala r-“Royal Malta Regiment of Militia” fl-1889; dan ir-reġiment kien meqjus bħala s-suċċessur tal-“Maltese Chasseurs” tal-bidu tas-seklu 19. Ir-reġiment ingħata l-isem ta’ “King’s Own Royal Malta Regiment of Militia” fl-1903 u ġie xolt fl-1921. Ir-reġiment ttella’ għar-raba’ darba fl-1931 bħala “King’s Own Malta Regiment”. Inizjalment fuq l-Istabiliment Brittaniku, fl-1951 ġie trasferit għall-[[Forza Territorjali ta' Malta]] qabel ma sar parti mill-Forza tal-Art ta' Malta dwar l-indipendenza ta' Malta fl-1964. Ir-reġiment ġie xolt fl-1972. L-AFM ġiet iffurmata malli Malta saret repubblika fl-1974, meta 1 Regiment Royal Malta Artillery ngħata l-isem mill-ġdid bħala 1 Regiment, AFM. Dan inizjalment kompla r-rwol tal-artillerija, b'2 Regiment iffurmat bħala unità tal-inġiniera. Fl-1980, 1 Regiment sar unità mħallta, b'responsabbiltajiet ta' infanterija, ajruplani u marittimi, l-element tal-artillerija ġie trasferit għat-2 Regiment. Fl-1992, kien hemm riorganizzazzjoni kbira, li wasslet għall-formazzjoni tat-3 Regiment u l-istruttura attwali. '''<big>KOMR Battalja Unuri</big>''' * 1800 (mogħti għas-servizzi taċ-Chasseurs Maltin) * 1882 (Eġittu) * It-Tieni Gwerra Dinjija: Malta 1940–1942 == Organizzazzjoni == '''<big>Kwartieri Ġenerali, AFM</big>''' HQ AFM huwa l-Kwartieri Ġenerali tal-Forza li jinsab fil-Barrakka ta’ Ħal Luqa, Ħal Luqa. Huwa Kwartieri Ġenerali konġunt li jopera fil-livelli militari strateġiċi kif ukoll operazzjonali u tattiċi. HQ AFM huwa magħmul mill-fergħat li ġejjin: * Fergħa tal-Ġestjoni tar-Riżorsi Umani * Fergħa għall-Affarijiet Internazzjonali * Fergħa ta' Operazzjonijiet, Pjanijiet u Intelliġenza * Fergħa tal-Loġistika Integrata * Fergħa Kapaċitajiet u Taħriġ * Fergħa tal-Ġestjoni Finanzjarja * Fergħa ta' Ġestjoni u Żvilupp tal-Proprjetà '''<big>L-1 Reġiment, AFM</big>''' L-1 Reġiment huwa l-unità tal-infanterija ta' Malta, u għandu r-responsabbiltà primarja għad-difiża territorjali tal-pajjiż. [[Stampa:Emblème du 1st Regiment (Malte).svg|nofs|daqsminuri]] Huwa maqsum fi tliet kumpaniji xkubetti, kumpanija ta 'appoġġ u kumpanija tal-kwartieri ġenerali. * Kumpannija tal-Kwartieri Ġenerali - tipprovdi appoġġ tas-servizz tal-ġlied lis-subunitajiet l-oħra tal-manuvra tal-unità. L-orbat jikkonsisti minn Kwartieri Ġenerali tal-Kumpaniji (CHQ), sezzjoni tat-Trasport bil-Mutur, sezzjoni tal-Pijunieri, sezzjoni tal-Pulizija Reġimentali, sezzjoni tas-Sinjali, sezzjoni tal-Armerija u Sezzjoni tal-Kwartiermastru. * Kumpannija – hija responsabbli għas-sigurtà tal-ajruport fir-rwol ta’ aċċess ikkontrollat billi tipprovdi gwardjani tas-sigurtà f’punti ta’ aċċess terminali/gradi tal-perimetru tal-airfield li jwasslu għal żoni ristretti u billi twettaq ronda f’dawn iż-żoni msemmija. Huma jinfurzaw ukoll il-passes tal-aċċess u l-kontroll tal-moviment tal-viżitaturi assistiti b’sorveljanza CCTV u huwa bbażat fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. * Kumpanija B - hija responsabbli għad-dmirijiet tas-sigurtà f'diversi postijiet. Hija twettaq rondi fuq l-art u twettaq punti ta' kontroll tal-vetturi għal kontravenzjonijiet tat-traffiku, identifikazzjoni u arrest ta' immigranti illegali, u tfittxijiet kontra n-narkotiċi. Hija tikkollega mill-qrib ħafna mal-pulizija fir-rigward ta' ħafna mill-attivitajiet tagħhom. Barra minn hekk, hija kumpanija tas-sigurtà interna, inkarigata li tħares stabbilimenti tal-gvern ta’ profil għoli/sensittivi, u hija bbażata f’Ħal Far. * C Company – hija l-Forza ta' Reazzjoni Mgħaġġla tal-AFM, għal operazzjonijiet ta' riskju għoli kemm internament kif ukoll bħala parti mill-Unjoni Ewropea. Isservi wkoll bħala unità ta’ taħriġ tal-infanterija għall-AFM u hija bbażata f’Ħal Far. * Air Defense & Support Company – tipprovdi l-kapaċità ta’ difiża tal-ajru primarja ta’ Malta, armata bil-Bofors 40mm L70 (bħalissa qed jitneħħa gradwalment) u ZPU-4 14.5mm AAMG kif ukoll mortars 81mm, Type 69 RPGs u Browning .50 HMGs għall-appoġġ tal-art. Ir-rwol primarju tiegħu huwa d-difiża ħafifa kontra l-ajruplani tal-Ajruport ta’ Ħal Luqa u punti vulnerabbli oħra fil-gżejjer Maltin. It-taħriġ tal-gunnery u l-prattiċi tal-isparar tal-batteriji jsiru regolarment f’Pembroke Ranges, St. Andrews. Din is-sub-unità tmexxi skola ta’ taħriġ li twettaq korsijiet ta’ żvilupp tat-Tmexxija ta’ Junior Non-commissiond Officers, korsijiet ta’ kummerċ tal-Infanteria, korsijiet ta’ Ceremonial Saluting guns u korsijiet tal-AAMG. L-attivitajiet ċerimonjali kollha tal-AFM li jinvolvu l-isparar tal-kanuni tat-tislima jsiru minn din is-sub-unit. Din is-sub-unità hija wkoll responsabbli għall-amministrazzjoni u t-taħriġ tal-Forza ta’ Riżerva Voluntiera ta’ Emerġenza. * '''Battalja Unuri''' * Gwerra Anglo-Eġizzjana * Operazzjoni Atalanta * EUTM Somalia '''<big>It-3 Reġiment, AFM</big>''' 3 Regiment huwa l-unità ta 'appoġġ prinċipali tal-AFM, u jikkonsisti fi tliet sezzjonijiet operattivi. * Skwadra tal-Inġinier - dan jipprovdi l-appoġġ tal-inġinerija. * Ammunition and Explosives Company – hija responsabbli għall-ħażna u l-kontroll tat-tipi kollha ta’ munizzjon miżmuma mill-AFM kif ukoll għall-ħażna u l-kontroll tal-materjal tal-blasting użat minn kuntratturi ċivili għall-blasting tal-barrieri, eċċ. Jinkludi l-Explosive Ordnance Disposal (EOD). ) taqsima li hija responsabbli għas-sejbien u r-rimi ta' bombi u tagħmir splussiv ieħor. Huwa wkoll responsabbli għall-ispezzjoni tal-posta fl-uffiċċji tal-posta ewlenin, l-ispezzjoni tal-bagalji u l-inġenji tal-ajru fl-ajruport u l-kontrolli tas-sigurtà fil-kamra tar-Rappreżentant * Skwadra tal-Inġinerija Elettrika u Mekkanika - hija responsabbli għat-tiswija u l-manutenzjoni tal-vetturi kollha tal-AFM, ġeneraturi, impjanti u tagħmir ieħor tas-servizz. '''<big>Ir-4 Reġiment, AFM</big>''' Stabbilit bir-reviżjoni tal-AFM tat-30 ta’ Ottubru 2006, jinkludi: * Kumpanija HQ * Armed Forces of Malta Ceremonial Drill Team – Sa mit-twaqqif mill-ġdid tiegħu fl-1 ta’ Awwissu 2014, l-AFM Ceremonial Drill Team wettaq wirjiet ta’ drills sinkronizzati f’avvenimenti differenti f’avvenimenti konnessi mal-AFM. It-tim huwa ta' daqs ta' platoon u huwa magħmul minn 21 suldat minn unitajiet differenti fi ħdan l-AFM<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltamilitarytattoo.org/en/gallery/gallery/26/armed-forces-of-malta-drill-team.htm|titlu=Armed Forces of Malta Drill Team Malta {{!}} Malta Malta {{!}} Gallery {{!}} Malta Military tattoo {{!}} Tattoos Malta Malta {{!}} Malta Military Tattoo Malta|kunjom=www.untangledmedia.com|isem=Untangled Media-|sit=Malta Military Tattoo Malta Malta Military Tattoo Malta|data-aċċess=2024-11-25}}</ref>. * Il-Banda AFM – Imwaqqfa fl-1970, il-Banda AFM tieħu sehem f’impenji uffiċjali, tesegwixxi f’parati ċerimonjali, wirjiet tal-baned u programmi oħra tal-banda f’Malta u Għawdex. Minbarra d-dmirijiet tagħhom bħala bandsmen, il-persunal jaqdi wkoll id-dmirijiet militari kollha<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltamilitarytattoo.org/en/gallery/gallery/15/armed-forces-of-malta-band.htm|titlu=Armed Forces of Malta Band Malta {{!}} Malta Malta {{!}} Gallery {{!}} Malta Military tattoo {{!}} Tattoos Malta Malta {{!}} Malta Military Tattoo Malta|kunjom=www.untangledmedia.com|isem=Untangled Media-|sit=Malta Military Tattoo Malta Malta Military Tattoo Malta|data-aċċess=2024-11-25}}</ref>. * Revenue Security Corps – jassisti lill-Gvern fil-prevenzjoni tal-kuntrabandu, il-protezzjoni tad-dħul u, fejn meħtieġ, l-investigazzjoni ta’ kontravenzjonijiet relatati mal-liġijiet fiskali u monetarji. L-RSC huwa wkoll responsabbli għas-sigurtà u d-dmirijiet ta’ skorta fi flus kontanti tal-banek kummerċjali. * Kumpanija C2S – responsabbli mill-komunikazzjoni kollha tal-Forzi Armati ta’ Malta. Topera ċ-ċentru tal-operat għal S&R, komunikazzjonijiet interni u esterni, linji fissi, u servizzi tal-IT. * Skola ta’ Taħriġ – Taħriġ u Żvilupp. Taħriġ inizjali (BMT & Cadetship) u żvilupp tal-karriera (JNCOs & SNCOs). '''<big>Air Wing tal-Forzi Armati ta’ Malta</big>''' [[Stampa:MIAS 260915 AFM AW139 03.jpg|nofs|daqsminuri|Forzi Armati ta' Malta AgustaWestland AW139 AS1428 fil-Malta International Airshow 2015]] Il-[[Winga tal-Ajru tal-Forzi Armati ta’ Malta]] hija l-komponent tal-ajru tal-militar Malti attwali. L-Air Wing għandha responsabbiltà għas-sigurtà tal-ispazju tal-ajru Malti, twettaq rondi marittimi u dmirijiet ta’ tfittxija u salvataġġ, u tipprovdi assistenza militari lil dipartimenti oħra tal-gvern ta’ Malta. L-Air Wing hija bbażata fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. '''<big>Skwadra Marittima</big>''' [[Stampa:US Navy 111205-N-FV216-139 The Armed Forces of Malta counter piracy vessel protection detachment demonstrates aerial boarding procedures during Eur.jpg|nofs|daqsminuri|Patrol boats tal-klassi Protettur f'missjoni ta' taħriġ kontra l-piraterija fl-2011]] L-Iskwadra Marittima tal-Forzi Armati ta’ Malta hija l-komponent navali tal-militar Malti attwali. L-Iskwadra Marittima għandha responsabbiltà għas-sigurtà tal-ibħra territorjali Maltin, is-sorveljanza marittima u l-infurzar tal-liġi, kif ukoll it-tfittxija u s-salvataġġ. Hija bbażata f’Hay Wharf (Xatt it-Tiben) fil-Furjana. Bħalissa topera 10 bastimenti tal-għassa u 6 dgħajjes oħra. '''<big>Forza ta' Riżerva Voluntiera</big>''' Minbarra l-forzi regolari, hemm ukoll il-Forza ta’ Riserva tal-Voluntiera, li tikkonsisti f’voluntiera part-time biex jappoġġjaw liċ-ċittadini regolari. '''<big>Missjoni Militari Taljana Malta</big>''' Il-preżenza tal-Missjoni Militari Taljana (IMM) f’Malta ħadet forma f’forma ta’ assistenza teknika mifruxa fuq tliet perjodi ta’ żmien; l-ewwelnett, bejn l-1973 u l-1979, imbagħad bejn l-1981 u Lulju 1988, u fl-aħħar minn Lulju 1988 sas-7 ta’ Novembru 2016, meta l-aħħar ħelikopter tiegħu telaq minn Malta. Ir-riżorsi tal-persunal tal-IMM f’Malta ammontaw għal 12-il uffiċjal u 35 NCO mit-tliet fergħat tas-servizz tal-Forzi Armati Taljani. Kien mgħammar ukoll b'żewġ ħelikopters AB 212, 15-il vettura tqal tal-pjanti, 60 vettura ta' utilità ħafifa għal kull użu, telekomunikazzjoni bir-radju, u armi. == Referenzi == g86k8dsab3ps47rgtu9qm9ey5jnrdv0