Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.44.0-wmf.6 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 944 318274 317649 2024-12-04T22:30:08Z JovalQC 21720 "Ċensu Tabone" link. 318274 wikitext text/x-wiki {{għal|r-Rabat ta' Malta|Rabat (Malta)}}{{Infobox city|name=Rabat (Għawdex)}} Belt famuza hafna fil-Gzejjer Maltin hija Victoria f'Ghawdex. Ir rabat hija l belt Kapitali t Ghawdex u u hija maghrufa ghac Cittadella medjevali. Li fiha nsibu il Gran Castello, Muzewijiet u L Habs l-Antik. Ir-'''Rabat''' jew '''Città Vittoria''' hija l-[[belt kapitali]] tal-gżira t'[[Għawdex]], gżira tal-[[arċipelagu Malti]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Il-belt għandha popolazzjoni ta' 6,414 (Novembru 2005), u b'din il-popolazzjoni din il-lokalità hi l-ikbar waħda f'Għawdex. Din il-belt hi msejjħa ukoll bl-isem Victoria li ġie mogħti fl-1887 mill-gvern Brittaniku fl-okkażjoni tal-[[Ġublew tad-Deheb]] tar-[[Reġina Vittorja tar-Renju Unit|Reġina Vittorja]], minn rikjesta tal-Arċisqof ta' Malta, Mons. Pietru Pace. Madanakollu, din il-belt hi xorta magħrufha fost l-Għawdxin bl-isem antik tar-Rabat. == Amministrazzjoni u Kunsill Lokali == [[Stampa:Victoria local council.jpg|thumb|left|180px|Il-Banca Giuratale, is-sede tal-Kunsill Lokali tar-Rabat]] Il-Belt Victoria hi l-akbar lokalità f'Għawdex, u taqa' taħt ir-responsabbiltà tal-Kunsill Lokali tar-Rabat. Is-sede tal-kunsill hi l-Banca Giuratale, bini mibni matul il-ħakma tal-[[Kavallieri ta' San Ġwann|Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann]]. L-ewwel elezzjoni għall-kunsill saret fis-16 ta' April, 1994. Il-kunsill preżenti ġie elett fl-elezzjonijiet ta' Marzu 2013 u hu ffurmat minn: * Samuel Azzopardi (sindku, [[Partit Nazzjonalista (Malta)|PN]]) * Josef Schembri (viċi-sindku, PN) * Maria Portelli (PN) * Marċell Tabone (PN) * Joseph Debrincat ([[Partit Laburista (Malta)|PL]]) * Michael Buttigieg (PL) * Anthony Briffa (PL) == Faċilitajiet == Fil-Belt Victoria insibu plejgrawnd għar-residenti, kif ukoll ġnien, fost oħrajn. F'din il-belt insibu faċilitajiet sportivi, hekk kif il-belt Victoria għandha fi ħdanha l-akbar numru ta' klabbs sportivi f'Għawdex. Dawn huma: * [[SK Victoria Wanderers]] * [[Victoria Hotspurs FC]] * [[Oratory Youths FC]] Dawn kollha jitħarrġu fil-grawnds rispettivi tagħhom. === Faċilitajiet reġjonali === Il-belt Victoria, bħala l-belt kapitali ta' Għawdex, fiha l-akbar numru ta' binjiet governattivi u amministrattivi ta' Għawdex, fosthom: * Il-Ministeru għal Għawdex * In-Nutar Pubbliku * Id-Dipartiment tal-Artijiet * Id-Dipartiment tat-Taxxi Interni * Il-Librerija Pubblika * L-Isptar Ġenerali ta' Għawdex * Il-Venda tal-Karozzi tal-Linja * Il-Gym Reġjonali għal Għawdex * L-Iskejjel Sekondarji tal-Gvern u tal-Knisja * L-Iskola għal aktar studju == Festi == F'din il-belt jiġu ċċelebrati żewġ festi prinċipali, dik ta' [[San Ġorġ]], li l-festa liturġika tiegħu taħbat nhar it-[[23 ta' April]], iżda tkun iċċelebrata fit-tielet Ħadd ta' Lulju, kif ukoll dik ta' [[Marija Assunta|Santa Marija]] nhar il-[[15 ta' Awwissu]]. Dik ta' San Ġorġ toħroġ mill-[[Bażilika ta' San Ġorġ|Bażilika]] iddedikata lill-istess qaddis, filwaqt li dik ta' Santa Marija toħroġ mill-[[Katidral ta' Għawdex]]. Il-festi esterni huma organizzati mis-Soċjetà Filarmonika [[Banda La Stella|La Stella]] u [[Banda Leone|Leone]] rispettivament. == Baned tar-raħal == Iż-żewġ baned prinċipali huma l-Banda La Stella u l-Banda Leone, li jieħdu ħsieb il-Festi ta' San Ġorġ u Santa Marija rispettivament. Iż-żewġ baned għandhom is-sede tagħhom fiż-żewġ teatri ewlenin tal-Gżira: it-Teatru Astra tas-Soċjetà Filarmonika La Stella, u t-Teatru Aurora tas-Socjetà Filarmonika Leone. Dawn iż-żewġ baned jorganizzaw ukoll kunċerti varji matul is-sena, kif ukoll, fiż-żewġ teatri jittellgħu l-opri, li ta' kull sena jattiraw mijiet ta' Maltin.<ref>{{ċita web |url=http://stocks.timesofmalta.com/articles/view/20090922/local/visitors-to-gozo-pick-up |titlu=Visitors to Gozo pick up |pubblikatur=Times of Malta |data=2009-09-22 |data-aċċess=2010-08-07 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Ġonna pubbliċi == Il-Villa Rundle hu l-ġnien prinċipali tal-belt, kif ukoll tal-gżira. Dan il-ġnien iservi għal attivitajiet reġjonali, fosthom il-wirja tradizzjonali tal-bhejjem li tittella' kull sena għall-festa ta' Santa Marija. Ġo dan il-ġnien wieħed isib bosta monumenti u bustijiet ta' personalitajiet li taw sehem fl-iżvilupp tal-Belt Victoria, u ta' Għawdex. == Żoni tar-Rabat == * Belliegħa * Ċittadella * Demnija * Gelmus * Għajn Lukin * Il-Ġnien * Qasam San Ġorġ * Sellum * Ta' Ħamet * Ta' l-Ibraġ * Ta' Mliet * Ta' Wara s-Sur * Taċ-Ċawla * Taflija * Tal-Far * Tal-Grazzja * Tal-Maltija * Tal-Mejda * Villa Rundle * Wied Tal-Grazzja == Toroq prinċipali u arterjali == * Pjazza Fuq it-Tomba * Pjazza Indipendenza (Pjazza t-Tokk) * Pjazza San Franġisk * Pjazza San Ġorġ * Pjazza Santu Wistin * Triq Dingli * Triq Enriku Mizzi * Triq Fortunato Mizzi * Triq Gedrin * Triq Ġorġ Borg Olivier * Triq Għajn Qatet * Triq Ġużè Ellul Mercer * Triq id-Dawwara * Triq il-Kappuċċini * Triq il-Papa Ġwanni Pawlu II * Triq ir-Repubblika * Triq it-Tabib Anton Tabone * Triq l-Ewropa * Triq l-Imgħallem * Triq Mejlak * Triq Monsinjur S. Lanzon * Triq Ninu Cremona * Triq Putirjal * Triq Sant' Orsla * Triq Ta' Kerċem * Triq Tomba * Triq Viani * Triq Wara s-Sur * Triq Wied il-Lunzjata == Nies notevoli == * [[Ċensu Tabone]], Ir-4 [[President ta' Malta|President ta’ Malta]]. * [[Gaetano Pace Forno]], Isqof ta’ Malta. * [[Ġorġ Pisani]], Poeta. * [[Giovanni Pietro Francesco Agius de Soldanis]], Arċipriet. * [[Giuseppe Monsignor Pace]], Is-7 Isqof ta’ Għawdex. * [[Joseph Farrugia]], (Arċipriet Emeritus ta' San Ġorġ). * [[Joseph Monsignor Mercieca]], Arċisqof ta’ Malta. * [[Sir Pietro Monsignor Pace]], Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta. * [[Alfred Xuereb]], segretarju privat tal-Papa Franġisku. * [[Mary Meilak]], Poeta. * [[Ninu Cremona]], Awtur. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|ITA}} [[Nichelino]] ([[Italja]]) == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.victoria.org.mt/ Sit uffiċjali] * [https://web.archive.org/web/20110518120657/http://www.gozo.gov.mt/pages.aspx?page=430 Paġna fuq il-websajt tal-Ministeru għal Għawdex] * [http://visitmalta.com/victoria-and-cittadella Visit Malta – Victoria u ċ-Ċittadella] {{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}} [[Kategorija:Bliet ta' Malta]] [[Kategorija:Għawdex]] [[Kategorija:Rabat (Għawdex)| ]] qhgzbobrlmxt1nsdswh11ozc0jmg29u 318287 318274 2024-12-04T23:13:07Z JovalQC 21720 Link 318287 wikitext text/x-wiki {{għal|r-Rabat ta' Malta|Rabat (Malta)}}{{Infobox city|name=Rabat (Għawdex)}} Belt famuza hafna fil-Gzejjer Maltin hija Victoria f'Ghawdex. Ir rabat hija l belt Kapitali t Ghawdex u u hija maghrufa ghac Cittadella medjevali. Li fiha nsibu il Gran Castello, Muzewijiet u L Habs l-Antik. Ir-'''Rabat''' jew '''Città Vittoria''' hija l-[[belt kapitali]] tal-gżira t'[[Għawdex]], gżira tal-[[arċipelagu Malti]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Il-belt għandha popolazzjoni ta' 6,414 (Novembru 2005), u b'din il-popolazzjoni din il-lokalità hi l-ikbar waħda f'Għawdex. Din il-belt hi msejjħa ukoll bl-isem Victoria li ġie mogħti fl-1887 mill-gvern Brittaniku fl-okkażjoni tal-[[Ġublew tad-Deheb]] tar-[[Reġina Vittorja tar-Renju Unit|Reġina Vittorja]], minn rikjesta tal-Arċisqof ta' Malta, Mons. Pietru Pace. Madanakollu, din il-belt hi xorta magħrufha fost l-Għawdxin bl-isem antik tar-Rabat. == Amministrazzjoni u Kunsill Lokali == [[Stampa:Victoria local council.jpg|thumb|left|180px|Il-Banca Giuratale, is-sede tal-Kunsill Lokali tar-Rabat]] Il-Belt Victoria hi l-akbar lokalità f'Għawdex, u taqa' taħt ir-responsabbiltà tal-Kunsill Lokali tar-Rabat. Is-sede tal-kunsill hi l-Banca Giuratale, bini mibni matul il-ħakma tal-[[Kavallieri ta' San Ġwann|Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann]]. L-ewwel elezzjoni għall-kunsill saret fis-16 ta' April, 1994. Il-kunsill preżenti ġie elett fl-elezzjonijiet ta' Marzu 2013 u hu ffurmat minn: * Samuel Azzopardi (sindku, [[Partit Nazzjonalista (Malta)|PN]]) * Josef Schembri (viċi-sindku, PN) * Maria Portelli (PN) * Marċell Tabone (PN) * Joseph Debrincat ([[Partit Laburista (Malta)|PL]]) * Michael Buttigieg (PL) * Anthony Briffa (PL) == Faċilitajiet == Fil-Belt Victoria insibu plejgrawnd għar-residenti, kif ukoll ġnien, fost oħrajn. F'din il-belt insibu faċilitajiet sportivi, hekk kif il-belt Victoria għandha fi ħdanha l-akbar numru ta' klabbs sportivi f'Għawdex. Dawn huma: * [[SK Victoria Wanderers]] * [[Victoria Hotspurs FC]] * [[Oratory Youths FC]] Dawn kollha jitħarrġu fil-grawnds rispettivi tagħhom. === Faċilitajiet reġjonali === Il-belt Victoria, bħala l-belt kapitali ta' Għawdex, fiha l-akbar numru ta' binjiet governattivi u amministrattivi ta' Għawdex, fosthom: * Il-Ministeru għal Għawdex * In-Nutar Pubbliku * Id-Dipartiment tal-Artijiet * Id-Dipartiment tat-Taxxi Interni * Il-Librerija Pubblika * L-Isptar Ġenerali ta' Għawdex * Il-Venda tal-Karozzi tal-Linja * Il-Gym Reġjonali għal Għawdex * L-Iskejjel Sekondarji tal-Gvern u tal-Knisja * L-Iskola għal aktar studju == Festi == F'din il-belt jiġu ċċelebrati żewġ festi prinċipali, dik ta' [[San Ġorġ]], li l-festa liturġika tiegħu taħbat nhar it-[[23 ta' April]], iżda tkun iċċelebrata fit-tielet Ħadd ta' Lulju, kif ukoll dik ta' [[Marija Assunta|Santa Marija]] nhar il-[[15 ta' Awwissu]]. Dik ta' San Ġorġ toħroġ mill-[[Bażilika ta' San Ġorġ|Bażilika]] iddedikata lill-istess qaddis, filwaqt li dik ta' Santa Marija toħroġ mill-[[Katidral ta' Għawdex]]. Il-festi esterni huma organizzati mis-Soċjetà Filarmonika [[Banda La Stella|La Stella]] u [[Banda Leone|Leone]] rispettivament. == Baned tar-raħal == Iż-żewġ baned prinċipali huma l-Banda La Stella u l-Banda Leone, li jieħdu ħsieb il-Festi ta' San Ġorġ u Santa Marija rispettivament. Iż-żewġ baned għandhom is-sede tagħhom fiż-żewġ teatri ewlenin tal-Gżira: it-Teatru Astra tas-Soċjetà Filarmonika La Stella, u t-Teatru Aurora tas-Socjetà Filarmonika Leone. Dawn iż-żewġ baned jorganizzaw ukoll kunċerti varji matul is-sena, kif ukoll, fiż-żewġ teatri jittellgħu l-opri, li ta' kull sena jattiraw mijiet ta' Maltin.<ref>{{ċita web |url=http://stocks.timesofmalta.com/articles/view/20090922/local/visitors-to-gozo-pick-up |titlu=Visitors to Gozo pick up |pubblikatur=Times of Malta |data=2009-09-22 |data-aċċess=2010-08-07 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Ġonna pubbliċi == Il-Villa Rundle hu l-ġnien prinċipali tal-belt, kif ukoll tal-gżira. Dan il-ġnien iservi għal attivitajiet reġjonali, fosthom il-wirja tradizzjonali tal-bhejjem li tittella' kull sena għall-festa ta' Santa Marija. Ġo dan il-ġnien wieħed isib bosta monumenti u bustijiet ta' personalitajiet li taw sehem fl-iżvilupp tal-Belt Victoria, u ta' Għawdex. == Żoni tar-Rabat == * Belliegħa * Ċittadella * Demnija * Gelmus * Għajn Lukin * Il-Ġnien * Qasam San Ġorġ * Sellum * Ta' Ħamet * Ta' l-Ibraġ * Ta' Mliet * Ta' Wara s-Sur * Taċ-Ċawla * Taflija * Tal-Far * Tal-Grazzja * Tal-Maltija * Tal-Mejda * Villa Rundle * Wied Tal-Grazzja == Toroq prinċipali u arterjali == * Pjazza Fuq it-Tomba * Pjazza Indipendenza (Pjazza t-Tokk) * Pjazza San Franġisk * Pjazza San Ġorġ * Pjazza Santu Wistin * Triq Dingli * Triq Enriku Mizzi * Triq Fortunato Mizzi * Triq Gedrin * Triq Ġorġ Borg Olivier * Triq Għajn Qatet * Triq Ġużè Ellul Mercer * Triq id-Dawwara * Triq il-Kappuċċini * Triq il-Papa Ġwanni Pawlu II * Triq ir-Repubblika * Triq it-Tabib Anton Tabone * Triq l-Ewropa * Triq l-Imgħallem * Triq Mejlak * Triq Monsinjur S. Lanzon * Triq Ninu Cremona * Triq Putirjal * Triq Sant' Orsla * Triq Ta' Kerċem * Triq Tomba * Triq Viani * Triq Wara s-Sur * Triq Wied il-Lunzjata == Nies notevoli == * [[Ċensu Tabone]], Ir-4 [[President ta' Malta|President ta’ Malta]]. * [[Gaetano Pace Forno]], Isqof ta’ Malta. * [[Ġorġ Pisani]], Poeta. * [[Ġann Piet Franġisk De Soldanis]], Arċipriet. * [[Giuseppe Pace|Giuseppe Monsignor Pace]], Is-7 Isqof ta’ Għawdex. * [[Joseph Farrugia]], (Arċipriet Emeritus ta' San Ġorġ). * [[Ġużeppi Mercieca|Ġuzeppi Mercieca]], Arċisqof ta’ Malta. * [[Pietro Pace|Sir Pietro Monsignor Pace]], Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta. * [[Alfred Xuereb]], segretarju privat tal-Papa Franġisku. * [[Mary Meilak]], Poeta. * [[Ninu Cremona]], Awtur. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|ITA}} [[Nichelino]] ([[Italja]]) == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.victoria.org.mt/ Sit uffiċjali] * [https://web.archive.org/web/20110518120657/http://www.gozo.gov.mt/pages.aspx?page=430 Paġna fuq il-websajt tal-Ministeru għal Għawdex] * [http://visitmalta.com/victoria-and-cittadella Visit Malta – Victoria u ċ-Ċittadella] {{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}} [[Kategorija:Bliet ta' Malta]] [[Kategorija:Għawdex]] [[Kategorija:Rabat (Għawdex)| ]] hg7ax4j5lfpjx0ceeimdwrgmbsqobqk 0 1101 318245 317260 2024-12-04T19:01:58Z Sapp0512 19770 /* Relazzjonijiet barranin */ 318245 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==Bliet== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[Stampa:Portugal topographic map-es.png|thumb|Mappa Topografika tal-Portugall]] [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark/Parque de Ciencias y Tecnología de Taguspark/Taguspark Science and Tecnologhic Park)]] [[Stampa:Portugal-Elvas-Forte de Nossa Senhora da GraçaP1170667 (25893555315).jpg|thumb|Il-Forti tal-Madonna tal-Grazzja (bil-Portugiż Forte de Nossa Senhora da Graça u bl-Ispanjol Fuerte de Nuestra Señora de Gracia)]] [[Stampa:Elvas-Forte de Santa Luzia-02.jpg|thumb|Il-Forti ta' Santa Luzia jinsab fuq il-quċċata ta' għolja bl-istess isem, 500 m fin-nofsinhar tal-fortizza ta' Elvas, fir-reġjun ta' Alentejo, fil-parroċċa ta' Assumçao, id-distrett ta' Portalegre, fil-Portugall. Sa mit-30 ta' Ġunju 2012, kien meqjus bħala Sit ta' Wirt Dinji mill-UNESCO, fih "Mużew Militari", mibni fl-1641 b'erja ta' 19.71 ettaru u stil Rinaxximentali.]] [[Stampa:Ilha do Pico vista da Fajã Grande, Calheta, ilha de São Jorge, Açores, Portugal.JPG|thumb|Il-Muntanja Pico (bil-Portugiż, Montanha do Pico, Ponta do Pico jew Serra do Pico) hija l-ogħla punt tal-vulkan tal-istess isem, li jinsab fil-gżira ta’ Pico, fl-arċipelagu tal-Azores. Is-samit tal-muntanja tinsab f'2,351 m 'l fuq mil-livell tal-baħar, u hija l-ogħla punt fir-Reġjun Awtonomu tal-Azores u fil-Portugall kollu. Imkejjel miż-żona abissali li jmissu magħha, l-edifiċju vulkaniku huwa għoli kważi 5,000 m, kważi nofsu mgħaddas fl-Oċean Atlantiku.]] [[Stampa:2010-08-09 Ponta do Pico 01.jpg|thumb|Il-Muntanja Pico (bil-Portugiż, Montanha do Pico, Ponta do Pico jew Serra do Pico) hija l-ogħla punt tal-vulkan tal-istess isem, li jinsab fil-gżira ta' Pico, fl-arċipelagu tal-Azores. Is-samit tal-muntanja tinsab f'2,351 m 'l fuq mil-livell tal-baħar, u hija l-ogħla punt fir-Reġjun Awtonomu tal-Azores u fil-Portugall kollu. Imkejjel miż-żona abissali li jmissu magħha, l-edifiċju vulkaniku huwa għoli kważi 5,000 m, kważi nofsu mgħaddas fl-Oċean Atlantiku.]] [[Stampa:HPIM0085.JPG|thumb|It-Torri huwa monument li jimmarka l-ogħla punt fil-Portugall Kontinentali u t-tieni l-ogħla fir-Repubblika Portugiża (il-Muntanja Pico biss, fl-Azores, hija ogħla). Dan il-punt mhuwiex summit tal-muntanji tas-soltu, iżda l-ogħla punt f'firxa ta 'muntanji. It-Torri għandu l-karatteristika mhux tas-soltu li jkun summit aċċessibbli minn triq asfaltata. Altitudni: 1,993 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, Prominenza: 1,204 metru.]] [[Stampa:Torretelecadeiras.JPG|thumb|Chairlifts fl-iski resort ħdejn it-Torri, Jannar 2007.]] [[Stampa:Estrella mapa.jpg|thumb|Is-Sierra de la Estrella (bl-Ispanjol: Sierra de la Estrella, bil-Portugiż: Serra da Estrela) hija l-firxa tal-muntanji l-aktar fil-punent tas-sistema Ċentrali, fil-Portugall. Din is-sistema muntanjuża tinsab fiċ-ċentru tal-pajjiż imsemmi u fil-park naturali tal-istess isem. L-għoli massimu tiegħu huwa 1993 metru, fit-Torri, dan huwa l-għoli massimu fil-Portugall kontinentali.]] [[Stampa:Rio Lima 2.JPG|thumb|Xmara Lima]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem/Santarém/Santarén Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coímbra/Coimbra Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría/Leiria Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Península de Setúbal Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Playa Vasco de Gama, Sines, Portugal, 2021-09-12, DD 27-38 PAN.jpg|Sines Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Ayuntamiento, Ponta Delgada, isla de San Miguel, Azores, Portugal, 2020-07-29, DD 126-128 HDR.jpg|Ponta Delgada Stampa:Vista de Horta desde el mirador de Nossa Senhora da Conceição, Isla de Fayal, Azores, Portugal, 2020-07-26, DD 13.jpg|Horta Stampa:Cidade de Angra do Heroísmo, ilha Terceira, Açores.jpg|Angra do Heroísmo Stampa:Vista de Funchal desde Pico dos Barcelos, Madeira, Portugal, 2019-05-29, DD 37-44 PAN.jpg|Funchal Stampa:Bahía de Cámara de Lobos, Madeira, Portugal, 2019-05-29, DD 50.jpg|Cámara de Lobos Stampa:2012 Câmara de Lobos.jpg|Cámara de Lobos Stampa:Bahía de Cámara de Lobos, Madeira, Portugal, 2019-05-29, DD 51-58 PAN.jpg|Cámara de Lobos Stampa:Machico (Portugal).jpg|Machico Stampa:Aeroporto da Madeira5.JPG|Santa Cruz Stampa:Ribeira Brava 508.jpg|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava 5.JPG|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava 7.JPG|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava 8.JPG|Ribeira Brava Stampa:Arcos de Valdevez III (27050054972).jpg|Sistelo Stampa:Sistelo-Kirche1.jpg|Sistelo Stampa:Porta Cova na freguesia de Sistelo.JPG|Sistelo Stampa:Boticas Tras os Montes.jpg|Boticas Stampa:Ponte Romana1.jpg|Chaves Stampa:Montalegre edited.jpg|Montalegre Stampa:Igreja Matriz (50736242848).jpg|Valpaços/Valpazos Stampa:Castelo de Aguiar 03.JPG|Vila Pouca de Aguiar Stampa:Largo do Toural (reabilitado).jpg|Guimarães Stampa:Mosteiro de São Miguel de Refojos de Basto 10.jpg|Cabeceiras de Basto Stampa:Vila de Mondim de Basto.jpg|Mondim de Basto Stampa:Praca25Abril Fafe Portugal 2006.JPG|Fafe Stampa:Castelo de Lanhoso.JPG|Póvoa de Lanhoso Stampa:Famalicãoestação.jpg|Vila Nova de Famalicão Stampa:N. Sra. da Abadia - Amares.JPG|Amares Stampa:BarcelosView.jpg|Barcelos Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Museu de Esposende.JPG|Esposende Stampa:Pacos do concelho.jpg|Terras de Bouro Stampa:Biblioteca vila verde.jpg|Vila Verde Stampa:Vila Nova de Gaia seen from Porto.jpg|Vila Nova de Gaia Stampa:Matosinhos II (8077975774).jpg|Matosinhos Stampa:Pça. da República - Sta. Maria da Feira.jpg|Santa Maria da Feira Stampa:Igreja de Gondomar Portugal 01.jpg|Gondomar Stampa:Penafiel Sameiro.JPG|Penafiel Stampa:Solar do Morgado de Vilarelhos - Portugal (32638782684).jpg|Alfândega da Fé Stampa:O castelo de bragança edited.jpg|Bragança Stampa:Cruzeiro do Outeiro 4 (cropped).jpg|Bragança Stampa:Bragança DSC02398 (36933392926).jpg|Bragança Stampa:Bragança Sé Velha 274 (cropped).jpg|Bragança Stampa:Ponte Velha de Gimonde (cropped).jpg|Bragança Stampa:BraganzaCastle1 (cropped2).jpg|Bragança Stampa:Rainha Dona Leonor Statue.jpg|Caldas da Rainha Stampa:Castelo e igreja matriz do Alandroal (Portugal).jpg|Kastell u Knisja ta' Alandroal/Androjal (Castelo e igreja matriz do Alandroal) Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes File:BA-Guadiana internacional 12.jpg|Pont tal-Madonna tal-Għajnuna (Puente de Nuestra Señora de Ayuda/Ponte de Nossa Senhora da Ajuda) File:Puente Ayuda sobre el Guadiana ,fronterizo entre España(Badajoz) y Portugal(Elvas).JPG|Pont tal-Madonna tal-Għajnuna (Puente de Nuestra Señora de Ayuda/Ponte de Nossa Senhora da Ajuda) File:BarcelosView.jpg|Barcelos File:Castelo de Segura - Portugal (26176198887).jpg|Segura (Idanha-a-Nova) File:Idanha-a-Velha met Monsanto 2008.jpg|Idanha-a-Nova File:Largo das Tres Bicas em Proenca-a-Nova.jpg|La Proença-a-Nova File:Vila Velha de Ródão (134936287).jpg|Vila Velha de Ródão File:Vila de Nisa, Município de Nisa, Portugal 02.jpg|Nisa File:Aldeia do Pereiro de Mação.jpg|Mação File:Castelo de Belver.JPG|Gavião File:Ermida de Santa Ana (Abrantes) 01.jpg|Abrantes File:Casa dos Almeidas 1.jpg|Sardoal File:Centro geodésico Portugal.JPG|Ċentru Ġeodetiku tal-Portugall, Vila de Rei File:Pedrógão Grande - Sertã (52359337841).jpg|Sertã File:Igreja de Santo António (Penamacor).jpg|Penamacor File:Oleiros (Portugal) - rosmolen voor irrigatie.jpg|Oleiros File:Nt-castelobranco1.jpg|Castelo Branco/Castillo Blanco File:A village on the border II (50895708361).jpg|Aveleda e Rio de Onor (uffiċjalment imsejħa União das Freguesias de Aveleda e Rio de Onor) File:Igreja Matriz de Rio de Onor - Portugal (14140351264).jpg|Rio de Onor hija belt Portugiża li tinsab fuq il-fruntiera ma' Spanja (fejn taqsam ċentru tal-popolazzjoni ma' Rihonor de Castilla), fil-muniċipalità ta' Braganza, distrett ta' Braganza. File:Viseu-Vista.jpg|Viseo (bil-Portugiż, Viseu)a. File:Le village fortifié de Castelo Mendo.JPG|Castelo Mendo Castle huwa kastell li jinsab fil-belt ta' Almeida (il-Portugall).Huwa kklassifikat bħala monument nazzjonali tal-Portugall. File:The gates of Almeida III (28021290574).jpg|Almeida File:Aldeia de Castelo Mendo.jpg|Castelo Mendo kienet parroċċa Portugiża fil-muniċipalità ta' Almeida, id-distrett ta' Guarda File:Castelo Mendo - Portugal (8348773449).jpg|Castelo Mendo File:Vilar Formoso Railway Station 2.jpg|Villar Formoso​ (Portugiż: Vilar Formoso) File:Castelo de Vide - Castelo1.jpg|Il-kastell ta' Castelo de Vide, fl-Alentejo, jinsab fil-parroċċa ta' Santa Maria da Devesa, belt u muniċipalità ta' Castelo de Vide, distrett ta' Portalegre, fil-Portugall. File:Nt-castelovide-panoramica.jpg|Castelo de Vide File:CastillodeMarvao.jpg|Marvão (storikament bl-Ispanjol Marvón) File:Paços do Concelho (44042759042).jpg|Santa Maria da Devesa File:Castelo de Paiva.jpg|Castelo de Paiva File:Castelo de Guimarães Castelo da Fundação.JPG|Castelo de Guimarães Castelo da Fundação File:2003.10.28. Portugal. Corroios. Moinho de Maré.JPG|Mitħna tal-baħar, Corroios File:Boats in Minho river (río Miño) in Vila Nova de Cerveira, Portugal-1.jpg|Ix-Xmara Miño hekk kif tgħaddi minn Vila Nova de Cerveira File:Cerveira igreja.jpg|Vila Nova de Cerveira File:Igreja Matriz Caminha.jpg|Caminha File:PonteLima-View.jpg| Torre de São Paulo, parroċċa ta' Ponte de Lima, belt u kunsill bl-istess isem, distrett ta' Viana do Castelo, il-Portugall, Ponte de Lima File:Vista ponte lima.jpg|Ponte de Lima File:Puente-lima.JPG|Ponte de Lima File:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo File:BarcelosView.jpg|Barcelos File:Biblioteca vila verde.jpg|Vila Verde File:Ponte da barca.jpg|Ponte da Barca File:Arcos de Valdevez - panoramio (2) edited.jpg|Arcos de Valdevez File:Igreja Paroquial de Paredes de Coura.jpg|Paredes de Coura File:Monção praza.jpg|Monção File:Melgaço - panoramio (11).jpg|Melgazo (bil-Portugiż, Melgaço) File:Óbidos, Portugal, 2021-09-09, DD 01-10 PAN.jpg|Óbidos File:Rainha Dona Leonor Statue.jpg|Statwa Rainha Dona Leonor, Caldas da Rainha File:Baía de S. Martinho do Porto - Portugal (278646477) (cropped).jpg|Caldas da Rainha File:Praça da República - Caldas da Rainha - Portugal (7107093923).jpg|Pjazza ta' Repubblika (Praça da República/Plaza de la República), Caldas da Rainha File:Caldas da Rainha Pavilhões do Parque (cropped).jpg|Pavilhões do Parque, Caldas da Rainha File:Museu hosp termal 1.jpg|Mużew (Museú/Museo), Caldas da Rainha File:Hospital Termal Caldas da Rainha (cropped).png|Hospital Termal, Caldas da Rainha File:Igreja Matriz de São Miguel do Outeiro - Portugal (31466627090).jpg|Knisja Omm ta' São Miguel do Outeiro (Igreja Matriz de São Miguel do Outeiro), São Miguel do Outeiro, São Miguel do Outeiro e Sabugosa, Tondela, Viseo File:Castelo ou Penedo dos Mouros - Mosteiro de Fráguas - Portugal (31722750371).jpg|São Miguel do Outeiro e Sabugosa File:Rio Maior3.jpg|Rio Maior File:Câmara Municipal do Cadaval 03.jpg|Cadaval File:Bombarral.jpg|Bombarral File:Camara municipal da Lourinhã-fr.jpg|Lourinhã File:Pça. da República - Sta. Maria da Feira.jpg|Santa Maria da Feira File:Espinho 1 (Portugal).jpg|Espinho (Portugall) File:Câmara Municipal de Ovar (Portugal) (2156218662).jpg|Ovar File:Igreja Matriz de Oliveira de Azeméis 01.jpg|Igreja Matriz, Oliveira de Azeméis File:Arouca.JPG|Arouca File:Igreja de Gondomar Portugal 01.jpg|Gondomar, Portugall File:Vila Nova de Gaia seen from Porto.jpg|Vila Nova de Gaia File:Vale de Cambra.JPG|Vale de Cambra File:São-Pedro-do-Sul Rio-Vouga1 PT.jpg|São Pedro do Sul (Portugall) File:Oliveirafrades.JPG|Oliveira de Frades File:Sever do Vouga.jpg|Sever do Vouga File:Rua Luis de Camões, Águeda.jpg|Rua Luis de Camões, Águeda (Portugall) File:Câmara Municipal de Albergaria-a-Velha.jpg|Albergaria-a-Velha File:Estarreja - Portugal (16129595101).jpg|Estarreja File:Bahía de Cascais - Palacetes.jpg|Cascais File:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro File:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro File:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro File:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro File:Aveiro-Marais salants-1967 07 29 29.jpg|Ría de Aveiro File:Câmara Municipal da Murtosa - Portugal (27976603295).jpg|Murtosa File:Albufeira da Barragem do Rio Arnóia - Portugal (51866473839).jpg|Swamp ta' Óbidos File:Fátima, Portugal.jpg|Is-Santwarju tal-Madonna ta' Fátima, bookplate tal-belt; il-Kalvarju Ungeriż, u l-avenue prinċipali tal-Cova da Iria, Fátima (Portugall) File:Santuário de Nossa Senhora da Ortiga.jpg|Is-Santwarju tal-Madonna tal-Ħurrieq fil-parroċċa ta' Fátima File:AnjodePortugal.jpg|La Loca do Cabeço (jew Loca del Ángel de la Paz) fil-post tad-dehra tagħha lit-tliet rgħajja żgħar f'Valinhos, Fátima (Portugall) File:Calváro Hungaro Fatima 0594 (19211507275).jpg|Valinhos, Fátima (Portugall) File:Fatima 0557 (19712690512).jpg|Monument lir-Ragħajja Żgħar ta' Fátima fir-Rotunda tan-Nofsinhar u avenue ddedikata lilhom File:Se de Lisboa Frente.JPG|Santa Maria Maior hija parroċċa Portugiża fil-muniċipalità ta' Lisbona, fid-distrett ta' Lisbona File:Porto Moniz.jpg|Porto Moniz File:Porto Moniz from the south 2013.JPG|Porto Moniz File:2012 Porto Moniz.jpg|Porto Moniz File:Piscinas_volcánicas_naturales,_Porto_Moniz,_Madeira,_Portugal,_2019-05-30,_DD_76.jpg|Porto Moniz File:Piscinas_volcánicas_naturales,_Porto_Moniz,_Madeira,_Portugal,_2019-05-30,_DD_77.jpg|Porto Moniz File:Piscinas_volcánicas_naturales,_Porto_Moniz,_Madeira,_Portugal,_2019-05-30,_DD_79-81_HDR.jpg|Porto Moniz File:Seixal - Madeira 01.jpg|Seixal, Porto Moniz File:The_seafront_at_Ponta_do_Sol,_Madeira,_Portugal.jpg|Ponta do Sol File:Ponta do Sol Madeira.jpg|Ponta do Sol File:Madeira Beach (163610932).jpg|Calheta File:Ribeira Brava 508.jpg|Ribeira Brava File:Ribeira Brava 5.JPG|Ribeira Brava File:Ribeira Brava 8.JPG|Ribeira Brava File:Funchal_-_Portugal_(231884372).jpg|Funchal File:Funchal_-_Portugal_(179313606).jpg|Funchal File:D8E_2941_(12120800265).jpg|Funchal File:Cristiano-ronaldo-2491446_960_720.jpg|Funchal File:2010-03-02_13_07_35_Portugal-Funchal.jpg|Funchal File:Bahía_de_Cámara_de_Lobos,_Madeira,_Portugal,_2019-05-29,_DD_50.jpg|Câmara de Lobos File:2012_Câmara_de_Lobos.jpg|Câmara de Lobos File:Bahía_de_Cámara_de_Lobos,_Madeira,_Portugal,_2019-05-29,_DD_51-58_PAN.jpg|Câmara de Lobos File:Machico (Portugal).jpg|Machico File:Levada_do_Caldeirão_Verde,_Madeira_-_Aug_2012_-_05.jpg|Santana (Madeira) File:Madeira_Santana.jpg|Santana (Madeira) File:Aeroporto da Madeira5.JPG|Santa Cruz (Madeira) File:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|Albufeira File:Playa de Albufeira.jpg|Albufeira File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg||Ribeira Brava File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa </gallery> == Gallerija == <gallery> Stampa:Diachronic map of the Portuguese Empire (1415-1999).png|Mappa tat-territorji kollha li darba kienu jappartjenu lill-Imperu Portugiż (1415-1999) (dijakroniku). Stampa:Flag of Portugal (1830–1910).svg|Bandeira (1830-1910) Stampa:Coat of Arms of the Kingdom of Portugal 1640-1910 (3).svg|Tarka tar-Renju tal-Portugall 1640-1910 Stampa:Coats of arms of the Kingdom of Portugal and Algarves (1834 to 1910) - Lesser.png|Tarka (1834-1910) Stampa:Flag of Portugal at sea (1830–1910).svg|Bandeira (1830) Stampa:Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and Algarves.svg|Bandiera tar-Renju Unit tal-Portugall, il-Brażil u l-Algarve (1816 sa 1822). Stampa:Flag of Kingdom of Brazil.svg|Bandiera tar-Renju tal-Brażil (1808 - 1815, għadha mhix rikonoxxuta internazzjonalment). Stampa:Flag John V of Portugal with Order of Christ.svg|Bandiera tad-Dar Irjali (1600 sa 1700) Stampa:Flag John V of Portugal.svg|Bandiera ta' Juan V (1707 sal-1750) Stampa:Flag Peter II of Portugal.svg|Bandiera ta' Pedro II (1683 sa 1706) Stampa:Flag John IV of Portugal (alternative).svg|Bandiera ta' Ġwanni IV (1640 sa 1683) Stampa:Flag of Portugal (1616).svg|Bandiera tal-Portugall taħt id-Dar tal-Awstrija (1616 sa 1640) Stampa:Flag of Portugal (1495).svg|Bandiera ta' Ġwanni III (1521 sa 1616) Stampa:Flag of Portugal sea (1500).svg|Bandiera użata mill-baħrin, tad-Dar Irjali (1500 sal-1521) Stampa:OrderOfCristCross.svg|Bandiera tal-Ordni ta' Kristu (1332 sa 1651) File:Flag of the Couto Misto.svg|Bandeira ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Coutomixto4.jpg|Mappa ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Mapa do Couto Misto.png|Mappa tar-Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Couto Misto no mapa de José de Castro López (1863).jpg|1863 mappa ta' Couto Misto (minn Jose de Castro Lopez) File:Couto Misto.JPG|Plakka kommemorattiva fil-Knisja ta' Santiago de Rubiás File:Igreja Santiago_Rubias.JPG|Santiago de Rubiás (Iglesia/Igreja/Church/Knisja) File:Carta topográfica do Julgado de Montalegre 1836 Fidencio_Bourman_(Couto_misto).jpg|Dettall tal-mappa topografika ta' Julgado de Montealegre (1836), ta' Fidencio Bourman, fejn tista' tiġi apprezzata s-sitwazzjoni tal-Preservazzjoni Imħallta. Stampa:Visigothic Kingdom.png|Firxa akbar tar-renju Visigothic ta' Toulouse fl-oranġjo ċar u skur, c. 500. Minn 585 sa 711 Renju Visigothic ta' Toledo bl-oranġjo skur, aħdar u abjad (Spanja) Stampa:Hispania 700 AD.PNG|Hispania Visigothic u d-diviżjonijiet reġjonali tagħha fis-sena 700, qabel il-konkwista </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] qv6wgjf7dz8r91pueo9c8nac0zvsjde 318246 318245 2024-12-04T19:04:03Z Sapp0512 19770 /* Edukazzjoni */ 318246 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==Bliet== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[Stampa:Portugal topographic map-es.png|thumb|Mappa Topografika tal-Portugall]] [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark/Parque de Ciencias y Tecnología de Taguspark/Taguspark Science and Tecnologhic Park)]] [[Stampa:Portugal-Elvas-Forte de Nossa Senhora da GraçaP1170667 (25893555315).jpg|thumb|Il-Forti tal-Madonna tal-Grazzja (bil-Portugiż Forte de Nossa Senhora da Graça u bl-Ispanjol Fuerte de Nuestra Señora de Gracia)]] [[Stampa:Elvas-Forte de Santa Luzia-02.jpg|thumb|Il-Forti ta' Santa Luzia jinsab fuq il-quċċata ta' għolja bl-istess isem, 500 m fin-nofsinhar tal-fortizza ta' Elvas, fir-reġjun ta' Alentejo, fil-parroċċa ta' Assumçao, id-distrett ta' Portalegre, fil-Portugall. Sa mit-30 ta' Ġunju 2012, kien meqjus bħala Sit ta' Wirt Dinji mill-UNESCO, fih "Mużew Militari", mibni fl-1641 b'erja ta' 19.71 ettaru u stil Rinaxximentali.]] [[Stampa:Ilha do Pico vista da Fajã Grande, Calheta, ilha de São Jorge, Açores, Portugal.JPG|thumb|Il-Muntanja Pico (bil-Portugiż, Montanha do Pico, Ponta do Pico jew Serra do Pico) hija l-ogħla punt tal-vulkan tal-istess isem, li jinsab fil-gżira ta’ Pico, fl-arċipelagu tal-Azores. Is-samit tal-muntanja tinsab f'2,351 m 'l fuq mil-livell tal-baħar, u hija l-ogħla punt fir-Reġjun Awtonomu tal-Azores u fil-Portugall kollu. Imkejjel miż-żona abissali li jmissu magħha, l-edifiċju vulkaniku huwa għoli kważi 5,000 m, kważi nofsu mgħaddas fl-Oċean Atlantiku.]] [[Stampa:2010-08-09 Ponta do Pico 01.jpg|thumb|Il-Muntanja Pico (bil-Portugiż, Montanha do Pico, Ponta do Pico jew Serra do Pico) hija l-ogħla punt tal-vulkan tal-istess isem, li jinsab fil-gżira ta' Pico, fl-arċipelagu tal-Azores. Is-samit tal-muntanja tinsab f'2,351 m 'l fuq mil-livell tal-baħar, u hija l-ogħla punt fir-Reġjun Awtonomu tal-Azores u fil-Portugall kollu. Imkejjel miż-żona abissali li jmissu magħha, l-edifiċju vulkaniku huwa għoli kważi 5,000 m, kważi nofsu mgħaddas fl-Oċean Atlantiku.]] [[Stampa:HPIM0085.JPG|thumb|It-Torri huwa monument li jimmarka l-ogħla punt fil-Portugall Kontinentali u t-tieni l-ogħla fir-Repubblika Portugiża (il-Muntanja Pico biss, fl-Azores, hija ogħla). Dan il-punt mhuwiex summit tal-muntanji tas-soltu, iżda l-ogħla punt f'firxa ta 'muntanji. It-Torri għandu l-karatteristika mhux tas-soltu li jkun summit aċċessibbli minn triq asfaltata. Altitudni: 1,993 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, Prominenza: 1,204 metru.]] [[Stampa:Torretelecadeiras.JPG|thumb|Chairlifts fl-iski resort ħdejn it-Torri, Jannar 2007.]] [[Stampa:Estrella mapa.jpg|thumb|Is-Sierra de la Estrella (bl-Ispanjol: Sierra de la Estrella, bil-Portugiż: Serra da Estrela) hija l-firxa tal-muntanji l-aktar fil-punent tas-sistema Ċentrali, fil-Portugall. Din is-sistema muntanjuża tinsab fiċ-ċentru tal-pajjiż imsemmi u fil-park naturali tal-istess isem. L-għoli massimu tiegħu huwa 1993 metru, fit-Torri, dan huwa l-għoli massimu fil-Portugall kontinentali.]] [[Stampa:Rio Lima 2.JPG|thumb|Xmara Lima]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem/Santarém/Santarén Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coímbra/Coimbra Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría/Leiria Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Península de Setúbal Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Playa Vasco de Gama, Sines, Portugal, 2021-09-12, DD 27-38 PAN.jpg|Sines Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Ayuntamiento, Ponta Delgada, isla de San Miguel, Azores, Portugal, 2020-07-29, DD 126-128 HDR.jpg|Ponta Delgada Stampa:Vista de Horta desde el mirador de Nossa Senhora da Conceição, Isla de Fayal, Azores, Portugal, 2020-07-26, DD 13.jpg|Horta Stampa:Cidade de Angra do Heroísmo, ilha Terceira, Açores.jpg|Angra do Heroísmo Stampa:Vista de Funchal desde Pico dos Barcelos, Madeira, Portugal, 2019-05-29, DD 37-44 PAN.jpg|Funchal Stampa:Bahía de Cámara de Lobos, Madeira, Portugal, 2019-05-29, DD 50.jpg|Cámara de Lobos Stampa:2012 Câmara de Lobos.jpg|Cámara de Lobos Stampa:Bahía de Cámara de Lobos, Madeira, Portugal, 2019-05-29, DD 51-58 PAN.jpg|Cámara de Lobos Stampa:Machico (Portugal).jpg|Machico Stampa:Aeroporto da Madeira5.JPG|Santa Cruz Stampa:Ribeira Brava 508.jpg|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava 5.JPG|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava 7.JPG|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Ribeira Brava Stampa:Ribeira Brava 8.JPG|Ribeira Brava Stampa:Arcos de Valdevez III (27050054972).jpg|Sistelo Stampa:Sistelo-Kirche1.jpg|Sistelo Stampa:Porta Cova na freguesia de Sistelo.JPG|Sistelo Stampa:Boticas Tras os Montes.jpg|Boticas Stampa:Ponte Romana1.jpg|Chaves Stampa:Montalegre edited.jpg|Montalegre Stampa:Igreja Matriz (50736242848).jpg|Valpaços/Valpazos Stampa:Castelo de Aguiar 03.JPG|Vila Pouca de Aguiar Stampa:Largo do Toural (reabilitado).jpg|Guimarães Stampa:Mosteiro de São Miguel de Refojos de Basto 10.jpg|Cabeceiras de Basto Stampa:Vila de Mondim de Basto.jpg|Mondim de Basto Stampa:Praca25Abril Fafe Portugal 2006.JPG|Fafe Stampa:Castelo de Lanhoso.JPG|Póvoa de Lanhoso Stampa:Famalicãoestação.jpg|Vila Nova de Famalicão Stampa:N. Sra. da Abadia - Amares.JPG|Amares Stampa:BarcelosView.jpg|Barcelos Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Museu de Esposende.JPG|Esposende Stampa:Pacos do concelho.jpg|Terras de Bouro Stampa:Biblioteca vila verde.jpg|Vila Verde Stampa:Vila Nova de Gaia seen from Porto.jpg|Vila Nova de Gaia Stampa:Matosinhos II (8077975774).jpg|Matosinhos Stampa:Pça. da República - Sta. Maria da Feira.jpg|Santa Maria da Feira Stampa:Igreja de Gondomar Portugal 01.jpg|Gondomar Stampa:Penafiel Sameiro.JPG|Penafiel Stampa:Solar do Morgado de Vilarelhos - Portugal (32638782684).jpg|Alfândega da Fé Stampa:O castelo de bragança edited.jpg|Bragança Stampa:Cruzeiro do Outeiro 4 (cropped).jpg|Bragança Stampa:Bragança DSC02398 (36933392926).jpg|Bragança Stampa:Bragança Sé Velha 274 (cropped).jpg|Bragança Stampa:Ponte Velha de Gimonde (cropped).jpg|Bragança Stampa:BraganzaCastle1 (cropped2).jpg|Bragança Stampa:Rainha Dona Leonor Statue.jpg|Caldas da Rainha Stampa:Castelo e igreja matriz do Alandroal (Portugal).jpg|Kastell u Knisja ta' Alandroal/Androjal (Castelo e igreja matriz do Alandroal) Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes File:BA-Guadiana internacional 12.jpg|Pont tal-Madonna tal-Għajnuna (Puente de Nuestra Señora de Ayuda/Ponte de Nossa Senhora da Ajuda) File:Puente Ayuda sobre el Guadiana ,fronterizo entre España(Badajoz) y Portugal(Elvas).JPG|Pont tal-Madonna tal-Għajnuna (Puente de Nuestra Señora de Ayuda/Ponte de Nossa Senhora da Ajuda) File:BarcelosView.jpg|Barcelos File:Castelo de Segura - Portugal (26176198887).jpg|Segura (Idanha-a-Nova) File:Idanha-a-Velha met Monsanto 2008.jpg|Idanha-a-Nova File:Largo das Tres Bicas em Proenca-a-Nova.jpg|La Proença-a-Nova File:Vila Velha de Ródão (134936287).jpg|Vila Velha de Ródão File:Vila de Nisa, Município de Nisa, Portugal 02.jpg|Nisa File:Aldeia do Pereiro de Mação.jpg|Mação File:Castelo de Belver.JPG|Gavião File:Ermida de Santa Ana (Abrantes) 01.jpg|Abrantes File:Casa dos Almeidas 1.jpg|Sardoal File:Centro geodésico Portugal.JPG|Ċentru Ġeodetiku tal-Portugall, Vila de Rei File:Pedrógão Grande - Sertã (52359337841).jpg|Sertã File:Igreja de Santo António (Penamacor).jpg|Penamacor File:Oleiros (Portugal) - rosmolen voor irrigatie.jpg|Oleiros File:Nt-castelobranco1.jpg|Castelo Branco/Castillo Blanco File:A village on the border II (50895708361).jpg|Aveleda e Rio de Onor (uffiċjalment imsejħa União das Freguesias de Aveleda e Rio de Onor) File:Igreja Matriz de Rio de Onor - Portugal (14140351264).jpg|Rio de Onor hija belt Portugiża li tinsab fuq il-fruntiera ma' Spanja (fejn taqsam ċentru tal-popolazzjoni ma' Rihonor de Castilla), fil-muniċipalità ta' Braganza, distrett ta' Braganza. File:Viseu-Vista.jpg|Viseo (bil-Portugiż, Viseu)a. File:Le village fortifié de Castelo Mendo.JPG|Castelo Mendo Castle huwa kastell li jinsab fil-belt ta' Almeida (il-Portugall).Huwa kklassifikat bħala monument nazzjonali tal-Portugall. File:The gates of Almeida III (28021290574).jpg|Almeida File:Aldeia de Castelo Mendo.jpg|Castelo Mendo kienet parroċċa Portugiża fil-muniċipalità ta' Almeida, id-distrett ta' Guarda File:Castelo Mendo - Portugal (8348773449).jpg|Castelo Mendo File:Vilar Formoso Railway Station 2.jpg|Villar Formoso​ (Portugiż: Vilar Formoso) File:Castelo de Vide - Castelo1.jpg|Il-kastell ta' Castelo de Vide, fl-Alentejo, jinsab fil-parroċċa ta' Santa Maria da Devesa, belt u muniċipalità ta' Castelo de Vide, distrett ta' Portalegre, fil-Portugall. File:Nt-castelovide-panoramica.jpg|Castelo de Vide File:CastillodeMarvao.jpg|Marvão (storikament bl-Ispanjol Marvón) File:Paços do Concelho (44042759042).jpg|Santa Maria da Devesa File:Castelo de Paiva.jpg|Castelo de Paiva File:Castelo de Guimarães Castelo da Fundação.JPG|Castelo de Guimarães Castelo da Fundação File:2003.10.28. Portugal. Corroios. Moinho de Maré.JPG|Mitħna tal-baħar, Corroios File:Boats in Minho river (río Miño) in Vila Nova de Cerveira, Portugal-1.jpg|Ix-Xmara Miño hekk kif tgħaddi minn Vila Nova de Cerveira File:Cerveira igreja.jpg|Vila Nova de Cerveira File:Igreja Matriz Caminha.jpg|Caminha File:PonteLima-View.jpg| Torre de São Paulo, parroċċa ta' Ponte de Lima, belt u kunsill bl-istess isem, distrett ta' Viana do Castelo, il-Portugall, Ponte de Lima File:Vista ponte lima.jpg|Ponte de Lima File:Puente-lima.JPG|Ponte de Lima File:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo File:BarcelosView.jpg|Barcelos File:Biblioteca vila verde.jpg|Vila Verde File:Ponte da barca.jpg|Ponte da Barca File:Arcos de Valdevez - panoramio (2) edited.jpg|Arcos de Valdevez File:Igreja Paroquial de Paredes de Coura.jpg|Paredes de Coura File:Monção praza.jpg|Monção File:Melgaço - panoramio (11).jpg|Melgazo (bil-Portugiż, Melgaço) File:Óbidos, Portugal, 2021-09-09, DD 01-10 PAN.jpg|Óbidos File:Rainha Dona Leonor Statue.jpg|Statwa Rainha Dona Leonor, Caldas da Rainha File:Baía de S. Martinho do Porto - Portugal (278646477) (cropped).jpg|Caldas da Rainha File:Praça da República - Caldas da Rainha - Portugal (7107093923).jpg|Pjazza ta' Repubblika (Praça da República/Plaza de la República), Caldas da Rainha File:Caldas da Rainha Pavilhões do Parque (cropped).jpg|Pavilhões do Parque, Caldas da Rainha File:Museu hosp termal 1.jpg|Mużew (Museú/Museo), Caldas da Rainha File:Hospital Termal Caldas da Rainha (cropped).png|Hospital Termal, Caldas da Rainha File:Igreja Matriz de São Miguel do Outeiro - Portugal (31466627090).jpg|Knisja Omm ta' São Miguel do Outeiro (Igreja Matriz de São Miguel do Outeiro), São Miguel do Outeiro, São Miguel do Outeiro e Sabugosa, Tondela, Viseo File:Castelo ou Penedo dos Mouros - Mosteiro de Fráguas - Portugal (31722750371).jpg|São Miguel do Outeiro e Sabugosa File:Rio Maior3.jpg|Rio Maior File:Câmara Municipal do Cadaval 03.jpg|Cadaval File:Bombarral.jpg|Bombarral File:Camara municipal da Lourinhã-fr.jpg|Lourinhã File:Pça. da República - Sta. Maria da Feira.jpg|Santa Maria da Feira File:Espinho 1 (Portugal).jpg|Espinho (Portugall) File:Câmara Municipal de Ovar (Portugal) (2156218662).jpg|Ovar File:Igreja Matriz de Oliveira de Azeméis 01.jpg|Igreja Matriz, Oliveira de Azeméis File:Arouca.JPG|Arouca File:Igreja de Gondomar Portugal 01.jpg|Gondomar, Portugall File:Vila Nova de Gaia seen from Porto.jpg|Vila Nova de Gaia File:Vale de Cambra.JPG|Vale de Cambra File:São-Pedro-do-Sul Rio-Vouga1 PT.jpg|São Pedro do Sul (Portugall) File:Oliveirafrades.JPG|Oliveira de Frades File:Sever do Vouga.jpg|Sever do Vouga File:Rua Luis de Camões, Águeda.jpg|Rua Luis de Camões, Águeda (Portugall) File:Câmara Municipal de Albergaria-a-Velha.jpg|Albergaria-a-Velha File:Estarreja - Portugal (16129595101).jpg|Estarreja File:Bahía de Cascais - Palacetes.jpg|Cascais File:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro File:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro File:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro File:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro File:Aveiro-Marais salants-1967 07 29 29.jpg|Ría de Aveiro File:Câmara Municipal da Murtosa - Portugal (27976603295).jpg|Murtosa File:Albufeira da Barragem do Rio Arnóia - Portugal (51866473839).jpg|Swamp ta' Óbidos File:Fátima, Portugal.jpg|Is-Santwarju tal-Madonna ta' Fátima, bookplate tal-belt; il-Kalvarju Ungeriż, u l-avenue prinċipali tal-Cova da Iria, Fátima (Portugall) File:Santuário de Nossa Senhora da Ortiga.jpg|Is-Santwarju tal-Madonna tal-Ħurrieq fil-parroċċa ta' Fátima File:AnjodePortugal.jpg|La Loca do Cabeço (jew Loca del Ángel de la Paz) fil-post tad-dehra tagħha lit-tliet rgħajja żgħar f'Valinhos, Fátima (Portugall) File:Calváro Hungaro Fatima 0594 (19211507275).jpg|Valinhos, Fátima (Portugall) File:Fatima 0557 (19712690512).jpg|Monument lir-Ragħajja Żgħar ta' Fátima fir-Rotunda tan-Nofsinhar u avenue ddedikata lilhom File:Se de Lisboa Frente.JPG|Santa Maria Maior hija parroċċa Portugiża fil-muniċipalità ta' Lisbona, fid-distrett ta' Lisbona File:Porto Moniz.jpg|Porto Moniz File:Porto Moniz from the south 2013.JPG|Porto Moniz File:2012 Porto Moniz.jpg|Porto Moniz File:Piscinas_volcánicas_naturales,_Porto_Moniz,_Madeira,_Portugal,_2019-05-30,_DD_76.jpg|Porto Moniz File:Piscinas_volcánicas_naturales,_Porto_Moniz,_Madeira,_Portugal,_2019-05-30,_DD_77.jpg|Porto Moniz File:Piscinas_volcánicas_naturales,_Porto_Moniz,_Madeira,_Portugal,_2019-05-30,_DD_79-81_HDR.jpg|Porto Moniz File:Seixal - Madeira 01.jpg|Seixal, Porto Moniz File:The_seafront_at_Ponta_do_Sol,_Madeira,_Portugal.jpg|Ponta do Sol File:Ponta do Sol Madeira.jpg|Ponta do Sol File:Madeira Beach (163610932).jpg|Calheta File:Ribeira Brava 508.jpg|Ribeira Brava File:Ribeira Brava 5.JPG|Ribeira Brava File:Ribeira Brava 8.JPG|Ribeira Brava File:Funchal_-_Portugal_(231884372).jpg|Funchal File:Funchal_-_Portugal_(179313606).jpg|Funchal File:D8E_2941_(12120800265).jpg|Funchal File:Cristiano-ronaldo-2491446_960_720.jpg|Funchal File:2010-03-02_13_07_35_Portugal-Funchal.jpg|Funchal File:Bahía_de_Cámara_de_Lobos,_Madeira,_Portugal,_2019-05-29,_DD_50.jpg|Câmara de Lobos File:2012_Câmara_de_Lobos.jpg|Câmara de Lobos File:Bahía_de_Cámara_de_Lobos,_Madeira,_Portugal,_2019-05-29,_DD_51-58_PAN.jpg|Câmara de Lobos File:Machico (Portugal).jpg|Machico File:Levada_do_Caldeirão_Verde,_Madeira_-_Aug_2012_-_05.jpg|Santana (Madeira) File:Madeira_Santana.jpg|Santana (Madeira) File:Aeroporto da Madeira5.JPG|Santa Cruz (Madeira) File:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|Albufeira File:Playa de Albufeira.jpg|Albufeira File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg||Ribeira Brava File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa </gallery> == Gallerija == <gallery> Stampa:Diachronic map of the Portuguese Empire (1415-1999).png|Mappa tat-territorji kollha li darba kienu jappartjenu lill-Imperu Portugiż (1415-1999) (dijakroniku). Stampa:Flag of Portugal (1830–1910).svg|Bandeira (1830-1910) Stampa:Coat of Arms of the Kingdom of Portugal 1640-1910 (3).svg|Tarka tar-Renju tal-Portugall 1640-1910 Stampa:Coats of arms of the Kingdom of Portugal and Algarves (1834 to 1910) - Lesser.png|Tarka (1834-1910) Stampa:Flag of Portugal at sea (1830–1910).svg|Bandeira (1830) Stampa:Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and Algarves.svg|Bandiera tar-Renju Unit tal-Portugall, il-Brażil u l-Algarve (1816 sa 1822). Stampa:Flag of Kingdom of Brazil.svg|Bandiera tar-Renju tal-Brażil (1808 - 1815, għadha mhix rikonoxxuta internazzjonalment). Stampa:Flag John V of Portugal with Order of Christ.svg|Bandiera tad-Dar Irjali (1600 sa 1700) Stampa:Flag John V of Portugal.svg|Bandiera ta' Juan V (1707 sal-1750) Stampa:Flag Peter II of Portugal.svg|Bandiera ta' Pedro II (1683 sa 1706) Stampa:Flag John IV of Portugal (alternative).svg|Bandiera ta' Ġwanni IV (1640 sa 1683) Stampa:Flag of Portugal (1616).svg|Bandiera tal-Portugall taħt id-Dar tal-Awstrija (1616 sa 1640) Stampa:Flag of Portugal (1495).svg|Bandiera ta' Ġwanni III (1521 sa 1616) Stampa:Flag of Portugal sea (1500).svg|Bandiera użata mill-baħrin, tad-Dar Irjali (1500 sal-1521) Stampa:OrderOfCristCross.svg|Bandiera tal-Ordni ta' Kristu (1332 sa 1651) File:Flag of the Couto Misto.svg|Bandeira ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Coutomixto4.jpg|Mappa ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Mapa do Couto Misto.png|Mappa tar-Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Couto Misto no mapa de José de Castro López (1863).jpg|1863 mappa ta' Couto Misto (minn Jose de Castro Lopez) File:Couto Misto.JPG|Plakka kommemorattiva fil-Knisja ta' Santiago de Rubiás File:Igreja Santiago_Rubias.JPG|Santiago de Rubiás (Iglesia/Igreja/Church/Knisja) File:Carta topográfica do Julgado de Montalegre 1836 Fidencio_Bourman_(Couto_misto).jpg|Dettall tal-mappa topografika ta' Julgado de Montealegre (1836), ta' Fidencio Bourman, fejn tista' tiġi apprezzata s-sitwazzjoni tal-Preservazzjoni Imħallta. Stampa:Visigothic Kingdom.png|Firxa akbar tar-renju Visigothic ta' Toulouse fl-oranġjo ċar u skur, c. 500. Minn 585 sa 711 Renju Visigothic ta' Toledo bl-oranġjo skur, aħdar u abjad (Spanja) Stampa:Hispania 700 AD.PNG|Hispania Visigothic u d-diviżjonijiet reġjonali tagħha fis-sena 700, qabel il-konkwista </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] nd3863ecp66i4y2jpxjhlruw7i4soyi 318247 318246 2024-12-04T19:27:57Z Sapp0512 19770 /* Bliet */ 318247 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==Bliet== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Gallerija == <gallery> Stampa:Diachronic map of the Portuguese Empire (1415-1999).png|Mappa tat-territorji kollha li darba kienu jappartjenu lill-Imperu Portugiż (1415-1999) (dijakroniku). Stampa:Flag of Portugal (1830–1910).svg|Bandeira (1830-1910) Stampa:Coat of Arms of the Kingdom of Portugal 1640-1910 (3).svg|Tarka tar-Renju tal-Portugall 1640-1910 Stampa:Coats of arms of the Kingdom of Portugal and Algarves (1834 to 1910) - Lesser.png|Tarka (1834-1910) Stampa:Flag of Portugal at sea (1830–1910).svg|Bandeira (1830) Stampa:Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and Algarves.svg|Bandiera tar-Renju Unit tal-Portugall, il-Brażil u l-Algarve (1816 sa 1822). Stampa:Flag of Kingdom of Brazil.svg|Bandiera tar-Renju tal-Brażil (1808 - 1815, għadha mhix rikonoxxuta internazzjonalment). Stampa:Flag John V of Portugal with Order of Christ.svg|Bandiera tad-Dar Irjali (1600 sa 1700) Stampa:Flag John V of Portugal.svg|Bandiera ta' Juan V (1707 sal-1750) Stampa:Flag Peter II of Portugal.svg|Bandiera ta' Pedro II (1683 sa 1706) Stampa:Flag John IV of Portugal (alternative).svg|Bandiera ta' Ġwanni IV (1640 sa 1683) Stampa:Flag of Portugal (1616).svg|Bandiera tal-Portugall taħt id-Dar tal-Awstrija (1616 sa 1640) Stampa:Flag of Portugal (1495).svg|Bandiera ta' Ġwanni III (1521 sa 1616) Stampa:Flag of Portugal sea (1500).svg|Bandiera użata mill-baħrin, tad-Dar Irjali (1500 sal-1521) Stampa:OrderOfCristCross.svg|Bandiera tal-Ordni ta' Kristu (1332 sa 1651) File:Flag of the Couto Misto.svg|Bandeira ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Coutomixto4.jpg|Mappa ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Mapa do Couto Misto.png|Mappa tar-Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Couto Misto no mapa de José de Castro López (1863).jpg|1863 mappa ta' Couto Misto (minn Jose de Castro Lopez) File:Couto Misto.JPG|Plakka kommemorattiva fil-Knisja ta' Santiago de Rubiás File:Igreja Santiago_Rubias.JPG|Santiago de Rubiás (Iglesia/Igreja/Church/Knisja) File:Carta topográfica do Julgado de Montalegre 1836 Fidencio_Bourman_(Couto_misto).jpg|Dettall tal-mappa topografika ta' Julgado de Montealegre (1836), ta' Fidencio Bourman, fejn tista' tiġi apprezzata s-sitwazzjoni tal-Preservazzjoni Imħallta. Stampa:Visigothic Kingdom.png|Firxa akbar tar-renju Visigothic ta' Toulouse fl-oranġjo ċar u skur, c. 500. Minn 585 sa 711 Renju Visigothic ta' Toledo bl-oranġjo skur, aħdar u abjad (Spanja) Stampa:Hispania 700 AD.PNG|Hispania Visigothic u d-diviżjonijiet reġjonali tagħha fis-sena 700, qabel il-konkwista </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] rhluhb40qjypddxk9s8p2p1aitufro8 318248 318247 2024-12-04T19:28:40Z Sapp0512 19770 /* Bliet */ 318248 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Gallerija == <gallery> Stampa:Diachronic map of the Portuguese Empire (1415-1999).png|Mappa tat-territorji kollha li darba kienu jappartjenu lill-Imperu Portugiż (1415-1999) (dijakroniku). Stampa:Flag of Portugal (1830–1910).svg|Bandeira (1830-1910) Stampa:Coat of Arms of the Kingdom of Portugal 1640-1910 (3).svg|Tarka tar-Renju tal-Portugall 1640-1910 Stampa:Coats of arms of the Kingdom of Portugal and Algarves (1834 to 1910) - Lesser.png|Tarka (1834-1910) Stampa:Flag of Portugal at sea (1830–1910).svg|Bandeira (1830) Stampa:Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and Algarves.svg|Bandiera tar-Renju Unit tal-Portugall, il-Brażil u l-Algarve (1816 sa 1822). Stampa:Flag of Kingdom of Brazil.svg|Bandiera tar-Renju tal-Brażil (1808 - 1815, għadha mhix rikonoxxuta internazzjonalment). Stampa:Flag John V of Portugal with Order of Christ.svg|Bandiera tad-Dar Irjali (1600 sa 1700) Stampa:Flag John V of Portugal.svg|Bandiera ta' Juan V (1707 sal-1750) Stampa:Flag Peter II of Portugal.svg|Bandiera ta' Pedro II (1683 sa 1706) Stampa:Flag John IV of Portugal (alternative).svg|Bandiera ta' Ġwanni IV (1640 sa 1683) Stampa:Flag of Portugal (1616).svg|Bandiera tal-Portugall taħt id-Dar tal-Awstrija (1616 sa 1640) Stampa:Flag of Portugal (1495).svg|Bandiera ta' Ġwanni III (1521 sa 1616) Stampa:Flag of Portugal sea (1500).svg|Bandiera użata mill-baħrin, tad-Dar Irjali (1500 sal-1521) Stampa:OrderOfCristCross.svg|Bandiera tal-Ordni ta' Kristu (1332 sa 1651) File:Flag of the Couto Misto.svg|Bandeira ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Coutomixto4.jpg|Mappa ta' Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Mapa do Couto Misto.png|Mappa tar-Couto Mixto/Coto Mixto (10 seklu-1868) File:Couto Misto no mapa de José de Castro López (1863).jpg|1863 mappa ta' Couto Misto (minn Jose de Castro Lopez) File:Couto Misto.JPG|Plakka kommemorattiva fil-Knisja ta' Santiago de Rubiás File:Igreja Santiago_Rubias.JPG|Santiago de Rubiás (Iglesia/Igreja/Church/Knisja) File:Carta topográfica do Julgado de Montalegre 1836 Fidencio_Bourman_(Couto_misto).jpg|Dettall tal-mappa topografika ta' Julgado de Montealegre (1836), ta' Fidencio Bourman, fejn tista' tiġi apprezzata s-sitwazzjoni tal-Preservazzjoni Imħallta. Stampa:Visigothic Kingdom.png|Firxa akbar tar-renju Visigothic ta' Toulouse fl-oranġjo ċar u skur, c. 500. Minn 585 sa 711 Renju Visigothic ta' Toledo bl-oranġjo skur, aħdar u abjad (Spanja) Stampa:Hispania 700 AD.PNG|Hispania Visigothic u d-diviżjonijiet reġjonali tagħha fis-sena 700, qabel il-konkwista </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] nefbz00q03lnm849pmxfjxglq8tb3zx 318249 318248 2024-12-04T19:28:56Z Sapp0512 19770 /* Gallerija */ 318249 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] 5aqfom4kx7ui9koi3w1fpzeb9qrdxfn 318250 318249 2024-12-04T19:29:31Z Sapp0512 19770 /* L-aktar bliet importanti */ 318250 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] rcdhbqpg5gz2947fh31av1nkfu31l1p 318251 318250 2024-12-04T19:30:43Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 318251 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] ittc1jcv2yx0vrqcx5w7bce9cv6xvys 318252 318251 2024-12-04T19:33:03Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 318252 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] j2xouiv35lefkzchwl84v5wdrf1cjqc 318253 318252 2024-12-04T19:34:43Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 318253 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] [[Stampa:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|thumb|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa]] [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] alkre6v45mqca137qvv5fkajs7z7qxt 318254 318253 2024-12-04T19:36:06Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 318254 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] tnzxiujjpc7m3vsl3bg9toysg3se0ze 318255 318254 2024-12-04T19:37:32Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 318255 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] 69v4y1dozju5d6rakbj2kay8508wagv 318256 318255 2024-12-04T19:38:11Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 318256 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta’ Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Porto Metro Bombardier Flexity Swift f'Maia]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta’ Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] o183gnkdxwt2gqu503st9g3ispcxz5w 318257 318256 2024-12-04T19:41:35Z Sapp0512 19770 /* Trasport */ 318257 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b’aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F’Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] p09niji37p2ozn9q35l7gz33phpc3eh 318258 318257 2024-12-04T19:43:20Z Sapp0512 19770 /* Trasport */ 318258 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b'aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F'Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] 3k645ky0m8yrberjgypmcwxl3jj4s5s 318259 318258 2024-12-04T19:44:50Z Sapp0512 19770 /* L-aktar bliet importanti */ 318259 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b'aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F'Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489328035).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489924054).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] bj59ax4ry4ckyioqdmop507w9h20dct 318260 318259 2024-12-04T19:45:44Z Sapp0512 19770 /* Ekonomija */ 318260 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b'aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F'Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489328035).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489924054).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] o41c16acxx5cnikwi87fvjy4t2yzt9n 318261 318260 2024-12-04T19:46:48Z Sapp0512 19770 /* Ekonomija */ 318261 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] [[Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489328035).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489924054).jpg|thumb|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b'aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F'Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== [[Stampa:Lisbon locator map.png|thumb||Liżbona (Lisboa)]] <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489328035).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489924054).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:FaroKesklinn.jpg|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] lr0yixy3c1fg3xo5kq6iaotw15wbgf3 318262 318261 2024-12-04T19:47:58Z Sapp0512 19770 /* L-aktar bliet importanti */ 318262 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] [[Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489328035).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489924054).jpg|thumb|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b'aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F'Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon locator map.png|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] b4cskt854kh90feos4nky6fnfumo834 318263 318262 2024-12-04T19:48:43Z Sapp0512 19770 /* L-aktar bliet importanti */ 318263 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Portugiża |isem_nattiv = ''República Portuguesa'' |isem_komuni = Portugall |stampa_bandiera = Flag of Portugal.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Portugal.svg |stampa_mappa = EU-Portugal with islands circled.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Portugall |ħolqa_emblema = Emblema tal-Portugall |ħolqa_demografija = Demografija tal-Portugall |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[A Portuguesa]]''<br /><small>Il-Portugiż</small><br /><center>[[Stampa:A Portuguesa.ogg|noicon|center]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Liżbona]] |latd=38 |latm=46 |latNS=N |lonġd=9 |lonġm=9 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Liżbona]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[semi-presidenzjali]] [[Stat unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Portugall|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Portugall|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea tar-Repubblika (Portugall)|President tal-Assemblea]] |isem_kap1 = [[Aníbal Cavaco Silva]] |isem_kap2 = [[Pedro Passos Coelho]] |isem_kap3 = [[Assunção Esteves]] |data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar 1981 |żona_kklassifika = 111 |poż_erja = 111 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 92,212 |erja_mi_kw = 35,603 |perċentwal_ilma = 0.5 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 10,581,949<ref>{{pt}} [http://www.pordata.pt/Portugal Pordata, "Base de Dados Portugal Contemporâneo"]. Miġjuba fis-16 ta' Diċembru 2011.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 77 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 10,562,178 |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 298 |poż_densità_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $246.523 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=62&pr.y=16&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=182&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Portugal |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $23,385<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-04-14 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Portugall|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kontea tal-Portugall#L-ewwel kontea|Fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = 868 |avveniment_stabbilit2 = [[Kontea tal-Portugall#It-tieni kontea|Re-fondazzjoni]] |data_stabbilit2 = 1095 |avveniment_stabbilit3 = [[Battalja ta' São Mamede|Sovranità]] |data_stabbilit3 = 24 ta' Ġunju 1128 |avveniment_stabbilit4 = [[Renju tal-Portugall|Renju]] |data_stabbilit4 = 25 ta' Lulju 1139 |avveniment_stabbilit5 = [[Trattat ta' Zamora|Rikonoxxuta]] |data_stabbilit5 = 5 ta' Ottubru 1143 |avveniment_stabbilit6 = [[Manifestis Probatum|Rikonoxximent papali]] |data_stabbilit6 = 23 ta' Mejju 1179 |avveniment_stabbilit7 = [[Rivoluzzjoni tal-5 ta' Ottubru 1910|Repubblika]] |data_stabbilit7 = 5 ta' Ottubru 1910 |avveniment_stabbilit8 = [[Rivoluzzjoni tal-Qronfol|Demokrazija]] |data_stabbilit8 = 25 ta' April 1974 |valuta = [[Ewro]] |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent tas-sajf|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.pt]] |kodiċi_telefoniku = +351 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $212.720 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $20,178<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = }} Il-'''Portugall''' ({{awdjo|en-us-Portugal.ogg|ˈpɔrtʃʉɡəl}}, ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Portugal''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Portugiża''' ([[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''República Portuguesa''), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-[[Ewropa]], fil-[[Peninżula Iberjana]]. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-[[Oċean Atlantiku]] mill-Punent u n-Nofsinhar u minn [[Spanja]] fit-Tramuntana u l-Lvant. Apparti mill-[[Portugall kontinentali]], ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-[[arċipelagu|arċipelagi]] Atlantiċi tal-Azores u Madeira, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, [[Porto]], mill-isem [[Lingwa Latina|Latin]] li kien ''Portus Cale''.<ref>{{ċita web |url=http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |titlu=Leite de Vasconcelos, José. ''Cale e Portucale''. Opúsculos Vol. V&nbsp;– Etnologia (Parte I) Lisboa, Imprensa Nacional, 1938 |lingwa=Portugiż |data-aċċess=2013-07-02 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080301090400/http://www.instituto-camoes.pt/CVC/bdc/etnologia/opusculos/vol05/opusculos05_28_38.pdf |arkivju-data=2008-03-01 |url-status=dead }}</ref> Il-Portugall għandu l-aktar punt tal-punent tal-Ewropa kontinentali; Il-kontinent tiegħu huwa mdawwar fil-punent u fin-nofsinhar mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana; u lejn it-Tramuntana u l-Lvant, il-fruntiera bejn il-Portugall u Spanja, li tikkostitwixxi l-itwal linja tal-fruntiera mingħajr interruzzjoni fl-Unjoni Ewropea. Il-Portugall huwa l-eqdem stat-nazzjon fl-Ewropa. Imwaqqfa fl-1143, il-fruntieri attwali tagħha ġew stabbiliti f'nofs is-seklu 13, u b'hekk huwa wieħed mill-eqdem fl-Ewropa u fid-dinja. L-arċipelagi tagħha jiffurmaw żewġ reġjuni awtonomi bil-gvernijiet reġjonali tagħhom stess. Fil-kontinent, ir-reġjun tal-Alentejo jokkupa l-akbar żona iżda huwa wieħed mir-reġjuni l-inqas popolati fl-Ewropa. Liżbona hija l-kapitali u l-akbar belt skond il-popolazzjoni, u hija wkoll l-attrazzjoni turistika ewlenija flimkien ma' Porto, l-Algarve u Madeira. Bħala wieħed mill-eqdem pajjiżi fl-Ewropa, it-territorju tiegħu kien kontinwament solvut u kkontestat minn żminijiet preistoriċi. It-territorju kien abitat minn popli Ċeltiċi u Iberiċi. Aktar tard kienet immexxija mir-Rumani, segwita minn invażjonijiet mill-popli Ġermaniċi flimkien mal-Alani u aktar tard mill-Mouri, li eventwalment ġew imkeċċija matul ir-Reconquista. Imwaqqfa għall-ewwel darba bħala kontea fir-Renju ta' León fl-868, il-Portugall sar formalment renju indipendenti bit-Trattat ta' Zamora fl-1143. Matul l-Era ta 'l-iskoperta, b'mod partikolari fis-sekli 15 u 16, il-Portugall stabbilixxa wieħed mill-imperi marittimi u kummerċjali li ilhom jgħixu, u sar wieħed mill-poteri ekonomiċi u politiċi ewlenin ta' dak iż-żmien. Fil-bidu tas-seklu 19, avvenimenti bħat-terremot ta’ Lisbona tal-1755, l-okkupazzjoni tal-pajjiż matul il-Gwerer Napoleoniċi, u l-indipendenza tal-Brażil li rriżultat fl-1822 wasslu għal tnaqqis notevoli mill-opulenza preċedenti tal-Portugall. Din kienet segwita mill-gwerra ċivili bejn kostituzzjonalisti liberali u assolutisti konservattivi fuq is-suċċessjoni rjali mill-1828 sal-1834. Ir-rivoluzzjoni tal-1910 waqqfet il-monarkija tal-Portugall u stabbilixxiet l-Ewwel Repubblika Portugiża demokratika iżda instabbli, aktar tard sostitwita mir-reġimi awtoritarji ta 'Ditadura Nacional. . (Dittatorjat Nazzjonali) u Estado Novo (Stat Ġdid). Id-demokrazija ġiet restawrata wara r-Rivoluzzjoni tal-Qronfol (1974), li ntemmet il-Gwerra Kolonjali Portugiża u eventwalment tilfet il-possedimenti kolonjali li kien fadal. Il-Portugall kellu influwenza kulturali, arkitettonika u lingwistika profonda, b'wirt ta' madwar 300 miljun kelliema Portugiż madwar id-dinja. Illum, huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata li hija bbażata prinċipalment fuq is-servizzi, l-industrija u t-turiżmu. Il-Portugall, membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Unjoni Ewropea, taż-Żona Schengen u tal-Kunsill tal-Ewropa, kien wieħed mill-membri fundaturi tan-NATO, taż-żona tal-euro, tal-OECD u tal-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża. == Etimoloġija == Il-kelma Portugall ġejja mit-toponimu magħqud Ruman-Ċeltiku Portus Cale (il-konurbazzjoni attwali ta' Porto u Vila Nova de Gaia). Porto ġej mil-Latin għal port, portus; It-tifsira u l-oriġini ta' Cale mhumiex ċari. L-ispjegazzjoni ewlenija hija etnonimu derivat mill-Callaeci, magħrufa wkoll bħala l-popli tal-Galizia, li kienu jokkupaw il-majjistral tal-Peniżola Iberika. Teorija waħda tipproponi li Cale hija derivazzjoni tal-kelma Ċeltika għal 'port'. Ieħor huwa li Cala kienet alla Ċeltika. Xi studjużi Franċiżi jemmnu li setgħet ġiet minn Portus Gallus, il-port tal-Gauls. Madwar is-sena 200 QK, ir-Rumani qabdu l-Iberja mingħand il-Kartaġiniżi matul it-Tieni Gwerra Punika. Fil-proċess huma rebħu Cale, bidlu l-isem ta' Portus Cale (‘Port ta' Cale’) u inkorporawha fil-provinċja ta' Gallaecia. Matul il-Medju Evu, ir-reġjun madwar Portus Cale sar magħruf mis-Suebi u l-Visigoths bħala Portucale. L-isem Portucale inbidel għal Portugale matul is-seklu 7 u t-8, u fis-seklu 9, intuża biex jirreferi għar-reġjun bejn ix-xmajjar Douro u Miño. Fis-sekli 11 u 12, Portugale, Portugallia, Portvgallo jew Portvgalliae kienu diġà magħrufa bħala l-Portugall. == Storja == === Preistorja === [[Stampa:Cromeleque dos Almendres - Southeast - 2.jpg|thumb|left|Crómlech ta' Almendros (Cromeleque dos Almendres), l-akbar ċirku tal-ġebel fil-Peniżola Iberika.]] Ir-reġjun ilu abitat mill-bnedmin għal madwar 400,000 sena, meta Homo heidelbergensis daħal fiż-żona. L-eqdem fossili uman li nstab fil-Portugall huwa l-kranju ta' Aroeira 3 H. Heidelbergensis ta' 400,000 sena li nstab fl-Għar ta' Aroeira fl-2014. Aktar tard in-Neanderthals daru fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika u nstab sinna fl-Għar ta' Aroeira f'Nova da Columbeira Estremadura. Homo sapiens sapiens wasal il-Portugall madwar 35,000 sena ilu u nfirex malajr. Tribijiet pre-Ċeltiċi abitaw il-Portugall. Il-Kinetes żviluppaw lingwa miktuba, u ħallew stele, li jinsabu prinċipalment fin-nofsinhar. Fil-bidu tal-ewwel millennju QK, diversi mewġ ta' Ċelti invadew il-Portugall mill-Ewropa ċentrali u żżewġu flimkien ma' popolazzjonijiet lokali biex jiffurmaw diversi gruppi etniċi differenti. Il-preżenza Ċeltika hija evidenti fl-evidenza arkeoloġika u lingwistika. Huma ddominaw il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-ċentru tal-Portugall, filwaqt li n-Nofsinhar żamm il-karattru antik tiegħu (maħsub li mhux Indo-Ewropew, probabbilment relatat mal-Bask) sal-konkwista Rumana. Fin-Nofsinhar tal-Portugall, xi insedjamenti kummerċjali kostali żgħar u semi-permanenti twaqqfu wkoll mill-Feniċi-Kartaġiniżi. === Portugall Ruman === Ir-Rumani invadew il-Peniżola Iberika għall-ewwel darba fl-219 QK. C. Il-Kartaġiniżi, avversarji ta' Ruma fil-Gwerer Puniċi, tkeċċew mill-kolonji kostali tagħhom. Matul il-ħakma ta’ Ġulju Ċesari, kważi l-peniżola kollha kienet annessa ma' Ruma. Il-konkwista damet mitejn sena u mietu ħafna, inklużi dawk ikkundannati biex jaħdmu fil-minjieri tal-iskjavi jew mibjugħa bħala skjavi lil partijiet oħra tal-imperu. L-okkupazzjoni Rumana sofriet daqqa ta' ħarta fl-155 QK, meta bdiet ribelljoni fit-tramuntana. Il-Lusitanians u tribujiet indiġeni oħra, taħt it-tmexxija ta' Viriathus, ħasdu l-kontroll tal-Punent tal-Iberja kollha. Ruma bagħtet leġjuni biex irażżnu r- ribelljoni, iżda ma rnexxilhomx. Il-mexxejja Rumani xaħħmu lill-alleati ta' Virjatus biex joqtluh fl-139 QK; ġie sostitwit minn Tautalus. Fis-sena 27 QK, Lusitania kisbet l-istatus ta 'provinċja Rumana. Iktar tard, provinċja tat-Tramuntana ġiet mifruda mill-provinċja ta' Tarraconensis, taħt ir-riformi tal-Imperatur Dijoklezjanu, magħruf bħala Gallaecia. Għad hemm fdalijiet ta' fortizzi tal-għoljiet u fdalijiet tal-kultura tal-għoljiet, bħal Conímbriga, Mirobriga u Briteiros. === Renji Ġermaniċi === [[Stampa:Reino suevo.svg|thumb|Mappa tar-renju tas-Suebi fis-sekli 5 u 6]] Fis-sena 409, bit-tnaqqis tal-Imperu Ruman, il-Peniżola Iberika kienet okkupata minn tribujiet Ġermaniċi. Fis-sena 411, b'kuntratt ta' federazzjoni mal-imperatur Onorju, ħafna minn dawn in-nies stabbilixxew l-Ispanja. Ġie ffurmat grupp importanti minn Swabi u Vandali f’Gallaecia, li waqqfu Renju Swabian bil-kapitali tiegħu f’Braga. Waslu wkoll biex jiddominaw Aeminium (Coimbra), u kien hemm Visigoths fin-nofsinhar. Is-Suebi u l-Visigoths kienu t-tribujiet Ġermaniċi li kellhom l-itwal preżenza fit-territorji li jikkorrispondu mal-Portugall tal-lum. Bħal fil-bqija tal-Ewropa tal-Punent, kien hemm tnaqqis qawwi fil-ħajja urbana matul iż-Żminijiet Skur. L-istituzzjonijiet Rumani sparixxew wara l-invażjonijiet Ġermaniċi, bl-eċċezzjoni tal-organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi, li kienu mrawma mis-Suebi fis-seklu 5 u aktar tard adottati mill-Visigoths. Għalkemm is-Suebi u l-Visigoths inizjalment kienu segwaċi ta 'l-Arjaniżmu u l-Prisciljaniżmu, adottaw il-Kattoliċiżmu ta' l-abitanti lokali. San Martin ta' Braga kien evanġelista partikolarment influwenti. Fl-429, il-Visigoths marru lejn in-nofsinhar biex ikeċċu lill-Alani u l-Vandali u waqqfu renju bil-kapitali tiegħu f'Toledo. Mill-470 'il quddiem, il-kunflitt bejn Suebi u Visigoths żdied. Fl-585, ir-re Visigoth Liuvigild rebaħ Braga u annessa Gallaecia; Il-Peniżola Iberika kienet unifikata taħt renju Visigoth. Ħarġet klassi ġdida, mhux magħrufa fi żmien ir-Rumani: in-nobbli, li kellha rwol soċjali u politiku ewlieni matul il-Medju Evu. Kien taħt il-Visigoths li l-Knisja bdiet taqdi rwol importanti fi ħdan l-istat. Peress li l- Visigoths ma tgħallmux il- Latin min- nies lokali, kellhom jistrieħu fuq l- isqfijiet biex ikomplu s- sistema taʼ gvern Ruman. Il-liġijiet saru mill-kunsilli tal-isqfijiet, u l-kleru ħareġ bħala klassi għolja. === Perjodu Iżlamiku === Il-Portugall kontinentali tal-lum, flimkien mal-biċċa l-kbira ta' Spanja moderna, ġew invaditi min-Nofsinhar u saru parti minn al-Andalus bejn is-726 u l-1249, wara l-konkwista tal-Peniżola Iberika mill-Kalifat tal-Umayyad. Din id-dominanza damet deċennji fit-tramuntana u sa ħames sekli fin-nofsinhar. Wara li għeleb lill-Visigoths fi ftit xhur, il-Kalifat tal-Umayyad beda jespandi malajr mal-peniżola kollha. Minn 726, l-artijiet li llum huma l-Portugall saru parti mill-imperu vast tal-Kalifat Umayyad ta’ Damasku, sal-waqgħa tiegħu fis-sena 750. Dik is-sena, il-punent tal-imperu kiseb l-indipendenza tiegħu taħt Abd al-Rahman I bit-twaqqif ta’ l-Emirat ta' Córdoba. L-Emirat sar il-Kalifat ta’ Córdoba fl-929, sa x-xoljiment tiegħu fl-1031, fi 23 renju żgħir, imsejħa renji taifa. Il-gvernaturi tat-taifas ipproklamaw lilhom infushom emiri tal-provinċji tagħhom u stabbilixxew relazzjonijiet diplomatiċi mar-renji Kristjani tat-tramuntana. Il-biċċa l-kbira tal-Portugall tal-lum waqgħet f’idejn it-taifa Badajoz tad-dinastija Aphthasid, u fl-1022 f’idejn it-taifa ta' Sevilja tal-poeti Abbadi. Il-perjodu taifa intemm bil-konkwista tal-Almoravidi fl-1086, imbagħad mill-Almohads fl-1147. Al-Andalus kien maqsum f'distretti msejħa kura. L-Għarb Al-Andalus fil-biċċa l-kbira kien jikkonsisti f’għaxar kura, kull wieħed b'kapital u gvernatur distinti. Il-bliet ewlenin kienu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż: Beja, Silves, Alcácer do Sal, Santarém u Lisbona. Il-popolazzjoni Musulmana kienet magħmula prinċipalment minn konverti Iberiċi indiġeni għall-Islam u Berbers. L-Għarab (l-aktar nobbli Sirjani), għalkemm kienu minoranza, kienu jikkostitwixxu l-elite. Il-Berberi li ngħaqdu magħhom kienu nomadi mill-Muntanji Rif fl-Afrika ta' Fuq. Invażjonijiet mit-tramuntana seħħew ukoll f'dan il-perjodu, b'rejds tal-Vikingi raid mal-kosta bejn is-sekli 9 u 11, inkluż Lisbona. Dan irriżulta fl-istabbiliment ta' insedjamenti Nordiċi żgħar fuq il-kosta bejn id-Duero u l-Minho. === Rikonkwista === [[Stampa:Porto April 2019-18.jpg|thumb|Statwa tal-Konti Vímara Peres, l-ewwel konti tal-Portugall]] Ir-Reconquista kien perjodu li fih l-insara rebħu mill-ġdid il-Peniżola Iberika mid-dominazzjoni Għarbija. Nobbli Visigoth Asturian jismu Pelagius ta 'Asturias ġie elett mexxej fl-718 minn ħafna min-nobbli Visigoth imkeċċija. Pelagius sejjaħ lill-fdalijiet tal-armati Visigoti Kristjani biex jirribellaw kontra l-Mouri u jerġgħu jingħaqdu fl-artijiet għoljiet Asturijani tat-Tramuntana mhux maħkuma, magħrufa llum bħala l-Muntanji Cantabrian, fil-majjistral ta’ Spanja. Wara li għeleb lill-Mouri fil-Battalja ta’ Covadonga fis-sena 722, Pelaġju ġie pproklamat re, u b’hekk waqqaf ir-Renju Nisrani tal-Asturias u beda l-gwerra tar-rikonkwista Kristjana. Fl-aħħar tas-seklu 9, ir-reġjun tal-Portugall bejn ix-xmajjar Miño u Duero reġa’ ġie akkwistat mill-Mouri min-nobbli u kavallier Vímara Peres b’ordni tar-Re Alfonso III ta’ Asturias. Meta sab ħafna bliet abbandunati, iddeċieda li jirripopolahom u jibnihom mill-ġdid. Vímara Peres elevat ir-reġjun għal status ta' kontea, u semmieh Kontea tal-Portugall wara l-belt prinċipali tal-port tagħha, Portus Cale jew Porto modern. Waħda mill-ewwel bliet li waqqaf kienet Vimaranes, magħrufa llum bħala Guimarães, "benniena tan-nazzjon Portugiż" jew "belt benniena." Wara li annessa l-kontea tal-Portugall ma' waħda mill-kontej li kienu jiffurmaw ir-renju tal-Asturias, ir-Re Alfonso III tal-Asturias ta lil Vímara Peres, fl-868, bħala l-ewwel konti ta' Portus Cale (il-Portugall). Ir-reġjun sar magħruf bħala Portucale, Portugale u, fl-istess ħin, Portugália. Bl-abdikazzjoni sfurzata ta’ Alfonso III fl-910, ir-renju ta’ Asturias kien maqsum fi tliet renji separati; Huma reġgħu ngħaqdu fl-924 taħt il-kuruna ta 'León. Fl-1093 Alfonso VI ta' León ta l-kontea lil Enriku ta' Burgundy u żżewwiġu lil bintu, Tereża ta' León. Henry għalhekk sar Henry, Konti tal-Portugall u waqqaf il-kontea tiegħu ffurmata ġdida f'Bracara Augusta (Braga moderna). === Indipendenza === [[Stampa:Alfonso I Henriques de Portugal.jpg|thumb|Ir-Re Alfonso I tal-Portugall ħakem bejn l-1143 u l-1185.]] Fil-Battalja ta' São Mamede, barra Guimarães, fl-1128, Afonso Henriques, Konti tal-Portugall, għeleb lil ommu, il-Kontessa Tereża, u lill-maħbub tagħha Fernão Peres de Trava, u stabbilixxa lilu nnifsu bħala l-uniku mexxej tal-kontea. Afonso kompla missieru Enrique ta' Burgundy gwerer ta' Reconquista. Il-kampanji tiegħu kellhom suċċess u fl-1139, rebaħ rebħa fil-Battalja ta' Ourique, li għaliha ġie pproklamat re tal-Portugall mis-suldati tiegħu. Din hija tradizzjonalment meqjusa bħala l-okkażjoni meta l-kontea tal-Portugall saret ir-Renju indipendenti tal-Portugall u, fl-1129, il-kapitali ġiet imċaqalqa minn Guimarães għal Coimbra. Afonso kien rikonoxxut bħala l-ewwel re tal-Portugall fl-1143 mir-Re Alfonso VII ta' León, u fl-1179 mill-Papa Alessandru III bħala Alfonso I tal-Portugall. Afonso Henriques u s-suċċessuri tiegħu, megħjuna mill-ordnijiet monastiċi militari, komplew javvanzaw lejn in-nofsinhar kontra l-Mouri. Fl-1249, ir-Reconquista spiċċat bit-teħid tal-Algarve u t-tkeċċija tal-aħħar insedjamenti Moorish. B'aġġustamenti mill-ġdid minuri, il-fruntieri territorjali tal-Portugall baqgħu ma nbidlux, u b'hekk ikun wieħed mill-eqdem nazzjonijiet fl-Ewropa. Wara kunflitt mar-renju ta' Kastilja, Dioniġju tal-Portugall iffirma t-Trattat ta’ Alcañices ma' Ferdinandu IV ta' Kastilja fl-1297. Dan it-trattat stabbilixxa l-fruntiera bejn ir-renji tal-Portugall u León. Ir-renji ta' Dioniġju, Alfonso IV u Pedro I kienu fil-biċċa l-kbira f'paċi mar-renji l-oħra tal-Iberja. Fl-1348-49 il-Portugall, bħall-bqija tal-Ewropa, kien meqrud mill-Mewt l-Iswed. Fl-1373, il-Portugall għamel alleanza mal-Ingilterra, l-eqdem alleanza fid-dinja. === L-età ta' skoperta === [[Stampa:Caravela Vera Cruz.jpg|thumb|Replika tal-Caravel Vera Cruz li tbaħħar fuq ix-Xmara Tagus, ħdejn Lisbona]] Fl-1383, Ġwanni I ta' Kastilja, Beatrice tal-Portugall, u Ferdinandu I tal-Portugall talbu t-tron tal-Portugall. Juan de Aviz, aktar tard Ġwanni I tal-Portugall, għeleb lill-Kastiljani fil-Battalja ta' Aljubarrota, u d-Dar ta' Aviz saret id-dar li tmexxi. Id-dinastija l-ġdida tal-gvern ġabet lill-Portugall fil-attenzjoni tal-politika u l-kultura Ewropea. Huma ħolqu u sponsorjaw letteratura, bħal Storja tal-Portugall, ta' Fernão Lopes. Il-Portugall mexxa l-esplorazzjoni Ewropea tad-dinja u l-Età ta 'l-iskoperta taħt il-patroċinju tal-Prinċep Henry n-Navigatur. Il-Portugall esplora l-Atlantiku, sab l-Azores, il-Madeira, u l-Kap Verde Portugiż, li wassal għall-ewwel movimenti ta' kolonizzazzjoni. Il-Portugiżi esploraw l-Oċean Indjan, stabbilixxew rotot kummerċjali fil-biċċa l-kbira tal-Asja t'Isfel, u bagħtu l-ewwel missjonijiet diplomatiċi u kummerċjali marittimi Ewropej diretti lejn iċ-Ċina (Jorge Álvares) u l-Ġappun (kummerċ Nanban). Fl-1415, il-Portugall akkwista l-ewwel kolonji tiegħu billi rebaħ lil Ceuta, fl-Afrika ta’ Fuq. Matul is-seklu 15, l-esploraturi Portugiżi baħħru l-kosta tal-Afrika, u stabbilixxew postijiet tal-kummerċ għall-komoditajiet, li jvarjaw mid-deheb għall-iskjavitù. Il-Portugall skopra n-Navi Indjani Portugiżi permezz tal-Kap tat-Tama Tajba. It-Trattat ta' Tordesillas tal-1494 fittex li jsolvi tilwima maħluqa wara r-ritorn ta' Kristofru Kolombu u qasam l-artijiet li kienu għadhom kif jinsabu barra l-Ewropa bejn il-Portugall u Spanja tul linja fil-punent tal-Gżejjer ta' Kap Verde, ‘l barra mill-kosta tal-Punent mill-Afrika. Fl-1498 Vasco da Gama sar l-ewwel Ewropew li laħaq l-Indja bil-baħar, u ġab prosperità ekonomika lill-Portugall u għen biex jibda r-Rinaxximent Portugiż. Fl-1500, l-esploratur Portugiż Gaspar Corte-Real wasal f’dik li llum hija l-Kanada u waqqaf il-belt ta' Portugal Cove-St. Philip's, waħda mill-ħafna kolonji Portugiżi fl-Ameriki. [[Stampa:PortugueseColonialEmpire02.png|thumb|Żoni li, f'xi punt, kienu parti mill-Imperu Portugiż.]] Fl-1500, Pedro Álvares Cabral niżel fil-Brażil u talabha għall-Portugall. Għaxar snin wara, Afonso de Albuquerque rebaħ Goa fl-Indja, Muscat u Hormuz fl-Istrett Persjan, u Malacca, issa fil-Malasja. B'dan il-mod, l-imperu Portugiż kellu dominazzjoni fuq il-kummerċ fl-Oċean Indjan u fl-Atlantiku tan-Nofsinhar. Baħħara Portugiżi bdew jilħqu l-Asja tal-Lvant billi jbaħħru lejn il-Lvant mill-Ewropa, niżlu fit-Tajwan, il-Ġappun, Timor, Flores u l-Moluccas. Għalkemm l-Olandiżi kienu maħsuba li kienu l-ewwel Ewropej li waslu fl-Awstralja, hemm evidenza li l-Portugiżi setgħu skoprewha fl-1521. Bejn l-1519 u l-1522 Ferdinand Magellan organizza spedizzjoni Spanjola lejn l-Indji tal-Lvant li rriżultat fl-ewwel ċirkonnavigazzjoni tad-dinja. It-Trattat ta' Zaragoza, iffirmat fl-1529 bejn il-Portugall u Spanja, qasam l-Oċean Paċifiku bejn Spanja u l-Portugall. === Unjoni Iberika u Restawr === Il-Portugall daħal volontarjament f'unjoni dinastika (1580-1640) minħabba li l-aħħar żewġ rejiet tad-Dar ta' Aviz mietu mingħajr werrieta, li wassal għall-kriżi tas-suċċessjoni Portugiża tal-1580. Filippu II ta' Spanja talab it-tron u ġie aċċettat bħala Filippu I tal-Portugall. . Il-Portugall ma' tilifx l-indipendenza formali tiegħu, u fforma għaqda ta' renji. Iżda l-għaqda taż-żewġ kuruni ċaħħdet lill-Portugall minn politika barranija indipendenti u wasslet għall-parteċipazzjoni tiegħu fil-Gwerra ta' Tmenin Sena bejn Spanja u l-Olanda. [[Stampa:Europa - Portugal - Lisboa - Mafra - Palacio.jpg|thumb|Il-Palazz tal-Mafra mibni minn Ġwanni V, issa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] Il-gwerra wasslet għal deterjorament fir-relazzjonijiet mal-eqdem alleat tal-Portugall, l-Ingilterra, u t-telf ta' Hormuz, post ta’ kummerċ strateġiku li jinsab bejn l-Iran u l-Oman. Bejn l-1595 u l-1663, il-Gwerra Olandiża-Portugiża kienet tinvolvi primarjament kumpaniji Olandiżi li jidħlu fuq kolonji Portugiżi u interessi kummerċjali fil-Brażil, l-Afrika, l-Indja u l-Lvant Imbiegħed, u dan jirriżulta fit-telf tal-monopolju tiegħu fuq il-kummerċ marittimu Indjan mill-Portugall. Fl-1640, Ġwanni IV tal-Portugall mexxa rewwixta appoġġjata minn nobbli diżaffettwati u ġie pproklamat re. Il-Gwerra tar-Restawr Portugiża temmet il-perjodu ta' 60 sena tal-Unjoni Iberika taħt id-Dar tal-Habsburg. Dan kien il-bidu tad-Dar ta' Braganza, li damet isaltan sal-1910. Ġwanni V ra renju kkaratterizzat mill-influss tad-deheb fit-teżor rjali, fornut fil-biċċa l-kbira mill-ħames rjali (taxxa fuq metalli prezzjużi) mill-kolonji Portugiżi tal-Brażil u Maranhão. Il-biċċa l-kbira tal-istimi jpoġġu n-numru ta' immigranti Portugiżi fil-Brażil kolonjali matul il-ġirja tad-deheb tas-seklu 18 għal 600,000. Dan irrappreżenta wieħed mill-akbar movimenti ta' popolazzjonijiet Ewropej lejn il-kolonji tagħhom matul l-era kolonjali. === L-era Pombaline u l-Illuminiżmu === [[Stampa:Marquês de Pombal, por Claude Joseph Vernet e Louis-Michel van Loo, 1766 (Câmara Municipal de Oeiras).png|thumb|Il-Markiż ta' Pombal ħakem il-Portugall b’mod effettiv matul ir-renju ta' Ġużeppi I tal-Portugall.]] Fl-1738, Sebastião José de Carvalho e Melo, aktar tard ennobbli bħala l-1 Markiż ta’ Pombal, beda l-karriera tiegħu bħala ambaxxatur Portugiż għal Londra u, aktar tard, Vjenna. Ir-Re Ġużeppi I kien inkurunat fl-1750 u nħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin. Hekk kif il-kunfidenza tar-re f’Carvalho e Melo żdiedet, huwa fdah b’kontroll akbar tal-istat. Fl-1755, Carvalho e Melo inħatar prim ministru. Impressjonat bis-suċċess ekonomiku Brittaniku li ra bħala ambaxxatur, implimenta b'suċċess politiki ekonomiċi simili fil-Portugall. Fl-1761, matul ir-renju ta' D. José I, huwa pprojbixxa l-importazzjoni ta' skjavi suwed lejn il-Portugall kontinentali u l-Indja, mhux għal raġunijiet umanitarji, barranin għan-natura tagħhom, iżda minħabba li kienu forza tax-xogħol meħtieġa fil-Brażil. Fl-istess ħin, ippromwova l-kummerċ ta' skjavi suwed ("il-biċċiet", fit-termini taż-żmien) għal dik il-kolonja, u bl-appoġġ u l-parteċipazzjoni diretta tal-Markiż ta' Pombal, ġew imwaqqfa żewġ kumpaniji - il-Companhia do Grão Pará e Maranhão u l-Companhia Geral de Pernambuco e Paraíba - li l-attività ewlenija tagħhom kienet preċiżament it-traffikar tal-iskjavi, l-aktar Afrikani, lejn artijiet Brażiljani. Huwa organizza mill-ġdid l-armata u l-flotta u temm id-diskriminazzjoni legali kontra settet Insara differenti. Ħoloq kumpaniji u gilds biex jirregolaw l-attività kummerċjali u waħda mill-ewwel sistemi ta’ denominazzjoni ta’ oriġini billi ddemarkaw ir-reġjun tal-produzzjoni tal-Port biex tiggarantixxi l-kwalità tal-inbid. Dan kien l-ewwel tentattiv biex tiġi kkontrollata l-kwalità u l-produzzjoni tal-inbid fl-Ewropa. Impona liġi stretta fuq il-klassijiet kollha tas-soċjetà Portugiża, flimkien ma’ reviżjoni mifruxa tas-sistema tat-taxxa. Dawn ir-riformi għamluh għedewwa fil-klassijiet għolja. [[Stampa:Ruinas de la Praça da Patriarcal después del terremoto de 1755 - Jacques Philippe Le Bas, 1757.png|thumb|It-terremot ta' Lisbona tal-1755 qered lill-Portugall.]] Fl-1 ta' Novembru, 1755, Lisbona ntlaqtet minn terremot kbir, li l-kobor tiegħu kien stmat bejn 7.7 u 9.0, b’vittmi li jvarjaw bejn 12,000 u 50,000. Wara t-terremot, José I ta aktar poteri lill-prim ministru tiegħu u Carvalho de Melo sar despota infurmata. Fl-1758 Ġużeppi I kien ferut f'attentat ta' qtil. Il-Markiż ta' Távora, diversi membri tal-familja tiegħu u anke qaddejja ġew ittorturati u eżegwiti fil-pubbliku b'brutalità estrema (anke skont l-istandards ta' dak iż-żmien), kif allegat fil-qafas tal-każ ta' Távora. Is-sena ta' wara, il-Ġiżwiti ġew repressi u mkeċċija. Dan għaffeġ lill-oppożizzjoni billi wera pubblikament li anke l-aristokrazija kienet bla setgħa kontra Pombal. Fl-1770, irċieva t-titlu "Markiż ta' Pombal" u ħakem il-Portugall sal-mewt ta' Ġużeppi I fl-1777. Il-ħakkiem il-ġdid, ir-Reġina Marija I tal-Portugall, iddetesta lil Pombal għall-eċċessi tiegħu u, wara li tela' fuq it-tron, tah. Irtira l-pożizzjonijiet politiċi kollha tiegħu. Pombal ġie mkeċċi fil-proprjetà tiegħu f'Pombal, fejn miet fl-1782. L-istoriċi jsostnu li l-"illuminazzjoni", għalkemm estensiva, kienet primarjament mekkaniżmu għat-tisħiħ tal-awtokrazija għad-detriment tal-libertà individwali u, speċjalment, apparat għat-tgħaffiġ tal-oppożizzjoni, it-trażżin tal-kritika, l-inkoraġġiment tal-isfruttament kolonjali u l-konsolidazzjoni tal-kontroll u l-profitti personali. === Kriżi tas-seklu 19 === [[Stampa:Battle of Ferreira Bridge.jpg|thumb|Il-battalja ta' Ponte Ferreira matul il-Gwerer Liberali (1828-1834).]] Fl-1807 il-Portugall ċaħad it-talba ta' Napuljun biex jissieħeb mas-Sistema Kontinentali ta' embargo kontra r-Renju Unit; Invażjoni Franċiża taħt il-Ġeneral Junot seħħet, u Lisbona nqabdet fl-1807. L-intervent Ingliż fil-Gwerra Peninsulari għen biex tinżamm l-indipendenza Portugiża; L-aħħar truppi Franċiżi tkeċċew fl-1812. Rio de Janeiro fil-Brażil kienet il-kapitali Portugiża bejn l-1808 u l-1821. Fl-1820, seħħew insurrezzjonijiet kostituzzjonalisti f’Porto u Lisbona. Liżbona reġgħet kisbet l-istatus tagħha bħala l-kapitali tal-Portugall meta l-Brażil iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1822. Il-mewt tar-Re Ġwanni VI fl-1826 ikkawżat kriżi ta' suċċessjoni rjali. Ibnu l-kbir, Pedro I tal-Brażil, sar fil-qosor Pedro IV tal-Portugall, iżda la l-Portugiżi u lanqas il-Brażiljani ma riedu monarkija unifikata; Konsegwentement, Pedro abdika mill-kuruna Portugiża favur bintu ta' 7 snin, Maria da Glória, bil-kundizzjoni li meta tkun saret l-età hi tiżżewweġ lil ħuha, Miguel. Skuntentizza bir-riformi kostituzzjonali ta' Peter wassal lill-fazzjoni "assolutist" tas-sidien tal-art u l-knisja biex jipproklama re Michael fi Frar 1828. Dan wassal għall-Gwerer Liberali, magħrufa wkoll bħala l-Gwerra Żewġ Aħwa jew il-Gwerra Ċivili Portugiża , li fihom Pedro Miguel biex jabdika u jmur fl-eżilju fl-1834 u jpoġġi lil bintu fuq it-tron bħala Reġina Marija II tal-Portugall. [[Stampa:Mapa Cor-de-Rosa.png|thumb|Murija bir-roża huma żoni tal-Afrika mitluba mill-Portugall qabel l-Ultimatum Brittaniku tal-1890.]] Wara l-1815, il-Portugiżi espandew il-portijiet tal-kummerċ tagħhom tul il-kosta Afrikana, avvanzaw ġewwa l-pajjiż biex jieħdu l-kontroll tal-Angola u l-Możambik. Il-kummerċ tal-iskjavi tneħħa fl-1836. Fl-Indja Portugiża, il-kummerċ iffjorixxiet fil-kolonja ta' Goa, bil-kolonji sussidjarji tagħha tal-Makaw, ħdejn Ħong Kong, u Timor, fit-tramuntana tal-Awstralja. Il-Portugiżi introduċew b'suċċess il-Kattoliċiżmu u l-lingwa Portugiża fil-kolonji tagħhom, filwaqt li l-maġġoranza ta' settlers komplew sejrin lejn il-Brażil. L-Ultimatum Brittaniku tal-1890 kien tentattiv biex jisforza l-irtirar tal-forzi militari Portugiżi fl-art bejn il-kolonji Portugiżi tal-Możambik u l-Angola. Iż-żona kienet ġiet mitluba mill-Portugall, li inkludietha fuq il-“Mappa Roża” tiegħu, iżda din kienet ikkonfrontata mal-aspirazzjonijiet Brittaniċi li tinħoloq ferrovija bejn il-Kajr u Cape Town, u b'hekk tgħaqqad il-kolonji tagħhom. Dan il-konfront diplomatiku qanqal mewġiet ta' protesti u wassal għall-waqgħa tal-gvern Portugiż. L-Ultimatum kien meqjus mill-istoriċi u l-politiċi Portugiżi ta' dak iż-żmien bħala l-aktar azzjoni skandaluża tal-Ingliżi kontra l-eqdem alleat tagħhom. === L-Ewwel Repubblika u l-Istat Ġdid === [[Stampa:AssaltonaMatadaSanga.jpg|thumb|Paratruppi f'ħelikopter tal-Forza tal-Ajru Portugiża matul il-Gwerra Kolonjali Portugiża]] Fil-5 ta' Ottubru, 1910, kolp ta' stat waqqa' l-Monarkija ta' kważi 800 sena u ġiet ipproklamata r-Repubblika. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Portugall għen lill-Alleati jiġġieldu l-Poteri Ċentrali; Madankollu, il-gwerra għamlet ħsara lill-ekonomija dgħajfa tagħha. L-instabilità politika u d-dgħufijiet ekonomiċi kienu art fertili għall-kaos u l-inkwiet matul l-Ewwel Repubblika Portugiża. Dawn il-kundizzjonijiet wasslu għall-falliment tal-Monarkija tat-Tramuntana, il-kolp ta' stat tat-28 ta' Mejju, 1926, u l-ħolqien tad-Ditatura Nazzjonali. Dan imbagħad wassal għad-dittatorjat tal-lemin tal-Estado Novo (Stat il-Ġdid), taħt António de Oliveira Salazar fl-1933. Il-Portugall baqa ' newtrali fit-Tieni Gwerra Dinjija. Bejn is-snin 1940 u 1960, il-Portugall kien membru fundatur tan-NATO, l-OECD u l-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA) u ngħaqad man-Nazzjonijiet Uniti fl-1955. Inbdew proġetti ġodda ta' żvilupp ekonomiku u r-rilokazzjoni taċ-ċittadini Portugiżi fil-provinċji barranin fl-Afrika, bl-Angola u l-Możambik ikunu l-miri ewlenin ta' dawn l-inizjattivi. Dawn l-azzjonijiet intużaw biex jaffermaw l-istatus tal-Portugall bħala nazzjon transkontinentali u mhux imperu kolonjali. Ir-residenti pro-Indjani ta' Dadra u Nagar Haveli sseparaw dawk it-territorji mill-ħakma Portugiża fl-1954. Fl-1961, l-annessjoni tal-Forti ta’ São João Baptista de Ajudá mir-Repubblika ta' Dahomey kienet il-bidu ta' proċess li wassal għax-xoljiment ta' l-Imperu Portugiż ċentinarju. Irtirar sfurzat ieħor seħħ fl-1961 meta l-Portugall irrifjuta li jċedi Goa. Il-Portugiżi kienu involuti f'kunflitt armat fl-Indja Portugiża kontra l-Forzi Armati Indjani. L-operazzjonijiet irriżultaw fit-telfa u t-telf tat-territorji Portugiżi li kien fadal fis-sottokontinent Indjan. Ir-reġim Portugiż irrifjuta li jirrikonoxxi s-sovranità Indjana fuq it-territorji annessi, li baqgħu jkunu rappreżentati fl-Assemblea Nazzjonali sal-kolp ta' stat tal-1974. Fil-bidu tas-sittinijiet ukoll, movimenti ta' indipendenza fil-provinċji Portugiżi tal-Angola, il-Możambik u l-Guinea fl-Afrika wasslu għall-Gwerra Kolonjali Portugiża (li damet mill-1961 sal-1974). Il-gwerra mmobilizzat madwar 1.4 miljun raġel għal servizz ta 'appoġġ militari jew ċivili, u kkawżat diżgrazzji kbar. Matul il-perjodu tal-gwerra kolonjali, il-Portugall iffaċċja dissens dejjem jikber, embargos fuq l-armi, u sanzjonijiet punittivi oħra imposti mill-komunità internazzjonali. Ir-reġim awtoritarju u konservattiv tal-Estado Novo, l-ewwel immexxi minn Salazar u mill-1968 minn Marcelo Caetano, ipprova jippreserva l-imperu. === Preżenti === Il-gvern u l-armata rreżistu d-dekolonizzazzjoni tat-territorji barranin tagħhom sa April 1974, meta kolp ta' stat militari tax-xellug f'Lisbona, ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol, witta t-triq għall-indipendenza tat-territorji, kif ukoll ir-restawr tad-demokrazija wara sentejn ta' perjodu ta' tranżizzjoni magħruf bħala PREC (Revolutionary Process in Progress). Dan il-perjodu kien ikkaratterizzat minn tilwim dwar il-poter bejn il-forzi politiċi tax-xellug u tal-lemin. Fis-sajf tal-1975, it-tensjonijiet kienu tant għoljin li l-pajjiż kien fix-xifer tal-gwerra ċivili. Forzi marbuta max-xellug estrem nedew kolp ta' stat ieħor fil-25 ta' Novembru, iżda fazzjoni militari, il-Grupp tad-Disgħa, nediet kontrokolp ta' stat. Il-Grupp tad-Disgħa ħareġ rebbieħ, u żamm it-twaqqif ta' stat komunista u temm l-instabilità politika. L-irtirar mit-territorji barranin ikkawża eżodu tal-massa ta' ċittadini Portugiżi mit-territorji Afrikani tagħhom. Aktar minn miljun refuġjat Portugiż ħarbu mill-provinċji Portugiżi ta' qabel, peress li s-settlers bojod normalment ma kinux ikkunsidrati bħala parti mill-eks kolonji. Fl-1975, it-territorji Afrikani Portugiżi kollha kienu indipendenti u l-Portugall kellu l-ewwel elezzjonijiet demokratiċi tiegħu f'50 sena. Il-Portugall baqa' jiġi mmexxi minn Bord ta' Salvazzjoni Nazzjonali sal-elezzjonijiet leġiżlattivi Portugiżi tal-1976, li fihom rebaħ il-Partit Soċjalista Portugiż u l-mexxej tiegħu, Mário Soares, sar Prim Ministru. Soares kien se jservi bħala Prim Ministru mill-1976 sal-1978 u mill-1983 sal-1985. Soares ipprova jerġa’ jibda t-tkabbir ekonomiku u l-iżvilupp li kien inkiseb qabel ir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol u beda l-proċess biex jissieħeb mal-Komunità Ekonomika Ewropea (KEE). Wara t-tranżizzjoni għad-demokrazija, il-Portugall oscilla bejn is-soċjaliżmu u l-adeżjoni mal-mudell neoliberali. Ġew applikati riformi agrarji u nazzjonalizzazzjonijiet; Il-Kostituzzjoni Portugiża ġiet miktuba mill-ġdid biex takkomoda l-prinċipji soċjalisti u komunisti. Sal-reviżjonijiet tal-1982 u l-1989, il-kostituzzjoni kien fiha referenzi għas-soċjaliżmu, id-drittijiet tal-ħaddiema, u x-xewqa ta' ekonomija soċjalista. Is-sitwazzjoni ekonomika tal-Portugall wara r-rivoluzzjoni ġiegħlet lill-gvern jimplimenta programmi ta' stabbilizzazzjoni sorveljati mill-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) fl-1977-78 u 1983-85. [[Stampa:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (081).jpg|thumb|It-Trattat ta' Lisbona ġie ffirmat fl-2007, meta l-Portugall kellu l-presidenza tal-Kunsill Ewropew.]] Fl-1986, il-Portugall ingħaqad, flimkien ma' Spanja, mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li aktar tard saret l-Unjoni Ewropea (UE). L-ekonomija Portugiża għamlet progress konsiderevoli bħala riżultat tal-Fondi Strutturali u ta' Investiment Ewropej u aċċess aktar faċli għall-kumpaniji għas-swieq barranin. L-aħħar territorju barrani tal-Portugall, il-Makaw, ġie mgħoddi b'mod paċifiku liċ-Ċina fl-1999. Fl-2002, il-Portugall irrikonoxxa formalment l-indipendenza tat-Timor tal-Lvant (l-Asja). Fl-1995, il-Portugall beda japplika r-regoli taż-Żona Schengen, u jelimina l-kontrolli fuq il-fruntieri ma' membri oħra ta' Schengen. L-Expo '98 saret fil-Portugall u fl-1999 kienet waħda mill-pajjiżi fundaturi tal-ewro u taż-żona tal-ewro. Fl-2004, José Manuel Barroso, dak iż-żmien Prim Ministru tal-Portugall, inħatar President tal-Kummissjoni Ewropea. Fl-1 ta' Diċembru, 2009, daħal fis-seħħ it-Trattat ta' Lisbona, li saħħaħ l-effettività u l-leġittimità demokratika tal-Unjoni. Tfixkil ekonomiku u tkabbir mhux sostenibbli fid-dejn pubbliku matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008 wasslu lill-pajjiż biex fl-2011 jinnegozja mal-FMI u l-Unjoni Ewropea, permezz tal-Mekkaniżmu Ewropew ta' Stabbiltà Finanzjarja u l-Faċilità Ewropea ta' Stabbiltà Finanzjarja biex jgħin lill-pajjiż jistabbilizza il-finanzi tagħha. == Ġeografija == [[Stampa:Portugal topographic map-pt.png|thumb|Topografija u amministrazzjoni]] Il-Portugall huwa stat li jinsab fl-Ewropa tal-Punent. Iż-żona kontinentali tagħha tinsab fil-Peniżola Iberika. Il-pajjiż imiss fin-nofsinhar u fil-punent mal-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana għal 1,793 km ta' kosta u lejn il-lvant u t-tramuntana ma' Spanja, għal 1,214 km. Minkejja d-daqs ta' din il-fruntiera, il-Portugall ma jagħrafx is-sezzjoni tal-fruntiera bejn il-bokka tax-xmajjar Caya u Cuncos mill-annessjoni tat-territorju ta' Olivenza mir-Renju ta' [[Spanja]], fl-1801. Din iż-żona hija mitluba mill-Portugall, iżda uffiċjalment Hija hija parti integrali mill-provinċja Spanjola ta' Badajoz. Il-Portugall jaqsam 1,224 km ta' fruntiera ma' [[Spanja]]. === Klima === [[Stampa:Portugal Köppen.svg|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Portugall bil-klassifikazzjoni Koppen]] [[Stampa:Portugal map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|]] [[Stampa:Praia da Marinha (2012-09-27), by Klugschnacker in Wikipedia_(86).JPG|thumb|Il-Bajja ta' Marinha fl-Algarve hija meqjusa mill-Gwida Michelin bħala waħda mill-isbaħ 10 bajjiet fl-Ewropa.]] Il-Portugall huwa kkaratterizzat prinċipalment minn klima Mediterranja, klima marittima moderata fiż-żoni ta' altitudni għolja tal-gżejjer tal-Azores; klima semi-arida f’partijiet tad-distrett ta’ Beja fin-Nofsinhar imbiegħed u fil-gżira ta' Porto Santo, klima sħuna ta' deżert fil-Gżejjer Selvagens u klima umda subtropikali fil-punent tal-Azores, skont il-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi sħan fl-Ewropa: it-temperatura medja fil-Portugall kontinentali tvarja minn 10-12 °C (50.0-53.6 °F) fl-intern muntanjuż tat-tramuntana għal 17-19 °C (62.6 -66.2 °F) fin-Nofsinhar u fil-baċin tax-Xmara Guadiana. Hemm varjazzjonijiet minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-Algarve, separat mir-reġjun ta' Alentejo minn muntanji li jilħqu 900 metru (3,000 pied) f'Alto da Fóia, għandu klima simili għaż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jew tal-Lbiċ tal-Awstralja. Il-medja annwali tax-xita fuq il-kontinent tvarja minn ftit aktar minn 3,200 millimetru (126.0 in) fil-Park Nazzjonali Peneda-Gerês għal inqas minn 500 millimetru (19.7 in) fil-partijiet tan-Nofsinhar tal-Alentejo. Mount Pico jirċievi l-ogħla xita annwali (aktar minn 6,250 millimetru (246.1 in) fis-sena), skond l-Instituto Português do Mar e da Atmosfera. F'xi żoni, bħall-baċin Guadiana, it-temperaturi medji annwali bi nhar jistgħu jilħqu l-24.5 °C (76.1 °F), u t-temperaturi massimi tas-sajf ħafna drabi jaqbżu l-40 °C (104 °F). Il-massimu storiku ta’ 47.4 °C (117.3 °F) kien irreġistrat f’Amareleja. === Bijodiversità === [[Stampa:Dreaming of snow (318977965).jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali Peneda-Gerês huwa l-uniku park magħżul nazzjonalment fil-Portugall, minħabba r-rarità u l-importanza tal-ambjent tiegħu.]] Il-Portugall jinsab fil-baċir tal-Mediterran, it-tielet l-aktar punt divers tal-flora fid-dinja. Hija dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta moderati ta 'l-Azores, foresti mħallta tal-Kantabrija, foresti ta' Evergreen ta' Madeira, foresti sclerophyllous u semi-decidues Iberiċi, foresti montani tal-majjistral tal-Iberja, u foresti sclerophyllous u mħallta tal-Mediterran tal-Lbiċ tal-Iberja. Aktar minn 22 % tal-art tagħha hija inkluża fin-netwerk Natura 2000 L-Ewkaliptu, il-ballut tas-sufra u l-arżnu marittimu flimkien jirrappreżentaw 71 % taż-żona totali tal-foresti tal-Portugall kontinentali. Il-kundizzjonijiet ġeografiċi u klimatiċi jiffaċilitaw l-introduzzjoni ta' speċi eżotiċi li aktar tard isiru invażivi u distruttivi għall-ħabitats indiġeni. Madwar 20 fil-mija tan-numru totali ta' speċi eżistenti fil-Portugall kontinentali huma eżotiċi. Il-Portugall huwa t-tieni pajjiż fl-Ewropa bl-ogħla numru ta' speċi ta' annimali u pjanti mhedda. Il-Portugall kollu kemm hu huwa waqfa importanti għall-ispeċi ta' għasafar migratorji. L-ispeċi mammiferi kbar tal-Portugall (ċriev, ibex, ħanżir, volpi ħamra, lupu Iberiku u linċi Iberika) darba kienu mifruxa madwar il-pajjiż kollu, iżda l-kaċċa intensa, id-degradazzjoni tal-ħabitat u l-pressjoni dejjem akbar mill-Agrikoltura u t-trobbija tal-bhejjem naqqsu l-popolazzjonijiet fuq skala kbira fil- seklu 19 u kmieni 20; oħrajn, bħall-ibex Portugiż, saħansitra spiċċaw. Illum, dawn l-annimali għal darb'oħra qed jespandu l-firxa nattiva tagħhom. Il-kosta tal-punent Portugiża hija parti mill-erba' sistemi ewlenin ta' upwelling tal-limitu tal-lvant tal-oċean. Din is-sistema ta 'upwelling staġjonali, tipikament osservata matul ix-xhur tas-sajf, ġġib ilma aktar frisk u b'ħafna nutrijenti fil-wiċċ tal-baħar, li tippromwovi t-tkabbir tal-fitoplankton, l-iżvilupp taż-żooplankton, u d-diversità rikka ta' ħut pelaġiku u invertebrati tal-baħar oħra. Dan jagħmel lill-Portugall wieħed mill-akbar konsumaturi ta' ħut per capita fid-dinja 73% tal-ħut tal-ilma ħelu li jinsab fil-Peniżola Iberika huwa endemiku, l-akbar ammont ta' kwalunkwe reġjun fl-Ewropa. Xi żoni protetti fil-Portugall jinkludu: is-Serras de Aire u Candeeiros, il-Lbiċ ta' Alentejo u l-Park Naturali tal-Kosta Vicentine, u l-Park Naturali ta' Montesinho li huwa dar għal xi wħud mill-uniċi popolazzjonijiet ta' lupu Iberiku u ors kannella Iberiku. == Politika == [[Stampa:Marcelo Rebelo de Sousa em 2018.jpg|thumb|left|Marcelo Rebelo de Sousa, president mill-2016]] [[Stampa:Luís Montenegro.jpg|thumb|Luis Montenegro, Prim Ministru mill-2024]] Il-Portugall huwa repubblika demokratika rappreżentattiva semi-presidenzjali mir-ratifika tal-Kostituzzjoni tal-1976, b'Lisbona, l-akbar belt tal-pajjiż, bħala l-kapitali tagħha. Il-Kostituzzjoni tagħti d-diviżjoni jew is-separazzjoni tas-setgħat bejn erba’ korpi ta' sovranità: il-President tar-Repubblika, l-Assemblea tar-Repubblika, il-Gvern u l-Qrati. Il-Palazz ta' Belém iservi bħala r-residenza uffiċjali u l-post tax-xogħol tal-President tar-Repubblika. Il-Kap tal-Istat huwa l-President tar-Repubblika, elett b’vot universali dirett għal perjodu ta’ ħames snin; Il-President attwali huwa Marcelo Rebelo de Sousa. Għalkemm pożizzjoni fil-biċċa l-kbira ċerimonjali, is-setgħat presidenzjali jinkludu l-ħatra tal-Prim Ministru u membri oħra tal-Gvern; tkeċċi lill-Prim Ministru; xolji l-Assemblea; il-leġislazzjoni tal-veto (li tista' tiġi megħluba mill-Assemblea); u tiddikjara gwerra (biss fuq rakkomandazzjoni tal-Gvern u bl-awtorizzazzjoni tal-Assemblea). Il-President għandu wkoll setgħat ta' sorveljanza u riżerva u huwa l-Kap Kmandant ex officio tal-Forzi Armati. Il-President jingħata parir dwar kwistjonijiet importanti mill-Kunsill tal-Istat. === Gvern === [[Stampa:2017-09-27, Câmara Municipal, Albufeira (3).JPG|thumb|left|Câmara Municipal (City Hall), Albufeira]] [[Stampa:Palácio de São Bento (Assemblée nationale) (9307363528).jpg|thumb|Bini tal-Assemblea tar-Repubblika f'Lisbona]] L-Assemblea tar-Repubblika hija parlament unikamerali magħmul minn massimu ta' 230 deputat eletti għal perjodu ta' erba' snin. Il-Gvern huwa mmexxi mill-Prim Ministru u jinkludi Ministri u Segretarji tal-Istat, li għandhom setgħat eżekuttivi sħaħ; Il-Prim Ministru attwali huwa Luís Montenegro. Il-Kunsill tal-Ministri – taħt il-Prim Ministru (jew il-President fuq talba ta' dan tal-aħħar) u l-Ministri – jaġixxi bħala l-kabinett. Il-Qrati huma organizzati f'diversi livelli, bejn il-fergħat ġudizzjarji, amministrattivi u fiskali. Il-Qrati Supremi huma istituzzjonijiet tal-aħħar għażla/appell. Qorti Kostituzzjonali bi tlettax-il membru tissorvelja l-kostituzzjonalità tal-liġijiet. Il-Portugall jopera sistema multipartitika ta' leġiżlaturi kompetittivi/gvernijiet amministrattivi lokali fil-livelli nazzjonali, reġjonali u lokali. L-Assemblea tar-Repubblika, l-Assembleji Reġjonali u l-muniċipalitajiet u l-parroċċi lokali huma ddominati minn żewġ partiti politiċi, il-Partit Soċjalista Demokratiku u l-Partit Soċjalista, minbarra Basta, l-Inizjattiva Liberali, il-Blokk tax-Xellug, il-Koalizzjoni Demokratika Unitarja (Komunista). Partit Portugiż u Ekoloġista "Il-Ħodor"), LIVRE, is-CDS – Partit Popolari u l-Poplu tan-Natura tal-Annimali. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Portuguese Passport Cover.jpg|thumb|Passaport Portugiż (Portugiż: Passaporte português) verżjoni attwali mill-2017]] Stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1955, il-Portugall huwa membru fundatur tan-NATO (1949), tal-OECD (1961) u tal-EFTA (1960); ħalla lil din tal-aħħar fl-1986 biex tingħaqad mal-Komunità Ekonomika Ewropea, li saret l-Unjoni Ewropea fl-1993. Fl-1996, il-Portugall waqqaf flimkien il-Komunità tal-Pajjiżi tal-Lingwa Portugiża (CPLP), magħrufa wkoll bħala l-Commonwealth Lusophone, organizzazzjoni internazzjonali u politika ta' assoċjazzjoni. tan-nazzjonijiet lusofoni fejn il-Portugiż huwa lingwa uffiċjali. Il-Portugall kien membru sħiħ tal-Unjoni Latina (1983) u tal-Organizzazzjoni tal-Istati Ibero-Amerikani (1949). Għandha alleanza ta' ħbiberija u trattat ta' ċittadinanza doppja mal-eks kolonja tagħha, il-Brażil. Il-Portugall u r-Renju Unit jaqsmu l-eqdem ftehim militari attiv fid-dinja permezz tal-Alleanza Anglo-Portugiża tagħhom (Trattat ta’ Windsor), iffirmat fl-1373. === Tilwim territorjali === Olivenza: Taħt is-sovranità Portugiża mill-1297, il-muniċipalità ta' Olivenza ġiet ċeduta lil Spanja taħt it-Trattat ta' Badajoz fl-1801, wara l-Gwerra Oranġjo. Il-Portugall talabha fl-1815 taħt it-Trattat ta’ Vjenna. Madankollu, mis-seklu 19 ilha kontinwament irregolata minn Spanja, li tqis it-territorju bħala t-territorju tagħha mhux biss de facto iżda wkoll de jure. Gżejjer Savage: Grupp żgħir ta' gżejjer fil-biċċa l-kbira diżabitati li jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni reġjonali awtonoma tal-Madeira Portugiża. Skoperti fl-1364 minn baħrin Taljani taħt is-servizz tal-Prinċep Enriku n-Navigatur, ġew skoperti għall-ewwel darba min-navigatur Portugiż Diogo Gomes ta' Sintra fl-1438. Storikament, il-gżejjer kienu ta' sidien privati ​​Portugiżi mis-seklu 16 ‘il quddiem, sal-1971. il-gvern xtrahom u stabbilixxa żona ta' riżerva naturali li kienet tkopri l-arċipelagu kollu. Il-gżejjer ilhom mitluba minn Spanja mill-1911, u t-tilwima ikkawżat xi perjodi ta' tensjoni politika bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-problema ewlenija għat-tentattivi ta' Spanja biex tippretendi dawn il-gżejjer żgħar ma kinitx daqshekk il-valur intrinsiku tagħhom, iżda l-fatt li jespandu konsiderevolment iż-żona ekonomika esklussiva tal-Portugall lejn in-Nofsinhar, għad-detriment ta' Spanja. Il-Gżejjer Savage ġew miżjuda provviżorjament mal-lista tal-wirt dinji tal-UNESCO fl-2017. === Militari === [[Stampa:The Portuguese navy frigate NRP Bartolomeu Dias (F-333) (cropped) 01.jpg|thumb|Il-frejgata tal-Marina Portugiża NRP Bartolomeu Dias]] Il-forzi armati għandhom tliet fergħat: Navy, Armata u Air Force, ikkmandati mill-Istaff Ġenerali tal-Forzi Armati Portugiżi. Huma jservu primarjament bħala forza ta 'awtodifiża li l-missjoni tagħha hija li tipproteġi l-integrità territorjali tal-pajjiż, iżda jistgħu wkoll jintużaw f'missjonijiet offensivi f'territorji barranin. F'dawn l-aħħar snin, il-Forzi Armati Portugiżi wettqu diversi missjonijiet militari tan-NATO u tal-Unjoni Ewropea f'diversi territorji, jiġifieri fl-Afganistan, l-Iraq, il-Libanu, il-Bożnja u Ħerzegovina, il-Kosovo, il-Mali, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana, is-Somalja, il-Możambik u Timor tal-Lvant. Fl-2023, it-tliet fergħat kellhom 24,000 persunal militari. L-infiq militari Portugiż fl-2023 kien ta 'aktar minn 4 biljun dollaru Amerikan, li jirrappreżenta 1.48 fil-mija tal-PGD. L-Armata b'saħħitha ta' 11,000 hija magħmula minn tliet brigati u unitajiet żgħar oħra: brigata tal-infanterija (l-aktar mgħammra b'vetturi korazzati Pandur II, howitzers M114, u sistemi ta' difiża tal-ajru MIM-72 Chaparral), brigata mekkanizzata (l-aktar mgħammra b'Leopard 2 A6). tankijiet u vetturi armati M113A2) u brigata ta' reazzjoni mgħaġġla (magħmula minn paraxutti, komando, gwardjani u reġiment tal-artillerija). In-Navy (7,000 persunal, li minnhom 900 huma marittimi), l-eqdem forza navali li baqgħu ħajjin fid-dinja, għandha ħames frejgati, żewġ corvettes, żewġ sottomarini u 20 bastiment tal-għassa tal-oċeani. Il-Forza tal-Ajru (6,000 persunal) għandha l-Lockheed F-16M Fighting Falcon bħala l-ajruplan tal-ġlieda prinċipali tagħha. Minbarra t-tliet fergħat tal-forzi armati, hemm il-Gwardja Repubblikana Nazzjonali, forza tas-sigurtà suġġetta għal-liġi u organizzazzjoni militari (ġendarmerija) magħmula minn 25,000 suldat. Din il-forza hija taħt l-awtorità kemm tal-Ministeru tad-Difiża kif ukoll tal-Ministeru tal-Intern. Hija pprovdiet stakkamenti biex jipparteċipaw f'operazzjonijiet internazzjonali fl-Iraq u fit-Timor tal-Lvant. L-Istati Uniti żżomm preżenza militari ta' 770 suldat fil-bażi tal-ajru ta' Lajes, fil-Gżira Terceira, fl-Azores. Il-Kmand Konġunt tal-Forza Alleata ta' Lisbona (JFC Lisbon) huwa wieħed mit-tliet subdiviżjonijiet ewlenin tal-Kmand tal-Operazzjonijiet Alleati tan-NATO. === Liġi u ġustizzja === [[Stampa:Campus Justiça (cropped).JPG|thumb|Il-Kampus tal-Ġustizzja ta' Lisbona]] Is-sistema legali Portugiża hija parti mis-sistema legali tal-liġi ċivili. Il-liġijiet ewlenin huma l-Kostituzzjoni (1976), il-Kodiċi Ċivili Portugiż (1966) u l-Kodiċi Penali Portugiż (1982), kif emendat. Liġijiet oħra rilevanti huma l-Kodiċi tal-Kummerċ (1888) u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili (1961). Il-liġijiet Portugiżi ġew applikati fl-eks kolonji u territorji u jkomplu jinfluwenzaw dawk il-pajjiżi. L-ogħla qrati nazzjonali huma l-Qorti Suprema tal-Ġustizzja u l-Qorti Kostituzzjonali. Il-Ministeru Pubbliku, immexxi mill-Avukat Ġenerali tar-Repubblika, jikkostitwixxi l-korp indipendenti għall-amministrazzjoni tal-ġustizzja. Id-dekriminalizzazzjoni tad-droga ġiet iddikjarata fl-2001, u b'hekk il-Portugall sar l-ewwel pajjiż li ppermetta l-użu u l-pussess personali tad-droga komuni kollha. Minkejja l-kritika minn pajjiżi Ewropej oħra, li sostnew li l-użu tad-droga fil-Portugall se jiżdied ħafna, l-użu ġenerali tad-droga naqas flimkien mal-każijiet ta' infezzjoni tal-HIV, li naqsu b’50 fil-mija fl-2009. Id-drittijiet tal-persuni LGBT fil-Portugall żdiedu konsiderevolment fis-seklu 21. Fl-2003, il-Portugall żied liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali. Fl-2004, l-orjentazzjoni sesswali ġiet miżjuda mal-Kostituzzjoni bħala parti mill-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni. Fl-2010, il-Portugall sar is-sitt pajjiż fl-Ewropa u t-tmien fid-dinja li llegalizza ż-żwieġ bejn persuni tal-istess sess fil-livell nazzjonali. L-adozzjoni minn persuni LGBT ilha permessa mill-2016, kif ukoll l-aċċess tal-koppji tal-istess sess għal riproduzzjoni assistita medikament. Fl-2017, il-Liġi tal-Identità tal-Ġeneru ssimplifikat il-proċess legali tal-bdil tal-ġeneru u l-isem għal persuni transġeneri, u għamlitha aktar faċli għall-minorenni biex ibiddlu l-markatur tas-sess tagħhom fuq dokumenti legali. Fl-2018, id-dritt għall-identità tal-ġeneru u l-awtodeterminazzjoni tal-espressjoni tal-ġeneru ġie protett, il-minorenni intersesswali ġew protetti bil-liġi minn proċeduri mediċi bla bżonn "sakemm tiġi manifestata l-identità tal-ġeneru tal-minuri" u d-dritt għall-protezzjoni Kontra d-diskriminazzjoni fuq il-bażi tal-karatteristiċi sesswali kienet protetta bl-istess liġi. L-ewtanasja ġiet legalizzata wara r-reviżjoni tagħha fil-Parlament. Iċ-ċittadini ta' aktar minn 18-il sena li huma morda terminali u li jsofru tbatija estrema, iżda li xorta jistgħu jiddeċiedu, se jkollhom id-dritt legali li jitolbu l-mewt assistita. Madankollu, persuni mhux residenti mhux se jkunu jistgħu jagħmlu dan. Minkejja l-approvazzjoni parlamentari, il-leġiżlazzjoni dwar l-ewtanasja għadha ma ġietx regolata u l-iskeda għall-implimentazzjoni tagħha għadha mhix magħrufa, li jfisser li l-ewtanasja bħalissa tinsab sospiża. === Infurzar tal-liġi === [[Stampa:Verão seguro.jpg|thumb|Uffiċjali tal-Pulizija tas-Sigurtà Pubblika għassa fuq ir-roti]] L-organizzazzjonijiet ewlenin tal-pulizija tal-Portugall huma l-Guarda Nacional Republicana – GNR (Gwardja Nazzjonali Repubblikana), ġendarmerija; il-Polícia de Segurança Pública – PSP (Pulizija tas-Sigurtà Pubblika), forza tal-pulizija ċivili li taħdem f'żoni urbani; u l-Polícia Judiciária – PJ (Pulizija Ġudizzjarja), pulizija ta' investigazzjoni kriminali speċjalizzata ħafna li hija ssorveljata mill-Ministeru Pubbliku. Il-Portugall għandu total ta' 49 ċentru penitenzjarju ġestiti mill-Ministeru tal-Ġustizzja, inklużi sbatax-il ħabs ċentrali, erba' ħabs speċjali, sebgħa u għoxrin ħabs reġjonali u wieħed “Cadeia de Apoio” (Ċentru ta' Detenzjoni ta' Appoġġ). Mill-1 ta' Jannar, 2023, il-popolazzjoni attwali tal-ħabs tagħha hija ta' madwar 12,257 priġunier, li hija madwar 0.12% tal-popolazzjoni totali tagħha. Ir-rata ta' ħabs ilha tiżdied mill-2010, b'żieda ta' 15% fl-aħħar tmien snin. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:PortugalNumbered.png|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Amministrattivament, il-Portugall huwa maqsum fi 308 muniċipalità (municipios jew concelhos), li wara riforma fl-2013 huma suddiviżi fi 3,092 freguesia ċivili (Portugiż: freguesia). Operattivament, il-muniċipalità u l-parroċċa ċivili, flimkien mal-gvern nazzjonali, huma l-uniċi unitajiet amministrattivi lokali identifikati legalment mill-gvern tal-Portugall (pereżempju, bliet, rħula jew irħula m’għandhomx personalità legali, għalkemm jistgħu jintużaw bħala baċin għas-servizzi li jiddefinixxuhom). Il-Portugall kontinentali huwa agglomerat fi 18-il distrett, filwaqt li l-arċipelagi tal-Azores u l-Madeira huma rregolati bħala reġjuni awtonomi; L-akbar unitajiet, stabbiliti mill-1976, huma l-Portugall kontinentali u r-reġjuni awtonomi tal-Portugall (Azores u Madeira). It-18-il distrett tal-Portugall kontinentali huma: Aveiro, Beja, Braga, Bragança, Castelo Branco, Coimbra, Évora, Faro, Guarda, Leiria, Lisboa, Portalegre, Porto, Santarém, Setúbal, Viana do Castelo, Vila Real u Viseu – kull distrett Huwa jieħu l-isem tal-kapital tad-distrett. Fis-sistema NUTS tal-Unjoni Ewropea, il-Portugall huwa maqsum f'disa' reġjuni: Azores, Alentejo, Algarve, Ċentru, Lisbona, Madeira, Tramuntana, Punent u Vale do Tejo u Península de Setúbal, u bl-eċċezzjoni tal-Azores u Madeira, iż-żoni NUTS huma suddiviżi fi 28 subreġjun. == Ekonomija == [[Stampa:Porto de Lisboa (2).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Parque das Nações 31.jpg|thumb|Torri Vasco da Gama fil-Parque das Nações bil-Pont Vasco da Gama, l-itwal pont fl-UE, f'Lisbona]] [[Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489328035).jpg|thumb|left|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] [[Stampa:Porto de Lisboa, 2011.02.18 (5489924054).jpg|thumb|Port ta' Lizbona (Porto de Lisboa)]] Il-Portugall huwa pajjiż żviluppat u bi dħul għoli bi PGD per capita ta’ 83 % tal-medja tal-UE27 fl-2023, u HDI ta' 0.874 (it-42 l-ogħla fid-dinja) fl-2021. Għandu t-13-il l-akbar riżerva tad-deheb fid-dinja. dinja fil-bank ċentrali nazzjonali tagħha, għandha t-tmien l-akbar riżerva ppruvata ta 'litju, bl-esportazzjonijiet totali jirrappreżentaw 47.4% tal-PGD tiegħu fl-2023. fl-1986. Fl-aħħar tal-2023, il-PGD (PPP) kien ta' $ 48,759 per capita, skont il-Bank Dinji. Fl-2023, il-Portugall kellu l-ħames l-inqas PGD per capita (PPP) fiż-żona tal-euro b'20 membru, u t-tmien l-inqas fl-Unjoni Ewropea b'27 membru. Sal-2022, il-produttività tax-xogħol kienet niżlet għar-raba’ l-inqas fost is-27 stat membru tal-Unjoni Ewropea (UE) u kienet 35% inqas mill-medja tal-UE. Fi ħdan l-UE, l-ekonomija tal-Portugall hija aktar baxxa mill-biċċa l-kbira tal-istati tal-Punent. Il-Portugall kien wieħed mill-membri oriġinali taż-żona ewro. Il-munita nazzjonali, l-euro (€), bdiet tbiddel l-idejn fl-2000, u ġiet ikkonsolidata fl-2002. Il-bank ċentrali tal-Portugall huwa l-Bank tal-Portugall, parti integrali mis-Sistema Ewropea tal-Banek Ċentrali. Ħafna mill-industriji, kumpaniji u istituzzjonijiet finanzjarji huma kkonċentrati fiż-żoni metropolitani ta' Lisbona u Porto; Id-distretti ta' Setúbal, Aveiro, Braga, Coimbra, Leiria u Faro huma l-akbar ċentri ekonomiċi barra minn dawn iż-żewġ żoni ewlenin. Sa mir-Rivoluzzjoni tal-Qronfol tal-1974, li laħqet il-qofol tagħha fit-tmiem ta' waħda mill-aktar fażijiet notevoli ta' espansjoni ekonomika tal-Portugall, kien hemm bidla sinifikanti fit-tkabbir ekonomiku annwali tan-nazzjon. Wara t-taqlib tar-rivoluzzjoni tal-1974, il-Portugall ipprova jadatta għal ekonomija globali moderna li qed tinbidel, proċess li jkompli. Sa mis-snin disgħin, il-mudell tal-iżvilupp ekonomiku tal-Portugall ibbażat fuq il-konsum pubbliku nbidel għal sistema ffukata fuq l-esportazzjonijiet, l-investiment privat u l-iżvilupp tas-settur tat-teknoloġija għolja. Bħala riżultat, is-servizzi tan-negozju qabżu industriji aktar tradizzjonali bħat-tessuti, ħwejjeġ, żraben u sufra (il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra), prodotti tal-injam u xorb. Fis-snin 2010, l-ekonomija Portugiża sofriet l-aktar riċessjoni qawwija tagħha mis-snin sebgħin, li rriżultat fil-pajjiż irċieva salvataġġ ta' €78 biljun mill-Unjoni Ewropea u l-Fond Monetarju Internazzjonali f'Mejju 2011. Sa tmiem l-2023, il-proporzjon tad-dejn bħala il-perċentwal tal-PGD niżel taħt il-100%, għal 99.1%. Is-salarju medju huwa ta' €1,137 fix-xahar, esklużi dawk li jaħdmu għal rashom u l-paga minima, li hija regolata bil-liġi, hija ta' €820 fix-xahar (imħallsa 14-il darba fis-sena) mill-2024. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2019, ippubblikat mid-Dinja Forum Ekonomiku, ikklassifikat il-Portugall fl-34 post l-indiċi tal-kwalità tal-ħajja ta' Numbeo poġġa lill-Portugall fl-20 post fid-dinja fl-2023. [[Stampa:Vehículos en el puerto de Setúbal, Portugal, 2019-05-24, DD 01.jpg|thumb|Karozzi Volkswagen Autoeuropa fil-Port ta' Setúbal]] Kumpaniji elenkati fil-borża Euronext ta' Lisbona, bħal EDP, Galp, Jerónimo Martins, Mota-Engil, Novabase, Semapa, Portucel Soporcel, Portugal Telecom u Sonae, huma fost l-akbar korporazzjonijiet skont in-numru ta' impjegati, dħul nett jew sehem fis-suq internazzjonali. Euronext Lisbon hija l-borża prinċipali u hija parti mill-grupp pan-Ewropew ta' boroż Euronext. Il-PSI-20 huwa l-aktar indiċi tal-istokk selettiv u magħruf fil-Portugall. Ir-rapporti ekonomiċi tal-OECD mill-2018 juru rkupru. Il-kirjiet u l-prezzijiet tad-djar għolew fil-Portugall, partikolarment f’Lisbona, fejn il-kirjiet żdiedu b’37% fl-2022. Ir-rata ta’ inflazzjoni ta’ 8% fl-istess sena aggravat il-problema. Skont l-IMF, l-irkupru ekonomiku tal-Portugall mill-pandemija tal-COVID fl-2022 kien sostanzjalment aħjar mill-medja tal-UE. Għalkemm modest, it-tkabbir ekonomiku kompla fl-2023, filwaqt li l-inflazzjoni kompliet tonqos għal 5%. Fl-2024, il-livell ta' inflazzjoni annwali huwa mistenni li jkun ta' 2.3% akkumpanjat minn tkabbir ekonomiku żgħir. L-agrikoltura fil-Portugall hija bbażata fuq unitajiet imxerrda ta' proprjetà tal-familja żgħar u ta' daqs medju. Madankollu, is-settur jinkludi wkoll agrikoltura intensiva fuq skala akbar u negozji agrikoli orjentati lejn l-esportazzjoni. Il-pajjiż jipproduċi varjetà ta' uċuħ tar-raba' u prodotti tal-bhejjem, inklużi: tadam, frott taċ-ċitru, ħaxix aħdar, ross, qamħ, xgħir, qamħirrum, żebbuġ, żrieragħ taż-żejt, ġewż, ċirasa, blueberries, għeneb tal-mejda, faqqiegħ li jittiekel, prodotti tal-ħalib, tjur ħielsa -firxa u ċanga. Skont il-FAO, il-Portugall huwa l-produttur ewlieni fid-dinja tas-sufra u l-ħarrub, li jammonta għal madwar 50 % u 30 % tal-produzzjoni globali, rispettivament. Hija t-tielet l-akbar esportatur tal-qastan u t-tielet l-akbar produttur Ewropew tal-polpa. Il-Portugall huwa fost l-akbar għaxar produtturi taż-żejt taż-żebbuġa fid-dinja u r-raba’ l-akbar esportatur. Il-pajjiż huwa wieħed mill-akbar esportaturi tal-inbid fid-dinja, rikonoxxut għall-inbejjed eċċellenti tiegħu. Il-forestrija kellha rwol ekonomiku importanti fil-komunitajiet rurali u fl-industrija. Fl-2001, il-prodott gross agrikolu kien jirrappreżenta 4% tal-ekonomija; fl-2022, kien 2%. === Turiżmu === [[Stampa:Playa de Albufeira.jpg|thumb|left|Praia da Albufeira (Bajja ta' Albufeira)]] [[Stampa:Praia da Marinha (35518737040).jpg|thumb|Praia da Marinha (Bajja ta' Marinha), Kosta Portugiża fl-Algarve]] L-ivvjaġġar u t-turiżmu huma parti estremament importanti tal-ekonomija tal-Portugall. Mill-2023, kważi nofs it-tkabbir reali tal-PGD huwa dovut għas-settur tat-turiżmu, li jammonta għal 16.5% tal-PGD. Kien meħtieġ li l-pajjiż jiffoka fuq l-attrazzjonijiet niċċa tiegħu, bħas-saħħa, in-natura u t-turiżmu rurali, biex jibqa’ qabel il-kompetituri tiegħu. Il-Portugall huwa fost l-20 pajjiż l-aktar li jżuruha nies fid-dinja, u rċieva aktar minn 26.5 miljun turist barrani fl-2023. Fl-2014, il-Portugall intgħażel l-aqwa pajjiż Ewropew mill-USA Today. Fl-2017, il-Portugall intgħażel id-destinazzjoni ewlenija fl-Ewropa u fl-2018 u l-2019, id-destinazzjoni ewlenija fid-dinja. L-aktar postijiet turistiċi importanti fil-Portugall huma: Lisbona, Cascais, Fátima, Algarve, Madeira, Nazaré, Óbidos, Porto, Braga, Guimarães u Coímbra. Liżbona hija s-sittax-il belt Ewropea li tattira l-aktar turisti (fl-2006, seba' miljun turist okkupaw il-lukandi tal-belt). === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Fundação Champalimaud - Lisboa - Portugal (20864979843).jpg|thumb|Fondazzjoni Champalimaud, wieħed miċ-ċentri ta' riċerka tan-newroxjenza u l-onkoloġija ewlenin fid-dinja.]] L-attivitajiet ta' riċerka xjentifika u teknoloġika jitwettqu prinċipalment f'netwerk ta' unitajiet ta' R&D li jappartjenu għal universitajiet pubbliċi u istituzzjonijiet ta' riċerka awtonomi ġestiti mill-Istat, bħall-INETI (Istitut Nazzjonali tal-Inġinerija, Teknoloġija u Innovazzjoni) u l-INRB (Istitut Nazzjonali tar-Riżorsi Bijoloġiċi). ). Il-finanzjament u l-ġestjoni ta' din is-sistema jitwettqu taħt l-awtorità tal-Ministeru tax-Xjenza, it-Teknoloġija u l-Edukazzjoni Għolja u l-Fundação para a Ciência e Tecnologia (Fondazzjoni għax-Xjenza u t-Teknoloġija). L-akbar unitajiet ta' R&D f'universitajiet pubbliċi skont il-volum ta' għotjiet ta' riċerka u pubblikazzjonijiet riveduti mill-pari jinkludu istituzzjonijiet ta' riċerka fil-bijoxjenza. Fost l-akbar istituzzjonijiet ta' riċerka mhux statali hemm l-Istitut Gulbenkian tax-Xjenza u l-Fondazzjoni Champalimaud, ċentru ta' riċerka fin-newroxjenza u l-onkoloġija. Kumpaniji industrijali u ta 'teknoloġija għolja nazzjonali u multinazzjonali huma responsabbli għal proġetti ta' riċerka u żvilupp. Waħda mill-eqdem soċjetajiet xjentifiċi fil-Portugall hija l-Akkademja tax-Xjenzi ta' Lisbona, imwaqqfa fl-1779. Sforzi ta' riċerka bilaterali appoġġjati mill-istat Iberiku jinkludu l-Laboratorju Internazzjonali tan-Nanoteknoloġija Iberika u l-pjattaforma tal-kompjuters distribwit Ibercivis. Il-Portugall huwa membru ta' organizzazzjonijiet xjentifiċi pan-Ewropej. Dawn jinkludu l-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA), il-Laboratorju Ewropew għall-Fiżika tal-Partikuli (CERN), l-ITER u l-Osservatorju Ewropew tan-Nofsinhar (ESO). Il-Portugall għandu l-akbar akkwarju fl-Ewropa, l-Oċeanarju ta’ Liżbona, u għandu organizzazzjonijiet notevoli oħra ffukati fuq wirjiet u sensibilizzazzjoni relatati max-xjenza, bħall-aġenzija statali Ciência Viva, il-Mużew tax-Xjenza tal-Università ta' Coimbra, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali ta’ l-Università ta’ Lisbona u l-Visionarium. It-Tabella ta' Valutazzjoni tal-Innovazzjoni Ewropea 2011 poġġa l-innovazzjoni bbażata fil-Portugall fil-15-il post, b'żieda fl-infiq u l-produzzjoni tal-innovazzjoni. Il-Portugall ikklassifika fit-30 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. === Trasport === [[Stampa:Túnel do Marão.jpg|thumb|Tunnel ta' Marão (Túnel do Marão), l-itwal mina tat-triq fil-Peniżola Iberika.]] Il-Portugall għandu netwerk ta' toroq ta' 68,732 km, li minnhom kważi 3,000 km huma parti minn sistema ta' 44 awtostrada. F'ħafna minnhom huwa meħtieġ li tħallas pedaġġ (ara Vía Verde). Il-pont Vasco da Gama huwa l-itwal fl-UE (it-tieni l-itwal fl-Ewropa) b'12,345 km. It-territorju kontinentali tal-Portugall, ta' 89,015 km2, għandu erba' ajruporti internazzjonali li jinsabu ħdejn il-bliet ewlenin ta' Lisbona, Porto, Faro u Beja. Il-pożizzjoni ġeografika ta' Lisbona tagħmilha waqfa għal ħafna linji tal-ajru barranin f'diversi ajruporti fil-pajjiż. It-trasportatur ewlieni tal-bandiera huwa TAP Air Portugal, għalkemm ħafna linji tal-ajru nazzjonali oħra joffru servizzi ġewwa u barra mill-pajjiż. L-ajruporti l-aktar importanti huma dawk ta' Lisbona, Porto, Faro, Funchal (Madeira) u Ponta Delgada (Azores), immexxija mill-grupp ta' awtoritajiet nazzjonali tal-ajruporti ANA – Aeroportos de Portugal. Il-bini ta' ajruport ġdid biex jieħu post l-ajruport attwali ta' Lisbona ilu ppjanat għal aktar minn 50 sena, iżda dejjem ġie pospost għal numru ta' raġunijiet. [[Stampa:Metro Transportes do Sul - 25 Abril stop (cropped).jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Almada]] [[Stampa:Metro do Porto - MP 100 (6289259423).jpg|thumb|Tren ta' Metro fil-Porto Bombardier Flexity Swift f'Maia]] [[Stampa:Metro Transportes do Sul - Casa do Povo stop.jpg|thumb|left|Tren ta' Metro fil-Seixal]] Is-sistema ferrovjarja nazzjonali, li testendi mal-pajjiż kollu u tasal fi Spanja, hija appoġġata u ġestita minn Comboios de Portugal (CP). It-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija bil-ferrovija huwa derivat mill-2,791 km (1,734 mi) ta’ linji tal-ferrovija li bħalissa huma fis-servizz, li minnhom 1,430 km (889 mi) huma elettrifikati u madwar 900 km (559 mi) jippermettu veloċità tal-ferrovija akbar minn 120 km/h ( 75 mph). In-netwerk ferrovjarju huwa ġestit minn Infraestruturas de Portugal, filwaqt li t-trasport tal-passiġġieri u tal-merkanzija huwa r-responsabbiltà ta' CP, iż-żewġ kumpaniji pubbliċi. Fl-2006, CP ittrasportat 133,000,000 passiġġier u 9,750,000 tunnellata (9,600,000 tunnellata twila; 10,700,000 tunnellata qosra) ta' merkanzija. Il-portijiet ewlenin jinsabu f'Sines, Lisbona, Leixões, Setúbal, Aveiro, Figueira da Foz u Faro. L-akbar żewġ żoni metropolitani għandhom sistemi tal-metro: il-Metro ta' Lisbona u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro Sul do Tejo fiż-żona metropolitana ta' Lisbona, u s-sistema tal-ferrovija ħafifa tal-Metro ta' Porto fiż-żona metropolitana ta' Porto, kull waħda b'aktar minn 35 km (22 mi) tal-linji. Coimbra bħalissa qed tiżviluppa sistema ta' transitu rapidu tal-karozzi tal-linja, Metro Mondego. Fil-Portugall, is-servizz tat-tram ta' Lisbona ilu jiġi pprovdut għal aktar minn seklu mill-Companhia de Carris de Ferro de Lisboa (Carris). F'Porto, fit-12 ta' Settembru, 1895, beda l-bini ta' netwerk tat-tramm, li minnu fadal linja turistika waħda biss fuq ix-xtut tad-Douro (l-ewwel fil-Peniżola Iberika). L-ibliet il-kbar kollha għandhom in-netwerk tat-trasport urban lokali tagħhom stess, kif ukoll is-servizzi tat-taxi. === Enerġija === [[Stampa:Alqueva dam.JPG|thumb|Dam ta' Alqueva, l-akbar diga u lag artifiċjali fl-Ewropa tal-Punent]] Il-Portugall għandu riżorsi konsiderevoli ta' enerġija mir-riħ u idroelettrika. Fl-2006, l-akbar impjant tal-enerġija solari fid-dinja, l-Impjant tal-Enerġija Fotovoltajku Moura, beda jopera, filwaqt li l-ewwel park kummerċjali tal-enerġija tal-mewġ tad-dinja, l-Aguçadoura Wave Park, infetaħ fir-reġjun tat-Tramuntana (2008). Fl-2006, 66% tal-produzzjoni tal-elettriku tal-pajjiż kienet ġejja minn impjanti tal-enerġija tal-faħam u tal-fjuwils fossili, filwaqt li 29% kienet derivata minn digi idroelettriċi u 6% mill-enerġija mir-riħ. Fl-2008, ir-riżorsi tal-enerġija rinnovabbli pproduċew 43% tal-elettriku tal-pajjiż, anke meta l-produzzjoni idroelettrika naqset b'nixfa qawwija. Sal-2010, l-esportazzjonijiet tal-elettriku kienu qabżu l-importazzjonijiet u 70 % tal-enerġija ġiet minn sorsi rinnovabbli. Il-kumpanija nazzjonali tat-trażmissjoni tal-enerġija tal-Portugall, Redes Energéticas Nacionais (REN), tuża mudelli biex tbassar it-temp, speċjalment mudelli tar-riħ. Qabel ir-rivoluzzjoni solari/riħ, il-Portugall kien iġġenera l-elettriku minn impjanti idroelettriċi fuq ix-xmajjar tiegħu għal għexieren ta 'snin. Il-programmi l-ġodda jgħaqqdu r-riħ u l-ilma: turbini li jaħdmu bir-riħ jippompjaw l-ilma għat-telgħa bil-lejl; L-ilma mbagħad jgħaddi għan-niżla matul il-ġurnata, u jiġġenera l-elettriku, meta d-domanda tal-konsumatur tkun l-ogħla. Is-sistema tad-distribuzzjoni tal-Portugall issa hija bidirezzjonali. Huwa mħaddem minn ġeneraturi żgħar, bħal pannelli solari fuq is-soqfa. == Demografija == [[Stampa:Densidad-Portugal-2020.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fil-Portugall mill-muniċipalitajiet.]] L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE) jistma li, sal-31 ta' Diċembru, 2023, il-popolazzjoni kienet ta' 10,639,726 abitant, li minnhom 52.2% kienu nisa u 47.8% irġiel. Fl-2024, l-istennija tal-ħajja medja kienet 82.8 snin u l-projezzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti jindikaw 90 jew aktar sal-2100. Il-popolazzjoni kienet relattivament omoġenja għal ħafna mill-istorja tagħha, b'reliġjon waħda (Knisja Kattolika) u lingwa waħda. Minkejja żvilupp ekonomiku tajjeb, il-Portugiżi kienu l-iqsar fl-Ewropa minn madwar 1890. Dan id-distakk fl-għoli emerġenti beda fl-1840 u sar aktar evidenti. Fattur determinanti kien it-tkabbir modest fil-pagi reali, minħabba l-industrijalizzazzjoni tard u t-tkabbir ekonomiku meta mqabbel mal-qalba Ewropea. Determinant ieħor kien id-dewmien fil-formazzjoni tal-kapital uman. Il-Portugall irid iħabbat wiċċu ma' livelli baxxi ta' fertilità: il-pajjiż esperjenza rata ta' fertilità taħt is-sostituzzjoni mis-snin tmenin, simili għal pajjiżi bħall-Ġappun, il-Korea t'Isfel, l-Italja, kollha ferm taħt ir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u konsiderevolment taħt il-massimu ta' 5 itfal imwielda għal kull mara fl-1911. Fl-2016, 53% tat-twelid kienu għal nisa waħedhom. Il-popolazzjoni tal-Portugall ilha tixjieħ b'mod kostanti u kienet il-ħdax-il l-eqdem fid-dinja, b'età medjana ta’ 46 sena fl-2023. Fl-istess sena, kellha r-raba' l-ogħla numru ta' ċittadini ta' aktar minn 65 sena fid-dinja, b’21.8 % tal-Portugall. popolazzjoni kollha. L-istruttura tas-soċjetà Portugiża turi inugwaljanza soċjali, li fl-2019 poġġiet lill-pajjiż fl-24 post fl-Indiċi tal-Ġustizzja Soċjali, fl-UE. Fl-2018, il-parlament tal-Portugall approva pjan tal-baġit tal-2019 li kien jinkludi tnaqqis fit-taxxa għall-emigranti li jirritornaw f'tentattiv biex jattira lura dawk li telqu matul il-kriżi finanzjarja tal-2007-2008. Skont projezzjonijiet mill-uffiċċju nazzjonali tal-istatistika, il-popolazzjoni tal-Portugall se tonqos għal 7.7 miljun sal-2080 minn 10.6 miljun u l-popolazzjoni se tkompli tixjieħ. Skont studju tal-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar ftit wara ċ-ċensiment tal-2021, bejn l-2022 u l-2023, 6.4 miljun ruħ bejn it-18 u l-74 sena identifikaw lilhom infushom bħala bojod (84%), kważi 170,000 bħala iswed (2%), 57,000 bħala Asjatiċi (<1%), 47,500 bħala Roma (<1%) u aktar minn 262,000 jidentifikaw bħala razza mħallta (3%). === Urbanizzazzjoni === Abbażi ta' xejriet ta' vjaġġar, l-OECD u l-Eurostat jiddefinixxu tmien żoni metropolitani fil-Portugall. Tnejn biss għandhom popolazzjonijiet ta' aktar minn miljun, u mir-riforma tal-gvern lokali tal-2013, dawn huma l-uniċi tnejn li għandhom ukoll status amministrattiv legali ta' żoni metropolitani: Liżbona u Porto, Diversi żoni metropolitani iżgħar (Algarve, Aveiro, Coimbra, Minho u Viseu). ) kellhom ukoll dan l-istatus mill-2003 sal-2008, meta saru komunitajiet intermuniċipali, li t-territorji tagħhom huma bejn wieħed u ieħor ibbażati fuq ir-reġjuni statistiċi NUTS III. === Immigrazzjoni === [[Stampa:Foreigners in Portugal.png|thumb|Barranin residenti fil-Portugall fl-2022 skont il-pajjiż tal-oriġini. Huma murija biss komunitajiet b'aktar minn 1,000 resident.]] Fl-2023, il-Portugall kellu 10,639,726 abitant, li minnhom madwar 1,040,000 kienu barranin residenti legali, għalkemm iċ-ċifri għall-2023 għadhom proviżorji. Barranin residenti issa jirrappreżentaw madwar 10% tal-popolazzjoni. Dawn iċ-ċifri ma jinkludux ċittadini Portugiżi ta' dixxendenza barranija, peress li fil-Portugall huwa illegali li tinġabar data bbażata fuq l-etniċità. Pereżempju, aktar minn 340,000 barrani residenti li kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża bejn l-2008 u l-2022 - u għalhekk jikkostitwixxu madwar 3.27% tal-popolazzjoni tal-pajjiż fl-2022 - mhumiex ikkunsidrati fiċ-ċifri tal-immigrazzjoni minħabba li huma ċittadini Portugiżi. Fl-2022 biss, kważi 21,000 resident barrani kisbu ċ-ċittadinanza Portugiża, li minnhom 11,170 kienu nisa u 9,674 kienu irġiel. Il-Portugall, pajjiż twil ta' emigrazzjoni (il-maġġoranza l-kbira tal-Brażiljani huma ta' antenati Portugiżi), sar pajjiż ta' immigrazzjoni netta. L-influssta' immigranti ġie mhux biss mill-aħħar territorji barranin tal-Indja (Portugiż sal-1961), l-Afrika (Portugiż sal-1975) u l-Asja tal-Lvant Imbiegħed (Portugiż sal-1999), iżda wkoll minn żoni oħra tad-dinja. Għalkemm, wara l-pandemija tal-COVID-19, ir-rata ta' emigrazzjoni tal-Portugall żdiedet u kienet ta' 6.9‰ fl-2022, kienet għadha taħt ir-rata ta' immigrazzjoni ta' madwar 11.3‰. Ta' min jinnota wkoll li, bħalissa, il-maġġoranza assoluta tal-emigranti Portugiżi jħallu l-pajjiż għal perjodi qosra ta' żmien, u 56.8% ta' dawk li telqu mill-pajjiż fl-2022 għamlu dan għal inqas minn sena. Mis-snin disgħin, flimkien ma 'boom tal-kostruzzjoni, diversi mewġiet ġodda ta' Ukraini, Brażiljani, Afrikani li jitkellmu bil-Portugiż, u Afrikani oħra stabbilixxew fil-pajjiż. Rumeni, Moldovani, Albaniżi tal-Kosovo, Russi, Bulgari u Ċiniżi wkoll emigraw lejn il-pajjiż. In-numri ta' immigranti Venezwelani, Pakistani, Indjani u Bangladexx huma sinifikanti wkoll. Barra minn hekk, il-popolazzjoni Romani tal-Portugall hija stmata għal 50,000. Huwa stmat li aktar minn 30,000 migrant staġjonali, ħafna drabi illegali, jaħdmu fl-agrikoltura, l-aktar fi bliet tan-Nofsinhar bħal Odemira, fejn spiss jiġu sfruttati minn netwerks organizzati ta' ħaddiema staġjonali. Dawn l-immigranti, li ħafna drabi jaslu mingħajr dokumentazzjoni xierqa jew kuntratti tax-xogħol, jirrappreżentaw aktar minn 90% tal-ħaddiema agrikoli fin-Nofsinhar tal-Portugall. Il-maġġoranza huma Indo-Asjatiċi, ġejjin mill-Indja, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Pakistan u t-Tajlandja. Fl-intern tal-Alentejo hemm ħafna ħaddiema Afrikani. Numru sinifikanti ġej ukoll mill-Ewropa tal-Lvant, il-Moldova, l-Ukrajna, ir-Rumanija u l-Brażil. Barra minn hekk, numru ta' ċittadini tal-UE, l-aktar mill-Italja, Franza, il-Ġermanja jew pajjiżi oħra tal-Ewropa ta' Fuq, saru residenti permanenti fil-pajjiż. Hemm ukoll komunità espatrijata kbira magħmula minn Ingliżi, Kanadiżi u nies mill-Istati Uniti tal-Amerika. Il-komunità Brittanika hija magħmula prinċipalment minn irtirati li jgħixu fl-Algarve u l-Madeira. Studju mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika (INE), li sar bejn l-2022 u l-2023, skopra li 1.4 miljun ruħ (13% tal-popolazzjoni) għandhom storja ta' immigrazzjoni, li minnhom 947,500 huma immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni, ikkonċentrati prinċipalment fil-metropolitana. żona ta' Lisbona u l-Algarve. Ta' min jinnota li l-istħarriġ sar biss fost nies li kienu ilhom jgħixu legalment fil-pajjiż għal mill-inqas sena fiż-żmien tal-intervista u li fl-2022 ċifri tal-uffiċċju tal-istatistika ssuġġerew li 16.1% tal-popolazzjoni tal-pajjiż o 1,683,829 persuna kienu immigranti tal-ewwel ġenerazzjoni. === Reliġjon === [[Stampa:FaroKesklinn.jpg|thumb|left|Katidral, Faro]] [[Stampa:Sé Lisboa.JPG|thumb|Katidral ta' Sé, Liboa]] Il-Kattoliċiżmu Ruman, li għandu storja twila fil-Portugall, jibqa' r-reliġjon dominanti. Il-Portugall m'għandux reliġjon uffiċjali, għalkemm fil-passat il-Knisja Kattolika kienet ir-reliġjon tal-istat. Skont iċ-ċensiment tal-2021, 80.2% tal-popolazzjoni Portugiża kienu Insara Kattoliċi Rumani. Il-pajjiż għandu komunitajiet żgħar Protestanti, Qaddisin tal-Aħħar Jiem, Musulmani, Hindu, Sikh, Ortodossi tal-Lvant, Xhieda ta' Jehovah, Bahá'í, Buddisti, Lhud, u Spiritwalisti. L-influwenzi tar-reliġjon tradizzjonali Afrikana u r-reliġjon tradizzjonali Ċiniża jinħassu wkoll fost ħafna nies, partikolarment fl-oqsma relatati mal-mediċina tradizzjonali Ċiniża u l-mediċina tradizzjonali tal-ħxejjex Afrikana. Madwar 14.1% tal-popolazzjoni ddikjaraw lilhom infushom mhux reliġjużi. Il-Portugall huwa stat sekulari: il-Knisja u l-Istat ġew separati formalment matul l-Ewwel Repubblika Portugiża, u dan ġie mtenni fil-Kostituzzjoni Portugiża tal-1976. Minbarra l-Kostituzzjoni, iż-żewġ dokumenti l-aktar importanti relatati mal-libertà reliġjuża fil-Portugall huma l-Concordata tal-1940. (aktar tard emendata fl-1971) bejn il-Portugall u s-Santa Sede u l-Liġi tal-Libertà Reliġjuża tal-2001. Ħafna festi, festi u tradizzjonijiet Portugiżi għandhom oriġini jew konnotazzjoni Nisranija. [[Stampa:Cristo Rei (36211699613) (cropped).jpg|thumb|left|Monumenti Kristu Re (Cristo Rei), Almada]] <gallery> File:Igreja socorro ft prefeiturasocorro 520711587567573.jpg|Knisja (Igreja), Socorro, Santa Maria Maior, Lisboa File:Igreja de Nossa senhora da Conceição - Seixal - Portugal (6882381821).jpg|Knisja tal-Madonna tal-Conceição (Igreja de Nossa senhora da Conceição), Seixal File:Albufeira Igreja Matriz 25 March 2015.JPG|Knisja (Igreja), Albufeira File:Igreja Matriz de Vila_Baleira.jpg|Knisja (Igreja), Vila Baleira, Ilha Porto Santo (Gżira Porto Santo) File:St Vicente.jpg|Knisja (Igreja), São Vicente File:Ribeira Brava-Sao Bento.jpg|Knisja (Igreja), Ribeira Brava File:Fatima 0751 (19182694573).jpg|Il-Kappella tad-Dehriet bix-xbieha tal-Madonna ta' Fátima File:Sanctuary of Fatima.jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Fátima - Portugal (48916886317).jpg|Veduta tal-Bażilika tal-Madonna tar-Rużarju fi Frar 2018, Fátima (Portugall) File:Capelinha das Aparições (1) - Jul 2008.jpg|Veduta ġenerali tal-Kappella tad-Dehriet (Capelinha das Aparições/Capilla de las apariciones) li tinsab fil-Cova da Iria, f'Fátima. </gallery> ==== Reliġjon fil-Portugall (Ċensiment 2021) ==== * Kattoliċiżmu Ruman (80.20%) * Protestantiżmu (2.13%) * Ix-Xhieda ta' Jehovah (0.72%) * Ortodossija tal-Lvant (0.69%) * Insara oħra (1.04%) * Izlam (0.42%) * Induiżmu (0.22%) * Buddiżmu (0.19%) * Ġudaiżmu (0.03%) * Reliġjon oħra (0.28%) * L-ebda reliġjon (14.09%) === Gruppi Etniċi (2021) === * Portugiż 88,5% * Oħrajn 11,5% === Reliġjon (2021) === * [[Kristjaneżmu]] 84,4% * Kattoliku 80,2% * Oħra Kristjan 4,6% * Mingħajr reliġjon 14,1% * Oħrajn (Outros) 1,1% === Lingwi === [[Stampa:Genísio04.jpg|thumb|Sinjal bil-Mirandes f'Miranda do Douro, Trás-os-Montes]] Portugiż huwa l-lingwa uffiċjali tal-Portugall. Mirandese huwa wkoll rikonoxxut bħala lingwa reġjonali ko-uffiċjali f'xi muniċipalitajiet fil-Grigal tal-Portugall. Hija parti mill-grupp tal-lingwi Asturijan-Leoniż. Ġiet dokumentata stima ta' bejn 6,000 u 7,000 kelliem Mirandese fil-Portugall. Barra minn hekk, djalett partikolari magħruf bħala Barranquenho, mitkellem f'Barrancos, huwa wkoll rikonoxxut u protett uffiċjalment fil-Portugall mill-2021. Minderico, soċjolett tal-lingwa Portugiża, huwa mitkellem minn madwar 500 ruħ fil-belt ta' Minde. Skont l-International English Proficiency Index, il-Portugall għandu livell għoli ta' profiċjenza fl-Ingliż, ogħla minn dak ta' pajjiżi Ewropej oħra li jitkellmu bir-Rumanz bħal Spanja, l-Italja jew Franza. === Edukazzjoni === [[Stampa:Congress Center of Taguspark 03.jpg|thumb|Ċentru tal-Kungress f'Taguspark - Park tax-Xjenza u t-Teknoloġija, ir-Reġjun ta' Lisbona (Parque de Ciência e Tecnologia de Taguspark)]] Is-sistema edukattiva hija maqsuma f'edukazzjoni ta' qabel l-iskola (għal tfal taħt is-sitt snin), edukazzjoni bażika (disa' snin, fi tliet stadji, obbligatorja), edukazzjoni sekondarja (tliet snin, obbligatorja mill-2010) u edukazzjoni ogħla (subdiviża f'università u politeknika). edukazzjoni). L-universitajiet huma normalment organizzati f'fakultajiet. L-istituti u l-iskejjel huma wkoll denominazzjonijiet komuni għas-suddiviżjonijiet awtonomi tal-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni ogħla Portugiżi. Ir-rata totali tal-litteriżmu tal-adulti fil-Portugall kienet 99.8% fl-2021. Skont il-Programm għall-Valutazzjoni tal-Istudenti Internazzjonali (PISA) 2018, il-Portugall kiseb punteġġ qrib il-medja tal-OECD fil-qari, il-matematika u x-xjenza. Fil-qari u l-matematika, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet qrib il-livell li deher bejn l-2009 u l-2015; Fix-xjenza, il-prestazzjoni medja fl-2018 kienet taħt dik tal-2015, u għal darb'oħra kienet qrib il-livell osservat fl-2009 u l-2012, qrib il-medja. Madwar 47.6% taċ-ċittadini ta' età universitarja (20 sena) jattendu waħda mill-istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla tal-Portugall (meta mqabbla ma' 50% fl-Istati Uniti u 35% fl-OECD bħala medja). Minbarra li huwa destinazzjoni għal studenti internazzjonali, il-Portugall huwa wkoll fost l-aqwa postijiet ta 'oriġini għall-istudenti internazzjonali. L-istudenti kollha tal-edukazzjoni għolja, kemm domestiċi kif ukoll internazzjonali, ammontaw għal 380,937 fl-2005. [[Stampa:Coimbra BW 2018-10-06 10-11-56.jpg|thumb|Università ta' Coimbra, l-ewwel università fil-Portugall imwaqqfa fl-1290 mir-Re Diniz.]] L-universitajiet Portugiżi ilhom jeżistu mill-1290. L-eqdem università Portugiża ġiet stabbilita l-ewwel f'Lisbona qabel ma marret f'Coimbra. Storikament, fl-ambitu tal-Imperu Portugiż, il-Portugiżi waqqfu l-eqdem skola tal-inġinerija fl-Amerika (ir-Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho de Rio de Janeiro) fl-1792, kif ukoll l-eqdem skola medika fl-Asja (l-Escola Medico). -Cirúrgica de Goa) fl-1842. Illum, l-akbar università fil-Portugall hija l-Università ta' Lisbona. Il-proċess ta' Bolonja ġie adottat mill-universitajiet u l-istituti politekniċi Portugiżi fl-2006. Edukazzjoni ogħla fi stabbilimenti edukattivi tal-istat hija offruta fuq bażi kompetittiva, u sistema numerus clausus hija applikata permezz ta' database nazzjonali ta' ammissjonijiet ta' studenti. Madankollu, kull istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja toffri wkoll numru addizzjonali ta’ postijiet vakanti permezz ta' proċessi straordinarji oħra ta' ammissjoni għal atleti, applikanti maturi (aktar minn 23 sena), studenti internazzjonali, studenti barranin mil-Lusofera, detenturi ta' lawrji minn istituzzjonijiet oħra, studenti minn istituzzjonijiet oħra (trasferiment akkademiku), studenti preċedenti (riammissjoni) u bidla fil-kors, li huma suġġetti għal standards u regolamenti speċifiċi stabbiliti minn kull istituzzjoni jew dipartiment tal-kors. Ħafna mill-ispejjeż tal-istudenti huma ffinanzjati minn flus pubbliċi. Il-Portugall iffirma ftehimiet ta' kooperazzjoni mal-Massachusetts Institute of Technology u istituzzjonijiet oħra tal-Istati Uniti biex ikompli jiżviluppa u jżid l-effettività tal-edukazzjoni għolja u r-riċerka Portugiża. === Saħħa === [[Stampa:Hospitais da Universidade de Coimbra - main_entrance.JPG|thumb|Sptarijiet Universitarji ta' Coimbra (Hospitais da Universidade de Coimbra)]] Fl-2023, il-Portugall ġie kklassifikat fl-40 fost l-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa fid-dinja, li kien ferm aktar baxx mit-12-il post preċedenti fil-klassifikazzjoni tal-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa tal-2000 tal-aqwa sistemi tal-kura tas-saħħa pubblika fid-dinja. Is-sistema tas-saħħa hija kkaratterizzata minn tliet sistemi koeżistenti: is-Servizz Nazzjonali tas-Saħħa (Serviço Nacional de Saúde, SNS), skemi speċjali ta' assigurazzjoni tas-saħħa soċjali għal ċerti professjonijiet (sottosistemi tas-saħħa) u assigurazzjoni tas-saħħa privata volontarja. L-SNS joffri kopertura universali. Barra minn hekk, madwar 47 % tal-popolazzjoni hija koperta minn sottosistemi tas-saħħa, 35 % minn skemi ta' assigurazzjoni privati ​​u 12 % oħra minn fondi mutwi. Il-Ministeru tas-Saħħa huwa responsabbli għall-iżvilupp tal-politika tas-saħħa u l-ġestjoni tal-SNS. Ħames amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa huma responsabbli biex jimplimentaw l-għanijiet tal-politika nazzjonali tas-saħħa, jiżviluppaw linji gwida u protokolli, u jissorveljaw il-forniment tas-servizzi tas-saħħa. L-isforzi ta' deċentralizzazzjoni kellhom l-għan li jċaqalqu r-responsabbiltà finanzjarja u ta' ġestjoni għal-livell reġjonali. Fil-prattika, l-awtonomija tal-amministrazzjonijiet reġjonali tas-saħħa fl-iffissar tal-baġits u l-infiq kienet limitata għall-kura primarja. L-SNS huwa ffinanzjat prinċipalment permezz ta' taxxi ġenerali. Kontribuzzjonijiet minn min iħaddem (inkluż l-Istat) u impjegati jirrappreżentaw is-sorsi ewlenin ta' finanzjament għas-sottosistemi tas-saħħa. Barra minn hekk, il-pagamenti diretti tal-pazjenti u l-primjums tal-assigurazzjoni tas-saħħa volontarji jammontaw għal proporzjon kbir tal-finanzjament. Bħal f’pajjiżi oħra “tal-Ewropa tal-Punent”, il-biċċa l-kbira tan-nies Portugiżi jmutu minn mard li ma jitteħidx. Il-mortalità minn mard kardjovaskulari (CVD) hija madwar 30,000 mewt fis-sena, terz tal-imwiet annwali kollha, iżda ż-żewġ komponenti ewlenin tagħha, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari, juru xejriet inversi meta mqabbla ma 'Eur-A, bil-marda Ċerebrovaskulari hija l-kawża ewlenija. ta' mewt fil-Portugall, b'aktar minn 11,000 mewt fis-sena. Il-mard onkoloġiku jirrappreżenta 22% tal-imwiet kollha fil-pajjiż, b'każijiet ta’ kanċer tal-pulmun u tas-sider huma l-inqas, u każijiet ta' kanċer ċervikali u tal-prostata jkunu l-aktar frekwenti. Ir-rati ta' mwiet mid-dijabete kienu qed jonqsu, minn 4.5% fl-2010 għal 2.8% fl-2021. Ir-rata tal-mortalità tat-trabi (IMR) tal-Portugall kienet ta' 2.25 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj fl-2024. Stħarriġ tal-opinjoni li sar fl-2021 sab li 50% tal-adulti kklassifikaw saħħa tagħhom bħala tajba jew tajba ħafna, it-tielet l-inqas rata miġbura fl-Unjoni Ewropea. L-akbar sptar universitarju fil-pajjiż huwa l-Isptar de Santa Maria, f'Lisbona. == Kultura == [[Stampa:Feira de Barcelos (05Set) 040.jpg|thumb|Rooster ta' Barcelos, is-simbolu emblematiku Portugiż u tifkira.]] Il-Portugall żviluppa kultura speċifika billi ġie influwenzat minn diversi ċiviltajiet li qasmu l-kontinent Ewropew u l-Mediterran, jew li ġew introdotti meta kellu rwol attiv matul l-Era tas-Sejbiet. Fis-snin 90 u 2000 (għaxar snin), il-Portugall immodernizza l-faċilitajiet kulturali pubbliċi tiegħu, flimkien mal-Fondazzjoni Calouste Gulbenkian stabbilita fl-1956 f'Lisbona. Dawn jinkludu ċ-Ċentru Kulturali ta' Belém f’Lisbona, il-Fondazzjoni Serralves u l-Casa da Música, it-tnejn f’Porto, kif ukoll faċilitajiet kulturali pubbliċi ġodda bħal libreriji muniċipali u swali tal-kunċerti li nbnew jew ġew rinnovati f’ħafna muniċipalitajiet fil-pajjiż. Il-Portugall huwa d-dar ta' 17-il Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li jikklassifikah fid-disa' fl-Ewropa u fit-tmintax-il post fid-dinja. === Arkitettura === [[Stampa:Casamusicaexterior.jpg|thumb|Il-Casa da Música hija eżempju ta' arkitettura moderna]] L-arkitettura tradizzjonali hija distintiva u tinkludi l-istil Manueline, magħruf ukoll bħala Gotiku Tard Portugiż, stil Portugiż sumptuż magħmul minn ornamenti arkitettoniċi mill-ewwel deċennji tas-seklu 16, segwit mill-istil Pombaline tas-seklu 18. Interpretazzjoni tas-seklu 20 tal-arkitettura tradizzjonali, l-istil Soft Portugiż, tidher b'mod wiesa 'fl-ibliet il-kbar, speċjalment Liżbona. Il-Portugall modern ta lid-dinja periti rinomati bħal Eduardo Souto de Moura, Álvaro Siza Vieira (it-tnejn rebbieħa tal-Premju Pritzker), u Gonçalo Byrne. Fil-Portugall, Tomás Taveira huwa wkoll denju li jissemma, partikolarment għad-disinn tal-istadium. Azulejo huwa element komuni u tipiku fost materjali ta 'kostruzzjoni tradizzjonali u tekniki ta' kostruzzjoni fil-Portugall. === Kċina === [[Stampa:Lisboa L1190316 (24864204799).jpg|thumb|Pasteis de Nata f'Lisbona]] Il-kċina Portugiża hija varjata ħafna. Il-Portugiżi jikkunsmaw ħafna merluzz imnixxef (bacalhau bil-Portugiż), li għalih hemm ħafna riċetti li jvarjaw minn bacalhau à Brás, bacalhau à Gomes de Sá, sa bacalhau com natas. Riċetti oħra tal-ħut jinkludu sardin grilled u caldeirada, stew ibbażat fuq it-tadam li jista' jsir b'diversi tipi ta' ħut jew molluski, b’taħlita ta' basla, tewm, weraq tar-rand, patata, bżar, u tursin. Riċetti tipiċi tal-laħam Portugiż magħmulin biċ-ċanga, majjal, tiġieġ, mogħoż, ħaruf jew papra jinkludu cozido à portuguesa, feijoada, frango de churrasco, leitão (ħanżir li jreddgħu inkaljat), chanfana u carne de porco à alentejana. Dixxijiet tipiċi tal-fast food jinkludu Oporto francesinha (ħanżir li jreddgħu inkaljat) u bifanas (majjal grilled) jew prego (ċanga grilled). [262] Tart tal-custard tal-bajd, pastel de nata, tipiku u popolari fost il-Portugiż, sar popolari barra minn Malta u wkoll fost it-turisti barranin li jżuru l-pajjiż. L-inbejjed Portugiżi gawdew rikonoxximent mir-Rumani, li assoċċjaw il-Portugall ma 'alla tagħhom Bacchus, minħabba l-klima tiegħu. Uħud mill-aqwa inbejjed Portugiżi huma Vinho Verde, Alvarinho, Vinho do Douro, Vinho do Alentejo, Vinho do Dão, Vinho da Bairrada u inbid ħelu tal-Port, inbid Madeira u Moscatel de Setúbal u Favaios. === Arti viżwali === [[Stampa:A Adoração dos Magos (1828) - Domingos Sequeira.png|thumb|Domingos Sequeira kien wieħed mill-aktar pitturi neoklassiċi prolifiċi. (Adorazzjoni tal-Maġi; 1828).]] Il-Portugall għandu storja rikka fil-pittura. L-ewwel pitturi magħrufa li jmorru mis-seklu 15, bħal Nuno Gonçalves u Vasco Fernandes, kienu parti mill-perjodu tal-pittura Gotiku tard. Matul ir-Rinaxximent, il-pittura Portugiża kienet influwenzata ħafna mill-pittura tat-Tramuntana tal-Ewropa. Fil-perjodu Barokk, Josefa de Óbidos u Vieira Lusitano kienu l-aktar pitturi prolifiċi. José Malhoa, magħruf għax-xogħol tiegħu Fado, u Columbano Bordalo Pinheiro (li pitter ir-ritratti ta’ Teófilo Braga u Antero de Quental) kienu t-tnejn mexxejja fil-pittura naturalista. Is-seklu 20 ra l-wasla tal-moderniżmu, u miegħu ġew l-aktar pitturi Portugiżi prominenti: Amadeo de Souza-Cardoso, li kien influwenzat ħafna mill-pitturi Franċiżi, partikolarment id-Delaunays (Robert u Sonia). Fost ix-xogħlijiet l-aktar magħrufa tiegħu hemm Canção Popular – a Russa eo Fígaro. Pitturi/kittieba modernisti kbar oħra jinkludu Carlos Botelho u Almada Negreiros, ħabib tal-poeta Fernando Pessoa, li pitter ir-ritratt ta’ Pessoa. Huwa kien influwenzat ħafna minn xejriet kubisti u futuristi. Fost l-aktar figuri internazzjonali prominenti fl-arti viżiva hemm il-pitturi Vieira da Silva, Júlio Pomar, Joana Vasconcelos, Julião Sarmento u Paula Rego. === Letteratura === [[Stampa:Camões, por Fernão Gomes.jpg|thumb|Luís Vaz de Camões, poeta leġġendarju tar-Rinaxximent Portugiż]] Il-letteratura Portugiża, waħda mill-ewwel letteratura tal-Punent, żviluppat permezz tat-test u l-kanzunetta. Sal-1350, troubadours Luso-Galizi estendew l-influwenza letterarja tagħhom għal ħafna mill-Peniżola Iberika, bħar-Re D. Dinis (1261-1325), li sar famuż għall-poeżija tiegħu. Rejiet oħra kienu jiktbu u jisponsorjaw xogħlijiet letterarji matul l-istorja Portugiża, bħal D. Fernando (1367-1383), li appoġġja lil Pêro Menino fil-kitba tal-Livro da Falcoaria. L-avventuru u poeta Luís de Camões (c. 1524-1580) kiteb il-poeżija epika Os Lusíadas (Il-Lusíadas), bl-Enejda ta' Virgilju bħala l-influwenza ewlenija tiegħu. Il-poeżija Portugiża moderna għandha l-għeruq tagħha fi stili neoklassiċi u kontemporanji, kif eżempju Bocage (1765–1805), Antero de Quental (1842–1891), u Fernando Pessoa (1888–1935). Il-letteratura Portugiża moderna hija rappreżentata minn awturi bħal Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queirós, Fernando Pessoa, Sophia de Mello Breyner Andresen, António Lobo Antunes, Miguel Torga u Agustina Bessa-Luís. Partikolarment popolari u distint huwa José Saramago, rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura fl-1998. === Mużika === [[Stampa:AmaliaRodrigues1969 (cropped).jpg|thumb|Amália Rodrigues eżekuzzjoni fl-1969]] Il-mużika tal-Portugall tkopri varjetà wiesgħa ta 'ġeneri. Il-mużika tradizzjonali hija mużika folkloristika Portugiża li għandha għeruq fondi fid-drawwiet lokali, billi tuża strumenti bħal bagpipes, drums, flawtijiet, tambourines, accordions u ukuleles (cavaquinho). Fi ħdan il-mużika folkloristika Portugiża hemm il-ġeneru rikonoxxut tal-fado, mużika urbana melankolika li toriġina f'Lisbona fis-seklu 19, probabbilment f'ambjenti boemjani, ġeneralment assoċjati mal-kitarra Portugiża u s-saudade, jew ix-xenqa. Fado ta 'Coimbra, tip uniku ta' fado "serenade Troubadour", huwa wkoll denju ta' nota. Artisti notevoli internazzjonalment jinkludu Amália Rodrigues, Carlos Paredes, José Afonso, Mariza, Carlos do Carmo, António Chainho, Mísia, Dulce Pontes u Madredeus. Minbarra l-mużika folk, fado u klassika, ġeneri oħra bħall-pop u tipi oħra ta’ mużika moderna, speċjalment mill-Amerika ta’ Fuq u r-Renju Unit, huma preżenti fil-Portugall, kif ukoll firxa wiesgħa ta’ Portugiżi, Karibew, Afrikani Lusofoni u Brażiljani. Fost l-artisti b'rikonoxximent internazzjonali hemm Dulce Pontes, Moonspell, Buraka Som Sistema, Blasted Mechanism, David Carreira u The Gift, dawn tal-aħħar tlieta nominati għall-MTV Europe Music Award. Il-Portugall għandu diversi festivals tal-mużika tas-sajf, bħall-Festival Sudoeste f'Zambujeira do Mar, il-Festival Paredes de Coura f'Paredes de Coura, il-Festival Vilar de Mouros qrib Caminha, il-Festival Boom fil-muniċipalità ta' Idanha-a-Nova, NOS Alive , is - Sumol Summer Fest f'Ericeira , Rock f'Rio Lisboa u Super Bock Super Rock f'Greater Lisbon . Barra mill-istaġun tas-sajf, il-Portugall għandu numru kbir ta' festivals, aktar iddisinjati għal udjenza urbana, bħal Flowfest jew Hip Hop Porto. Il-festivals tal-istudenti Queima das Fitas, li huma avvenimenti ewlenin f’diversi bliet fil-Portugall, kull sena juru għażla ta' mużiċisti u baned stabbiliti sew u ta' profil għoli lill-pubbliku, kif ukoll artisti ġodda, li qed jogħlew u ta' suċċess li jfittxu rikonoxximent definittiv. Fl-2005, il-Portugall kellu l-MTV Europe Music Awards, f'Pavilhão Atlântico, Lisbona. Barra minn hekk, il-Portugall rebaħ il-Eurovision Song Contest 2017 fi Kiev bil-kanzunetta "Amar pelos dois" ippreżentata minn Salvador Sobral, u sussegwentement ospita l-konkors tal-2018. === Sport === [[Stampa:Cristiano Ronaldo Portugal.jpg|thumb|Cristiano Ronaldo huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers tal-futbol ta' kull żmien.]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-Portugall. Hemm diversi kompetizzjonijiet tal-futbol li jvarjaw mil-livell tad-dilettanti lokali sal-livell professjonali ta' klassi dinjija. Il-kbar ta' kull żmien Eusébio, Figo u Cristiano Ronaldo huma s-simboli ewlenin tal-istorja tal-futbol Portugiż. Ta' min isemmi wkoll il-maniġers tal-futbol Portugiżi, b’José Mourinho u Abel Ferreira fost l-aktar famużi. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall rebaħ titlu wieħed tal-UEFA Euro: Euro 2016, b'rebħa ta' 1–0 fil-finali fuq Franza, il-pajjiż ospitanti tat-tournament. Barra minn hekk, il-Portugall spiċċa l-ewwel fil-UEFA Nations League 2018–19, it-tieni fil-Euro 2004, it-tielet fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1966 u r-raba' fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 Fil-livell taż-żgħażagħ, il-Portugall rebaħ żewġ Kampjonati tad-Dinja taż-Żgħażagħ tal-FIFA. SL Benfica, Sporting CP u FC Porto huma l-iktar klabbs sportivi importanti f'termini ta' popolarità u numru ta' trofej, ħafna drabi magħrufa bħala "os três grandes" ("it-tlieta l-kbar"). Huma rebħu tmien titli fil-kompetizzjonijiet tal-klabbs Ewropej tal-UEFA u huma preżenti f'21 finali. Il-Federazzjoni Portugiża tal-Futbol (FPF) – Federação Portuguesa de Futebol – torganizza kull sena l-Algarve Cup, tournament tal-futbol tan-nisa. Minbarra l-futbol, ​​ħafna klabbs sportivi Portugiżi, inklużi t-"tlieta l-kbar", jikkompetu f'avvenimenti sportivi oħra b'livelli varji ta 'suċċess u popolarità, inklużi roller hockey, basketball, futsal, handball, volleyball u atletika. It-tim nazzjonali tar-rugby union tal-Portugall ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby 2007 u t-tim nazzjonali tar-rugby sevens tal-Portugall lagħab fil-World Rugby Sevens Series. Iċ-ċikliżmu fit-toroq, bil-Volta a Portugal bħala l-aktar tiġrija importanti, huwa avveniment sportiv popolari u jinkludi timijiet professjonali taċ-ċikliżmu bħal Sporting CP, Boavista, Clube de Ciclismo de Tavira u União Ciclista da Maia. Fl-isport tal-muturi, il-Portugall huwa magħruf għar-Rally Portugal u ċ-ċirkwiti ta' Estoril u Algarve, kif ukoll iċ-Ċirkwit Urban ta' Porto reġgħet, li tospita stadju tal-WTCC kull sentejn, kif ukoll għadd ta' tiġrijiet minn ċirkwiti ta' fama internazzjonali bħal Miguel Oliveira, Tiago Monteiro, António Félix da Costa, Filipe Albuquerque, Pedro Lamy, Armindo Araújo u oħrajn f'varjetà ta' sports bil-mutur varjati. Fl-ilma, il-Portugall għandu tliet sports ewlenin: l-għawm, il-waterpolo u s-surfing. Il-Portugall kellu suċċess fil-canoeing ma’ diversi ċampjins tad-dinja u Ewropej, bħall-medallist Olimpiku Fernando Pimenta. Kull sena, il-pajjiż jospita wieħed mill-istadji tal-World Surf League Men's and Women's Championship Tour, il-MEO Rip Curl Pro Portugal fis-Supertubos f'Peniche. Il-Portugall tat-Tramuntana għandu l-arti marzjali oriġinali tiegħu stess, Jogo do Pau, li fiha l-ġellieda jużaw stikek biex jimpenjaw avversarji wieħed jew diversi. Attivitajiet rikreattivi fil-beraħ popolari oħra relatati mal-isports jinkludu airsoft, sajd, golf, mixi, kaċċa u orjentazzjoni. Il-Portugall hija waħda mill-aqwa destinazzjonijiet tal-golf fid-dinja. ==L-aktar bliet importanti== <gallery> Stampa:Lisbon (36831596786) (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Rua Augusta Arch - April 2019 (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisboa IMG 6805 (20499138133).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Parque das Nações Lisboa (cropped).jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Sé Lisboa.JPG|Liżbona (Lisboa) Stampa:2002-10-26 11-15 (Andalusien & Lissabon 263) Lissabon, Belém, Torre de Belém.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon SPOT 1015.jpg|Liżbona (Lisboa) Stampa:Lisbon locator map.png|Liżbona (Lisboa) Stampa:O Porto (visto da Ponte Dom Luis I).jpg|Oporto Stampa:Casa da Música - Porto - Portugal.jpg|Oporto Stampa:Town hall of Porto (1) edited.jpg|Oporto Stampa:Torre de los Clérigos, Oporto, Portugal, 2012-05-09, DD 04.JPG|Oporto Stampa:Dom Luís Bridge, Porto (10247552584) edited.jpg|Oporto Stampa:Porto, Sé do Porto (7) edited.jpg|Oporto Stampa:Rio douro porto.jpg|Oporto Stampa:Braga Montage.png|Braga Stampa:Almada Forum.jpg|Almada Stampa:Vista de Almada by Juntas (cropped).jpg|Almada Stampa:2010-03-07 14 02 24 Portugal-Costa de Caparica (cropped).jpg|Almada Stampa:Edifício da Antiga Câmara Municipal, Almada - panoramio (cropped).jpg|Almada Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Arrentela - Portugal (388377874).jpg|Seixal Stampa:Seixal - Portugal (38274039562) (cropped).jpg|Seixal Stampa:Universidade de Coimbra no topo (6167202913).jpg|Coimbra Stampa:LEIRIA E CASTELO.jpg|Leiría Stampa:Fuerte de San Felipe, Setúbal, Portugal, 2012-05-11, DD 13.JPG|Setúbal Stampa:Setubal I.jpg|Setúbal Stampa:D8E 2941 (12120800265).jpg|Funchal Stampa:Funchal2 2008.jpg|Funchal Stampa:2010-03-02 13 07 35 Portugal-Funchal.jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (231884372).jpg|Funchal Stampa:Funchal - Portugal (179313606).jpg|Funchal Stampa:Cristiano-ronaldo-2491446 960 720.jpg|Funchal Stampa:Ria de Aveiro edited (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Conjunto de Armazéns do Sal do Canal de São Roque ou Palheiros de sal do Canal de São Roque - envolvente 3 (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Antiga Capitania do Porto de Aveiro - Portugal (5679861484) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Town Square (36067168660) (cropped).jpg|Aveiro Stampa:Vista aerea - Viana do Castelo - 29.01.2023.jpg|Viana do Castelo Stampa:Ilha da Armona, vista da ria.JPG|Faro Stampa:Faro - Portugal (16083970893) (cropped).jpg|Faro Stampa:CamaraMunicipalFaro.JPG|Faro Stampa:Palácio de Estói - Portugal (8291585643) (cropped).jpg|Faro Stampa:Santarem1 retouched.jpg|Santarem Stampa:Viseu-Vista.jpg|Viseu/Viseo Stampa:EvoraUniversityCourtyard edited.jpg|Ébora/Évora Stampa:Pelourinho Vila Real 01.JPG|Vila Real Stampa:Vista de Tomar.JPG|Tomar Stampa:Beja - Portugal (130839539) edited.jpg|Beja Stampa:Panoramica (Portalegre).jpg|Portalegre Stampa:Elvas (Alcáçova) - Igreja do Salvador em cima da vila edited.jpg|Elvas/Yelbes </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1910]] kfdoj9e4gy4zktk77ojfw7f0kz38or2 0 5123 318298 215446 2024-12-05T06:45:38Z Protegmatic 22333 318298 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Gila.monster.arp.jpg|300 px|thumb|Mostru gila, tip ta' gremxula eżempju ta' rettilu '''Insettivoru''']] '''Insettivoru''' (mil-[[Latin]] '''''"insectum"''''' - '''insetti''' li tfisser insett u '''''"vorare"''''' - '''-voru''' li tfisser taħtaf u tibla l-ikel), huwa definit bħala [[annimal]] b' [[dieta]] li tkun tikkonsisti primarjament jew esklużivament mill-insetti u [[annimali]] żgħar oħrajn (eżempju [[brimba|brimb]] u [[skorpjun]]i). Annimali li jieklu primarjament jew esklużivament insetti, jissejħu '''insettivori obligati'''. Il-kelma tirreferi ukoll għal mammiferi ta' l-[[ordni]] [[Insectivora]] (li llum il-ġurnata huwa maqsum f' bosta ordnijiet), li numru minnhom inzerta jiekol l-insetti iżda mhux kollha u bħal ma hemm ħafna [[speċi]] ta' l-[[ordni]] [[Carnivora]] li huma [[omnivori]] (u 2 minnhom il-[[panda ġgant]] u l-[[panda ż-żgħir]] jew il-[[panda l-aħmar]] huma [[erbivoru|erbivori]]), tant ieħor hemm membri tal-[[ordni]] [[Insectivora]] li ma jieklux insetti. L-'''Insettivori''' bħal [[pixxivoru|pixxivori]] huma annimali [[karnivoru|karnivori]] speċjalizzati u bħal ma' dawn ta' l-aħħar jispeċċjalizzaw fil-konsumazjoni primarja jew esklużiva tal-ħut, l-'''insettivori''' jispeċjalizzaw fil-konsumazjoni primarja jew esklużiva ta' l-insetti. Hemm ukoll kemm il-[[ġeneru]] u ftit mijjiet ta' [[speċi]] ta' [[Pjanta karnivora|pjanti insettivori]]. Dawn ġeneralment jikbru f' ħamrijja fqira minn nitroġenu u b' hekk biex ipattu għal dan in-nuqqas jikkunsmaw l-insetti. Teknikament dawn mhumiex '''insettivori obligati''', għax jistgħu jikkunsmaw, kull annimal żgħir li kapaċi jinqabbad fin-nassa tagħhom. Fl-akbar [[speċi]] ta' [[pjanta karnivora|pjanti insettivori]] instabu kemm il-darba [[rodittur]]i u [[rettilu|rettili]] żgħar. == Eżempji ta' Annimali Karnivori == * [[Mammiferi]]: [[ekidna|ekidni]], [[numbat]], [[wikkiel in-nemel|wikkiela n-nemel]], [[orikteropu]], [[pangolin]]i, [[senġi]]jiet, [[farfett il-lejl|friefett il-lejl]]. * [[Għasfur|Għasafar]]: [[ħuttafa|ħuttaf]]. * [[Amfibjan]]i: [[żrinġ]]ijiet u [[rospu|rospi]] * [[Rettilu|Rettili]]: [[kamalejonte|kamalejonti]] u [[gremxula|gremxul]]. * [[Ħuta|Ħut]]: [[Kelb il-baħar|klieb il-baħar]] u [[tonna|tonn]]. * [[Invertebrat]]i: [[brimba|brimb]], [[skorpjun|skorpjumi]], [[nannakola|nannakoli]], [[libellula|libelluli]] u [[mantida|mantidi]]. * [[Pjanta|Pjanti]] : [[Pjanta karnivora|pjanti insettivori]] == Ara Ukoll == * [[Erbivoru]] * [[Detritivoru]] * [[Karnivoru]] * [[Omnivoru]] * [[-voru|Lista ta' -vori]] == Referenzi == * Murphy, W.J., E. Eisirik, S.J. O'Brian, O. Madsen, M. Scally, C.J. Douady, E. Teeling, O.A. Ryder, M.J. Stanhope, W.W. de Jong, and M.S. Springer. 2001. Resolution of the early placental mammal radiation using Bayesian phylogenetics. Science 294238-2351. * Vaughan, T. A. 1986. Mammalogy. Third Edition. Saunders College Publishing, Fort Worth. vii+576 pp. * Yates, T. L. 1984. Insectivores, elephant shrews, tree shrews, and dermopterans. Pp. 117-144 in Anderson, S. and J. K. Jones, Jr. (eds). Orders and Families of Recent Mammals of the World. John Wiley and Sons, N.Y. xii+686 pp. == Ħoloq esterni == * Myers, P. 1999. "Insectivora" (On-line), Animal Diversity Web. Accessed January 06, 2007 at [http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Insectivora.html Informazjoni dwar l-ordni Insectivora]. * iCarnivorousPlants.com by Makoto Honda[http://www.honda-e.com/ Informazjoni dwar il-Pjanti Karnivori tad-dinja.] [[Kategorija:Bijoloġija]] 58huth2t9925sxjwl0smiu4mr4gbigg 0 5963 318270 300011 2024-12-04T22:17:12Z JovalQC 21720 "Ġemellaġġ" toħloq. 318270 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} Ix-'''Xewkija''' huwa raħal f'[[Għawdex]] bejn [[Għajnsielem]] u r-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]] b'popolazzjoni ta' ftit aktar minn 3,115 -il ruħ. L-isem 'Xewkija' ġej mill-kelma 'xewk', li hu rrapreżentat fl-arma tal-lokal. Ix-Xewkija hu l-aktar magħruf għar-Rotunda tiegħu, kif ukoll għall-importanza storika tiegħu bħala raħal. Ix-Xewkija saret l-ewwel parroċċa barra r-Rabat fis-27 ta' Novembru 1678. ==Amministrazzjoni u Kunsill Lokali== Il-Kunsill Lokali Xewkija hu responsabbli mit-tmexxija u l-amministrazzjoni komunali tal-lokal. Preżentament, il-Kunsill hu magħmul minn: *Hubert Saliba (Sindku, PL) *Paul Azzopardi (VIċi Sindku, PL) *Jeanelle Attard (PN) *Johnny Vella (PL) *Domenic Zerafa (PL) == Persuni Mix- Xewkija == *[[Dun Grezz Farrugia]] *[[Dr.Monica Vella]] *[[Maria Grech]] *[[Dun Guzepp Attard]] ==Faċilitajiet Komunali u Reġjonali== Fix-Xewkija hemm bosta banek u bandli għall-mistrieħ tar-residenti. ===Faċilitajiet Reġjonali=== Fix-Xewkija, wieħed isib bosta binjiet amministrattivi u kummerċjali għall-qadi mhux biss tar-residenti iżda ukoll tal-Għawdxin kollha, fosthom: *Il-Grawnd Reġjonali ta' Għawdex *L-Universita' ta' Malta (il-fergħa ta' Għawdex) *Iċ-Ċentru Industrijali ta' Għawdex *Iċ-Ċimiterju imsejjaħ 'ta' Santa Marija' *L-Uffiċċju tal-Korporazzjoni tax-Xogħol u t-taħriġ *Il-Farm tal-Gvern ==Festa tar-Raħal== [[File:StJohnXewkija.jpg|thumb|right|180px|Statwa ta' San Ġwann il-Battista li toħroġ proċessjonalment kull raba' Ħadd ta' Ġunju]]San Ġwann il-Battista hu l-patrun prinċipali tax-Xewkija, bil-festa tiegħu issir kull raba' ħadd ta' Ġunju. Il-Banda tax-Xewkija, bl-isem ta' Banda Prekursur tieħu ħsieb u torganizza l-festi esterni. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|ITA}} [[Castelvenere]] ([[Italja]]) ; * {{Flagicon|ITA}} Modica ([[Italja]]) ; * {{Flagicon|ITA}} [[Pachino]] ([[Italja]]). ==Toroq Prinċipali== *Triq iċ-Ċanga *Triq il-Kbira *Triq il-Mitħna *Triq l-Imġarr *Triq l-Indipendenza *Triq San Bert *Triq Santa Marija *Triq Ħamrija *Triq Ta' Sannat *Vjal il-Labour ==Ħoloq== *[https://web.archive.org/web/20100526193442/http://www.xewkijatigersfc.com/ Xewkija Tigers F.C.] *[http://www.xewkija.net Xewkija.net - Il-Portal tax-Xewkija] *[http://www.radjuprekursur.com Radjuprekursur - Ir-Radju tal-komunita tax-Xewkija] *[http://www.xewkijaparish.org XewkijaParish.org - Il-Parrocca tax-Xewkija Online] {{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}} [[Category:Bliet ta' Malta]] [[Category:Għawdex]] [[Kategorija:Xewkija| ]] bgd6w1t7ytbmgxp3hktjmbkswpwv28e 0 6598 318219 318176 2024-12-04T17:29:50Z Sapp0512 19770 /* Relazzjonijiet barranin */ 318219 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == [[Stampa:Africa North 1578, Gerardus Mercator (4154597-recto).jpg|thumb|Il-Marokk u l-[[Alġerija]] matul it-tieni nofs tas-seklu 16 (1578), mappa minn Gerardo Mercator]] === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. [[Stampa:Empire_almohade.PNG|lemin|daqsminuri|L-imperu tad-[[Kalifat Almohad|dinastija Almohada]] fl-akbar punt tagħha, madwar l-1212.]] Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> Parti kbira mill-Marokk hija muntanjuża. Il-Muntanji Atlas jinsabu prinċipalment fiċ-ċentru u fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-Muntanji Rif jinsabu fit-tramuntana tal-pajjiż. Iż-żewġ firxiet tal-muntanji huma abitati prinċipalment mill-poplu Berber. L-erja totali tagħha hija madwar 446,300 km2 (172,317 mil kwadru). Il-Muntanji Rif jestendu fuq ir-reġjun li jmiss mal-Mediterran mill-majjistral għall-grigal. Il-Muntanji Atlas jimxu tul is-sinsla tal-pajjiż, mill-Grigal għal-Lbiċ. Il-biċċa l-kbira tal-parti tax-Xlokk tal-pajjiż tinsab fid-Deżert tas-Saħara u, bħala tali, ġeneralment hija b'popolazzjoni baxxa u ekonomikament mhux produttiva. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix fit-tramuntana ta' dawn il-muntanji. Il-Marokk huwa rappreżentat fl-istandard tal-ġeokodifikazzjoni ISO 3166-1 alpha-2 bis-simbolu MA. Dan il-kodiċi ntuża bħala l-bażi għad-dominju tal-Internet tal-Marokk, .ma. === Klima === [[Stampa:Morocco Köppen.svg|thumb|Tipi ta' klima ta' Köppen fil-Marokk]] F'termini ta' żona, il-klima tal-Marokk hija prinċipalment tas-sajf sħun Mediterranju (Csa) u deżert sħun (BWh). Il-meded tal-muntanji ċentrali u l-effetti tal-Kurrent Kanarju kiesaħ, 'il barra mill-kosta tal-Atlantiku, huma fatturi importanti fil-varjetà relattivament kbira ta' żoni ta' veġetazzjoni fil-Marokk, li jvarjaw mill-foresti lush tal-muntanji tat-Tramuntana u ċ-ċentru, sa l-isteppa, semi- żoni aridi u deżerti tar-reġjuni tal-Lvant u tan-Nofsinhar. Il-pjanuri kostali Marokkini jesperjenzaw temperaturi moderati anke fis-sajf. Fir-Rif, l-Atlas Nofsani u l-Atlas Għoli hemm diversi tipi differenti ta' klimi: Mediterran tul l-artijiet baxxi tal-kosta, li tagħti lok għal klima moderata umda f'elevazzjonijiet ogħla b’umdità suffiċjenti biex tippermetti t-tkabbir ta’ speċi differenti ta’ ballut, twapet tal-ħażiż, ġnibru u żnuber tal-Atlantiku, li hija konifera reali endemika għall-Marokk. Fil-widien, ħamrija fertili u xita għolja jippermettu t-tkabbir ta' foresti ħoxnin u lush. Foresti sħab jistgħu jinstabu fil-punent tal-Muntanji Rif u l-Muntanji Atlas Nofsani. F'elevazzjonijiet ogħla, il-klima ssir alpina fil-karattru u tista 'tappoġġja ski resorts. Xlokk tal-Muntanji Atlas, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, il-klima ssir niexfa ħafna, bi sjuf twal u sħan. Sħana estrema u livelli baxxi ta' umdità huma speċjalment evidenti fir-reġjuni baxxi fil-lvant tal-Muntanji Atlas minħabba l-effett tad-dell tax-xita tas-sistema tal-muntanji. Il-partijiet l-aktar tax-Xlokk tal-Marokk huma sħan ħafna u jinkludu partijiet tad-Deżert tas-Saħara, fejn meded vasti ta' duni tar-ramel u pjanuri tal-blat huma mtaqqxa b'oasi lush. B'differenza mir-reġjun tas-Saħara fin-nofsinhar, il-pjanuri kostali huma fertili fir-reġjuni ċentrali u tat-tramuntana tal-pajjiż u jiffurmaw is-sinsla tal-agrikoltura tal-pajjiż, fejn tgħix 95% tal-popolazzjoni. L-espożizzjoni diretta għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana, il-prossimità tal-Ewropa kontinentali u l-muntanji estensivi Rif u Atlas huma l-fatturi li jikkontribwixxu għall-klima pjuttost Ewropea fin-nofs tat-Tramuntana tal-pajjiż. Dan jagħmel il-Marokk pajjiż ta’ kuntrasti. Iż-żoni tal-foresti jkopru madwar 12% tal-pajjiż, filwaqt li l-art li tinħarat tammonta għal 18%. Madwar 5 % tal-art Marokkina hija msaqqija għall-użu agrikolu. [[Stampa:Merzouga sahara.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Erg Chebbi]] [[Stampa:Djebel Toubkal 01.jpg|thumb|Muntanji tal-Atlas]] B'mod ġenerali, ħlief għar-reġjuni tax-Xlokk (żoni ta' qabel is-Saħara u tad-deżert), il-klima u l-ġeografija tal-Marokk huma simili ħafna għal dawk tal-Peniżola Iberika. Għalhekk, il-Marokk għandu ż-żoni klimatiċi li ġejjin: * Mediterran: jiddomina r-reġjuni kostali tal-pajjiż tal-Mediterran, tul l-istrixxa ta' 500 km, u xi partijiet tal-kosta Atlantika. Is-sjuf huma sħan għal moderatament sħan u niexfa, it-temperaturi massimi medji huma bejn 29 °C (84.2 °F) u 32 °C (89.6 °F). Ix-xtiewi huma ġeneralment ħfief u mxarrba, it-temperaturi medji ta' kuljum huma ta' madwar 9 °C (48.2 °F) sa 11 °C (51.8 °F), u l-baxxi medji huma madwar 5 °C (41.0 °F) sa 8 °C (46.4 °F) F), tipiċi taż-żoni kostali tal-Punent tal-Mediterran. Il-preċipitazzjoni annwali f'din iż-żona tvarja minn 600-800 mm fil-punent għal 350-500 mm fil-lvant. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador u Safi. * Sub-Mediterranju: Taffettwa bliet li għandhom karatteristiċi Mediterranji, iżda li jibqgħu influwenzati fil-biċċa l-kbira minn klimi oħra, jew minħabba l-altitudni relattiva tagħhom jew l-espożizzjoni diretta tagħhom għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana. Għalhekk, għandna żewġ klimi ewlenin ta 'influwenza: ** Oċeaniku: Iddeterminat mis-sjuf aktar friski, fejn il-massimi huma madwar 27 °C (80.6 °F) u fir-rigward tar-reġjun ta 'Essaouira, huma kważi dejjem madwar 21 °C (69.8 °F). It-temperaturi medji ta' kuljum jistgħu jinżlu sa 19 °C (66.2 °F), filwaqt li x-xtiewi huma kesħin għal ħfief u mxarrbin. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja minn 400 sa 700 mm. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Rabat, Casablanca, Kénitra, Salé u Essaouira. ** Kontinentali: Iddeterminat mid-differenza akbar bejn it-temperaturi massimi u minimi, li jirriżultaw fi sjuf aktar sħan u xtiewi kesħin minn dawk li jinstabu fiż-żoni tipiċi tal-Mediterran. Fis-sajf, it-temperaturi massimi ta' kuljum jistgħu jilħqu 40 °C (104.0 °F) waqt mewġ tas-sħana, iżda ġeneralment ikunu bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Madankollu, it-temperaturi jinżlu meta tinżel ix-xemx. It-temperaturi bil-lejl ta' spiss jaqgħu taħt l-20 °C (68.0 °F), u xi drabi sa 10 °C (50.0 °F) f’nofs is-sajf. Ix-xtiewi huma aktar kesħin u jistgħu jinżlu taħt il-friża diversi drabi bejn Diċembru u Frar. Barra minn hekk, kultant jista 'borra. Fez, pereżempju, irreġistra −8 °C (17.6 °F) fix-xitwa tal-2005. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja bejn 500 u 900 mm. Bliet notevoli huma Fez, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal u Taza. * Kontinentali: Tidomina r-reġjuni muntanjużi tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-pajjiż, fejn is-sjuf huma sħan sa sħan ħafna, b'ogħla livelli bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Ix-xtiewi, min-naħa l-oħra, huma kesħin, u t-temperaturi minimi ġeneralment jaqbżu l-punt tal-iffriżar. U meta l-arja kiesħa u umda tasal fil-Marokk mill-majjistral, għal ftit jiem, it-temperaturi kultant jinżlu taħt -5 ° C (23.0 ° F). F'din il-parti tal-pajjiż ħafna drabi tagħmel borra bil-kbir. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 800 mm. Bliet notevoli huma Khenifra, Imilchil, Midelt u Azilal. * Alpin: Jinstab f'xi partijiet tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Nofsani u l-parti tal-Lvant tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Għoli. Is-sjuf huma sħan ħafna għal moderatament sħan, u x-xtiewi huma itwal, kesħin u silġ. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 1200 mm. Fis-sajf, l-ogħla livelli bilkemm jaqbżu t-30 °C (86.0 °F), u l-baxx huma friski u l-medja hija taħt il-15 °C (59.0 °F). Fix-xitwa, l-ogħla livelli huma madwar 8°C (46.4°F), u l-livelli baxxi huma ferm taħt l-iffriżar. F'din il-parti tal-pajjiż, hemm ħafna ski resorts, bħal Oukaimeden u Mischliefen. Bliet dehru huma Ifrane, Azrou u Boulmane. * Semi-arida: Din it-tip ta' klima tinsab fin-Nofsinhar tal-pajjiż u f’xi partijiet tal-Lvant tal-pajjiż, fejn ix-xita hija inqas u x-xita annwali tvarja bejn 200 u 350 mm. Madankollu, karatteristiċi tal-Mediterran, bħal xejriet tax-xita u attributi termali, ħafna drabi jinstabu f'dawn ir-reġjuni. Fost l-aktar bliet notevoli hemm Agadir, Marrakech u Oujda. Fin-Nofsinhar ta' Agadir u lvant ta' Jerada, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, tibda tipprevali klima niexfa u deżerta. Minħabba l-prossimità tal-Marokk għad-Deżert tas-Saħara u l-Baħar tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku, iseħħu żewġ fenomeni li jinfluwenzaw it-temperaturi staġjonali reġjonali: żieda fit-temperaturi ta’ 7 sa 8 gradi Celsius meta s-sirocco jonfoħ mil-Lvant, li joħloq mewġ tas-sħana. , jew tnaqqis fit-temperaturi ta '7 sa 8 gradi Celsius meta arja kiesħa u niedja tidħol mill-majjistral, u toħloq snap kiesaħ jew snap kiesaħ. Madankollu, dawn il-fenomeni ma jdumux aktar minn jumejn sa ħamest ijiem bħala medja. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jaffettwa b'mod sinifikanti lill-Marokk f'diversi dimensjonijiet. Bħala pajjiż kostali bi klimi sħan u niexfa, l-impatti ambjentali x'aktarx ikunu wiesgħa u varjati. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima tal-2019, il-Marokk ikklassifika fit-tieni post fit-tħejjija, wara l-Isvezja. === Bijodiversità === [[Stampa:Portrait of a father.jpg|thumb|Macaque Barbary maskili adult iġorr iż-żgħar tiegħu, imġieba li rari tinstab fi primati oħra.]] [[Stampa:Caracal - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford (cropped).jpg|thumb|Il-karacal]] Il-Marokk għandu bijodiversità wiesgħa. Hija parti mill-baċir tal-Mediterran, żona b'konċentrazzjonijiet eċċezzjonali ta' speċi endemiċi li qed isofru telf rapidu tal-ħabitat, u għalhekk hija meqjusa bħala punt kritiku għall-konservazzjoni. L-għasafar hija varjata b'mod notevoli. L-għasafar tal-Marokk jinkludi total ta' 454 speċi, ħamsa minnhom ġew introdotti mill-bniedem u 156 huma osservati rarament jew aċċidentalment. L-iljun Barbary, ikkaċċjat sal-estinzjoni fis-selvaġġ, kien sottospeċi indiġena tal-Marokk u huwa emblema nazzjonali. L-aħħar iljun Barbary fis-selvaġġ inqatel fil-Muntanji Atlas fl-1922. Iż-żewġ predaturi ewlenin oħra tal-Afrika ta’ Fuq, l-ors Atlas u l-leopard tal-Barbarija, issa huma estinti u fil-periklu kritiku, rispettivament. Popolazzjonijiet relitti tal-kukkudrill tal-Afrika tal-Punent baqgħu jippersistu fix-Xmara Draa sas-seklu 20. Il-Macaque Barbary, primat endemiku għall-Marokk u l-Alġerija, jiffaċċja wkoll estinzjoni minħabba estrazzjoni għall-kummerċ, tfixkil tal-bniedem, urbanizzazzjoni, qtugħ tas-siġar u espansjoni tal-proprjetà immobbli li jnaqqsu ż-żona tal-foresti, l-abitat tal-Macaque. Il-kummerċ ta' annimali u pjanti għall-ikel, annimali domestiċi, skopijiet mediċinali, tifkiriet u aċċessorji fotografiċi huwa komuni fil-Marokk kollu, minkejja l-liġijiet li jagħmluh fil-biċċa l-kbira illegali. Dan il-kummerċ mhuwiex regolat u qed jikkawża tnaqqis mhux magħruf fil-popolazzjonijiet selvaġġi tal-fawna indiġena Marokkina. Minħabba l-viċinanza tat-Tramuntana tal-Marokk mal-Ewropa, speċi bħall-kakti, il-fkieren, il-ġlud tal-mammiferi u l-għasafar ta’ valur għoli (falkuni u bustard) jinqabdu f’diversi partijiet tal-pajjiż u jiġu esportati fi kwantitajiet apprezzabbli, b’volumi speċjalment kbar ta’ sallur: 60 tunnellata esportati lejn il-Lvant Imbiegħed fil-perjodu 2009-2011. Il-Marokk huwa dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti Mediterranji tal-koniferi u mħallta, steppa tal-ġnibru tal-Atlas Għoli tal-Mediterran, foresti niexfa Mediterranji ta' akaċja u arganji u arbuxelli sukkulenti, foresti niexfa u steppa tal-Mediterran, foresti u foresti tal-Mediterran, u steppi u foresti tat-Tramuntana. Fl-2019, il-punteġġ medju tiegħu tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti kien 6.74/10, u kklassifikah fis-66 post globalment minn 172 pajjiż. === Rif === <gallery> Stampa:Rif mountains near Al Hoceima1.jpg|Muntanji Rif ħdejn Al Hoceima. Stampa:Alhoceimarif.jpg|Pajsaġġi fil-Park Nazzjonali ta' Al Hoceima (RIF). Stampa:Alhoceimas.jpg|Il-Belt Al Hoceima kienet il-kapitali tar-Rif fl-1921-1926. Stampa:Chauen.jpg|Veduta ġenerali ta' Chefchaouen. </gallery> Ir-Rif (bl-[[Għarbi]]: الريف‎, fil-lingwi Berberi: ⴰⵔⵉⴼ, traduzzjoni: il-Kap, il-kosta) huwa reġjun b’żoni muntanjużi u żoni ħodor fl-Afrika ta' Fuq, b'kosta fuq il-Mediterran, li jmiss ma’ Tanger u testendi sa Saidia. fuq il-fruntiera mal-Alġerija. Dan ir-reġjun ilu distint mill-bqija tal-Marokk sa minn żmien iż-żewġ protettorati. Ir-Rif kien taħt protettorat Spanjol b'Tetouan bħala l-kapitali tiegħu, u l-bqija tal-Marokk kien taħt protettorat Franċiż b'Rabat bħala l-kapitali tiegħu. Ir-Rif jinkludi tmien provinċji fit-tramuntana tal-Marokk, jiġifieri, it-tmien provinċji li kienu taħt protettorat Spanjol, fosthom: Il-provinċja ta' Fahs-Anyera (41), Il-provinċja ta' Larache (42), Provinċja ta' Chefchaouen (43), Il-provinċja ta' Al Hoceima (45), Provinċja ta' Driuch (76), Il-provinċja ta' Nador (50). Huwa reġjun tradizzjonalment iżolat u żvantaġġat. Il-lingwa materna tal-parti tal-Lvant tal-Protettorat tar-Rif hija "Riff Berber" jew tarifit (provinċji ta' Al Hoceima, Driuch, Nador) u dik tal-parti tal-punent (provinċji ta' Fahs-Anyera, Larache, Chefchaouen) hija Għarbi djalettali. . Il-Franċiż u l-Ispanjol, li huma l-lingwi barranin ewlenin, għandhom preżenza kbira. Ir-reġjun tar-Rif m'għandux jiġi konfuż mal-muntanji Rif, li jestendu lil hinn mir-reġjun bl-istess isem. L-aktar bliet notevoli huma Chauen, Taunat, Targuís, Al Hoceima (qabel Villa Sanjurjo), Driuch, Melilla, Nador u Kebdana. Parti minn dik iż-żona ġeografika fl-Afrika ta' Fuq tinkludi l-ibliet Spanjoli awtonomi ta' Melilla u Ceuta. Reġjun tar-Rif: Koordinati: 35°N 4°W / 35, -4; Tul: 360km; Għoli massimu Muntanja Tidiguín (2.46 km); Tul 360km; Wisa' 80km. == Ekonomija == [[Stampa:Casablanca Finance City 37.jpg|thumb|Belt finanzjarja ta' Casablanca]] L-ekonomija tal-Marokk hija meqjusa bħala ekonomija relattivament liberali rregolata mil-liġi tal-provvista u d-domanda. Mill-1993, il-pajjiż mexxa politika ta' privatizzazzjoni ta' ċerti setturi ekonomiċi li qabel kienu f’idejn il-gvern. Il-Marokk sar attur ewlieni fl-affarijiet ekonomiċi Afrikani, u huwa s-sitt l-akbar ekonomija tal-Afrika skond il-PGD (PPP). Il-Marokk kien ikklassifikat fl-ewwel post fl-Afrika mill-indiċi tal-kwalità tal-ħajja tal-Economist Intelligence Unit, qabel l-Afrika t'Isfel. Ir-riformi tal-gvern u t-tkabbir annwali sostnut ta' bejn 4 % u 5 % bejn l-2000 u l-2007, inkluż tkabbir ta’ 4.9 % minn sena għal sena bejn l-2003 u l-2007, għenu lill-ekonomija Marokkina ssir ħafna aktar b’saħħitha meta mqabbla ma’ ftit snin qabel. Għall-2012, il-Bank Dinji mbassar rata ta' tkabbir ta' 4% għall-Marokk u 4.2% għas-sena ta’ wara, l-2013. Is-settur tas-servizzi jirrappreżenta ftit aktar minn nofs il-PGD u l-industrija, magħmula minn minjieri, kostruzzjoni u manifattura, tammonta għal kwart addizzjonali. L-industriji li rreġistraw l-akbar tkabbir kienu t-turiżmu, it-telekomunikazzjoni, it-teknoloġiji tal-informazzjoni u t-tessuti. === Turiżmu === [[Stampa:Jamaa el Fna (7346063132).jpg|thumb|Pjazza Jemaa el Fna f'Marrakexx]] It-turiżmu huwa wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija Marokkina. Hija żviluppata tajjeb b'industrija tat-turiżmu b'saħħitha ffukata fuq il-kosta, il-kultura u l-istorja tal-pajjiż. Il-Marokk ġibed aktar minn 13-il miljun turist fl-2019. It-turiżmu huwa t-tieni l-akbar sors ta' kambju barrani tal-Marokk wara l-industrija tal-fosfat. Il-gvern Marokkin qed jinvesti ħafna fl-iżvilupp tat-turiżmu; Fl-2010, il-gvern nieda l-Viżjoni 2020 tiegħu li jippjana li jagħmel il-Marokk waħda mill-aqwa 20 destinazzjoni turistika tad-dinja u jirdoppja n-numru annwali ta' wasliet internazzjonali għal 20 miljun sal-2020, bit-tama li t-turiżmu jkun żdied għal 20 % tal-PGD . Kampanji kbar ta' kummerċjalizzazzjoni sponsorjati mill-gvern biex jattiraw turisti ippromovew lill-Marokk bħala post rħas u eżotiku, iżda sikur għat-turisti. Il-maġġoranza tal-viżitaturi fil-Marokk jibqgħu Ewropej, biċ-ċittadini Franċiżi jagħmlu kważi 20% tal-viżitaturi kollha. Ħafna mill-Ewropej iżuru l-pajjiż bejn April u Awwissu. In-numru relattivament għoli ta' turisti li jirċievi l-Marokk ġie megħjun mill-post fejn jinsab: il-Marokk huwa qrib l-Ewropa u jattira viżitaturi lejn il-bajjiet tiegħu. Minħabba l-viċinanza tagħha għal Spanja, it-turisti fiż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jagħmlu vjaġġi ta' jum sa tlett ijiem lejn il-Marokk. Peress li s-servizzi tal-ajru ġew stabbiliti bejn il-Marokk u l-Alġerija, ħafna Alġerini marru l-Marokk biex jixtru u jżuru l-familja u l-ħbieb. Il-Marokk huwa relattivament irħis. Il-Marokk għandu infrastruttura eċċellenti tat-toroq u tal-ferroviji li tgħaqqad il-bliet u d-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin mal-portijiet u l-ibliet mal-ajruporti internazzjonali. Linji tal-ajru low-cost joffru titjiriet bi skont lejn il-pajjiż. [[Stampa:Bab Bou Jeloud-Fez-3.jpg|thumb|Veduta tal-medina (belt il-qadima) ta' Fez]] It-turiżmu huwa dejjem aktar iffukat fuq il-kultura tal-Marokk, bħall-ibliet antiki tiegħu. L-industrija tat-turiżmu moderna tieħu vantaġġ mis-siti antiki u Iżlamiċi tal-Marokk, kif ukoll mill-pajsaġġ u l-istorja kulturali tagħha. 60% tat-turisti li jżuru l-Marokk iżuru għall-kultura u l-wirt tiegħu. Agadir huwa resort kostali ewlieni u jammonta għal terz tal-waqfiet kollha għal lejl fil-Marokk. Hija bażi għal eskursjonijiet lejn il-Muntanji Atlas. Resorts oħra fit-Tramuntana tal-Marokk huma wkoll popolari ħafna. Casablanca huwa l-port ewlieni tal-kruċieri tal-Marokk u għandu l-aktar suq tat-turiżmu żviluppat fil-pajjiż. Marrakech, fiċ-ċentru tal-Marokk, hija destinazzjoni turistika popolari, iżda hija l-aktar popolari mat-turisti li jagħmlu tours ta' jum jew jumejn li joffru togħma tal-istorja u l-kultura Marokkina. Il-Ġnien Botaniku Majorelle ta' Marrakech huwa attrazzjoni turistika popolari. Ġie akkwistat mid-disinjatur tal-moda Yves Saint-Laurent u Pierre Bergé fl-1980. Il-preżenza tagħhom fil-belt għenet biex tagħti spinta lill-profil tal-belt bħala destinazzjoni turistika. Fl-2006, it-turiżmu tal-avventura u l-attivitajiet fil-Muntanji Atlas u Rif huwa s-settur tat-turiżmu Marokkin li qed jikber b'rata mgħaġġla. Dawn il-postijiet joffru opportunitajiet eċċellenti ta' mixi u trekking mill-aħħar ta' Marzu sa nofs Novembru. Il-gvern qed jinvesti f'ċirkwiti ta' trekking u qed jiżviluppa wkoll turiżmu tad-deżert f’kompetizzjoni mat-Tuneżija. === Agrikoltura === [[Stampa:Productions du Maroc.jpg|thumb|Produzzjoni agrikola Marokkina]] L-agrikoltura fil-Marokk timpjega madwar 40% tal-forza tax-xogħol tal-pajjiż. Għalhekk, hija l-akbar impjegatur fil-pajjiż. F'sezzjonijiet tax-xita tal-majjistral, ix-xgħir, il-qamħ, u qmuħ oħra jistgħu jitkabbru mingħajr irrigazzjoni. Fuq il-kosta tal-Atlantiku, fejn hemm pjanuri estensivi, jitkabbar iż-żebbuġ, iċ-ċitru u l-għeneb tal-inbid, l-aktar bl-ilma fornut minn bjar arteżjani. Il-bhejjem jitrabbew u l-foresti jipproduċu sufra, injam tal-kabinett, u materjali tal-bini. Parti mill-popolazzjoni marittima tistad għall-għajxien tagħhom. Agadir, Essaouira, El Jadida u Larache huma fost il-portijiet tas-sajd importanti. Kemm l-agrikoltura kif ukoll is-sajd huma mistennija li jiġu affettwati serjament mit-tibdil fil-klima. Il-produzzjoni agrikola Marokkina tinkludi wkoll il-larinġ, it-tadam, il-patata, iż-żebbuġ u ż-żejt taż-żebbuġa. Prodotti agrikoli ta' kwalità għolja ħafna drabi jiġu esportati lejn l-Ewropa. Il-Marokk jipproduċi biżżejjed ikel għall-konsum domestiku, ħlief ċereali, zokkor, kafè u tè. Aktar minn 40% tal-konsum taċ-ċereali u d-dqiq tal-Marokk huwa importat mill-Istati Uniti u Franza. Sal-2013, l-agrikoltura fil-Marokk kienet tgawdi minn eżenzjoni sħiħa mit-taxxa. Bosta kritiċi Marokkini sostnew li bdiewa sinjuri u kumpaniji agrikoli kbar ibbenefikaw wisq milli jħallsu t-taxxi u li bdiewa foqra ffaċċjaw spejjeż għoljin u rċevew ftit wisq appoġġ mill-istat. Fl-2014, bħala parti mil-Liġi tal-Finanzi, ġie deċiż li kumpaniji agrikoli b’fatturat ta’ aktar minn MAD 5 miljun iħallsu taxxi progressivi fuq id-dħul korporattiv. === Infrastruttura === [[Stampa:Al Boraq RGV2N2 at Tanger Ville.jpg|thumb|Ferrovija ta' veloċità għolja Al Boraq RGV2N2 fl-istazzjon tal-ferrovija Tanger-Ville f'Novembru 2018]] Skont ir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-2019, il-Marokk jikklassifika fit-32 post fid-dinja f’termini ta’ toroq, is-16-il post fil-baħar, il-45 post fl-ajru u l-64 post fil-ferrovija. Dan jagħti lill-Marokk l-aqwa klassifikazzjoni tal-infrastruttura fil-kontinent Afrikan. L-iżvilupp ta' infrastruttura moderna, bħal portijiet, ajruporti u konnessjonijiet ferrovjarji, hija prijorità ewlenija tal-gvern. Biex jissodisfa d-domanda domestika li qed tikber, il-gvern Marokkin investa aktar minn $15-il biljun bejn l-2010 u l-2015 fl-immodernizzar tal-infrastruttura bażika tiegħu. Il-Marokk għandu waħda mill-aqwa sistemi tat-toroq fil-kontinent. Matul l-aħħar 20 sena, il-gvern bena madwar 1,770 kilometru ta' toroq moderni, li jgħaqqdu l-biċċa l-kbira tal-ibliet il-kbar permezz ta' toroq bi ħlas. Il-Ministeru tat-Tagħmir, Trasport, Loġistika u Ilma tal-Marokk għandu l-għan li jibni 3,380 kilometru ta' awtostradi u 2,100 kilometru ta' toroq addizzjonali sal-2030, bi spiża mbassra ta’ $9.6 biljun. L-għan huwa li jgħaqqdu l-provinċji tan-Nofsinhar, b'mod partikolari l-ibliet ta' Laayoune u Dakhla, mal-bqija tal-Marokk. Fl-2014, il-Marokk beda l-kostruzzjoni tal-ewwel sistema ferrovjarja ta' veloċità għolja tal-Afrika, li tgħaqqad il-bliet ta' Tanger u Casablanca. Il-proġett ġie inawgurat fl-2018 mir-Re wara aktar minn għaxar snin ta' ppjanar u kostruzzjoni mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Marokkina ONCF. Din hija l-ewwel fażi ta' dak li hu ppjanat li jkun netwerk ferrovjarju ta' veloċità għolja ta' 1,500 kilometru (930 mil) fil-Marokk. Diġà qed tiġi ppjanata estensjoni tal-linja għal Marrakech. Il-Marokk għandu wkoll l-akbar port fl-Afrika u l-Mediterran, Tangier-Med, li huwa kklassifikat fit-18-il post fid-dinja b'kapaċità ta' mmaniġġjar ta' aktar minn 9 miljun kontenitur. Hija tinsab fiż-żona ekonomika ħielsa ta 'Tanġer u sservi bħala ċentru loġistika għall-Afrika u d-dinja. === Enerġija === [[Stampa:Isofoton Marruecos.JPG|thumb|Pannelli solari fil-Lvant tal-Marokk]] Fl-2008, madwar 56 % tal-provvista tal-elettriku tal-Marokk kienet fornuta mill-faħam. Madankollu, bi tbassir li jindika li l-ħtiġijiet tal-enerġija tal-Marokk se jiżdiedu b'6 % kull sena bejn l-2012 u l-2050, għaddiet liġi ġdida li tħeġġeġ lill-Marokkini biex ifittxu modi biex jiddiversifikaw il-provvista tal-enerġija, inklużi aktar riżorsi rinnovabbli. Il-gvern Marokkin nieda proġett biex jinbena impjant tal-enerġija solari termali u qed jistudja wkoll l-użu tal-gass naturali bħala sors potenzjali ta' dħul għall-gvern Marokkin. Il-Marokk wettaq il-bini ta' parks kbar tal-enerġija solari biex inaqqas id-dipendenza fuq il-fjuwils fossili u fl-aħħar mill-aħħar jesporta l-elettriku lejn l-Ewropa. Fis-17 ta' April, 2022, l-Aġenzija tal-Enerġija Solari Rabat-Marokkina (Masen) u l-Ministeru tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija u l-Iżvilupp Sostenibbli ħabbru t-tnedija tal-ewwel fażi tal-megaproġett tal-impjant tal-enerġija solari Nor II, li huwa proġett tal-enerġija solari fuq diversi siti b'kapaċità totali stabbilita għal 400 megawatt (MN). === Provvista ta' ilma u sanità === Il-provvista tal-ilma u s-sanità fil-Marokk huma pprovduti minn firxa wiesgħa ta 'utilitajiet, li jvarjaw minn kumpaniji privati ​​fl-akbar belt, Casablanca, il-kapitali, Rabat, u żewġ bliet oħra għal utilitajiet muniċipali fi 13-il belt oħra, kif ukoll elettriku nazzjonali u kumpanija tal-ilma (ONEE). Dan tal-aħħar huwa responsabbli għall-provvista tal-ilma bl-ingrossa lill-utilitajiet imsemmija qabel, id-distribuzzjoni tal-ilma f’madwar 500 belt żgħira, kif ukoll it-trattament tad-drenaġġ u tad-drenaġġ f’60 minn dawn il-belt. Fl-aħħar ħmistax-il sena kien hemm titjib sostanzjali fl-aċċess għall-provvista tal-ilma u, sa ċertu punt, is-sanità. Il-problemi li fadal jinkludu livell baxx ta' trattament tal-ilma mormi (13 % biss tal-ilma mormi miġbur jiġi ttrattat), in-nuqqas ta' konnessjonijiet tad-dar fl-ifqar distretti urbani u s-sostenibbiltà limitata tas-sistemi rurali (stmat li 20 % tas-sistemi rurali ma' jaħdmux). Fl-2005 ġie approvat Programm Nazzjonali ta' Sanità li għandu l-għan li jittratta 60% tal-ilma mormi miġbur u jgħaqqad 80% tad-djar urbani mad-dranaġġ sal-2020. Il-kwistjoni tan-nuqqas ta' konnessjonijiet tal-ilma għal xi wħud miż-żoni urbani foqra qed jiġu indirizzati bħala parti mill- L-Inizjattiva Nazzjonali għall-Iżvilupp tal-Bniedem, li taħtha r-residenti ta' insedjamenti informali ngħataw titoli ta' proprjetà u ġew eżentati mit-tariffi li normalment jitħallsu lill-kumpaniji tal-utilità biex jgħaqqdu man-netwerk tal-ilma u tad-drenaġġ. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Logo UM6P.jpg|thumb|Kampus tal-Università Politeknika Mohammed VI f'Benguerir]] Il-Gvern Marokkin ilu jimplimenta riformi biex itejjeb il-kwalità tal-edukazzjoni u jagħmel ir-riċerka aktar reattiva għall-ħtiġijiet soċjoekonomiċi. F'Mejju 2009, il-Prim Ministru Marokkin Abbas El Fassi ħabbar appoġġ akbar għax-xjenza waqt laqgħa fiċ-Ċentru Nazzjonali għar-Riċerka Xjentifika u Teknika. L-għan kien li l-universitajiet jingħataw awtonomija finanzjarja akbar mill-gvern sabiex ikunu aktar reattivi għall-ħtiġijiet ta' riċerka u jkunu jistgħu jissawru rabtiet aħjar mas-settur privat, bit-tama li dan irawwem kultura ta' intraprenditorija madwar id-dinja. Huwa ħabbar li l-investiment fix-xjenza u t-teknoloġija se jiżdied minn US $ 620,000 fl-2008 għal US $ 8.5 miljun (69 miljun dirham Marokkin) fl-2009, sabiex jiffinanzja r-rinnovazzjoni u l-kostruzzjoni ta' laboratorji, korsijiet ta' taħriġ għal riċerkaturi fil-ġestjoni finanzjarja, programm ta' boroż ta' studju. għar-riċerka ta' wara l-lawrja, u miżuri ta' inċentivi għal kumpaniji li lesti jiffinanzjaw ir-riċerka, bħal li jagħtuhom aċċess għal riżultati xjentifiċi li mbagħad ikunu jistgħu jużaw biex jiżviluppaw prodotti ġodda. Il-Marokk ikklassifika fis-70 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina tnediet fl-ewwel Samit Nazzjonali tal-Innovazzjoni tal-pajjiż f'Ġunju 2009 mill-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ, Investiment u Ekonomija Diġitali. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina stabbilixxiet l-għan li tipproduċi 1,000 privattiva Marokkina u toħloq 200 impriża ġdida innovattiva sal-2014. Fl-2012, l-inventuri Marokkini applikaw għal 197 privattiva, minn 152 sentejn qabel. Fl-2011, il-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ u Teknoloġiji Ġodda ħoloq Klabb tal-Innovazzjoni Marokkin, b'kollaborazzjoni mal-Uffiċċju tal-Proprjetà Industrijali u Kummerċjali tal-Marokkin. L-idea hija li jinħoloq netwerk ta' atturi tal-innovazzjoni, inklużi riċerkaturi, intraprendituri, studenti u akkademiċi, biex jgħinhom jiżviluppaw proġetti innovattivi. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Ogħla u r-Riċerka Xjentifika jappoġġja r-riċerka f'teknoloġiji avvanzati u l-iżvilupp ta' bliet innovattivi f'Fez, Rabat u Marrakech. Il-gvern qed iħeġġeġ lill-istituzzjonijiet pubbliċi biex jikkollaboraw maċ-ċittadini dwar l-innovazzjoni. Eżempju huwa l-Uffiċċju tal-Fosfati tal-Marokk (Office chérifien des phosphates), li investa fi proġett biex tiġi żviluppata belt intelliġenti, ir-Re Mohammed VI Green City, madwar l-Università Mohammed VI, li tinsab bejn Casablanca u Marrakech, bi spiża ta' 4.7. biljun dirhams (madwar 479 miljun dollaru Amerikan). Fl-2015, il-Marokk kellu tliet parks tat-teknoloġija. Mill-ħolqien tal-ewwel fir-Rabat fl-2005, inħoloq it-tieni f'Casablanca u, fl-2015, it-tielet f'Tanġer. Il-parks tat-teknoloġija jospitaw negozji ġodda u kumpaniji żgħar u ta' daqs medju li jispeċjalizzaw fit-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT), teknoloġiji “ħodor” (jiġifieri teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent) u industriji kulturali. Fl-2012, l-Akkademja tax-Xjenzi u t-Teknoloġija Hassan II identifikat serje ta' setturi li fihom il-Marokk għandu vantaġġ komparattiv u kapital uman kwalifikat, inklużi l-minjieri, is-sajd, il-kimika tal-ikel u teknoloġiji ġodda. Identifika wkoll sensiela ta’ setturi strateġiċi, bħall-enerġija, b’enfasi fuq l-enerġiji rinnovabbli bħall-fotovoltajċi, l-enerġija solari termali, ir-riħ u l-bijomassa; kif ukoll is-setturi tal-ilma, in-nutrizzjoni u s-saħħa, l-ambjent u l-ġeoxjenzi. Fl-20 ta’ Mejju 2015, inqas minn sena wara l-ħolqien tiegħu, il-Kunsill Ogħla tal-Edukazzjoni, it-Taħriġ u r-Riċerka Xjentifika ppreżenta rapport lir-re li fih offra viżjoni tal-edukazzjoni fil-Marokk 2015-2030. Ir-rapport sostna li l-edukazzjoni tkun ugwali u, għalhekk, aċċessibbli għal kemm jista' jkun nies. Peress li t-titjib tal-kwalità tal-edukazzjoni jimxi id f'id mal-promozzjoni tar-riċerka u l-iżvilupp, ir-rapport irrakkomanda wkoll l-iżvilupp ta' sistema ta' innovazzjoni nazzjonali integrata li tkun iffinanzjata billi jiżdied gradwalment il-proporzjon tal-PGD iddedikat għar-riċerka u l-iżvilupp (R&D) minn 0.73%. tal-PGD fl-2010 "għal 1% fi żmien qasir, 1.5% fl-2025 u 2% fl-2030." == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} === Reliġjon === [[Stampa:Mezquita en Dajla (Sahara Occidental).jpg|thumb|left|Moskea f'Dakhla]] [[Stampa:Salé mosque DSCF6797.jpg|thumb|Moskea l-Kbira tal-Bejgħ, Salé]] Fl-2010, il-Forum Pew stmat li l-affiljazzjoni reliġjuża fil-pajjiż kienet 99% Musulmana, bil-gruppi kollha li fadal jirrappreżentaw inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Minn dawk affiljati mal-Iżlam, prattikament kollha huma Musulmani Sunniti, bil-Musulmani Shia jirrappreżentaw inqas minn 0.1%. Madankollu, kważi 15 % tal-Marokkini jiddeskrivu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi skont stħarriġ tal-2018 min-netwerk tar-riċerka tal-Barometru Għarbi; l-istess stħarriġ ra li kważi 100 fil-mija tar-rispondenti identifikati bħala Musulmani. Stħarriġ ieħor tal-Barometru Għarbi fl-2021 sab li 67.8% tal-Marokkini identifikaw bħala reliġjużi, 29.1% bħala kemmxejn reliġjużi, u 3.1% bħala mhux reliġjużi. L-istħarriġ Gallup International tal-2015 irrapporta li 93% tal-Marokkini kienu jqisu lilhom infushom reliġjużi. [[Stampa:Oujda.mosque et mairie.jpg|thumb|left|Moskea f'Oujda]] [[Stampa:Inside of a mosque in Fes (5364764412).jpg|thumb|L-intern ta' moskea f'Fez]] [[Stampa:Zawiya moskeye.jpg|thumb|left|Moskea Zawiya f'Sidi Smail]] Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal aktar minn 500,000 Nisrani (l-aktar ta' nisel Spanjol u Franċiż). Bosta settlers Kristjani telqu lejn Spanja jew Franza wara l-indipendenza fl-1956. Il-komunità Kristjana barranija l-aktar Kattolika u Protestanti tikkonsisti minn madwar 40,000 membru prattikanti. Il-maġġoranza tar-residenti barranin Kristjani jgħixu fiż-żoni urbani ta' Casablanca, Tangier u Rabat. Diversi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li bejn l-2005 u l-2010 hemm 5,000 ċittadin Kristjan konvertit (l-aktar ta' etniċità Berber) li jattendu regolarment knejjes ta' “dar” u jgħixu l-aktar fin-nofsinhar. Xi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li jista' jkun hemm sa 8,000 ċittadin Kristjan fil- pajjiż kollu, iżda ħafna rrappurtati ma jinġabrux regolarment minħabba l- biża' ta' sorveljanza mill- gvern u persekuzzjoni soċjali. In-numru ta' Marokkini li kkonvertu għall-Kristjaneżmu (il-biċċa l-kbira minnhom prattikanti sigrieti) huwa stmat li hu bejn 8,000 u 50,000. L-aktar stimi riċenti jpoġġu n-numru ta' membri tal-komunità storika Lhudija ta' Casablanca għal madwar 2,500 u tal-komunitajiet Lhud ta’ Rabat u Marrakech għal madwar 100 kull wieħed. Il-bqija tal-popolazzjoni Lhudija hija mxerrda madwar il-pajjiż. Din il-popolazzjoni hija magħmula l-aktar minn anzjani, b’numru dejjem jonqos ta' żgħażagħ. Il-komunità tal-Fidi Baháʼí, li tinsab fiż-żoni urbani, tgħodd bejn 350 u 400 ruħ. === Lingwi === [[Stampa:Amz plake Sidi Smayil Sidi Bennour1.jpg|thumb|left|p¡Plakka bl-Amazigh (tip tifinar) u bl-Għarbi bħall-otovoye El-Djadida - Asfi]] [[Stampa:Morocco - Linguistic map.png|thumb|Lingwi]] Il-lingwi uffiċjali tal-Marokk huma l-Għarbi u l-Berber. Il-grupp distintiv tad-djaletti Għarbi Marokkini tal-pajjiż huwa magħruf bħala darija. Madwar 89.8% tal-popolazzjoni kollha jistgħu jikkomunikaw sa ċertu punt bl-Għarbi Marokkin. Il-lingwa Berber hija mitkellma fi tliet djaletti (Tarifit, Tashelhit u Central Atlas Tamazight). Fl-2008, Frédéric Deroche kkalkula li kien hemm 12-il miljun kelliem Berber, li jirrappreżentaw madwar 40% tal-popolazzjoni. Iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2004 irrapporta li 28.1% tal-popolazzjoni tkellmu Berber. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa użat ħafna fl-istituzzjonijiet tal-gvern, il-midja, negozji medji u kbar, kummerċ internazzjonali ma' pajjiżi Frankofoni, u ħafna drabi fid-diplomazija internazzjonali. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mgħallem bħala lingwa obbligatorja fl-iskejjel kollha. Fl-2010, kien hemm 10,366,000 kelliema [[lingwa Franċiża|Franċiżi]] fil-Marokk, jiġifieri madwar 32% tal-popolazzjoni. Skont iċ-ċensiment tal-2004, 2.19 miljun Marokkin kienu jitkellmu lingwa barranija minbarra l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]. L-[[Ingliż]], għalkemm ferm wara l-Franċiż f'termini ta' numru ta' kelliema, huwa l-ewwel lingwa barranija magħżula, peress li l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa obbligatorju fost iż-żgħażagħ edukati u l-professjonisti. Skont Ethnologue, fl-2016 kien hemm 1,536,590 persuna (jew madwar 4.5% tal-popolazzjoni) fil-Marokk li jitkellmu bl-Ispanjol. L-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] huwa mitkellem primarjament fit-Tramuntana tal-Marokk u l-ex Saħara Spanjola minħabba li Spanja kienet okkupat dawk iż-żoni qabel. Sadanittant, studju tal-2018 mill-Istitut Cervantes sab 1.7 miljun Marokkin li kienu mill-inqas profiċjenti bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]], u poġġa lill-Marokk bħala l-pajjiż bl-aktar nies li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] barra mid-dinja li titkellem bl-Ispanjol (sakemm l-Istati Uniti ma tkunx eskluża wkoll mill-pajjiżi li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]). Parti sinifikanti tat-Tramuntana tal-Marokk tirċievi midja bil-[[lingwa Spanjola]], sinjali tat-televiżjoni u mewġ tar-radju, li rrappurtati jiffaċilitaw il-profiċjenza tal-lingwa fir-reġjun. Wara li l-Marokk iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1956, il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] u l-[[Għarbi]] saru l-lingwi ewlenin tal-amministrazzjoni u l-edukazzjoni, u wassal biex ir-rwol tal-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] jonqos. === Edukazzjoni === [[Stampa:University karaouiyine of fes.jpg|thumb|left|Università karaouiyine ta' Fez]] [[Stampa:Al Akhawayn Campus.jpg|thumb|Università Al Akhawayn f'Ifrane]] [[Stampa:UIS Literacy Rate Morocco population +15 1980 to 2015.png|thumb|Rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni Marokkina ta' aktar minn 15-il sena, 1980-2015]] L-edukazzjoni fil-Marokk hija b'xejn u obbligatorja sal-iskola primarja. Ir-rata ta' litteriżmu stmata għall-pajjiż fl-2012 kienet ta' 72%. F'Settembru 2006, il-UNESCO tat lill-Marokk, flimkien ma' pajjiżi oħra bħal Kuba, il-Pakistan, l-Indja u t-Turkija, il-"Premju tal-Litteriżmu tal-UNESCO 2006". Il-Marokk għandu aktar minn erba' tużżani universitajiet, kulleġġi u politekniċi mifruxa f'ċentri urbani madwar il-pajjiż. Fost l-istituzzjonijiet ewlenin tagħha hemm l-Università Mohammed V tar-Rabat, l-akbar fil-pajjiż, b’fergħat f’Casablanca u Fez; l-Istitut Agrikolu u Veterinarju Hassan II fir-Rabat, li jwettaq riċerka avvanzata fix-xjenzi soċjali minbarra l-ispeċjalitajiet agrikoli tiegħu; u l-Università Al-Akhawayn f'Ifrane, l-ewwel università li titkellem bl-Ingliż tal-Afrika tal-Majjistral, fetħet fl-1995 b'kontribuzzjonijiet mill-Arabja Sawdija u l-Istati Uniti. L-Università Al-Qarawiyin, imwaqqfa minn Fatima al-Fihri fil-belt ta' Fez fl-859 bħala madrasa, hija meqjusa minn xi sorsi, inkluża l-UNESCO, bħala l-“eqdem università fid-dinja”. Il-Marokk għandu wkoll xi skejjel postgraduate prestiġjużi, inklużi: l-Università Politeknika Mohammed VI, l'Institut national des postes et télécommunications, École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, Skola Nazzjonali tal-Industrija Minerali, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca. === Saħħa === [[Stampa:University Hospital Center in Tangier (general_view).jpg|thumb|Iċ-Ċentru tal-Isptar Universitarju Mohammed VI ta' Tanġer]] Madwar id-dinja, il-pajjiżi jagħmlu ħafna sforzi biex jindirizzaw il-problemi tas-saħħa u jeqirdu l-mard, inkluż il-Marokk. Is-saħħa tat-tfal, is-saħħa tal-omm, u l-mard huma komponenti tas-saħħa u l-benessri. Il-Marokk huwa pajjiż li qed jiżviluppa li għamel ħafna passi biex itejjeb dawn il-kategoriji. Madankollu, il-Marokk għad għandu ħafna problemi ta' saħħa x'jitjieb. Skont riċerka ppubblikata, fl-2005 16 % biss taċ-ċittadini Marokkini kellhom assigurazzjoni jew kopertura tas-saħħa. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, il-Marokk jesperjenza rati għolja ta' mortalità tat-trabi ta' 20 mewt għal kull 1,000 twelid (2017) u rati għolja ta' mortalità materna ta' 121 mewt għal kull 100,000 twelid (2015). Il-gvern Marokkin jistabbilixxi sistemi ta' sorveljanza fi ħdan is-sistema tas-saħħa diġà eżistenti biex jimmonitorja u jiġbor id-dejta. L-edukazzjoni dwar l-iġjene tal-massa hija implimentata fl-iskejjel primarji li huma b'xejn għar-residenti Marokkini. Fl-2005, il-gvern Marokkin approva żewġ riformi biex jespandi l-kopertura tal-assigurazzjoni tas-saħħa. L-ewwel riforma kienet pjan ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja għall-impjegati tas-settur pubbliku u privat biex jespandu l-kopertura minn 16 fil-mija tal-popolazzjoni għal 30 fil-mija. It-tieni riforma ħolqot fond biex ikopri s-servizzi għall-foqra. Iż-żewġ riformi tejbu l-aċċess għal kura ta' kwalità għolja. Il-mortalità tat-trabi tjiebet b'mod sinifikanti mill-1960, meta kien hemm 144 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj, fl-2000, 42 għal kull 1,000 twelid ħaj, u issa hija 20 għal kull 1,000 twelid ħaj. Ir-rata ta' mortalità ta' taħt il-ħames snin tal-pajjiż naqset b’60% bejn l-1990 u l-2011. Fl-2014, il-Marokk adotta pjan nazzjonali biex iżid il-progress fis-saħħa tal-omm u tat-tfal. Il-Pjan Marokkin inbeda mill-Ministru tas-Saħħa Marokkin, El Houssaine Louardi, u Ala Alwan, id-Direttur Reġjonali tad-WHO għar-Reġjun tal-Lvant tal-Mediterran, fit-13 ta' Novembru, 2013 fir-Rabat. Il-Marokk għamel progress sinifikanti fit-tnaqqis tal-imwiet kemm tat-tfal kif ukoll tal-ommijiet. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, ir-rata tal-mortalità materna tal-pajjiż naqset b'67% bejn l-1990 u l-2010. Fl-2014, l-infiq fil-kura tas-saħħa kien jammonta għal 5.9% tal-PGD tal-pajjiż. Mill-2014 'l hawn, l-infiq fuq il-kura tas-saħħa bħala sehem tal-PGD naqas. Madankollu, in-nefqa tas-saħħa per capita (PPP) żdiedet b'mod kostanti mill-2000. Fl-2015, in-nefqa Marokkina fuq is-saħħa kienet ta '$ 435.29 per capita. Fl-2016, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 74.3 snin, jew 73.3 għall-irġiel u 75.4 għan-nisa, u kien hemm 6.3 tobba u 8.9 infermiera u qwiebel għal kull 10,000 abitant. Fl-2017, il-Marokk ikklassifika fis-16-il post minn 29 pajjiż fl-Indiċi Globali tal-Benessri taż-Żgħażagħ. Iż-żgħażagħ Marokkini jesperjenzaw rata aktar baxxa ta' self-ħsara mir-rata globali f'medja ta' 4 laqgħat fis-sena. == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f’Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. === Militari === [[Stampa:FREMM Mohammed VI - Lorient 2013-05.JPG|daqsminuri|Mohammed VI, frejgata multipurpose FREMM tan-Navy Rjali Marokkina]] Il-militar Marokkin huwa magħmul mill-Forzi Armati Rjali, li jinkludu l-Armata (l-akbar fergħa), in-Navy, l-Air Force, il-Gwardja Rjali, il-Ġendarmerija Rjali u l-Forzi Awżiljarji. Is-sigurtà interna hija ġeneralment effettiva u l-atti ta' vjolenza politika huma rari (b'eċċezzjoni waħda: l-attakki ta' Casablanca tal-2003, li qatlu 45 persuna). In-NU żżomm forza żgħira ta' osservazzjoni fis-Saħara tal-Punent, fejn hemm stazzjonati numru kbir ta' truppi Marokkini. Il-Front Polisario Sahrawi iżomm milizzja attiva ta' madwar 5,000 ġellied fis-Saħara tal-Punent u ilu involut fi gwerer intermittenti mal-forzi Marokkini mis-snin sebgħin. == Kultura == [[Stampa:Moroccan frills.jpg|thumb|Kamra tal-għajxien b'intern Marokkin tradizzjonali.]] Il-Marokk huwa pajjiż b'kultura u ċiviltà rikka. Tul l-istorja tagħha, laqgħet ħafna nies, li kollha influwenzaw l-istruttura soċjali tal-pajjiż. Mill-indipendenza, kien hemm fjoritura vera tal-pittura u l-iskultura, il-mużika popolari, it-teatru tad-dilettanti u ċ-ċinema. It-Teatru Nazzjonali tal-Marokk (imwaqqaf fl-1956) joffri produzzjonijiet regolari tta' xogħlijiet drammatiċi Marokkini u Franċiżi. Fix-xhur tas-sajf, isiru festivals tal-arti u tal-mużika madwar il-pajjiż, inkluż il-Festival tal-Mużika Sagra tad-Dinja f'Fez. Kull reġjun għandu l-ispeċifiċitajiet tiegħu, li għalhekk jikkontribwixxu għall-kultura nazzjonali u l-wirt taċ-ċiviltà. Il-Marokk stabbilixxa fost il-prijoritajiet tiegħu l-protezzjoni tal-wirt divers tiegħu u l-preservazzjoni tal-wirt kulturali tiegħu. Kulturalment, il-Marokk dejjem irnexxielu jgħaqqad il-wirt kulturali Għarbi, Berber u Lhudi ma' influwenzi esterni bħall-Franċiż u l-Ispanjol u, matul l-aħħar deċennji, stili ta' ħajja Anglo-Amerikani. === Arkitettura === [[Stampa:Hassan II mosque, Casablanca 2.jpg|thumb|Il-moskea Hassan II f'Casablanca]] [[Stampa:Ait Benhaddou Qsar (588071549).jpg|thumb|Il-ksar ta' Ait Ben Haddou fil-muntanji tan-Nofsinhar tal-Atlas Għoli]] [[Stampa:P1020151 (9728164447).jpg|thumb|Arkitettura kolonjali f'Casablanca (seklu 20)]] L-arkitettura Marokkina tirrifletti l-ġeografija diversa u l-istorja twila tal-Marokk, immarkata minn mewġiet suċċessivi ta 'settlers permezz tal-migrazzjoni u l-konkwista militari. Dan il-wirt arkitettoniku jinkludi siti Rumani antiki, arkitettura Iżlamika storika, arkitettura vernakulari lokali, arkitettura kolonjali Franċiża tas-seklu 20, u arkitettura moderna. Ħafna mill-arkitettura tradizzjonali tal-Marokk hija mmarkata mill-istil li żviluppa matul il-perjodu Iżlamiku, mis-7 seklu 'l quddiem. Din l-arkitettura kienet parti minn tradizzjoni usa' ta' arkitettura “Moorish” jew Iżlamika tal-Punent, li kkaratterizza kemm il-Magreb (il-Marokk, l-Alġerija u t-Tuneżija) kif ukoll al-Andalus (Spanja Musulmana u l-Portugall). Huwa ħallat influwenzi mill-kultura Amażigh (Berber) fl-Afrika ta' Fuq, Spanja pre-Islamika (Rumani, Biżantini u Visigoth) u kurrenti artistiċi kontemporanji fil-Lvant Nofsani Iżlamiku biex ifassal stil uniku matul is-sekli b’karatteristiċi rikonoxxibbli bħall-arkata taż-żiemel, il-ġonna riad u l-motivi ġeometriċi u arabesk elaborati fl-injam, stokk imnaqqax u madum zellij. Għalkemm l-arkitettura Marokkina Amazigh mhix strettament separata mill-bqija tal-arkitettura Marokkina, ħafna strutturi u stili arkitettoniċi huma assoċjati b'mod distintiv ma 'reġjuni tradizzjonalment Amazigh jew dominati minn Amazigh, bħall-Muntanji Atlas u s-Saħara u r-reġjuni ta' qabel il-Hara. Dawn ir-reġjuni fil-biċċa l-kbira rurali huma mmarkati minn bosta kasbahs (fortizzi) u ksour (villaġġi fortifikati) iffurmati minn ġeografija lokali u strutturi soċjali, li waħda mill-aktar famużi minnhom hija Ait Benhaddou. Dawn huma ġeneralment magħmula minn rammed earth u mżejna b'motifi ġeometriċi lokali. Il-bogħod milli kienu iżolati minn kurrenti artistiċi storiċi oħra li jdawruhom, il-popli Amażigh tal-Marokk (u madwar l-Afrika ta' Fuq) adattaw il-forom u l-ideat tal-arkitettura Iżlamika għall-kundizzjonijiet tagħhom stess u, min-naħa tagħhom, ikkontribwew għall-formazzjoni tal-arti Iżlamika tal-Punent, partikolarment matul id-dominazzjoni politika tagħhom tar-reġjun matul sekli ta' ħakma Almoravid, Almohad u Merinid. L-arkitettura moderna fil-Marokk tinkludi ħafna eżempji ta' Art Deco tal-bidu tas-seklu 20 u arkitettura lokali Neo-Moorish mibnija matul l-okkupazzjoni kolonjali Franċiża u Spanjola tal-pajjiż bejn l-1912 u l-1956 (jew sal-1958 għal Spanja). Fl-aħħar tas-seklu 20, wara li l-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu, xi binjiet ġodda komplew jagħtu ġieħ lill-arkitettura u l-motivi tradizzjonali tal-Marokk (anki meta ddisinjati minn periti barranin), kif eżemplati mill-Mausoleum tar-Re Mohammed V (tlestiet fl-1971) u l- Moskea enormi Hassan II f'Casablanca (tlestiet fl-1993). L-arkitettura modernista hija evidenti wkoll fil-kostruzzjoni kontemporanja, mhux biss fi strutturi komuni ta' kuljum iżda wkoll fi proġetti ta' prestiġju kbar. === Letteratura === [[Stampa:ChraibiDriss.jpg|thumb|Driss Chraibi]] Il-letteratura Marokkina hija miktuba prinċipalment bl-Għarbi, il-Berber, l-Ebrajk u l-Franċiż. Partikolarment taħt l-imperi Almoravid u Almohad, il-letteratura Marokkina kienet relatata mill-qrib mal-letteratura ta' al-Andalus, u kienet taqsam forom poetiċi u letterarji importanti bħaż-zajal, il-muwashshah u l-maqama. Il-letteratura Iżlamika, bħall-eseġeżijiet Koraniċi u xogħlijiet reliġjużi oħra bħal Al-Shifa ta' Qadi Ayyad, kienu influwenti. L-Università ta' al-Qarawiyyin f'Fez kienet ċentru letterarju importanti li ġibed studjużi minn barra, inklużi Maimonides, Ibn al-Khatib u Ibn Khaldun. Taħt id-dinastija Almohad, il-Marokk esperjenza perjodu ta' prosperità u splendore fil-qasam tal-għarfien. L-Almohads bnew il-moskea Kutubiyya f'Marrakech, li kienet fiha xejn inqas minn 25,000 ruħ, iżda kienet famuża wkoll għall-kotba, manuskritti, libreriji u ħwienet tal-kotba tagħha, għalhekk isimha: l-ewwel bazaar tal-kotba fl-istorja. Il-Kalifa Almohad Abu Yakub kellu mħabba kbira għall-ġbir tal-kotba. Huwa waqqaf librerija kbira, li eventwalment ġiet imċaqalqa lejn il-Casbah u kkonvertita f’librerija pubblika. Il-letteratura Marokkina moderna bdiet fis-snin 30. Żewġ fatturi ewlenin taw impetu lill-Marokk biex jixhed it-twelid ta' letteratura moderna. Il-Marokk, bħala protettorat Franċiż u Spanjol, ħalla lill-intellettwali Marokkini l-opportunità li jiskambjaw u jipproduċu xogħlijiet letterarji b’mod ħieles, u jgawdu minn kuntatt ma' letteratura Għarab u Ewropea oħra. Tliet ġenerazzjonijiet ta' kittieba sawru b’mod speċjali l-letteratura Marokkina tas-seklu 20. L-ewwel waħda kienet il-ġenerazzjoni li għexet u kitbet fi żmien il-Protettorat (1912-1956), li l-aktar rappreżentant importanti tagħha kien Mohammed Ben Brahim (1897-1955). It-tieni ġenerazzjoni kienet dik li kellha rwol importanti fit-tranżizzjoni għall-indipendenza ma' kittieba bħal Abdelkrim Ghallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) u Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963). It-tielet ġenerazzjoni hija dik tal-kittieba tas-sittinijiet. Il-letteratura Marokkina mbagħad iffjorixxiet b’kittieba bħal Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf u Driss El Khouri. Dawn il-kittieba kienu influwenza importanti fuq il-ħafna rumanziera, poeti u drammaturi Marokkini li kienu għadhom ġejjin. Matul is-snin 50 u 60, il-Marokk kien kenn u ċentru artistiku u ġibed kittieba bħal Paul Bowles, Tennessee Williams, u William S. Burroughs. Il-letteratura Marokkina ffjorixxiet b'rumanziera bħal Mohamed Zafzaf u Mohamed Choukri, li kitbu bl-Għarbi, u Driss Chraïbi u Tahar Ben Jelloun, li kitbu bil-Franċiż. Awturi Marokkini importanti oħra jinkludu: Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada u Leila Abouzeid. Oratura (letteratura orali) hija parti integrali mill-kultura Marokkina, kemm jekk bl-Għarbi Marokkin jew Berber. === Mużika === Il-mużika Marokkina hija ta' oriġini Għarbija, Berber u sub-Saħarjana. Il-baned Chaabi b'influwenzi rock huma mifruxa, kif inhi l-mużika trance, b'oriġini storika fil-mużika Iżlamika. Il-Marokk huwa d-dar tal-mużika klassika Andalusa, li tinsab madwar il-majjistral tal-Afrika. Probabbilment ġie żviluppat taħt il-ħakma Għarbija f'Córdoba, u l-invenzjoni tagħha ħafna drabi hija attribwita lill-mużiċist Persjan Ziryab. [[Stampa:Musicians Jilala music in Morocco, 1900.png|thumb|Grupp ta' mużiċisti minn Jilala fl-1900]] Aita huwa stil mużikali Bedouin li jitkanta fil-kampanja. Chaabi (popolari) hija mużika komposta minn bosta varjetajiet li jinżlu mill-forom multipli tal-mużika folkloristika Marokkina. Chaabi kien oriġinarjament imwettaq fis-swieq, iżda issa jinstema 'fi kwalunkwe ċelebrazzjoni jew ġbir. Forom popolari ta' mużika tal-Punent huma dejjem aktar popolari fil-Marokk, bħall-fużjoni, rock, country, metall, u b'mod partikolari hip hop. Il-Marokk ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest tal-1980, fejn ġie fil-pożizzjoni ta' qabel tal-aħħar. === Midja === Iċ-ċinema fil-Marokk għandha storja twila li tmur lura aktar minn seklu, bil-ġbid ta' Le chevrier Marocain ta' Louis Lumière (“Il-Goatherd Marokkin”) fl-1897. Bejn dik id-data u l-1944, ħafna films barranin inġibdu fil-pajjiż, speċjalment f'iż-żona ta' Ouarzazate. Fl-1944, inħoloq iċ-Ċentru Ċinematografiku Marokkin (CCM), l-aġenzija regolatorja tal-films tal-pajjiż. Infetħu wkoll studios fir-Rabat. Fl-1952, Othello ta' Orson Welles rebaħ il-Palma tad-Deheb fil-Festival tal-Films ta' Cannes taħt il-bandiera Marokkina. Madankollu, il-mużiċisti tal-Festival ma daqqewx l-innu nazzjonali tal-Marokk, peress li ħadd ma kien jaf x’kien. Sitt snin wara, Mohammed Ousfour kien se joħloq l-ewwel film Marokkin, Le fils maudit ("The Cursed Son"). Fl-1968 sar l-ewwel Festival tal-Films tal-Mediterran f'Tanġer, li fil-forma attwali tiegħu jsir f’Tetouan. Fl-1982 sar l-ewwel festival nazzjonali tal-films fir-Rabat. Fl-2001, l-ewwel Marrakech International Film Festival (FIFM) sar ukoll f'Marrakech. === Kċina === [[Stampa:Couscous of Fes.JPG|thumb|Kuskus Marokkin]] Il-kċina Marokkina hija meqjusa bħala waħda mill-aktar varjati fid-dinja. Dan huwa riżultat tal-interazzjoni li l-Marokk kellu mad-dinja ta' barra għal sekli sħaħ. Il-kċina Marokkina hija primarjament fużjoni ta’ kċejjen Moorish, Ewropej u Mediterranji. Il-ħwawar jintużaw ħafna fil-kċina Marokkina. Filwaqt li l-ħwawar ġew importati lejn il-Marokk għal eluf ta’ snin, ħafna ingredjenti bħaż-żagħfran minn Tiliouine, mint u żebbuġ minn Meknes, u larinġ u lumi minn Fez, huma mkabbra fid-dar. It-tiġieġ huwa l-aktar laħam ikkunsmat fil-Marokk. L-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk huwa ċ-ċanga; ħaruf huwa l-favorit, iżda huwa relattivament għali. Il-platt ewlieni Marokkin li ħafna nies huma familjari miegħu huwa l-kuskus, id-delikatezza nazzjonali antika. Iċ-ċanga hija l-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk, u ġeneralment jittiekel f'tagine ma' ħaxix jew legumi. It-tiġieġ jintuża ħafna wkoll fit-tajini, u wieħed mill-aktar famużi huwa dak bit-tiġieġ, patata u żebbuġ. Il-ħaruf jiġi kkunsmat ukoll, iżda peress li r-razez tan-nagħaġ tal-Majjistral tal-Afrika jaħżnu l-biċċa l-kbira tax-xaħam tagħhom fid-denb, il-ħaruf Marokkin m’għandux it-togħma pikkanti li għandhom il-ħaruf u l-muntun tal-Punent. It-tjur huwa wkoll komuni ħafna u l-użu tal-frott tal-baħar qed jiżdied fl-ikel Marokkin. Barra minn hekk, hemm laħam immellaħ imnixxef u laħam immellħ ippreservat bħal kliia/khlia u "g'did", li jintużaw biex jagħtu togħma lit-tagines jew jintużaw f'"el ghraif", pancake Marokkin mielaħ mitwi. Fost l-aktar platti Marokkini famużi hemm couscous, pastilla (kitba wkoll bsteeya jew bestilla), tajine, tanjia u harira. Għalkemm din tal-aħħar hija soppa, hija meqjusa bħala platt fiha nnifisha u hija serva bħala tali jew bid-dati speċjalment matul ix-xahar tar-Ramadan. Il-konsum tal-majjal huwa pprojbit skont ix-Xarija, il-liġijiet reliġjużi tal-Islam. Parti importanti mill-ikel ta' kuljum huwa l-ħobż. Fil-Marokk, il-ħobż huwa magħmul prinċipalment mis-smid tal-qamħ durum, magħruf bħala khobz. Il-fran huma komuni ħafna fil-Marokk kollu u l-ħobż frisk huwa staple fil-bliet, irħula u rħula kollha. L-aktar komuni huwa ħobż tal-qamħ sħiħ mitħun oħxon jew ħobż tad-dqiq abjad. Hemm ukoll varjetà ta 'flatbreads u flatbreads moqlija. L-iktar xarba popolari hija "atai", tè aħdar bil-weraq tan-nagħniegħ u ingredjenti oħra. It-te jokkupa post importanti ħafna fil-kultura Marokkina u huwa meqjus bħala forma ta 'arti. Jiġi servut mhux biss waqt l-ikliet iżda matul il-ġurnata u huwa fuq kollox xarba tal-ospitalità, normalment serva meta jkun hemm mistednin. Huwa moqdi lill-mistednin u huwa rude li tirrifjutah. === Sport === [[Stampa:Morocco vs Algeria, June 04 2011-10.jpg|thumb|Fannijiet tal-futbol Marokkini]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-pajjiż, popolari fost iż-żgħażagħ urbani b'mod partikolari. Fl-1986, il-Marokk sar l-ewwel pajjiż Għarbi u Afrikan li kkwalifika għat-tieni rawnd tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA. Il-Marokk ospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani fl-1988 u se jerġa' jospitaha fl-2025 wara li l-Guinea ospitanti oriġinali tneħħew mid-drittijiet ta’ ospitanti minħabba tħejjijiet insuffiċjenti għall-post. Oriġinarjament il-Marokk kien skedat li jospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani tal-2015, iżda rrifjuta li jospita t-tournament fid-dati skedati minħabba l-biżgħat dwar it-tifqigħa tal-Ebola fil-kontinent. Il-Marokk għamel sitt tentattivi biex jospita t-Tazza tad-Dinja tal-FIFA iżda tilef ħames darbiet kontra l-Istati Uniti, Franza, il-Ġermanja, l-Afrika t’Isfel u offerta konġunta mill-Kanada, il-Messiku u l-Istati Uniti; Madankollu, il-Marokk se jospitah fl-2030 flimkien mal-Portugall u Spanja, wara li fl-aħħar rebaħ it-tender fis-sitt tentattiv tiegħu. Fl-2022, il-Marokk sar l-ewwel tim Afrikan u Għarbi li wasal sas-semifinali u spiċċa r-raba’ fit-tournament. Fil-Logħob Olimpiku tal-1984, żewġ Marokkini rebħu medalji tad-deheb fl-atletika. Nawal El Moutawakel rebaħ l-400 metru ostakli; Kienet l-ewwel mara minn pajjiż Għarbi jew Iżlamiku li rebħet midalja tad-deheb Olimpika. Saïd Aouita rebaħ il-5000 metru fl-istess logħob. Hicham El Guerrouj rebaħ midalji tad-deheb għall-Marokk fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 fil-1500 metru u l-5000 metru u għandu diversi rekords mondjali fit-tellieqa tal-mili. L-isports tal-ispettaturi fil-Marokk tradizzjonalment iffokaw fuq l-arti taż-żiemel sakemm l-isports Ewropej (futbol, ​​polo, għawm u tennis) ġew introdotti lejn l-aħħar tas-seklu 19. It-tennis u l-golf saru popolari. Diversi plejers professjonali Marokkini kkompetew f'kompetizzjonijiet internazzjonali, u l-pajjiż ressaq l-ewwel tim tiegħu tat-Tazza Davis fl-1999. Il-Marokk kien wieħed mill-pijunieri tal-kontinent fil-basketball, u stabbilixxa wieħed mill-ewwel kampjonati kompetittivi fl-Afrika. Ir-rugby wasal il-Marokk fil-bidu tas-seklu 20, prinċipalment mill-Franċiżi li okkupaw il-pajjiż. Bħala riżultat, ir-rugby Marokkin kien marbut mal-fortuni ta’ Franza, matul l-Ewwel u t-Tieni Gwerra Dinjija, u ħafna plejers Marokkini telqu jiġġieldu. Bħal ħafna nazzjonijiet oħra tal-Magreb, ir-rugby Marokkin kellu t-tendenza li jħares lejn l-Ewropa, aktar milli lejn il-bqija tal-Afrika, għall-ispirazzjoni. Il-kickboxing huwa popolari wkoll fil-Marokk. Marokkin-Olandiż Badr Hari, kickboxer heavyweight u artist marzjali, huwa eks Champion tal-K-1 Heavyweight u finalista tal-K-1 World Grand Prix tal-2008 u 2009. == Gallerija == <gallery> File:Dar el-Makhzen (King's Palace), Fes (8958091984).jpg|Fez File:Medina of Fes, Marocco.jpg|Fez File:M'diq from above.jpg|M'diq File:Bab Mansour1.JPG|Meknès File:Mausoleum of Moulay Ismail5.JPG|Meknès File:Elhedim.jpg|Meknès File:Bab El Khemis.jpg|Meknès File:Bab Mansour.jpg|Meknès File:Oujdacol.jpg|Oujda File:Oujda.baba sidi abdel wahab.jpg|Oujda File:Kenitra main pic.jpg|Kénitra File:Kénitra 2014043.jpg|Kénitra File:Kénitra 2014005.jpg|Kénitra File:Khenifra Amazigh.JPG|Kénitra File:Khenifra,mainroad.jpg|Kénitra File:Khenifra,river.jpg|Kénitra File:Casbah.jpeg|Kénitra File:Sbou River - Corniche Kenitra.jpg|Sbou Xmara, Kenitra File:Mohamed 5 street.jpgTriq Mohamed V|Tetuán File:Av mohamed 5.jpg|Tetuán File:Tetouan city, Morocco in rain.jpg|Tetuán File:Jardines de Cagigas 04.jpg|Tetuán File:Av Athens.jpg|Tetuán File:Tétouan.jpg|Tetuán File:Royal Palace in Tetouan Morocco.jpg|Tetuán File:Tetuan desde Buanan.jpg|Tetuán File:Le jardin des majorelle 21.JPG|Marrakech File:Djemaa el Fna.jpg|Marrakech File:Marrakech banner.jpg|Marrakech File:Bahia Palace Marrakech Front Courtyard 2009 LL.JPG|Marrakech File:Pavillon Menaragärten.jpg|Marrakech File:Monuments de Salé.png|Salé File:Larache de nuit (14161711729).jpg|Larache File:أطلال حصن القبيبات بمدينة العرائش المغربية.jpg|Larache File:Lixus.jpg|Larache File:Larache Medina.jpg| Larache File:Agadir-cityreflection.jpg|Agadir File:Sunset.agadir.jpg|Agadir File:Cornich agadir.jpg|Agadir File:Panorama Marina Agadir 2020.jpg|Agadir File:Sale,BabMrisa.jpg|Salé File:Forteresse Jadida 01.JPG|El Jadida File:El Jadida DSCF8985.jpg|El Jadida File:Builiding Jdida.JPG|El Jadida File:El Jadida, Mazagan.jpg|El Jadida File:Portuguese Cistern 01.jpg|El Jadida File:Dakhla Peninsula Monument.jpg|Peniżola Dakhla. File:Military Base, Boujdour.jpg|Cabo Bojador File:Dajla-ad-Dajla-Villa Cisneros.png|Villa Cisneros/Dajla File:Merzouga, Morocco.jpg|Merzouga File:Morocco Africa Flickr Rosino December 2005 84514010.jpg|Erg Chebbi/عرج شبي File:Erfoud City Center Morocco.jpg|Erfoud File:Royal-Palace-Erfoud.jpg|Erfoud File:Erfoud Tafilalt1.jpg|Erfoud File:Cabins at the tifina campground, south of the town of Erfoud, Morocco.jpg|Erfoud File:Erfoud-Sahara-Morocco.jpg|Erfoud File:Tiznit place2.jpg|Tiznit File:Agadir oufella.jpg|Agadir File:Oujdacol.jpg|Oujda File:Oujda.baba sidi abdel wahab.jpg|Oujda File:Guelmimjustice.JPG|Guelmim File:Midelt ayachi.jpg|Midelt File:Night in countryside.jpg|Midelt File:Taddamoute, Morocco - panoramio (1).jpg|Midelt File:Midelt Taddaout (2005).jpg|Midelt File:Smara,rooftopE.jpg|Smara/Esmara File:Smara,Zawiya.jpg|Smara/Esmara File:Al Kassbah, Taroudant, Morocco - panoramio.jpg|Taroudant File:TAROUDANNT defensive wall (js).jpg|Taroudant File:Kasbah Taourirt in Ouarzazate 2011.jpg|Ouarzazate File:Ouarzazate city, Morocco..jpg|Ouarzazate File:Ouarzazate souk.jpg|Ouarzazate File:Ouarzazate Grand Place.jpg|Ouarzazate File:Vista Parcial De Fnideq Castillejos Desde Ceuta (158152499).jpeg|Fnideq/Castillejos File:Tarfaya city.jpg|Cabo Juby/Tarfaya/طرفاية File:ISS008-E-14676 - Lanzarote and Cape Juby.jpg|Cape Juby File:Ciudad de Sidi Ifni.jpg|Sidi Ifni File:Paseo maritimo de Sidi Ifni (Marruecos).jpg|Sidi Ifni File:Playa de Lagzira en Sidi Ifni (Marruecos).jpg|Sidi Ifni File:El Gzira beach.jpg|Sidi Ifni File:شاطئ الجزيرة نواحي سيدي افني.jpg|Sidi Ifni File:Boujdour.jpg|Boujdour File:Ksar es-Seghir.jpg|Ksar es-Seghir/Alcácer-Ceguer File:Zawiya noereur.jpg|Sidi Smail File:Tchivås d' bwès Sidi Smayil.jpg|Sidi Smail File:Timpesse-Zawiya ågne.jpg|Sidi Smail File:Jardin de Sidi Bennour.JPG|Sidi Bennour File:Soucreye Sidi Bennour.jpg|Sidi Bennour File:Zemamra city - مدينة الزمامرة.jpg|Zemamra File:Sidi-Bennour bildigne CRCA.jpg|Sidi Bennour File:Ekipe fantazia.jpg|Sidi Bennour File:La Mujer Muerta (Jbel Moussa), Belyounech y frontera España-Marruecos. - panoramio.jpg|Belyounech/Beliones File:Jebel musa from benzu.jpg|Belyounech/Beliones File:Lehri Khenifra Morocco.jpg|Lehri (الهري) File:Tafilalet tinghreras est.jpg|Oasis Tingheras File:Saghro.jpeg|Mountajna Jbel Saghro/جبل صغرو/ⴰⴷⵔⴰⵔ ⵏ ⵙⴰⵖⵔⵓ/Adrar Saghro File:Drâa embouchure.JPG|Ix-Xmara Drâa (وادي درعة) File:Oasis in the Draa Valley.jpg|Ix-xmara Drâa (وادي درعة) Oasis File:Moulouya Marocco.jpg|Ix-xmara Moulouya File:Flamingo at Moulouya.jpg|Ix-xmara Moulouya File:Taroudant maroc.jpg|Ix-xmara Sous File:Oued Souss(js)1.jpg|Ix-xmara Sous File:Massif du Siroua.JPG|Jbel Sirwa o Monte Sirwa o Siroua (Mount Sirwa) File:Atlas-Mountains-Labeled-2.jpg|Pequeño Atlas, Anti Atlas/Little Atlas/Atlas Ftit File:Antiatlas westl ortschaft.jpg|Pequeño Atlas, Anti Atlas/Little Atlas/Atlas Ftit File:Massif du Siroua.JPG|Pequeño Atlas, Anti Atlas/Little Atlas/Atlas Ftit File:Ayachi wadi.jpg|Mountajna Jbel Ayachi (جبل العياشي) File:Tizi'n'Toubkal.jpg|Mnt Toubkal/Tubkal File:Djebel Xhedar Xhemiss Qsiba.jpg|Mountajna Jbel Lakhdar (الجبل الاخضر) File:Djebel Xhedar Had Lawounate.jpg|Mountajna Jbel Lakhdar (الجبل الاخضر) File:Djebel Xhedar pus près.jpg|Mountajna Jbel Lakhdar (الجبل الاخضر) File:Djebel Xhedar montêye.jpg|Mountajna Jbel Lakhdar (الجبل الاخضر) File:Djebel Xhedar Vuwe Bijhe.jpg|Mountajna Jbel Lakhdar (الجبل الاخضر) File:Dris Reda Jbel Xhdr1.jpg|Mountajna Jbel Lakhdar (الجبل الاخضر) 687metri File:Midelt ayachi.jpg|Mountajna Ayachi (جبل العياشي) 687 File:Ayachi wadi.jpg|Mountajna Ayachi (جبل العياشي) 687 File:Ayachi tents.jpg|Mountajna Ayachi (جبل العياشي) 687 File:Atlas Mountains snow cover.jpg|Mnt Toubkal/Tubkal L-ogħla quċċata ta' Toubqal/The High Peak of Toubkal (El Pico más altod el Monte Toubkal) File:Haut Atlas vu du ciel.jpg|Alto Atlas (High Atlas/Atlas għoli) File:Crossing the High Atlas mountains in Morocco - 45020232664.jpg|Alto Atlas (High Atlas/Atlas għoli) File:Doukkala Djebel Xhadar.jpg|Il-"Green Mountain", l-unika għoljiet viżibbli, fil-lvant tar-reġjun ta' Doukkala File:Tazota.jpg|"tazota", arkitettura antika tipika li tinsab biss fir-reġjun ta' Doukkala File:Saidia 2014 04.jpg|Saïdia, magħrufa bħala l-“Blue Pearl”, hija belt kostali fil-Grigal tal-Marokk. File:Saidja-Maroko, Hotel Golf Club - panoramio.jpg|Saïdia, magħrufa bħala l-“Blue Pearl”, hija belt kostali fil-Grigal tal-Marokk. File:Boot in saidia.JPG|Saïdia, magħrufa bħala l-“Blue Pearl”, hija belt kostali fil-Grigal tal-Marokk. File:Oriental Bay Beach, Saidia 1.jpg|Saïdia, magħrufa bħala l-“Blue Pearl”, hija belt kostali fil-Grigal tal-Marokk. File:| File:| </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} jbvpbyvqe1byyyn0bf451ha6otqzv3a 318227 318219 2024-12-04T18:42:04Z Sapp0512 19770 318227 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == [[Stampa:Africa North 1578, Gerardus Mercator (4154597-recto).jpg|thumb|Il-Marokk u l-[[Alġerija]] matul it-tieni nofs tas-seklu 16 (1578), mappa minn Gerardo Mercator]] === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. [[Stampa:Empire_almohade.PNG|lemin|daqsminuri|L-imperu tad-[[Kalifat Almohad|dinastija Almohada]] fl-akbar punt tagħha, madwar l-1212.]] Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> Parti kbira mill-Marokk hija muntanjuża. Il-Muntanji Atlas jinsabu prinċipalment fiċ-ċentru u fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-Muntanji Rif jinsabu fit-tramuntana tal-pajjiż. Iż-żewġ firxiet tal-muntanji huma abitati prinċipalment mill-poplu Berber. L-erja totali tagħha hija madwar 446,300 km2 (172,317 mil kwadru). Il-Muntanji Rif jestendu fuq ir-reġjun li jmiss mal-Mediterran mill-majjistral għall-grigal. Il-Muntanji Atlas jimxu tul is-sinsla tal-pajjiż, mill-Grigal għal-Lbiċ. Il-biċċa l-kbira tal-parti tax-Xlokk tal-pajjiż tinsab fid-Deżert tas-Saħara u, bħala tali, ġeneralment hija b'popolazzjoni baxxa u ekonomikament mhux produttiva. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix fit-tramuntana ta' dawn il-muntanji. Il-Marokk huwa rappreżentat fl-istandard tal-ġeokodifikazzjoni ISO 3166-1 alpha-2 bis-simbolu MA. Dan il-kodiċi ntuża bħala l-bażi għad-dominju tal-Internet tal-Marokk, .ma. === Klima === [[Stampa:Morocco Köppen.svg|thumb|Tipi ta' klima ta' Köppen fil-Marokk]] F'termini ta' żona, il-klima tal-Marokk hija prinċipalment tas-sajf sħun Mediterranju (Csa) u deżert sħun (BWh). Il-meded tal-muntanji ċentrali u l-effetti tal-Kurrent Kanarju kiesaħ, 'il barra mill-kosta tal-Atlantiku, huma fatturi importanti fil-varjetà relattivament kbira ta' żoni ta' veġetazzjoni fil-Marokk, li jvarjaw mill-foresti lush tal-muntanji tat-Tramuntana u ċ-ċentru, sa l-isteppa, semi- żoni aridi u deżerti tar-reġjuni tal-Lvant u tan-Nofsinhar. Il-pjanuri kostali Marokkini jesperjenzaw temperaturi moderati anke fis-sajf. Fir-Rif, l-Atlas Nofsani u l-Atlas Għoli hemm diversi tipi differenti ta' klimi: Mediterran tul l-artijiet baxxi tal-kosta, li tagħti lok għal klima moderata umda f'elevazzjonijiet ogħla b’umdità suffiċjenti biex tippermetti t-tkabbir ta’ speċi differenti ta’ ballut, twapet tal-ħażiż, ġnibru u żnuber tal-Atlantiku, li hija konifera reali endemika għall-Marokk. Fil-widien, ħamrija fertili u xita għolja jippermettu t-tkabbir ta' foresti ħoxnin u lush. Foresti sħab jistgħu jinstabu fil-punent tal-Muntanji Rif u l-Muntanji Atlas Nofsani. F'elevazzjonijiet ogħla, il-klima ssir alpina fil-karattru u tista 'tappoġġja ski resorts. Xlokk tal-Muntanji Atlas, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, il-klima ssir niexfa ħafna, bi sjuf twal u sħan. Sħana estrema u livelli baxxi ta' umdità huma speċjalment evidenti fir-reġjuni baxxi fil-lvant tal-Muntanji Atlas minħabba l-effett tad-dell tax-xita tas-sistema tal-muntanji. Il-partijiet l-aktar tax-Xlokk tal-Marokk huma sħan ħafna u jinkludu partijiet tad-Deżert tas-Saħara, fejn meded vasti ta' duni tar-ramel u pjanuri tal-blat huma mtaqqxa b'oasi lush. B'differenza mir-reġjun tas-Saħara fin-nofsinhar, il-pjanuri kostali huma fertili fir-reġjuni ċentrali u tat-tramuntana tal-pajjiż u jiffurmaw is-sinsla tal-agrikoltura tal-pajjiż, fejn tgħix 95% tal-popolazzjoni. L-espożizzjoni diretta għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana, il-prossimità tal-Ewropa kontinentali u l-muntanji estensivi Rif u Atlas huma l-fatturi li jikkontribwixxu għall-klima pjuttost Ewropea fin-nofs tat-Tramuntana tal-pajjiż. Dan jagħmel il-Marokk pajjiż ta’ kuntrasti. Iż-żoni tal-foresti jkopru madwar 12% tal-pajjiż, filwaqt li l-art li tinħarat tammonta għal 18%. Madwar 5 % tal-art Marokkina hija msaqqija għall-użu agrikolu. [[Stampa:Merzouga sahara.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Erg Chebbi]] [[Stampa:Djebel Toubkal 01.jpg|thumb|Muntanji tal-Atlas]] B'mod ġenerali, ħlief għar-reġjuni tax-Xlokk (żoni ta' qabel is-Saħara u tad-deżert), il-klima u l-ġeografija tal-Marokk huma simili ħafna għal dawk tal-Peniżola Iberika. Għalhekk, il-Marokk għandu ż-żoni klimatiċi li ġejjin: * Mediterran: jiddomina r-reġjuni kostali tal-pajjiż tal-Mediterran, tul l-istrixxa ta' 500 km, u xi partijiet tal-kosta Atlantika. Is-sjuf huma sħan għal moderatament sħan u niexfa, it-temperaturi massimi medji huma bejn 29 °C (84.2 °F) u 32 °C (89.6 °F). Ix-xtiewi huma ġeneralment ħfief u mxarrba, it-temperaturi medji ta' kuljum huma ta' madwar 9 °C (48.2 °F) sa 11 °C (51.8 °F), u l-baxxi medji huma madwar 5 °C (41.0 °F) sa 8 °C (46.4 °F) F), tipiċi taż-żoni kostali tal-Punent tal-Mediterran. Il-preċipitazzjoni annwali f'din iż-żona tvarja minn 600-800 mm fil-punent għal 350-500 mm fil-lvant. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador u Safi. * Sub-Mediterranju: Taffettwa bliet li għandhom karatteristiċi Mediterranji, iżda li jibqgħu influwenzati fil-biċċa l-kbira minn klimi oħra, jew minħabba l-altitudni relattiva tagħhom jew l-espożizzjoni diretta tagħhom għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana. Għalhekk, għandna żewġ klimi ewlenin ta 'influwenza: ** Oċeaniku: Iddeterminat mis-sjuf aktar friski, fejn il-massimi huma madwar 27 °C (80.6 °F) u fir-rigward tar-reġjun ta 'Essaouira, huma kważi dejjem madwar 21 °C (69.8 °F). It-temperaturi medji ta' kuljum jistgħu jinżlu sa 19 °C (66.2 °F), filwaqt li x-xtiewi huma kesħin għal ħfief u mxarrbin. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja minn 400 sa 700 mm. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Rabat, Casablanca, Kénitra, Salé u Essaouira. ** Kontinentali: Iddeterminat mid-differenza akbar bejn it-temperaturi massimi u minimi, li jirriżultaw fi sjuf aktar sħan u xtiewi kesħin minn dawk li jinstabu fiż-żoni tipiċi tal-Mediterran. Fis-sajf, it-temperaturi massimi ta' kuljum jistgħu jilħqu 40 °C (104.0 °F) waqt mewġ tas-sħana, iżda ġeneralment ikunu bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Madankollu, it-temperaturi jinżlu meta tinżel ix-xemx. It-temperaturi bil-lejl ta' spiss jaqgħu taħt l-20 °C (68.0 °F), u xi drabi sa 10 °C (50.0 °F) f’nofs is-sajf. Ix-xtiewi huma aktar kesħin u jistgħu jinżlu taħt il-friża diversi drabi bejn Diċembru u Frar. Barra minn hekk, kultant jista 'borra. Fez, pereżempju, irreġistra −8 °C (17.6 °F) fix-xitwa tal-2005. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja bejn 500 u 900 mm. Bliet notevoli huma Fez, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal u Taza. * Kontinentali: Tidomina r-reġjuni muntanjużi tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-pajjiż, fejn is-sjuf huma sħan sa sħan ħafna, b'ogħla livelli bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Ix-xtiewi, min-naħa l-oħra, huma kesħin, u t-temperaturi minimi ġeneralment jaqbżu l-punt tal-iffriżar. U meta l-arja kiesħa u umda tasal fil-Marokk mill-majjistral, għal ftit jiem, it-temperaturi kultant jinżlu taħt -5 ° C (23.0 ° F). F'din il-parti tal-pajjiż ħafna drabi tagħmel borra bil-kbir. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 800 mm. Bliet notevoli huma Khenifra, Imilchil, Midelt u Azilal. * Alpin: Jinstab f'xi partijiet tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Nofsani u l-parti tal-Lvant tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Għoli. Is-sjuf huma sħan ħafna għal moderatament sħan, u x-xtiewi huma itwal, kesħin u silġ. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 1200 mm. Fis-sajf, l-ogħla livelli bilkemm jaqbżu t-30 °C (86.0 °F), u l-baxx huma friski u l-medja hija taħt il-15 °C (59.0 °F). Fix-xitwa, l-ogħla livelli huma madwar 8°C (46.4°F), u l-livelli baxxi huma ferm taħt l-iffriżar. F'din il-parti tal-pajjiż, hemm ħafna ski resorts, bħal Oukaimeden u Mischliefen. Bliet dehru huma Ifrane, Azrou u Boulmane. * Semi-arida: Din it-tip ta' klima tinsab fin-Nofsinhar tal-pajjiż u f’xi partijiet tal-Lvant tal-pajjiż, fejn ix-xita hija inqas u x-xita annwali tvarja bejn 200 u 350 mm. Madankollu, karatteristiċi tal-Mediterran, bħal xejriet tax-xita u attributi termali, ħafna drabi jinstabu f'dawn ir-reġjuni. Fost l-aktar bliet notevoli hemm Agadir, Marrakech u Oujda. Fin-Nofsinhar ta' Agadir u lvant ta' Jerada, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, tibda tipprevali klima niexfa u deżerta. Minħabba l-prossimità tal-Marokk għad-Deżert tas-Saħara u l-Baħar tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku, iseħħu żewġ fenomeni li jinfluwenzaw it-temperaturi staġjonali reġjonali: żieda fit-temperaturi ta’ 7 sa 8 gradi Celsius meta s-sirocco jonfoħ mil-Lvant, li joħloq mewġ tas-sħana. , jew tnaqqis fit-temperaturi ta '7 sa 8 gradi Celsius meta arja kiesħa u niedja tidħol mill-majjistral, u toħloq snap kiesaħ jew snap kiesaħ. Madankollu, dawn il-fenomeni ma jdumux aktar minn jumejn sa ħamest ijiem bħala medja. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jaffettwa b'mod sinifikanti lill-Marokk f'diversi dimensjonijiet. Bħala pajjiż kostali bi klimi sħan u niexfa, l-impatti ambjentali x'aktarx ikunu wiesgħa u varjati. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima tal-2019, il-Marokk ikklassifika fit-tieni post fit-tħejjija, wara l-Isvezja. === Bijodiversità === [[Stampa:Portrait of a father.jpg|thumb|Macaque Barbary maskili adult iġorr iż-żgħar tiegħu, imġieba li rari tinstab fi primati oħra.]] [[Stampa:Caracal - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford (cropped).jpg|thumb|Il-karacal]] Il-Marokk għandu bijodiversità wiesgħa. Hija parti mill-baċir tal-Mediterran, żona b'konċentrazzjonijiet eċċezzjonali ta' speċi endemiċi li qed isofru telf rapidu tal-ħabitat, u għalhekk hija meqjusa bħala punt kritiku għall-konservazzjoni. L-għasafar hija varjata b'mod notevoli. L-għasafar tal-Marokk jinkludi total ta' 454 speċi, ħamsa minnhom ġew introdotti mill-bniedem u 156 huma osservati rarament jew aċċidentalment. L-iljun Barbary, ikkaċċjat sal-estinzjoni fis-selvaġġ, kien sottospeċi indiġena tal-Marokk u huwa emblema nazzjonali. L-aħħar iljun Barbary fis-selvaġġ inqatel fil-Muntanji Atlas fl-1922. Iż-żewġ predaturi ewlenin oħra tal-Afrika ta’ Fuq, l-ors Atlas u l-leopard tal-Barbarija, issa huma estinti u fil-periklu kritiku, rispettivament. Popolazzjonijiet relitti tal-kukkudrill tal-Afrika tal-Punent baqgħu jippersistu fix-Xmara Draa sas-seklu 20. Il-Macaque Barbary, primat endemiku għall-Marokk u l-Alġerija, jiffaċċja wkoll estinzjoni minħabba estrazzjoni għall-kummerċ, tfixkil tal-bniedem, urbanizzazzjoni, qtugħ tas-siġar u espansjoni tal-proprjetà immobbli li jnaqqsu ż-żona tal-foresti, l-abitat tal-Macaque. Il-kummerċ ta' annimali u pjanti għall-ikel, annimali domestiċi, skopijiet mediċinali, tifkiriet u aċċessorji fotografiċi huwa komuni fil-Marokk kollu, minkejja l-liġijiet li jagħmluh fil-biċċa l-kbira illegali. Dan il-kummerċ mhuwiex regolat u qed jikkawża tnaqqis mhux magħruf fil-popolazzjonijiet selvaġġi tal-fawna indiġena Marokkina. Minħabba l-viċinanza tat-Tramuntana tal-Marokk mal-Ewropa, speċi bħall-kakti, il-fkieren, il-ġlud tal-mammiferi u l-għasafar ta’ valur għoli (falkuni u bustard) jinqabdu f’diversi partijiet tal-pajjiż u jiġu esportati fi kwantitajiet apprezzabbli, b’volumi speċjalment kbar ta’ sallur: 60 tunnellata esportati lejn il-Lvant Imbiegħed fil-perjodu 2009-2011. Il-Marokk huwa dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti Mediterranji tal-koniferi u mħallta, steppa tal-ġnibru tal-Atlas Għoli tal-Mediterran, foresti niexfa Mediterranji ta' akaċja u arganji u arbuxelli sukkulenti, foresti niexfa u steppa tal-Mediterran, foresti u foresti tal-Mediterran, u steppi u foresti tat-Tramuntana. Fl-2019, il-punteġġ medju tiegħu tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti kien 6.74/10, u kklassifikah fis-66 post globalment minn 172 pajjiż. === Rif === <gallery> Stampa:Rif mountains near Al Hoceima1.jpg|Muntanji Rif ħdejn Al Hoceima. Stampa:Alhoceimarif.jpg|Pajsaġġi fil-Park Nazzjonali ta' Al Hoceima (RIF). Stampa:Alhoceimas.jpg|Il-Belt Al Hoceima kienet il-kapitali tar-Rif fl-1921-1926. Stampa:Chauen.jpg|Veduta ġenerali ta' Chefchaouen. </gallery> Ir-Rif (bl-[[Għarbi]]: الريف‎, fil-lingwi Berberi: ⴰⵔⵉⴼ, traduzzjoni: il-Kap, il-kosta) huwa reġjun b’żoni muntanjużi u żoni ħodor fl-Afrika ta' Fuq, b'kosta fuq il-Mediterran, li jmiss ma’ Tanger u testendi sa Saidia. fuq il-fruntiera mal-Alġerija. Dan ir-reġjun ilu distint mill-bqija tal-Marokk sa minn żmien iż-żewġ protettorati. Ir-Rif kien taħt protettorat Spanjol b'Tetouan bħala l-kapitali tiegħu, u l-bqija tal-Marokk kien taħt protettorat Franċiż b'Rabat bħala l-kapitali tiegħu. Ir-Rif jinkludi tmien provinċji fit-tramuntana tal-Marokk, jiġifieri, it-tmien provinċji li kienu taħt protettorat Spanjol, fosthom: Il-provinċja ta' Fahs-Anyera (41), Il-provinċja ta' Larache (42), Provinċja ta' Chefchaouen (43), Il-provinċja ta' Al Hoceima (45), Provinċja ta' Driuch (76), Il-provinċja ta' Nador (50). Huwa reġjun tradizzjonalment iżolat u żvantaġġat. Il-lingwa materna tal-parti tal-Lvant tal-Protettorat tar-Rif hija "Riff Berber" jew tarifit (provinċji ta' Al Hoceima, Driuch, Nador) u dik tal-parti tal-punent (provinċji ta' Fahs-Anyera, Larache, Chefchaouen) hija Għarbi djalettali. . Il-Franċiż u l-Ispanjol, li huma l-lingwi barranin ewlenin, għandhom preżenza kbira. Ir-reġjun tar-Rif m'għandux jiġi konfuż mal-muntanji Rif, li jestendu lil hinn mir-reġjun bl-istess isem. L-aktar bliet notevoli huma Chauen, Taunat, Targuís, Al Hoceima (qabel Villa Sanjurjo), Driuch, Melilla, Nador u Kebdana. Parti minn dik iż-żona ġeografika fl-Afrika ta' Fuq tinkludi l-ibliet Spanjoli awtonomi ta' Melilla u Ceuta. Reġjun tar-Rif: Koordinati: 35°N 4°W / 35, -4; Tul: 360km; Għoli massimu Muntanja Tidiguín (2.46 km); Tul 360km; Wisa' 80km. == Ekonomija == [[Stampa:Casablanca Finance City 37.jpg|thumb|Belt finanzjarja ta' Casablanca]] L-ekonomija tal-Marokk hija meqjusa bħala ekonomija relattivament liberali rregolata mil-liġi tal-provvista u d-domanda. Mill-1993, il-pajjiż mexxa politika ta' privatizzazzjoni ta' ċerti setturi ekonomiċi li qabel kienu f’idejn il-gvern. Il-Marokk sar attur ewlieni fl-affarijiet ekonomiċi Afrikani, u huwa s-sitt l-akbar ekonomija tal-Afrika skond il-PGD (PPP). Il-Marokk kien ikklassifikat fl-ewwel post fl-Afrika mill-indiċi tal-kwalità tal-ħajja tal-Economist Intelligence Unit, qabel l-Afrika t'Isfel. Ir-riformi tal-gvern u t-tkabbir annwali sostnut ta' bejn 4 % u 5 % bejn l-2000 u l-2007, inkluż tkabbir ta’ 4.9 % minn sena għal sena bejn l-2003 u l-2007, għenu lill-ekonomija Marokkina ssir ħafna aktar b’saħħitha meta mqabbla ma’ ftit snin qabel. Għall-2012, il-Bank Dinji mbassar rata ta' tkabbir ta' 4% għall-Marokk u 4.2% għas-sena ta’ wara, l-2013. Is-settur tas-servizzi jirrappreżenta ftit aktar minn nofs il-PGD u l-industrija, magħmula minn minjieri, kostruzzjoni u manifattura, tammonta għal kwart addizzjonali. L-industriji li rreġistraw l-akbar tkabbir kienu t-turiżmu, it-telekomunikazzjoni, it-teknoloġiji tal-informazzjoni u t-tessuti. === Turiżmu === [[Stampa:Jamaa el Fna (7346063132).jpg|thumb|Pjazza Jemaa el Fna f'Marrakexx]] It-turiżmu huwa wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija Marokkina. Hija żviluppata tajjeb b'industrija tat-turiżmu b'saħħitha ffukata fuq il-kosta, il-kultura u l-istorja tal-pajjiż. Il-Marokk ġibed aktar minn 13-il miljun turist fl-2019. It-turiżmu huwa t-tieni l-akbar sors ta' kambju barrani tal-Marokk wara l-industrija tal-fosfat. Il-gvern Marokkin qed jinvesti ħafna fl-iżvilupp tat-turiżmu; Fl-2010, il-gvern nieda l-Viżjoni 2020 tiegħu li jippjana li jagħmel il-Marokk waħda mill-aqwa 20 destinazzjoni turistika tad-dinja u jirdoppja n-numru annwali ta' wasliet internazzjonali għal 20 miljun sal-2020, bit-tama li t-turiżmu jkun żdied għal 20 % tal-PGD . Kampanji kbar ta' kummerċjalizzazzjoni sponsorjati mill-gvern biex jattiraw turisti ippromovew lill-Marokk bħala post rħas u eżotiku, iżda sikur għat-turisti. Il-maġġoranza tal-viżitaturi fil-Marokk jibqgħu Ewropej, biċ-ċittadini Franċiżi jagħmlu kważi 20% tal-viżitaturi kollha. Ħafna mill-Ewropej iżuru l-pajjiż bejn April u Awwissu. In-numru relattivament għoli ta' turisti li jirċievi l-Marokk ġie megħjun mill-post fejn jinsab: il-Marokk huwa qrib l-Ewropa u jattira viżitaturi lejn il-bajjiet tiegħu. Minħabba l-viċinanza tagħha għal Spanja, it-turisti fiż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jagħmlu vjaġġi ta' jum sa tlett ijiem lejn il-Marokk. Peress li s-servizzi tal-ajru ġew stabbiliti bejn il-Marokk u l-Alġerija, ħafna Alġerini marru l-Marokk biex jixtru u jżuru l-familja u l-ħbieb. Il-Marokk huwa relattivament irħis. Il-Marokk għandu infrastruttura eċċellenti tat-toroq u tal-ferroviji li tgħaqqad il-bliet u d-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin mal-portijiet u l-ibliet mal-ajruporti internazzjonali. Linji tal-ajru low-cost joffru titjiriet bi skont lejn il-pajjiż. [[Stampa:Bab Bou Jeloud-Fez-3.jpg|thumb|Veduta tal-medina (belt il-qadima) ta' Fez]] It-turiżmu huwa dejjem aktar iffukat fuq il-kultura tal-Marokk, bħall-ibliet antiki tiegħu. L-industrija tat-turiżmu moderna tieħu vantaġġ mis-siti antiki u Iżlamiċi tal-Marokk, kif ukoll mill-pajsaġġ u l-istorja kulturali tagħha. 60% tat-turisti li jżuru l-Marokk iżuru għall-kultura u l-wirt tiegħu. Agadir huwa resort kostali ewlieni u jammonta għal terz tal-waqfiet kollha għal lejl fil-Marokk. Hija bażi għal eskursjonijiet lejn il-Muntanji Atlas. Resorts oħra fit-Tramuntana tal-Marokk huma wkoll popolari ħafna. Casablanca huwa l-port ewlieni tal-kruċieri tal-Marokk u għandu l-aktar suq tat-turiżmu żviluppat fil-pajjiż. Marrakech, fiċ-ċentru tal-Marokk, hija destinazzjoni turistika popolari, iżda hija l-aktar popolari mat-turisti li jagħmlu tours ta' jum jew jumejn li joffru togħma tal-istorja u l-kultura Marokkina. Il-Ġnien Botaniku Majorelle ta' Marrakech huwa attrazzjoni turistika popolari. Ġie akkwistat mid-disinjatur tal-moda Yves Saint-Laurent u Pierre Bergé fl-1980. Il-preżenza tagħhom fil-belt għenet biex tagħti spinta lill-profil tal-belt bħala destinazzjoni turistika. Fl-2006, it-turiżmu tal-avventura u l-attivitajiet fil-Muntanji Atlas u Rif huwa s-settur tat-turiżmu Marokkin li qed jikber b'rata mgħaġġla. Dawn il-postijiet joffru opportunitajiet eċċellenti ta' mixi u trekking mill-aħħar ta' Marzu sa nofs Novembru. Il-gvern qed jinvesti f'ċirkwiti ta' trekking u qed jiżviluppa wkoll turiżmu tad-deżert f’kompetizzjoni mat-Tuneżija. === Agrikoltura === [[Stampa:Productions du Maroc.jpg|thumb|Produzzjoni agrikola Marokkina]] L-agrikoltura fil-Marokk timpjega madwar 40% tal-forza tax-xogħol tal-pajjiż. Għalhekk, hija l-akbar impjegatur fil-pajjiż. F'sezzjonijiet tax-xita tal-majjistral, ix-xgħir, il-qamħ, u qmuħ oħra jistgħu jitkabbru mingħajr irrigazzjoni. Fuq il-kosta tal-Atlantiku, fejn hemm pjanuri estensivi, jitkabbar iż-żebbuġ, iċ-ċitru u l-għeneb tal-inbid, l-aktar bl-ilma fornut minn bjar arteżjani. Il-bhejjem jitrabbew u l-foresti jipproduċu sufra, injam tal-kabinett, u materjali tal-bini. Parti mill-popolazzjoni marittima tistad għall-għajxien tagħhom. Agadir, Essaouira, El Jadida u Larache huma fost il-portijiet tas-sajd importanti. Kemm l-agrikoltura kif ukoll is-sajd huma mistennija li jiġu affettwati serjament mit-tibdil fil-klima. Il-produzzjoni agrikola Marokkina tinkludi wkoll il-larinġ, it-tadam, il-patata, iż-żebbuġ u ż-żejt taż-żebbuġa. Prodotti agrikoli ta' kwalità għolja ħafna drabi jiġu esportati lejn l-Ewropa. Il-Marokk jipproduċi biżżejjed ikel għall-konsum domestiku, ħlief ċereali, zokkor, kafè u tè. Aktar minn 40% tal-konsum taċ-ċereali u d-dqiq tal-Marokk huwa importat mill-Istati Uniti u Franza. Sal-2013, l-agrikoltura fil-Marokk kienet tgawdi minn eżenzjoni sħiħa mit-taxxa. Bosta kritiċi Marokkini sostnew li bdiewa sinjuri u kumpaniji agrikoli kbar ibbenefikaw wisq milli jħallsu t-taxxi u li bdiewa foqra ffaċċjaw spejjeż għoljin u rċevew ftit wisq appoġġ mill-istat. Fl-2014, bħala parti mil-Liġi tal-Finanzi, ġie deċiż li kumpaniji agrikoli b’fatturat ta’ aktar minn MAD 5 miljun iħallsu taxxi progressivi fuq id-dħul korporattiv. === Infrastruttura === [[Stampa:Al Boraq RGV2N2 at Tanger Ville.jpg|thumb|Ferrovija ta' veloċità għolja Al Boraq RGV2N2 fl-istazzjon tal-ferrovija Tanger-Ville f'Novembru 2018]] Skont ir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-2019, il-Marokk jikklassifika fit-32 post fid-dinja f’termini ta’ toroq, is-16-il post fil-baħar, il-45 post fl-ajru u l-64 post fil-ferrovija. Dan jagħti lill-Marokk l-aqwa klassifikazzjoni tal-infrastruttura fil-kontinent Afrikan. L-iżvilupp ta' infrastruttura moderna, bħal portijiet, ajruporti u konnessjonijiet ferrovjarji, hija prijorità ewlenija tal-gvern. Biex jissodisfa d-domanda domestika li qed tikber, il-gvern Marokkin investa aktar minn $15-il biljun bejn l-2010 u l-2015 fl-immodernizzar tal-infrastruttura bażika tiegħu. Il-Marokk għandu waħda mill-aqwa sistemi tat-toroq fil-kontinent. Matul l-aħħar 20 sena, il-gvern bena madwar 1,770 kilometru ta' toroq moderni, li jgħaqqdu l-biċċa l-kbira tal-ibliet il-kbar permezz ta' toroq bi ħlas. Il-Ministeru tat-Tagħmir, Trasport, Loġistika u Ilma tal-Marokk għandu l-għan li jibni 3,380 kilometru ta' awtostradi u 2,100 kilometru ta' toroq addizzjonali sal-2030, bi spiża mbassra ta’ $9.6 biljun. L-għan huwa li jgħaqqdu l-provinċji tan-Nofsinhar, b'mod partikolari l-ibliet ta' Laayoune u Dakhla, mal-bqija tal-Marokk. Fl-2014, il-Marokk beda l-kostruzzjoni tal-ewwel sistema ferrovjarja ta' veloċità għolja tal-Afrika, li tgħaqqad il-bliet ta' Tanger u Casablanca. Il-proġett ġie inawgurat fl-2018 mir-Re wara aktar minn għaxar snin ta' ppjanar u kostruzzjoni mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Marokkina ONCF. Din hija l-ewwel fażi ta' dak li hu ppjanat li jkun netwerk ferrovjarju ta' veloċità għolja ta' 1,500 kilometru (930 mil) fil-Marokk. Diġà qed tiġi ppjanata estensjoni tal-linja għal Marrakech. Il-Marokk għandu wkoll l-akbar port fl-Afrika u l-Mediterran, Tangier-Med, li huwa kklassifikat fit-18-il post fid-dinja b'kapaċità ta' mmaniġġjar ta' aktar minn 9 miljun kontenitur. Hija tinsab fiż-żona ekonomika ħielsa ta 'Tanġer u sservi bħala ċentru loġistika għall-Afrika u d-dinja. === Enerġija === [[Stampa:Isofoton Marruecos.JPG|thumb|Pannelli solari fil-Lvant tal-Marokk]] Fl-2008, madwar 56 % tal-provvista tal-elettriku tal-Marokk kienet fornuta mill-faħam. Madankollu, bi tbassir li jindika li l-ħtiġijiet tal-enerġija tal-Marokk se jiżdiedu b'6 % kull sena bejn l-2012 u l-2050, għaddiet liġi ġdida li tħeġġeġ lill-Marokkini biex ifittxu modi biex jiddiversifikaw il-provvista tal-enerġija, inklużi aktar riżorsi rinnovabbli. Il-gvern Marokkin nieda proġett biex jinbena impjant tal-enerġija solari termali u qed jistudja wkoll l-użu tal-gass naturali bħala sors potenzjali ta' dħul għall-gvern Marokkin. Il-Marokk wettaq il-bini ta' parks kbar tal-enerġija solari biex inaqqas id-dipendenza fuq il-fjuwils fossili u fl-aħħar mill-aħħar jesporta l-elettriku lejn l-Ewropa. Fis-17 ta' April, 2022, l-Aġenzija tal-Enerġija Solari Rabat-Marokkina (Masen) u l-Ministeru tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija u l-Iżvilupp Sostenibbli ħabbru t-tnedija tal-ewwel fażi tal-megaproġett tal-impjant tal-enerġija solari Nor II, li huwa proġett tal-enerġija solari fuq diversi siti b'kapaċità totali stabbilita għal 400 megawatt (MN). === Provvista ta' ilma u sanità === Il-provvista tal-ilma u s-sanità fil-Marokk huma pprovduti minn firxa wiesgħa ta 'utilitajiet, li jvarjaw minn kumpaniji privati ​​fl-akbar belt, Casablanca, il-kapitali, Rabat, u żewġ bliet oħra għal utilitajiet muniċipali fi 13-il belt oħra, kif ukoll elettriku nazzjonali u kumpanija tal-ilma (ONEE). Dan tal-aħħar huwa responsabbli għall-provvista tal-ilma bl-ingrossa lill-utilitajiet imsemmija qabel, id-distribuzzjoni tal-ilma f’madwar 500 belt żgħira, kif ukoll it-trattament tad-drenaġġ u tad-drenaġġ f’60 minn dawn il-belt. Fl-aħħar ħmistax-il sena kien hemm titjib sostanzjali fl-aċċess għall-provvista tal-ilma u, sa ċertu punt, is-sanità. Il-problemi li fadal jinkludu livell baxx ta' trattament tal-ilma mormi (13 % biss tal-ilma mormi miġbur jiġi ttrattat), in-nuqqas ta' konnessjonijiet tad-dar fl-ifqar distretti urbani u s-sostenibbiltà limitata tas-sistemi rurali (stmat li 20 % tas-sistemi rurali ma' jaħdmux). Fl-2005 ġie approvat Programm Nazzjonali ta' Sanità li għandu l-għan li jittratta 60% tal-ilma mormi miġbur u jgħaqqad 80% tad-djar urbani mad-dranaġġ sal-2020. Il-kwistjoni tan-nuqqas ta' konnessjonijiet tal-ilma għal xi wħud miż-żoni urbani foqra qed jiġu indirizzati bħala parti mill- L-Inizjattiva Nazzjonali għall-Iżvilupp tal-Bniedem, li taħtha r-residenti ta' insedjamenti informali ngħataw titoli ta' proprjetà u ġew eżentati mit-tariffi li normalment jitħallsu lill-kumpaniji tal-utilità biex jgħaqqdu man-netwerk tal-ilma u tad-drenaġġ. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Logo UM6P.jpg|thumb|Kampus tal-Università Politeknika Mohammed VI f'Benguerir]] Il-Gvern Marokkin ilu jimplimenta riformi biex itejjeb il-kwalità tal-edukazzjoni u jagħmel ir-riċerka aktar reattiva għall-ħtiġijiet soċjoekonomiċi. F'Mejju 2009, il-Prim Ministru Marokkin Abbas El Fassi ħabbar appoġġ akbar għax-xjenza waqt laqgħa fiċ-Ċentru Nazzjonali għar-Riċerka Xjentifika u Teknika. L-għan kien li l-universitajiet jingħataw awtonomija finanzjarja akbar mill-gvern sabiex ikunu aktar reattivi għall-ħtiġijiet ta' riċerka u jkunu jistgħu jissawru rabtiet aħjar mas-settur privat, bit-tama li dan irawwem kultura ta' intraprenditorija madwar id-dinja. Huwa ħabbar li l-investiment fix-xjenza u t-teknoloġija se jiżdied minn US $ 620,000 fl-2008 għal US $ 8.5 miljun (69 miljun dirham Marokkin) fl-2009, sabiex jiffinanzja r-rinnovazzjoni u l-kostruzzjoni ta' laboratorji, korsijiet ta' taħriġ għal riċerkaturi fil-ġestjoni finanzjarja, programm ta' boroż ta' studju. għar-riċerka ta' wara l-lawrja, u miżuri ta' inċentivi għal kumpaniji li lesti jiffinanzjaw ir-riċerka, bħal li jagħtuhom aċċess għal riżultati xjentifiċi li mbagħad ikunu jistgħu jużaw biex jiżviluppaw prodotti ġodda. Il-Marokk ikklassifika fis-70 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina tnediet fl-ewwel Samit Nazzjonali tal-Innovazzjoni tal-pajjiż f'Ġunju 2009 mill-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ, Investiment u Ekonomija Diġitali. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina stabbilixxiet l-għan li tipproduċi 1,000 privattiva Marokkina u toħloq 200 impriża ġdida innovattiva sal-2014. Fl-2012, l-inventuri Marokkini applikaw għal 197 privattiva, minn 152 sentejn qabel. Fl-2011, il-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ u Teknoloġiji Ġodda ħoloq Klabb tal-Innovazzjoni Marokkin, b'kollaborazzjoni mal-Uffiċċju tal-Proprjetà Industrijali u Kummerċjali tal-Marokkin. L-idea hija li jinħoloq netwerk ta' atturi tal-innovazzjoni, inklużi riċerkaturi, intraprendituri, studenti u akkademiċi, biex jgħinhom jiżviluppaw proġetti innovattivi. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Ogħla u r-Riċerka Xjentifika jappoġġja r-riċerka f'teknoloġiji avvanzati u l-iżvilupp ta' bliet innovattivi f'Fez, Rabat u Marrakech. Il-gvern qed iħeġġeġ lill-istituzzjonijiet pubbliċi biex jikkollaboraw maċ-ċittadini dwar l-innovazzjoni. Eżempju huwa l-Uffiċċju tal-Fosfati tal-Marokk (Office chérifien des phosphates), li investa fi proġett biex tiġi żviluppata belt intelliġenti, ir-Re Mohammed VI Green City, madwar l-Università Mohammed VI, li tinsab bejn Casablanca u Marrakech, bi spiża ta' 4.7. biljun dirhams (madwar 479 miljun dollaru Amerikan). Fl-2015, il-Marokk kellu tliet parks tat-teknoloġija. Mill-ħolqien tal-ewwel fir-Rabat fl-2005, inħoloq it-tieni f'Casablanca u, fl-2015, it-tielet f'Tanġer. Il-parks tat-teknoloġija jospitaw negozji ġodda u kumpaniji żgħar u ta' daqs medju li jispeċjalizzaw fit-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT), teknoloġiji “ħodor” (jiġifieri teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent) u industriji kulturali. Fl-2012, l-Akkademja tax-Xjenzi u t-Teknoloġija Hassan II identifikat serje ta' setturi li fihom il-Marokk għandu vantaġġ komparattiv u kapital uman kwalifikat, inklużi l-minjieri, is-sajd, il-kimika tal-ikel u teknoloġiji ġodda. Identifika wkoll sensiela ta’ setturi strateġiċi, bħall-enerġija, b’enfasi fuq l-enerġiji rinnovabbli bħall-fotovoltajċi, l-enerġija solari termali, ir-riħ u l-bijomassa; kif ukoll is-setturi tal-ilma, in-nutrizzjoni u s-saħħa, l-ambjent u l-ġeoxjenzi. Fl-20 ta’ Mejju 2015, inqas minn sena wara l-ħolqien tiegħu, il-Kunsill Ogħla tal-Edukazzjoni, it-Taħriġ u r-Riċerka Xjentifika ppreżenta rapport lir-re li fih offra viżjoni tal-edukazzjoni fil-Marokk 2015-2030. Ir-rapport sostna li l-edukazzjoni tkun ugwali u, għalhekk, aċċessibbli għal kemm jista' jkun nies. Peress li t-titjib tal-kwalità tal-edukazzjoni jimxi id f'id mal-promozzjoni tar-riċerka u l-iżvilupp, ir-rapport irrakkomanda wkoll l-iżvilupp ta' sistema ta' innovazzjoni nazzjonali integrata li tkun iffinanzjata billi jiżdied gradwalment il-proporzjon tal-PGD iddedikat għar-riċerka u l-iżvilupp (R&D) minn 0.73%. tal-PGD fl-2010 "għal 1% fi żmien qasir, 1.5% fl-2025 u 2% fl-2030." == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} === Reliġjon === [[Stampa:Mezquita en Dajla (Sahara Occidental).jpg|thumb|left|Moskea f'Dakhla]] [[Stampa:Salé mosque DSCF6797.jpg|thumb|Moskea l-Kbira tal-Bejgħ, Salé]] Fl-2010, il-Forum Pew stmat li l-affiljazzjoni reliġjuża fil-pajjiż kienet 99% Musulmana, bil-gruppi kollha li fadal jirrappreżentaw inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Minn dawk affiljati mal-Iżlam, prattikament kollha huma Musulmani Sunniti, bil-Musulmani Shia jirrappreżentaw inqas minn 0.1%. Madankollu, kważi 15 % tal-Marokkini jiddeskrivu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi skont stħarriġ tal-2018 min-netwerk tar-riċerka tal-Barometru Għarbi; l-istess stħarriġ ra li kważi 100 fil-mija tar-rispondenti identifikati bħala Musulmani. Stħarriġ ieħor tal-Barometru Għarbi fl-2021 sab li 67.8% tal-Marokkini identifikaw bħala reliġjużi, 29.1% bħala kemmxejn reliġjużi, u 3.1% bħala mhux reliġjużi. L-istħarriġ Gallup International tal-2015 irrapporta li 93% tal-Marokkini kienu jqisu lilhom infushom reliġjużi. [[Stampa:Oujda.mosque et mairie.jpg|thumb|left|Moskea f'Oujda]] [[Stampa:Inside of a mosque in Fes (5364764412).jpg|thumb|L-intern ta' moskea f'Fez]] [[Stampa:Zawiya moskeye.jpg|thumb|left|Moskea Zawiya f'Sidi Smail]] Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal aktar minn 500,000 Nisrani (l-aktar ta' nisel Spanjol u Franċiż). Bosta settlers Kristjani telqu lejn Spanja jew Franza wara l-indipendenza fl-1956. Il-komunità Kristjana barranija l-aktar Kattolika u Protestanti tikkonsisti minn madwar 40,000 membru prattikanti. Il-maġġoranza tar-residenti barranin Kristjani jgħixu fiż-żoni urbani ta' Casablanca, Tangier u Rabat. Diversi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li bejn l-2005 u l-2010 hemm 5,000 ċittadin Kristjan konvertit (l-aktar ta' etniċità Berber) li jattendu regolarment knejjes ta' “dar” u jgħixu l-aktar fin-nofsinhar. Xi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li jista' jkun hemm sa 8,000 ċittadin Kristjan fil- pajjiż kollu, iżda ħafna rrappurtati ma jinġabrux regolarment minħabba l- biża' ta' sorveljanza mill- gvern u persekuzzjoni soċjali. In-numru ta' Marokkini li kkonvertu għall-Kristjaneżmu (il-biċċa l-kbira minnhom prattikanti sigrieti) huwa stmat li hu bejn 8,000 u 50,000. L-aktar stimi riċenti jpoġġu n-numru ta' membri tal-komunità storika Lhudija ta' Casablanca għal madwar 2,500 u tal-komunitajiet Lhud ta’ Rabat u Marrakech għal madwar 100 kull wieħed. Il-bqija tal-popolazzjoni Lhudija hija mxerrda madwar il-pajjiż. Din il-popolazzjoni hija magħmula l-aktar minn anzjani, b’numru dejjem jonqos ta' żgħażagħ. Il-komunità tal-Fidi Baháʼí, li tinsab fiż-żoni urbani, tgħodd bejn 350 u 400 ruħ. === Lingwi === [[Stampa:Amz plake Sidi Smayil Sidi Bennour1.jpg|thumb|left|p¡Plakka bl-Amazigh (tip tifinar) u bl-Għarbi bħall-otovoye El-Djadida - Asfi]] [[Stampa:Morocco - Linguistic map.png|thumb|Lingwi]] Il-lingwi uffiċjali tal-Marokk huma l-Għarbi u l-Berber. Il-grupp distintiv tad-djaletti Għarbi Marokkini tal-pajjiż huwa magħruf bħala darija. Madwar 89.8% tal-popolazzjoni kollha jistgħu jikkomunikaw sa ċertu punt bl-Għarbi Marokkin. Il-lingwa Berber hija mitkellma fi tliet djaletti (Tarifit, Tashelhit u Central Atlas Tamazight). Fl-2008, Frédéric Deroche kkalkula li kien hemm 12-il miljun kelliem Berber, li jirrappreżentaw madwar 40% tal-popolazzjoni. Iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2004 irrapporta li 28.1% tal-popolazzjoni tkellmu Berber. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa użat ħafna fl-istituzzjonijiet tal-gvern, il-midja, negozji medji u kbar, kummerċ internazzjonali ma' pajjiżi Frankofoni, u ħafna drabi fid-diplomazija internazzjonali. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mgħallem bħala lingwa obbligatorja fl-iskejjel kollha. Fl-2010, kien hemm 10,366,000 kelliema [[lingwa Franċiża|Franċiżi]] fil-Marokk, jiġifieri madwar 32% tal-popolazzjoni. Skont iċ-ċensiment tal-2004, 2.19 miljun Marokkin kienu jitkellmu lingwa barranija minbarra l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]. L-[[Ingliż]], għalkemm ferm wara l-Franċiż f'termini ta' numru ta' kelliema, huwa l-ewwel lingwa barranija magħżula, peress li l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa obbligatorju fost iż-żgħażagħ edukati u l-professjonisti. Skont Ethnologue, fl-2016 kien hemm 1,536,590 persuna (jew madwar 4.5% tal-popolazzjoni) fil-Marokk li jitkellmu bl-Ispanjol. L-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] huwa mitkellem primarjament fit-Tramuntana tal-Marokk u l-ex Saħara Spanjola minħabba li Spanja kienet okkupat dawk iż-żoni qabel. Sadanittant, studju tal-2018 mill-Istitut Cervantes sab 1.7 miljun Marokkin li kienu mill-inqas profiċjenti bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]], u poġġa lill-Marokk bħala l-pajjiż bl-aktar nies li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] barra mid-dinja li titkellem bl-Ispanjol (sakemm l-Istati Uniti ma tkunx eskluża wkoll mill-pajjiżi li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]). Parti sinifikanti tat-Tramuntana tal-Marokk tirċievi midja bil-[[lingwa Spanjola]], sinjali tat-televiżjoni u mewġ tar-radju, li rrappurtati jiffaċilitaw il-profiċjenza tal-lingwa fir-reġjun. Wara li l-Marokk iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1956, il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] u l-[[Għarbi]] saru l-lingwi ewlenin tal-amministrazzjoni u l-edukazzjoni, u wassal biex ir-rwol tal-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] jonqos. === Edukazzjoni === [[Stampa:University karaouiyine of fes.jpg|thumb|left|Università karaouiyine ta' Fez]] [[Stampa:Al Akhawayn Campus.jpg|thumb|Università Al Akhawayn f'Ifrane]] [[Stampa:UIS Literacy Rate Morocco population +15 1980 to 2015.png|thumb|Rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni Marokkina ta' aktar minn 15-il sena, 1980-2015]] L-edukazzjoni fil-Marokk hija b'xejn u obbligatorja sal-iskola primarja. Ir-rata ta' litteriżmu stmata għall-pajjiż fl-2012 kienet ta' 72%. F'Settembru 2006, il-UNESCO tat lill-Marokk, flimkien ma' pajjiżi oħra bħal Kuba, il-Pakistan, l-Indja u t-Turkija, il-"Premju tal-Litteriżmu tal-UNESCO 2006". Il-Marokk għandu aktar minn erba' tużżani universitajiet, kulleġġi u politekniċi mifruxa f'ċentri urbani madwar il-pajjiż. Fost l-istituzzjonijiet ewlenin tagħha hemm l-Università Mohammed V tar-Rabat, l-akbar fil-pajjiż, b’fergħat f’Casablanca u Fez; l-Istitut Agrikolu u Veterinarju Hassan II fir-Rabat, li jwettaq riċerka avvanzata fix-xjenzi soċjali minbarra l-ispeċjalitajiet agrikoli tiegħu; u l-Università Al-Akhawayn f'Ifrane, l-ewwel università li titkellem bl-Ingliż tal-Afrika tal-Majjistral, fetħet fl-1995 b'kontribuzzjonijiet mill-Arabja Sawdija u l-Istati Uniti. L-Università Al-Qarawiyin, imwaqqfa minn Fatima al-Fihri fil-belt ta' Fez fl-859 bħala madrasa, hija meqjusa minn xi sorsi, inkluża l-UNESCO, bħala l-“eqdem università fid-dinja”. Il-Marokk għandu wkoll xi skejjel postgraduate prestiġjużi, inklużi: l-Università Politeknika Mohammed VI, l'Institut national des postes et télécommunications, École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, Skola Nazzjonali tal-Industrija Minerali, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca. === Saħħa === [[Stampa:University Hospital Center in Tangier (general_view).jpg|thumb|Iċ-Ċentru tal-Isptar Universitarju Mohammed VI ta' Tanġer]] Madwar id-dinja, il-pajjiżi jagħmlu ħafna sforzi biex jindirizzaw il-problemi tas-saħħa u jeqirdu l-mard, inkluż il-Marokk. Is-saħħa tat-tfal, is-saħħa tal-omm, u l-mard huma komponenti tas-saħħa u l-benessri. Il-Marokk huwa pajjiż li qed jiżviluppa li għamel ħafna passi biex itejjeb dawn il-kategoriji. Madankollu, il-Marokk għad għandu ħafna problemi ta' saħħa x'jitjieb. Skont riċerka ppubblikata, fl-2005 16 % biss taċ-ċittadini Marokkini kellhom assigurazzjoni jew kopertura tas-saħħa. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, il-Marokk jesperjenza rati għolja ta' mortalità tat-trabi ta' 20 mewt għal kull 1,000 twelid (2017) u rati għolja ta' mortalità materna ta' 121 mewt għal kull 100,000 twelid (2015). Il-gvern Marokkin jistabbilixxi sistemi ta' sorveljanza fi ħdan is-sistema tas-saħħa diġà eżistenti biex jimmonitorja u jiġbor id-dejta. L-edukazzjoni dwar l-iġjene tal-massa hija implimentata fl-iskejjel primarji li huma b'xejn għar-residenti Marokkini. Fl-2005, il-gvern Marokkin approva żewġ riformi biex jespandi l-kopertura tal-assigurazzjoni tas-saħħa. L-ewwel riforma kienet pjan ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja għall-impjegati tas-settur pubbliku u privat biex jespandu l-kopertura minn 16 fil-mija tal-popolazzjoni għal 30 fil-mija. It-tieni riforma ħolqot fond biex ikopri s-servizzi għall-foqra. Iż-żewġ riformi tejbu l-aċċess għal kura ta' kwalità għolja. Il-mortalità tat-trabi tjiebet b'mod sinifikanti mill-1960, meta kien hemm 144 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj, fl-2000, 42 għal kull 1,000 twelid ħaj, u issa hija 20 għal kull 1,000 twelid ħaj. Ir-rata ta' mortalità ta' taħt il-ħames snin tal-pajjiż naqset b’60% bejn l-1990 u l-2011. Fl-2014, il-Marokk adotta pjan nazzjonali biex iżid il-progress fis-saħħa tal-omm u tat-tfal. Il-Pjan Marokkin inbeda mill-Ministru tas-Saħħa Marokkin, El Houssaine Louardi, u Ala Alwan, id-Direttur Reġjonali tad-WHO għar-Reġjun tal-Lvant tal-Mediterran, fit-13 ta' Novembru, 2013 fir-Rabat. Il-Marokk għamel progress sinifikanti fit-tnaqqis tal-imwiet kemm tat-tfal kif ukoll tal-ommijiet. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, ir-rata tal-mortalità materna tal-pajjiż naqset b'67% bejn l-1990 u l-2010. Fl-2014, l-infiq fil-kura tas-saħħa kien jammonta għal 5.9% tal-PGD tal-pajjiż. Mill-2014 'l hawn, l-infiq fuq il-kura tas-saħħa bħala sehem tal-PGD naqas. Madankollu, in-nefqa tas-saħħa per capita (PPP) żdiedet b'mod kostanti mill-2000. Fl-2015, in-nefqa Marokkina fuq is-saħħa kienet ta '$ 435.29 per capita. Fl-2016, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 74.3 snin, jew 73.3 għall-irġiel u 75.4 għan-nisa, u kien hemm 6.3 tobba u 8.9 infermiera u qwiebel għal kull 10,000 abitant. Fl-2017, il-Marokk ikklassifika fis-16-il post minn 29 pajjiż fl-Indiċi Globali tal-Benessri taż-Żgħażagħ. Iż-żgħażagħ Marokkini jesperjenzaw rata aktar baxxa ta' self-ħsara mir-rata globali f'medja ta' 4 laqgħat fis-sena. == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f’Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. === Militari === [[Stampa:FREMM Mohammed VI - Lorient 2013-05.JPG|daqsminuri|Mohammed VI, frejgata multipurpose FREMM tan-Navy Rjali Marokkina]] Il-militar Marokkin huwa magħmul mill-Forzi Armati Rjali, li jinkludu l-Armata (l-akbar fergħa), in-Navy, l-Air Force, il-Gwardja Rjali, il-Ġendarmerija Rjali u l-Forzi Awżiljarji. Is-sigurtà interna hija ġeneralment effettiva u l-atti ta' vjolenza politika huma rari (b'eċċezzjoni waħda: l-attakki ta' Casablanca tal-2003, li qatlu 45 persuna). In-NU żżomm forza żgħira ta' osservazzjoni fis-Saħara tal-Punent, fejn hemm stazzjonati numru kbir ta' truppi Marokkini. Il-Front Polisario Sahrawi iżomm milizzja attiva ta' madwar 5,000 ġellied fis-Saħara tal-Punent u ilu involut fi gwerer intermittenti mal-forzi Marokkini mis-snin sebgħin. == Kultura == [[Stampa:Moroccan frills.jpg|thumb|Kamra tal-għajxien b'intern Marokkin tradizzjonali.]] Il-Marokk huwa pajjiż b'kultura u ċiviltà rikka. Tul l-istorja tagħha, laqgħet ħafna nies, li kollha influwenzaw l-istruttura soċjali tal-pajjiż. Mill-indipendenza, kien hemm fjoritura vera tal-pittura u l-iskultura, il-mużika popolari, it-teatru tad-dilettanti u ċ-ċinema. It-Teatru Nazzjonali tal-Marokk (imwaqqaf fl-1956) joffri produzzjonijiet regolari tta' xogħlijiet drammatiċi Marokkini u Franċiżi. Fix-xhur tas-sajf, isiru festivals tal-arti u tal-mużika madwar il-pajjiż, inkluż il-Festival tal-Mużika Sagra tad-Dinja f'Fez. Kull reġjun għandu l-ispeċifiċitajiet tiegħu, li għalhekk jikkontribwixxu għall-kultura nazzjonali u l-wirt taċ-ċiviltà. Il-Marokk stabbilixxa fost il-prijoritajiet tiegħu l-protezzjoni tal-wirt divers tiegħu u l-preservazzjoni tal-wirt kulturali tiegħu. Kulturalment, il-Marokk dejjem irnexxielu jgħaqqad il-wirt kulturali Għarbi, Berber u Lhudi ma' influwenzi esterni bħall-Franċiż u l-Ispanjol u, matul l-aħħar deċennji, stili ta' ħajja Anglo-Amerikani. === Arkitettura === [[Stampa:Hassan II mosque, Casablanca 2.jpg|thumb|Il-moskea Hassan II f'Casablanca]] [[Stampa:Ait Benhaddou Qsar (588071549).jpg|thumb|Il-ksar ta' Ait Ben Haddou fil-muntanji tan-Nofsinhar tal-Atlas Għoli]] [[Stampa:P1020151 (9728164447).jpg|thumb|Arkitettura kolonjali f'Casablanca (seklu 20)]] L-arkitettura Marokkina tirrifletti l-ġeografija diversa u l-istorja twila tal-Marokk, immarkata minn mewġiet suċċessivi ta 'settlers permezz tal-migrazzjoni u l-konkwista militari. Dan il-wirt arkitettoniku jinkludi siti Rumani antiki, arkitettura Iżlamika storika, arkitettura vernakulari lokali, arkitettura kolonjali Franċiża tas-seklu 20, u arkitettura moderna. Ħafna mill-arkitettura tradizzjonali tal-Marokk hija mmarkata mill-istil li żviluppa matul il-perjodu Iżlamiku, mis-7 seklu 'l quddiem. Din l-arkitettura kienet parti minn tradizzjoni usa' ta' arkitettura “Moorish” jew Iżlamika tal-Punent, li kkaratterizza kemm il-Magreb (il-Marokk, l-Alġerija u t-Tuneżija) kif ukoll al-Andalus (Spanja Musulmana u l-Portugall). Huwa ħallat influwenzi mill-kultura Amażigh (Berber) fl-Afrika ta' Fuq, Spanja pre-Islamika (Rumani, Biżantini u Visigoth) u kurrenti artistiċi kontemporanji fil-Lvant Nofsani Iżlamiku biex ifassal stil uniku matul is-sekli b’karatteristiċi rikonoxxibbli bħall-arkata taż-żiemel, il-ġonna riad u l-motivi ġeometriċi u arabesk elaborati fl-injam, stokk imnaqqax u madum zellij. Għalkemm l-arkitettura Marokkina Amazigh mhix strettament separata mill-bqija tal-arkitettura Marokkina, ħafna strutturi u stili arkitettoniċi huma assoċjati b'mod distintiv ma 'reġjuni tradizzjonalment Amazigh jew dominati minn Amazigh, bħall-Muntanji Atlas u s-Saħara u r-reġjuni ta' qabel il-Hara. Dawn ir-reġjuni fil-biċċa l-kbira rurali huma mmarkati minn bosta kasbahs (fortizzi) u ksour (villaġġi fortifikati) iffurmati minn ġeografija lokali u strutturi soċjali, li waħda mill-aktar famużi minnhom hija Ait Benhaddou. Dawn huma ġeneralment magħmula minn rammed earth u mżejna b'motifi ġeometriċi lokali. Il-bogħod milli kienu iżolati minn kurrenti artistiċi storiċi oħra li jdawruhom, il-popli Amażigh tal-Marokk (u madwar l-Afrika ta' Fuq) adattaw il-forom u l-ideat tal-arkitettura Iżlamika għall-kundizzjonijiet tagħhom stess u, min-naħa tagħhom, ikkontribwew għall-formazzjoni tal-arti Iżlamika tal-Punent, partikolarment matul id-dominazzjoni politika tagħhom tar-reġjun matul sekli ta' ħakma Almoravid, Almohad u Merinid. L-arkitettura moderna fil-Marokk tinkludi ħafna eżempji ta' Art Deco tal-bidu tas-seklu 20 u arkitettura lokali Neo-Moorish mibnija matul l-okkupazzjoni kolonjali Franċiża u Spanjola tal-pajjiż bejn l-1912 u l-1956 (jew sal-1958 għal Spanja). Fl-aħħar tas-seklu 20, wara li l-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu, xi binjiet ġodda komplew jagħtu ġieħ lill-arkitettura u l-motivi tradizzjonali tal-Marokk (anki meta ddisinjati minn periti barranin), kif eżemplati mill-Mausoleum tar-Re Mohammed V (tlestiet fl-1971) u l- Moskea enormi Hassan II f'Casablanca (tlestiet fl-1993). L-arkitettura modernista hija evidenti wkoll fil-kostruzzjoni kontemporanja, mhux biss fi strutturi komuni ta' kuljum iżda wkoll fi proġetti ta' prestiġju kbar. === Letteratura === [[Stampa:ChraibiDriss.jpg|thumb|Driss Chraibi]] Il-letteratura Marokkina hija miktuba prinċipalment bl-Għarbi, il-Berber, l-Ebrajk u l-Franċiż. Partikolarment taħt l-imperi Almoravid u Almohad, il-letteratura Marokkina kienet relatata mill-qrib mal-letteratura ta' al-Andalus, u kienet taqsam forom poetiċi u letterarji importanti bħaż-zajal, il-muwashshah u l-maqama. Il-letteratura Iżlamika, bħall-eseġeżijiet Koraniċi u xogħlijiet reliġjużi oħra bħal Al-Shifa ta' Qadi Ayyad, kienu influwenti. L-Università ta' al-Qarawiyyin f'Fez kienet ċentru letterarju importanti li ġibed studjużi minn barra, inklużi Maimonides, Ibn al-Khatib u Ibn Khaldun. Taħt id-dinastija Almohad, il-Marokk esperjenza perjodu ta' prosperità u splendore fil-qasam tal-għarfien. L-Almohads bnew il-moskea Kutubiyya f'Marrakech, li kienet fiha xejn inqas minn 25,000 ruħ, iżda kienet famuża wkoll għall-kotba, manuskritti, libreriji u ħwienet tal-kotba tagħha, għalhekk isimha: l-ewwel bazaar tal-kotba fl-istorja. Il-Kalifa Almohad Abu Yakub kellu mħabba kbira għall-ġbir tal-kotba. Huwa waqqaf librerija kbira, li eventwalment ġiet imċaqalqa lejn il-Casbah u kkonvertita f’librerija pubblika. Il-letteratura Marokkina moderna bdiet fis-snin 30. Żewġ fatturi ewlenin taw impetu lill-Marokk biex jixhed it-twelid ta' letteratura moderna. Il-Marokk, bħala protettorat Franċiż u Spanjol, ħalla lill-intellettwali Marokkini l-opportunità li jiskambjaw u jipproduċu xogħlijiet letterarji b’mod ħieles, u jgawdu minn kuntatt ma' letteratura Għarab u Ewropea oħra. Tliet ġenerazzjonijiet ta' kittieba sawru b’mod speċjali l-letteratura Marokkina tas-seklu 20. L-ewwel waħda kienet il-ġenerazzjoni li għexet u kitbet fi żmien il-Protettorat (1912-1956), li l-aktar rappreżentant importanti tagħha kien Mohammed Ben Brahim (1897-1955). It-tieni ġenerazzjoni kienet dik li kellha rwol importanti fit-tranżizzjoni għall-indipendenza ma' kittieba bħal Abdelkrim Ghallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) u Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963). It-tielet ġenerazzjoni hija dik tal-kittieba tas-sittinijiet. Il-letteratura Marokkina mbagħad iffjorixxiet b’kittieba bħal Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf u Driss El Khouri. Dawn il-kittieba kienu influwenza importanti fuq il-ħafna rumanziera, poeti u drammaturi Marokkini li kienu għadhom ġejjin. Matul is-snin 50 u 60, il-Marokk kien kenn u ċentru artistiku u ġibed kittieba bħal Paul Bowles, Tennessee Williams, u William S. Burroughs. Il-letteratura Marokkina ffjorixxiet b'rumanziera bħal Mohamed Zafzaf u Mohamed Choukri, li kitbu bl-Għarbi, u Driss Chraïbi u Tahar Ben Jelloun, li kitbu bil-Franċiż. Awturi Marokkini importanti oħra jinkludu: Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada u Leila Abouzeid. Oratura (letteratura orali) hija parti integrali mill-kultura Marokkina, kemm jekk bl-Għarbi Marokkin jew Berber. === Mużika === Il-mużika Marokkina hija ta' oriġini Għarbija, Berber u sub-Saħarjana. Il-baned Chaabi b'influwenzi rock huma mifruxa, kif inhi l-mużika trance, b'oriġini storika fil-mużika Iżlamika. Il-Marokk huwa d-dar tal-mużika klassika Andalusa, li tinsab madwar il-majjistral tal-Afrika. Probabbilment ġie żviluppat taħt il-ħakma Għarbija f'Córdoba, u l-invenzjoni tagħha ħafna drabi hija attribwita lill-mużiċist Persjan Ziryab. [[Stampa:Musicians Jilala music in Morocco, 1900.png|thumb|Grupp ta' mużiċisti minn Jilala fl-1900]] Aita huwa stil mużikali Bedouin li jitkanta fil-kampanja. Chaabi (popolari) hija mużika komposta minn bosta varjetajiet li jinżlu mill-forom multipli tal-mużika folkloristika Marokkina. Chaabi kien oriġinarjament imwettaq fis-swieq, iżda issa jinstema 'fi kwalunkwe ċelebrazzjoni jew ġbir. Forom popolari ta' mużika tal-Punent huma dejjem aktar popolari fil-Marokk, bħall-fużjoni, rock, country, metall, u b'mod partikolari hip hop. Il-Marokk ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest tal-1980, fejn ġie fil-pożizzjoni ta' qabel tal-aħħar. === Midja === Iċ-ċinema fil-Marokk għandha storja twila li tmur lura aktar minn seklu, bil-ġbid ta' Le chevrier Marocain ta' Louis Lumière (“Il-Goatherd Marokkin”) fl-1897. Bejn dik id-data u l-1944, ħafna films barranin inġibdu fil-pajjiż, speċjalment f'iż-żona ta' Ouarzazate. Fl-1944, inħoloq iċ-Ċentru Ċinematografiku Marokkin (CCM), l-aġenzija regolatorja tal-films tal-pajjiż. Infetħu wkoll studios fir-Rabat. Fl-1952, Othello ta' Orson Welles rebaħ il-Palma tad-Deheb fil-Festival tal-Films ta' Cannes taħt il-bandiera Marokkina. Madankollu, il-mużiċisti tal-Festival ma daqqewx l-innu nazzjonali tal-Marokk, peress li ħadd ma kien jaf x’kien. Sitt snin wara, Mohammed Ousfour kien se joħloq l-ewwel film Marokkin, Le fils maudit ("The Cursed Son"). Fl-1968 sar l-ewwel Festival tal-Films tal-Mediterran f'Tanġer, li fil-forma attwali tiegħu jsir f’Tetouan. Fl-1982 sar l-ewwel festival nazzjonali tal-films fir-Rabat. Fl-2001, l-ewwel Marrakech International Film Festival (FIFM) sar ukoll f'Marrakech. === Kċina === [[Stampa:Couscous of Fes.JPG|thumb|Kuskus Marokkin]] Il-kċina Marokkina hija meqjusa bħala waħda mill-aktar varjati fid-dinja. Dan huwa riżultat tal-interazzjoni li l-Marokk kellu mad-dinja ta' barra għal sekli sħaħ. Il-kċina Marokkina hija primarjament fużjoni ta’ kċejjen Moorish, Ewropej u Mediterranji. Il-ħwawar jintużaw ħafna fil-kċina Marokkina. Filwaqt li l-ħwawar ġew importati lejn il-Marokk għal eluf ta’ snin, ħafna ingredjenti bħaż-żagħfran minn Tiliouine, mint u żebbuġ minn Meknes, u larinġ u lumi minn Fez, huma mkabbra fid-dar. It-tiġieġ huwa l-aktar laħam ikkunsmat fil-Marokk. L-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk huwa ċ-ċanga; ħaruf huwa l-favorit, iżda huwa relattivament għali. Il-platt ewlieni Marokkin li ħafna nies huma familjari miegħu huwa l-kuskus, id-delikatezza nazzjonali antika. Iċ-ċanga hija l-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk, u ġeneralment jittiekel f'tagine ma' ħaxix jew legumi. It-tiġieġ jintuża ħafna wkoll fit-tajini, u wieħed mill-aktar famużi huwa dak bit-tiġieġ, patata u żebbuġ. Il-ħaruf jiġi kkunsmat ukoll, iżda peress li r-razez tan-nagħaġ tal-Majjistral tal-Afrika jaħżnu l-biċċa l-kbira tax-xaħam tagħhom fid-denb, il-ħaruf Marokkin m’għandux it-togħma pikkanti li għandhom il-ħaruf u l-muntun tal-Punent. It-tjur huwa wkoll komuni ħafna u l-użu tal-frott tal-baħar qed jiżdied fl-ikel Marokkin. Barra minn hekk, hemm laħam immellaħ imnixxef u laħam immellħ ippreservat bħal kliia/khlia u "g'did", li jintużaw biex jagħtu togħma lit-tagines jew jintużaw f'"el ghraif", pancake Marokkin mielaħ mitwi. Fost l-aktar platti Marokkini famużi hemm couscous, pastilla (kitba wkoll bsteeya jew bestilla), tajine, tanjia u harira. Għalkemm din tal-aħħar hija soppa, hija meqjusa bħala platt fiha nnifisha u hija serva bħala tali jew bid-dati speċjalment matul ix-xahar tar-Ramadan. Il-konsum tal-majjal huwa pprojbit skont ix-Xarija, il-liġijiet reliġjużi tal-Islam. Parti importanti mill-ikel ta' kuljum huwa l-ħobż. Fil-Marokk, il-ħobż huwa magħmul prinċipalment mis-smid tal-qamħ durum, magħruf bħala khobz. Il-fran huma komuni ħafna fil-Marokk kollu u l-ħobż frisk huwa staple fil-bliet, irħula u rħula kollha. L-aktar komuni huwa ħobż tal-qamħ sħiħ mitħun oħxon jew ħobż tad-dqiq abjad. Hemm ukoll varjetà ta 'flatbreads u flatbreads moqlija. L-iktar xarba popolari hija "atai", tè aħdar bil-weraq tan-nagħniegħ u ingredjenti oħra. It-te jokkupa post importanti ħafna fil-kultura Marokkina u huwa meqjus bħala forma ta 'arti. Jiġi servut mhux biss waqt l-ikliet iżda matul il-ġurnata u huwa fuq kollox xarba tal-ospitalità, normalment serva meta jkun hemm mistednin. Huwa moqdi lill-mistednin u huwa rude li tirrifjutah. === Sport === [[Stampa:Morocco vs Algeria, June 04 2011-10.jpg|thumb|Fannijiet tal-futbol Marokkini]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-pajjiż, popolari fost iż-żgħażagħ urbani b'mod partikolari. Fl-1986, il-Marokk sar l-ewwel pajjiż Għarbi u Afrikan li kkwalifika għat-tieni rawnd tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA. Il-Marokk ospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani fl-1988 u se jerġa' jospitaha fl-2025 wara li l-Guinea ospitanti oriġinali tneħħew mid-drittijiet ta’ ospitanti minħabba tħejjijiet insuffiċjenti għall-post. Oriġinarjament il-Marokk kien skedat li jospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani tal-2015, iżda rrifjuta li jospita t-tournament fid-dati skedati minħabba l-biżgħat dwar it-tifqigħa tal-Ebola fil-kontinent. Il-Marokk għamel sitt tentattivi biex jospita t-Tazza tad-Dinja tal-FIFA iżda tilef ħames darbiet kontra l-Istati Uniti, Franza, il-Ġermanja, l-Afrika t’Isfel u offerta konġunta mill-Kanada, il-Messiku u l-Istati Uniti; Madankollu, il-Marokk se jospitah fl-2030 flimkien mal-Portugall u Spanja, wara li fl-aħħar rebaħ it-tender fis-sitt tentattiv tiegħu. Fl-2022, il-Marokk sar l-ewwel tim Afrikan u Għarbi li wasal sas-semifinali u spiċċa r-raba’ fit-tournament. Fil-Logħob Olimpiku tal-1984, żewġ Marokkini rebħu medalji tad-deheb fl-atletika. Nawal El Moutawakel rebaħ l-400 metru ostakli; Kienet l-ewwel mara minn pajjiż Għarbi jew Iżlamiku li rebħet midalja tad-deheb Olimpika. Saïd Aouita rebaħ il-5000 metru fl-istess logħob. Hicham El Guerrouj rebaħ midalji tad-deheb għall-Marokk fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 fil-1500 metru u l-5000 metru u għandu diversi rekords mondjali fit-tellieqa tal-mili. L-isports tal-ispettaturi fil-Marokk tradizzjonalment iffokaw fuq l-arti taż-żiemel sakemm l-isports Ewropej (futbol, ​​polo, għawm u tennis) ġew introdotti lejn l-aħħar tas-seklu 19. It-tennis u l-golf saru popolari. Diversi plejers professjonali Marokkini kkompetew f'kompetizzjonijiet internazzjonali, u l-pajjiż ressaq l-ewwel tim tiegħu tat-Tazza Davis fl-1999. Il-Marokk kien wieħed mill-pijunieri tal-kontinent fil-basketball, u stabbilixxa wieħed mill-ewwel kampjonati kompetittivi fl-Afrika. Ir-rugby wasal il-Marokk fil-bidu tas-seklu 20, prinċipalment mill-Franċiżi li okkupaw il-pajjiż. Bħala riżultat, ir-rugby Marokkin kien marbut mal-fortuni ta’ Franza, matul l-Ewwel u t-Tieni Gwerra Dinjija, u ħafna plejers Marokkini telqu jiġġieldu. Bħal ħafna nazzjonijiet oħra tal-Magreb, ir-rugby Marokkin kellu t-tendenza li jħares lejn l-Ewropa, aktar milli lejn il-bqija tal-Afrika, għall-ispirazzjoni. Il-kickboxing huwa popolari wkoll fil-Marokk. Marokkin-Olandiż Badr Hari, kickboxer heavyweight u artist marzjali, huwa eks Champion tal-K-1 Heavyweight u finalista tal-K-1 World Grand Prix tal-2008 u 2009. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} hj6m47dmrztbyvc14250s3wj0f1mhrb 318228 318227 2024-12-04T18:42:45Z Sapp0512 19770 /* Rif */ 318228 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == [[Stampa:Africa North 1578, Gerardus Mercator (4154597-recto).jpg|thumb|Il-Marokk u l-[[Alġerija]] matul it-tieni nofs tas-seklu 16 (1578), mappa minn Gerardo Mercator]] === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. [[Stampa:Empire_almohade.PNG|lemin|daqsminuri|L-imperu tad-[[Kalifat Almohad|dinastija Almohada]] fl-akbar punt tagħha, madwar l-1212.]] Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> Parti kbira mill-Marokk hija muntanjuża. Il-Muntanji Atlas jinsabu prinċipalment fiċ-ċentru u fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-Muntanji Rif jinsabu fit-tramuntana tal-pajjiż. Iż-żewġ firxiet tal-muntanji huma abitati prinċipalment mill-poplu Berber. L-erja totali tagħha hija madwar 446,300 km2 (172,317 mil kwadru). Il-Muntanji Rif jestendu fuq ir-reġjun li jmiss mal-Mediterran mill-majjistral għall-grigal. Il-Muntanji Atlas jimxu tul is-sinsla tal-pajjiż, mill-Grigal għal-Lbiċ. Il-biċċa l-kbira tal-parti tax-Xlokk tal-pajjiż tinsab fid-Deżert tas-Saħara u, bħala tali, ġeneralment hija b'popolazzjoni baxxa u ekonomikament mhux produttiva. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix fit-tramuntana ta' dawn il-muntanji. Il-Marokk huwa rappreżentat fl-istandard tal-ġeokodifikazzjoni ISO 3166-1 alpha-2 bis-simbolu MA. Dan il-kodiċi ntuża bħala l-bażi għad-dominju tal-Internet tal-Marokk, .ma. === Klima === [[Stampa:Morocco Köppen.svg|thumb|Tipi ta' klima ta' Köppen fil-Marokk]] F'termini ta' żona, il-klima tal-Marokk hija prinċipalment tas-sajf sħun Mediterranju (Csa) u deżert sħun (BWh). Il-meded tal-muntanji ċentrali u l-effetti tal-Kurrent Kanarju kiesaħ, 'il barra mill-kosta tal-Atlantiku, huma fatturi importanti fil-varjetà relattivament kbira ta' żoni ta' veġetazzjoni fil-Marokk, li jvarjaw mill-foresti lush tal-muntanji tat-Tramuntana u ċ-ċentru, sa l-isteppa, semi- żoni aridi u deżerti tar-reġjuni tal-Lvant u tan-Nofsinhar. Il-pjanuri kostali Marokkini jesperjenzaw temperaturi moderati anke fis-sajf. Fir-Rif, l-Atlas Nofsani u l-Atlas Għoli hemm diversi tipi differenti ta' klimi: Mediterran tul l-artijiet baxxi tal-kosta, li tagħti lok għal klima moderata umda f'elevazzjonijiet ogħla b’umdità suffiċjenti biex tippermetti t-tkabbir ta’ speċi differenti ta’ ballut, twapet tal-ħażiż, ġnibru u żnuber tal-Atlantiku, li hija konifera reali endemika għall-Marokk. Fil-widien, ħamrija fertili u xita għolja jippermettu t-tkabbir ta' foresti ħoxnin u lush. Foresti sħab jistgħu jinstabu fil-punent tal-Muntanji Rif u l-Muntanji Atlas Nofsani. F'elevazzjonijiet ogħla, il-klima ssir alpina fil-karattru u tista 'tappoġġja ski resorts. Xlokk tal-Muntanji Atlas, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, il-klima ssir niexfa ħafna, bi sjuf twal u sħan. Sħana estrema u livelli baxxi ta' umdità huma speċjalment evidenti fir-reġjuni baxxi fil-lvant tal-Muntanji Atlas minħabba l-effett tad-dell tax-xita tas-sistema tal-muntanji. Il-partijiet l-aktar tax-Xlokk tal-Marokk huma sħan ħafna u jinkludu partijiet tad-Deżert tas-Saħara, fejn meded vasti ta' duni tar-ramel u pjanuri tal-blat huma mtaqqxa b'oasi lush. B'differenza mir-reġjun tas-Saħara fin-nofsinhar, il-pjanuri kostali huma fertili fir-reġjuni ċentrali u tat-tramuntana tal-pajjiż u jiffurmaw is-sinsla tal-agrikoltura tal-pajjiż, fejn tgħix 95% tal-popolazzjoni. L-espożizzjoni diretta għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana, il-prossimità tal-Ewropa kontinentali u l-muntanji estensivi Rif u Atlas huma l-fatturi li jikkontribwixxu għall-klima pjuttost Ewropea fin-nofs tat-Tramuntana tal-pajjiż. Dan jagħmel il-Marokk pajjiż ta’ kuntrasti. Iż-żoni tal-foresti jkopru madwar 12% tal-pajjiż, filwaqt li l-art li tinħarat tammonta għal 18%. Madwar 5 % tal-art Marokkina hija msaqqija għall-użu agrikolu. [[Stampa:Merzouga sahara.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Erg Chebbi]] [[Stampa:Djebel Toubkal 01.jpg|thumb|Muntanji tal-Atlas]] B'mod ġenerali, ħlief għar-reġjuni tax-Xlokk (żoni ta' qabel is-Saħara u tad-deżert), il-klima u l-ġeografija tal-Marokk huma simili ħafna għal dawk tal-Peniżola Iberika. Għalhekk, il-Marokk għandu ż-żoni klimatiċi li ġejjin: * Mediterran: jiddomina r-reġjuni kostali tal-pajjiż tal-Mediterran, tul l-istrixxa ta' 500 km, u xi partijiet tal-kosta Atlantika. Is-sjuf huma sħan għal moderatament sħan u niexfa, it-temperaturi massimi medji huma bejn 29 °C (84.2 °F) u 32 °C (89.6 °F). Ix-xtiewi huma ġeneralment ħfief u mxarrba, it-temperaturi medji ta' kuljum huma ta' madwar 9 °C (48.2 °F) sa 11 °C (51.8 °F), u l-baxxi medji huma madwar 5 °C (41.0 °F) sa 8 °C (46.4 °F) F), tipiċi taż-żoni kostali tal-Punent tal-Mediterran. Il-preċipitazzjoni annwali f'din iż-żona tvarja minn 600-800 mm fil-punent għal 350-500 mm fil-lvant. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador u Safi. * Sub-Mediterranju: Taffettwa bliet li għandhom karatteristiċi Mediterranji, iżda li jibqgħu influwenzati fil-biċċa l-kbira minn klimi oħra, jew minħabba l-altitudni relattiva tagħhom jew l-espożizzjoni diretta tagħhom għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana. Għalhekk, għandna żewġ klimi ewlenin ta 'influwenza: ** Oċeaniku: Iddeterminat mis-sjuf aktar friski, fejn il-massimi huma madwar 27 °C (80.6 °F) u fir-rigward tar-reġjun ta 'Essaouira, huma kważi dejjem madwar 21 °C (69.8 °F). It-temperaturi medji ta' kuljum jistgħu jinżlu sa 19 °C (66.2 °F), filwaqt li x-xtiewi huma kesħin għal ħfief u mxarrbin. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja minn 400 sa 700 mm. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Rabat, Casablanca, Kénitra, Salé u Essaouira. ** Kontinentali: Iddeterminat mid-differenza akbar bejn it-temperaturi massimi u minimi, li jirriżultaw fi sjuf aktar sħan u xtiewi kesħin minn dawk li jinstabu fiż-żoni tipiċi tal-Mediterran. Fis-sajf, it-temperaturi massimi ta' kuljum jistgħu jilħqu 40 °C (104.0 °F) waqt mewġ tas-sħana, iżda ġeneralment ikunu bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Madankollu, it-temperaturi jinżlu meta tinżel ix-xemx. It-temperaturi bil-lejl ta' spiss jaqgħu taħt l-20 °C (68.0 °F), u xi drabi sa 10 °C (50.0 °F) f’nofs is-sajf. Ix-xtiewi huma aktar kesħin u jistgħu jinżlu taħt il-friża diversi drabi bejn Diċembru u Frar. Barra minn hekk, kultant jista 'borra. Fez, pereżempju, irreġistra −8 °C (17.6 °F) fix-xitwa tal-2005. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja bejn 500 u 900 mm. Bliet notevoli huma Fez, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal u Taza. * Kontinentali: Tidomina r-reġjuni muntanjużi tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-pajjiż, fejn is-sjuf huma sħan sa sħan ħafna, b'ogħla livelli bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Ix-xtiewi, min-naħa l-oħra, huma kesħin, u t-temperaturi minimi ġeneralment jaqbżu l-punt tal-iffriżar. U meta l-arja kiesħa u umda tasal fil-Marokk mill-majjistral, għal ftit jiem, it-temperaturi kultant jinżlu taħt -5 ° C (23.0 ° F). F'din il-parti tal-pajjiż ħafna drabi tagħmel borra bil-kbir. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 800 mm. Bliet notevoli huma Khenifra, Imilchil, Midelt u Azilal. * Alpin: Jinstab f'xi partijiet tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Nofsani u l-parti tal-Lvant tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Għoli. Is-sjuf huma sħan ħafna għal moderatament sħan, u x-xtiewi huma itwal, kesħin u silġ. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 1200 mm. Fis-sajf, l-ogħla livelli bilkemm jaqbżu t-30 °C (86.0 °F), u l-baxx huma friski u l-medja hija taħt il-15 °C (59.0 °F). Fix-xitwa, l-ogħla livelli huma madwar 8°C (46.4°F), u l-livelli baxxi huma ferm taħt l-iffriżar. F'din il-parti tal-pajjiż, hemm ħafna ski resorts, bħal Oukaimeden u Mischliefen. Bliet dehru huma Ifrane, Azrou u Boulmane. * Semi-arida: Din it-tip ta' klima tinsab fin-Nofsinhar tal-pajjiż u f’xi partijiet tal-Lvant tal-pajjiż, fejn ix-xita hija inqas u x-xita annwali tvarja bejn 200 u 350 mm. Madankollu, karatteristiċi tal-Mediterran, bħal xejriet tax-xita u attributi termali, ħafna drabi jinstabu f'dawn ir-reġjuni. Fost l-aktar bliet notevoli hemm Agadir, Marrakech u Oujda. Fin-Nofsinhar ta' Agadir u lvant ta' Jerada, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, tibda tipprevali klima niexfa u deżerta. Minħabba l-prossimità tal-Marokk għad-Deżert tas-Saħara u l-Baħar tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku, iseħħu żewġ fenomeni li jinfluwenzaw it-temperaturi staġjonali reġjonali: żieda fit-temperaturi ta’ 7 sa 8 gradi Celsius meta s-sirocco jonfoħ mil-Lvant, li joħloq mewġ tas-sħana. , jew tnaqqis fit-temperaturi ta '7 sa 8 gradi Celsius meta arja kiesħa u niedja tidħol mill-majjistral, u toħloq snap kiesaħ jew snap kiesaħ. Madankollu, dawn il-fenomeni ma jdumux aktar minn jumejn sa ħamest ijiem bħala medja. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jaffettwa b'mod sinifikanti lill-Marokk f'diversi dimensjonijiet. Bħala pajjiż kostali bi klimi sħan u niexfa, l-impatti ambjentali x'aktarx ikunu wiesgħa u varjati. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima tal-2019, il-Marokk ikklassifika fit-tieni post fit-tħejjija, wara l-Isvezja. === Bijodiversità === [[Stampa:Portrait of a father.jpg|thumb|Macaque Barbary maskili adult iġorr iż-żgħar tiegħu, imġieba li rari tinstab fi primati oħra.]] [[Stampa:Caracal - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford (cropped).jpg|thumb|Il-karacal]] Il-Marokk għandu bijodiversità wiesgħa. Hija parti mill-baċir tal-Mediterran, żona b'konċentrazzjonijiet eċċezzjonali ta' speċi endemiċi li qed isofru telf rapidu tal-ħabitat, u għalhekk hija meqjusa bħala punt kritiku għall-konservazzjoni. L-għasafar hija varjata b'mod notevoli. L-għasafar tal-Marokk jinkludi total ta' 454 speċi, ħamsa minnhom ġew introdotti mill-bniedem u 156 huma osservati rarament jew aċċidentalment. L-iljun Barbary, ikkaċċjat sal-estinzjoni fis-selvaġġ, kien sottospeċi indiġena tal-Marokk u huwa emblema nazzjonali. L-aħħar iljun Barbary fis-selvaġġ inqatel fil-Muntanji Atlas fl-1922. Iż-żewġ predaturi ewlenin oħra tal-Afrika ta’ Fuq, l-ors Atlas u l-leopard tal-Barbarija, issa huma estinti u fil-periklu kritiku, rispettivament. Popolazzjonijiet relitti tal-kukkudrill tal-Afrika tal-Punent baqgħu jippersistu fix-Xmara Draa sas-seklu 20. Il-Macaque Barbary, primat endemiku għall-Marokk u l-Alġerija, jiffaċċja wkoll estinzjoni minħabba estrazzjoni għall-kummerċ, tfixkil tal-bniedem, urbanizzazzjoni, qtugħ tas-siġar u espansjoni tal-proprjetà immobbli li jnaqqsu ż-żona tal-foresti, l-abitat tal-Macaque. Il-kummerċ ta' annimali u pjanti għall-ikel, annimali domestiċi, skopijiet mediċinali, tifkiriet u aċċessorji fotografiċi huwa komuni fil-Marokk kollu, minkejja l-liġijiet li jagħmluh fil-biċċa l-kbira illegali. Dan il-kummerċ mhuwiex regolat u qed jikkawża tnaqqis mhux magħruf fil-popolazzjonijiet selvaġġi tal-fawna indiġena Marokkina. Minħabba l-viċinanza tat-Tramuntana tal-Marokk mal-Ewropa, speċi bħall-kakti, il-fkieren, il-ġlud tal-mammiferi u l-għasafar ta’ valur għoli (falkuni u bustard) jinqabdu f’diversi partijiet tal-pajjiż u jiġu esportati fi kwantitajiet apprezzabbli, b’volumi speċjalment kbar ta’ sallur: 60 tunnellata esportati lejn il-Lvant Imbiegħed fil-perjodu 2009-2011. Il-Marokk huwa dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti Mediterranji tal-koniferi u mħallta, steppa tal-ġnibru tal-Atlas Għoli tal-Mediterran, foresti niexfa Mediterranji ta' akaċja u arganji u arbuxelli sukkulenti, foresti niexfa u steppa tal-Mediterran, foresti u foresti tal-Mediterran, u steppi u foresti tat-Tramuntana. Fl-2019, il-punteġġ medju tiegħu tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti kien 6.74/10, u kklassifikah fis-66 post globalment minn 172 pajjiż. == Ekonomija == [[Stampa:Casablanca Finance City 37.jpg|thumb|Belt finanzjarja ta' Casablanca]] L-ekonomija tal-Marokk hija meqjusa bħala ekonomija relattivament liberali rregolata mil-liġi tal-provvista u d-domanda. Mill-1993, il-pajjiż mexxa politika ta' privatizzazzjoni ta' ċerti setturi ekonomiċi li qabel kienu f’idejn il-gvern. Il-Marokk sar attur ewlieni fl-affarijiet ekonomiċi Afrikani, u huwa s-sitt l-akbar ekonomija tal-Afrika skond il-PGD (PPP). Il-Marokk kien ikklassifikat fl-ewwel post fl-Afrika mill-indiċi tal-kwalità tal-ħajja tal-Economist Intelligence Unit, qabel l-Afrika t'Isfel. Ir-riformi tal-gvern u t-tkabbir annwali sostnut ta' bejn 4 % u 5 % bejn l-2000 u l-2007, inkluż tkabbir ta’ 4.9 % minn sena għal sena bejn l-2003 u l-2007, għenu lill-ekonomija Marokkina ssir ħafna aktar b’saħħitha meta mqabbla ma’ ftit snin qabel. Għall-2012, il-Bank Dinji mbassar rata ta' tkabbir ta' 4% għall-Marokk u 4.2% għas-sena ta’ wara, l-2013. Is-settur tas-servizzi jirrappreżenta ftit aktar minn nofs il-PGD u l-industrija, magħmula minn minjieri, kostruzzjoni u manifattura, tammonta għal kwart addizzjonali. L-industriji li rreġistraw l-akbar tkabbir kienu t-turiżmu, it-telekomunikazzjoni, it-teknoloġiji tal-informazzjoni u t-tessuti. === Turiżmu === [[Stampa:Jamaa el Fna (7346063132).jpg|thumb|Pjazza Jemaa el Fna f'Marrakexx]] It-turiżmu huwa wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija Marokkina. Hija żviluppata tajjeb b'industrija tat-turiżmu b'saħħitha ffukata fuq il-kosta, il-kultura u l-istorja tal-pajjiż. Il-Marokk ġibed aktar minn 13-il miljun turist fl-2019. It-turiżmu huwa t-tieni l-akbar sors ta' kambju barrani tal-Marokk wara l-industrija tal-fosfat. Il-gvern Marokkin qed jinvesti ħafna fl-iżvilupp tat-turiżmu; Fl-2010, il-gvern nieda l-Viżjoni 2020 tiegħu li jippjana li jagħmel il-Marokk waħda mill-aqwa 20 destinazzjoni turistika tad-dinja u jirdoppja n-numru annwali ta' wasliet internazzjonali għal 20 miljun sal-2020, bit-tama li t-turiżmu jkun żdied għal 20 % tal-PGD . Kampanji kbar ta' kummerċjalizzazzjoni sponsorjati mill-gvern biex jattiraw turisti ippromovew lill-Marokk bħala post rħas u eżotiku, iżda sikur għat-turisti. Il-maġġoranza tal-viżitaturi fil-Marokk jibqgħu Ewropej, biċ-ċittadini Franċiżi jagħmlu kważi 20% tal-viżitaturi kollha. Ħafna mill-Ewropej iżuru l-pajjiż bejn April u Awwissu. In-numru relattivament għoli ta' turisti li jirċievi l-Marokk ġie megħjun mill-post fejn jinsab: il-Marokk huwa qrib l-Ewropa u jattira viżitaturi lejn il-bajjiet tiegħu. Minħabba l-viċinanza tagħha għal Spanja, it-turisti fiż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jagħmlu vjaġġi ta' jum sa tlett ijiem lejn il-Marokk. Peress li s-servizzi tal-ajru ġew stabbiliti bejn il-Marokk u l-Alġerija, ħafna Alġerini marru l-Marokk biex jixtru u jżuru l-familja u l-ħbieb. Il-Marokk huwa relattivament irħis. Il-Marokk għandu infrastruttura eċċellenti tat-toroq u tal-ferroviji li tgħaqqad il-bliet u d-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin mal-portijiet u l-ibliet mal-ajruporti internazzjonali. Linji tal-ajru low-cost joffru titjiriet bi skont lejn il-pajjiż. [[Stampa:Bab Bou Jeloud-Fez-3.jpg|thumb|Veduta tal-medina (belt il-qadima) ta' Fez]] It-turiżmu huwa dejjem aktar iffukat fuq il-kultura tal-Marokk, bħall-ibliet antiki tiegħu. L-industrija tat-turiżmu moderna tieħu vantaġġ mis-siti antiki u Iżlamiċi tal-Marokk, kif ukoll mill-pajsaġġ u l-istorja kulturali tagħha. 60% tat-turisti li jżuru l-Marokk iżuru għall-kultura u l-wirt tiegħu. Agadir huwa resort kostali ewlieni u jammonta għal terz tal-waqfiet kollha għal lejl fil-Marokk. Hija bażi għal eskursjonijiet lejn il-Muntanji Atlas. Resorts oħra fit-Tramuntana tal-Marokk huma wkoll popolari ħafna. Casablanca huwa l-port ewlieni tal-kruċieri tal-Marokk u għandu l-aktar suq tat-turiżmu żviluppat fil-pajjiż. Marrakech, fiċ-ċentru tal-Marokk, hija destinazzjoni turistika popolari, iżda hija l-aktar popolari mat-turisti li jagħmlu tours ta' jum jew jumejn li joffru togħma tal-istorja u l-kultura Marokkina. Il-Ġnien Botaniku Majorelle ta' Marrakech huwa attrazzjoni turistika popolari. Ġie akkwistat mid-disinjatur tal-moda Yves Saint-Laurent u Pierre Bergé fl-1980. Il-preżenza tagħhom fil-belt għenet biex tagħti spinta lill-profil tal-belt bħala destinazzjoni turistika. Fl-2006, it-turiżmu tal-avventura u l-attivitajiet fil-Muntanji Atlas u Rif huwa s-settur tat-turiżmu Marokkin li qed jikber b'rata mgħaġġla. Dawn il-postijiet joffru opportunitajiet eċċellenti ta' mixi u trekking mill-aħħar ta' Marzu sa nofs Novembru. Il-gvern qed jinvesti f'ċirkwiti ta' trekking u qed jiżviluppa wkoll turiżmu tad-deżert f’kompetizzjoni mat-Tuneżija. === Agrikoltura === [[Stampa:Productions du Maroc.jpg|thumb|Produzzjoni agrikola Marokkina]] L-agrikoltura fil-Marokk timpjega madwar 40% tal-forza tax-xogħol tal-pajjiż. Għalhekk, hija l-akbar impjegatur fil-pajjiż. F'sezzjonijiet tax-xita tal-majjistral, ix-xgħir, il-qamħ, u qmuħ oħra jistgħu jitkabbru mingħajr irrigazzjoni. Fuq il-kosta tal-Atlantiku, fejn hemm pjanuri estensivi, jitkabbar iż-żebbuġ, iċ-ċitru u l-għeneb tal-inbid, l-aktar bl-ilma fornut minn bjar arteżjani. Il-bhejjem jitrabbew u l-foresti jipproduċu sufra, injam tal-kabinett, u materjali tal-bini. Parti mill-popolazzjoni marittima tistad għall-għajxien tagħhom. Agadir, Essaouira, El Jadida u Larache huma fost il-portijiet tas-sajd importanti. Kemm l-agrikoltura kif ukoll is-sajd huma mistennija li jiġu affettwati serjament mit-tibdil fil-klima. Il-produzzjoni agrikola Marokkina tinkludi wkoll il-larinġ, it-tadam, il-patata, iż-żebbuġ u ż-żejt taż-żebbuġa. Prodotti agrikoli ta' kwalità għolja ħafna drabi jiġu esportati lejn l-Ewropa. Il-Marokk jipproduċi biżżejjed ikel għall-konsum domestiku, ħlief ċereali, zokkor, kafè u tè. Aktar minn 40% tal-konsum taċ-ċereali u d-dqiq tal-Marokk huwa importat mill-Istati Uniti u Franza. Sal-2013, l-agrikoltura fil-Marokk kienet tgawdi minn eżenzjoni sħiħa mit-taxxa. Bosta kritiċi Marokkini sostnew li bdiewa sinjuri u kumpaniji agrikoli kbar ibbenefikaw wisq milli jħallsu t-taxxi u li bdiewa foqra ffaċċjaw spejjeż għoljin u rċevew ftit wisq appoġġ mill-istat. Fl-2014, bħala parti mil-Liġi tal-Finanzi, ġie deċiż li kumpaniji agrikoli b’fatturat ta’ aktar minn MAD 5 miljun iħallsu taxxi progressivi fuq id-dħul korporattiv. === Infrastruttura === [[Stampa:Al Boraq RGV2N2 at Tanger Ville.jpg|thumb|Ferrovija ta' veloċità għolja Al Boraq RGV2N2 fl-istazzjon tal-ferrovija Tanger-Ville f'Novembru 2018]] Skont ir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-2019, il-Marokk jikklassifika fit-32 post fid-dinja f’termini ta’ toroq, is-16-il post fil-baħar, il-45 post fl-ajru u l-64 post fil-ferrovija. Dan jagħti lill-Marokk l-aqwa klassifikazzjoni tal-infrastruttura fil-kontinent Afrikan. L-iżvilupp ta' infrastruttura moderna, bħal portijiet, ajruporti u konnessjonijiet ferrovjarji, hija prijorità ewlenija tal-gvern. Biex jissodisfa d-domanda domestika li qed tikber, il-gvern Marokkin investa aktar minn $15-il biljun bejn l-2010 u l-2015 fl-immodernizzar tal-infrastruttura bażika tiegħu. Il-Marokk għandu waħda mill-aqwa sistemi tat-toroq fil-kontinent. Matul l-aħħar 20 sena, il-gvern bena madwar 1,770 kilometru ta' toroq moderni, li jgħaqqdu l-biċċa l-kbira tal-ibliet il-kbar permezz ta' toroq bi ħlas. Il-Ministeru tat-Tagħmir, Trasport, Loġistika u Ilma tal-Marokk għandu l-għan li jibni 3,380 kilometru ta' awtostradi u 2,100 kilometru ta' toroq addizzjonali sal-2030, bi spiża mbassra ta’ $9.6 biljun. L-għan huwa li jgħaqqdu l-provinċji tan-Nofsinhar, b'mod partikolari l-ibliet ta' Laayoune u Dakhla, mal-bqija tal-Marokk. Fl-2014, il-Marokk beda l-kostruzzjoni tal-ewwel sistema ferrovjarja ta' veloċità għolja tal-Afrika, li tgħaqqad il-bliet ta' Tanger u Casablanca. Il-proġett ġie inawgurat fl-2018 mir-Re wara aktar minn għaxar snin ta' ppjanar u kostruzzjoni mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Marokkina ONCF. Din hija l-ewwel fażi ta' dak li hu ppjanat li jkun netwerk ferrovjarju ta' veloċità għolja ta' 1,500 kilometru (930 mil) fil-Marokk. Diġà qed tiġi ppjanata estensjoni tal-linja għal Marrakech. Il-Marokk għandu wkoll l-akbar port fl-Afrika u l-Mediterran, Tangier-Med, li huwa kklassifikat fit-18-il post fid-dinja b'kapaċità ta' mmaniġġjar ta' aktar minn 9 miljun kontenitur. Hija tinsab fiż-żona ekonomika ħielsa ta 'Tanġer u sservi bħala ċentru loġistika għall-Afrika u d-dinja. === Enerġija === [[Stampa:Isofoton Marruecos.JPG|thumb|Pannelli solari fil-Lvant tal-Marokk]] Fl-2008, madwar 56 % tal-provvista tal-elettriku tal-Marokk kienet fornuta mill-faħam. Madankollu, bi tbassir li jindika li l-ħtiġijiet tal-enerġija tal-Marokk se jiżdiedu b'6 % kull sena bejn l-2012 u l-2050, għaddiet liġi ġdida li tħeġġeġ lill-Marokkini biex ifittxu modi biex jiddiversifikaw il-provvista tal-enerġija, inklużi aktar riżorsi rinnovabbli. Il-gvern Marokkin nieda proġett biex jinbena impjant tal-enerġija solari termali u qed jistudja wkoll l-użu tal-gass naturali bħala sors potenzjali ta' dħul għall-gvern Marokkin. Il-Marokk wettaq il-bini ta' parks kbar tal-enerġija solari biex inaqqas id-dipendenza fuq il-fjuwils fossili u fl-aħħar mill-aħħar jesporta l-elettriku lejn l-Ewropa. Fis-17 ta' April, 2022, l-Aġenzija tal-Enerġija Solari Rabat-Marokkina (Masen) u l-Ministeru tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija u l-Iżvilupp Sostenibbli ħabbru t-tnedija tal-ewwel fażi tal-megaproġett tal-impjant tal-enerġija solari Nor II, li huwa proġett tal-enerġija solari fuq diversi siti b'kapaċità totali stabbilita għal 400 megawatt (MN). === Provvista ta' ilma u sanità === Il-provvista tal-ilma u s-sanità fil-Marokk huma pprovduti minn firxa wiesgħa ta 'utilitajiet, li jvarjaw minn kumpaniji privati ​​fl-akbar belt, Casablanca, il-kapitali, Rabat, u żewġ bliet oħra għal utilitajiet muniċipali fi 13-il belt oħra, kif ukoll elettriku nazzjonali u kumpanija tal-ilma (ONEE). Dan tal-aħħar huwa responsabbli għall-provvista tal-ilma bl-ingrossa lill-utilitajiet imsemmija qabel, id-distribuzzjoni tal-ilma f’madwar 500 belt żgħira, kif ukoll it-trattament tad-drenaġġ u tad-drenaġġ f’60 minn dawn il-belt. Fl-aħħar ħmistax-il sena kien hemm titjib sostanzjali fl-aċċess għall-provvista tal-ilma u, sa ċertu punt, is-sanità. Il-problemi li fadal jinkludu livell baxx ta' trattament tal-ilma mormi (13 % biss tal-ilma mormi miġbur jiġi ttrattat), in-nuqqas ta' konnessjonijiet tad-dar fl-ifqar distretti urbani u s-sostenibbiltà limitata tas-sistemi rurali (stmat li 20 % tas-sistemi rurali ma' jaħdmux). Fl-2005 ġie approvat Programm Nazzjonali ta' Sanità li għandu l-għan li jittratta 60% tal-ilma mormi miġbur u jgħaqqad 80% tad-djar urbani mad-dranaġġ sal-2020. Il-kwistjoni tan-nuqqas ta' konnessjonijiet tal-ilma għal xi wħud miż-żoni urbani foqra qed jiġu indirizzati bħala parti mill- L-Inizjattiva Nazzjonali għall-Iżvilupp tal-Bniedem, li taħtha r-residenti ta' insedjamenti informali ngħataw titoli ta' proprjetà u ġew eżentati mit-tariffi li normalment jitħallsu lill-kumpaniji tal-utilità biex jgħaqqdu man-netwerk tal-ilma u tad-drenaġġ. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Logo UM6P.jpg|thumb|Kampus tal-Università Politeknika Mohammed VI f'Benguerir]] Il-Gvern Marokkin ilu jimplimenta riformi biex itejjeb il-kwalità tal-edukazzjoni u jagħmel ir-riċerka aktar reattiva għall-ħtiġijiet soċjoekonomiċi. F'Mejju 2009, il-Prim Ministru Marokkin Abbas El Fassi ħabbar appoġġ akbar għax-xjenza waqt laqgħa fiċ-Ċentru Nazzjonali għar-Riċerka Xjentifika u Teknika. L-għan kien li l-universitajiet jingħataw awtonomija finanzjarja akbar mill-gvern sabiex ikunu aktar reattivi għall-ħtiġijiet ta' riċerka u jkunu jistgħu jissawru rabtiet aħjar mas-settur privat, bit-tama li dan irawwem kultura ta' intraprenditorija madwar id-dinja. Huwa ħabbar li l-investiment fix-xjenza u t-teknoloġija se jiżdied minn US $ 620,000 fl-2008 għal US $ 8.5 miljun (69 miljun dirham Marokkin) fl-2009, sabiex jiffinanzja r-rinnovazzjoni u l-kostruzzjoni ta' laboratorji, korsijiet ta' taħriġ għal riċerkaturi fil-ġestjoni finanzjarja, programm ta' boroż ta' studju. għar-riċerka ta' wara l-lawrja, u miżuri ta' inċentivi għal kumpaniji li lesti jiffinanzjaw ir-riċerka, bħal li jagħtuhom aċċess għal riżultati xjentifiċi li mbagħad ikunu jistgħu jużaw biex jiżviluppaw prodotti ġodda. Il-Marokk ikklassifika fis-70 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina tnediet fl-ewwel Samit Nazzjonali tal-Innovazzjoni tal-pajjiż f'Ġunju 2009 mill-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ, Investiment u Ekonomija Diġitali. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina stabbilixxiet l-għan li tipproduċi 1,000 privattiva Marokkina u toħloq 200 impriża ġdida innovattiva sal-2014. Fl-2012, l-inventuri Marokkini applikaw għal 197 privattiva, minn 152 sentejn qabel. Fl-2011, il-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ u Teknoloġiji Ġodda ħoloq Klabb tal-Innovazzjoni Marokkin, b'kollaborazzjoni mal-Uffiċċju tal-Proprjetà Industrijali u Kummerċjali tal-Marokkin. L-idea hija li jinħoloq netwerk ta' atturi tal-innovazzjoni, inklużi riċerkaturi, intraprendituri, studenti u akkademiċi, biex jgħinhom jiżviluppaw proġetti innovattivi. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Ogħla u r-Riċerka Xjentifika jappoġġja r-riċerka f'teknoloġiji avvanzati u l-iżvilupp ta' bliet innovattivi f'Fez, Rabat u Marrakech. Il-gvern qed iħeġġeġ lill-istituzzjonijiet pubbliċi biex jikkollaboraw maċ-ċittadini dwar l-innovazzjoni. Eżempju huwa l-Uffiċċju tal-Fosfati tal-Marokk (Office chérifien des phosphates), li investa fi proġett biex tiġi żviluppata belt intelliġenti, ir-Re Mohammed VI Green City, madwar l-Università Mohammed VI, li tinsab bejn Casablanca u Marrakech, bi spiża ta' 4.7. biljun dirhams (madwar 479 miljun dollaru Amerikan). Fl-2015, il-Marokk kellu tliet parks tat-teknoloġija. Mill-ħolqien tal-ewwel fir-Rabat fl-2005, inħoloq it-tieni f'Casablanca u, fl-2015, it-tielet f'Tanġer. Il-parks tat-teknoloġija jospitaw negozji ġodda u kumpaniji żgħar u ta' daqs medju li jispeċjalizzaw fit-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT), teknoloġiji “ħodor” (jiġifieri teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent) u industriji kulturali. Fl-2012, l-Akkademja tax-Xjenzi u t-Teknoloġija Hassan II identifikat serje ta' setturi li fihom il-Marokk għandu vantaġġ komparattiv u kapital uman kwalifikat, inklużi l-minjieri, is-sajd, il-kimika tal-ikel u teknoloġiji ġodda. Identifika wkoll sensiela ta’ setturi strateġiċi, bħall-enerġija, b’enfasi fuq l-enerġiji rinnovabbli bħall-fotovoltajċi, l-enerġija solari termali, ir-riħ u l-bijomassa; kif ukoll is-setturi tal-ilma, in-nutrizzjoni u s-saħħa, l-ambjent u l-ġeoxjenzi. Fl-20 ta’ Mejju 2015, inqas minn sena wara l-ħolqien tiegħu, il-Kunsill Ogħla tal-Edukazzjoni, it-Taħriġ u r-Riċerka Xjentifika ppreżenta rapport lir-re li fih offra viżjoni tal-edukazzjoni fil-Marokk 2015-2030. Ir-rapport sostna li l-edukazzjoni tkun ugwali u, għalhekk, aċċessibbli għal kemm jista' jkun nies. Peress li t-titjib tal-kwalità tal-edukazzjoni jimxi id f'id mal-promozzjoni tar-riċerka u l-iżvilupp, ir-rapport irrakkomanda wkoll l-iżvilupp ta' sistema ta' innovazzjoni nazzjonali integrata li tkun iffinanzjata billi jiżdied gradwalment il-proporzjon tal-PGD iddedikat għar-riċerka u l-iżvilupp (R&D) minn 0.73%. tal-PGD fl-2010 "għal 1% fi żmien qasir, 1.5% fl-2025 u 2% fl-2030." == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} === Reliġjon === [[Stampa:Mezquita en Dajla (Sahara Occidental).jpg|thumb|left|Moskea f'Dakhla]] [[Stampa:Salé mosque DSCF6797.jpg|thumb|Moskea l-Kbira tal-Bejgħ, Salé]] Fl-2010, il-Forum Pew stmat li l-affiljazzjoni reliġjuża fil-pajjiż kienet 99% Musulmana, bil-gruppi kollha li fadal jirrappreżentaw inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Minn dawk affiljati mal-Iżlam, prattikament kollha huma Musulmani Sunniti, bil-Musulmani Shia jirrappreżentaw inqas minn 0.1%. Madankollu, kważi 15 % tal-Marokkini jiddeskrivu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi skont stħarriġ tal-2018 min-netwerk tar-riċerka tal-Barometru Għarbi; l-istess stħarriġ ra li kważi 100 fil-mija tar-rispondenti identifikati bħala Musulmani. Stħarriġ ieħor tal-Barometru Għarbi fl-2021 sab li 67.8% tal-Marokkini identifikaw bħala reliġjużi, 29.1% bħala kemmxejn reliġjużi, u 3.1% bħala mhux reliġjużi. L-istħarriġ Gallup International tal-2015 irrapporta li 93% tal-Marokkini kienu jqisu lilhom infushom reliġjużi. [[Stampa:Oujda.mosque et mairie.jpg|thumb|left|Moskea f'Oujda]] [[Stampa:Inside of a mosque in Fes (5364764412).jpg|thumb|L-intern ta' moskea f'Fez]] [[Stampa:Zawiya moskeye.jpg|thumb|left|Moskea Zawiya f'Sidi Smail]] Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal aktar minn 500,000 Nisrani (l-aktar ta' nisel Spanjol u Franċiż). Bosta settlers Kristjani telqu lejn Spanja jew Franza wara l-indipendenza fl-1956. Il-komunità Kristjana barranija l-aktar Kattolika u Protestanti tikkonsisti minn madwar 40,000 membru prattikanti. Il-maġġoranza tar-residenti barranin Kristjani jgħixu fiż-żoni urbani ta' Casablanca, Tangier u Rabat. Diversi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li bejn l-2005 u l-2010 hemm 5,000 ċittadin Kristjan konvertit (l-aktar ta' etniċità Berber) li jattendu regolarment knejjes ta' “dar” u jgħixu l-aktar fin-nofsinhar. Xi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li jista' jkun hemm sa 8,000 ċittadin Kristjan fil- pajjiż kollu, iżda ħafna rrappurtati ma jinġabrux regolarment minħabba l- biża' ta' sorveljanza mill- gvern u persekuzzjoni soċjali. In-numru ta' Marokkini li kkonvertu għall-Kristjaneżmu (il-biċċa l-kbira minnhom prattikanti sigrieti) huwa stmat li hu bejn 8,000 u 50,000. L-aktar stimi riċenti jpoġġu n-numru ta' membri tal-komunità storika Lhudija ta' Casablanca għal madwar 2,500 u tal-komunitajiet Lhud ta’ Rabat u Marrakech għal madwar 100 kull wieħed. Il-bqija tal-popolazzjoni Lhudija hija mxerrda madwar il-pajjiż. Din il-popolazzjoni hija magħmula l-aktar minn anzjani, b’numru dejjem jonqos ta' żgħażagħ. Il-komunità tal-Fidi Baháʼí, li tinsab fiż-żoni urbani, tgħodd bejn 350 u 400 ruħ. === Lingwi === [[Stampa:Amz plake Sidi Smayil Sidi Bennour1.jpg|thumb|left|p¡Plakka bl-Amazigh (tip tifinar) u bl-Għarbi bħall-otovoye El-Djadida - Asfi]] [[Stampa:Morocco - Linguistic map.png|thumb|Lingwi]] Il-lingwi uffiċjali tal-Marokk huma l-Għarbi u l-Berber. Il-grupp distintiv tad-djaletti Għarbi Marokkini tal-pajjiż huwa magħruf bħala darija. Madwar 89.8% tal-popolazzjoni kollha jistgħu jikkomunikaw sa ċertu punt bl-Għarbi Marokkin. Il-lingwa Berber hija mitkellma fi tliet djaletti (Tarifit, Tashelhit u Central Atlas Tamazight). Fl-2008, Frédéric Deroche kkalkula li kien hemm 12-il miljun kelliem Berber, li jirrappreżentaw madwar 40% tal-popolazzjoni. Iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2004 irrapporta li 28.1% tal-popolazzjoni tkellmu Berber. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa użat ħafna fl-istituzzjonijiet tal-gvern, il-midja, negozji medji u kbar, kummerċ internazzjonali ma' pajjiżi Frankofoni, u ħafna drabi fid-diplomazija internazzjonali. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mgħallem bħala lingwa obbligatorja fl-iskejjel kollha. Fl-2010, kien hemm 10,366,000 kelliema [[lingwa Franċiża|Franċiżi]] fil-Marokk, jiġifieri madwar 32% tal-popolazzjoni. Skont iċ-ċensiment tal-2004, 2.19 miljun Marokkin kienu jitkellmu lingwa barranija minbarra l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]. L-[[Ingliż]], għalkemm ferm wara l-Franċiż f'termini ta' numru ta' kelliema, huwa l-ewwel lingwa barranija magħżula, peress li l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa obbligatorju fost iż-żgħażagħ edukati u l-professjonisti. Skont Ethnologue, fl-2016 kien hemm 1,536,590 persuna (jew madwar 4.5% tal-popolazzjoni) fil-Marokk li jitkellmu bl-Ispanjol. L-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] huwa mitkellem primarjament fit-Tramuntana tal-Marokk u l-ex Saħara Spanjola minħabba li Spanja kienet okkupat dawk iż-żoni qabel. Sadanittant, studju tal-2018 mill-Istitut Cervantes sab 1.7 miljun Marokkin li kienu mill-inqas profiċjenti bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]], u poġġa lill-Marokk bħala l-pajjiż bl-aktar nies li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] barra mid-dinja li titkellem bl-Ispanjol (sakemm l-Istati Uniti ma tkunx eskluża wkoll mill-pajjiżi li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]). Parti sinifikanti tat-Tramuntana tal-Marokk tirċievi midja bil-[[lingwa Spanjola]], sinjali tat-televiżjoni u mewġ tar-radju, li rrappurtati jiffaċilitaw il-profiċjenza tal-lingwa fir-reġjun. Wara li l-Marokk iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1956, il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] u l-[[Għarbi]] saru l-lingwi ewlenin tal-amministrazzjoni u l-edukazzjoni, u wassal biex ir-rwol tal-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] jonqos. === Edukazzjoni === [[Stampa:University karaouiyine of fes.jpg|thumb|left|Università karaouiyine ta' Fez]] [[Stampa:Al Akhawayn Campus.jpg|thumb|Università Al Akhawayn f'Ifrane]] [[Stampa:UIS Literacy Rate Morocco population +15 1980 to 2015.png|thumb|Rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni Marokkina ta' aktar minn 15-il sena, 1980-2015]] L-edukazzjoni fil-Marokk hija b'xejn u obbligatorja sal-iskola primarja. Ir-rata ta' litteriżmu stmata għall-pajjiż fl-2012 kienet ta' 72%. F'Settembru 2006, il-UNESCO tat lill-Marokk, flimkien ma' pajjiżi oħra bħal Kuba, il-Pakistan, l-Indja u t-Turkija, il-"Premju tal-Litteriżmu tal-UNESCO 2006". Il-Marokk għandu aktar minn erba' tużżani universitajiet, kulleġġi u politekniċi mifruxa f'ċentri urbani madwar il-pajjiż. Fost l-istituzzjonijiet ewlenin tagħha hemm l-Università Mohammed V tar-Rabat, l-akbar fil-pajjiż, b’fergħat f’Casablanca u Fez; l-Istitut Agrikolu u Veterinarju Hassan II fir-Rabat, li jwettaq riċerka avvanzata fix-xjenzi soċjali minbarra l-ispeċjalitajiet agrikoli tiegħu; u l-Università Al-Akhawayn f'Ifrane, l-ewwel università li titkellem bl-Ingliż tal-Afrika tal-Majjistral, fetħet fl-1995 b'kontribuzzjonijiet mill-Arabja Sawdija u l-Istati Uniti. L-Università Al-Qarawiyin, imwaqqfa minn Fatima al-Fihri fil-belt ta' Fez fl-859 bħala madrasa, hija meqjusa minn xi sorsi, inkluża l-UNESCO, bħala l-“eqdem università fid-dinja”. Il-Marokk għandu wkoll xi skejjel postgraduate prestiġjużi, inklużi: l-Università Politeknika Mohammed VI, l'Institut national des postes et télécommunications, École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, Skola Nazzjonali tal-Industrija Minerali, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca. === Saħħa === [[Stampa:University Hospital Center in Tangier (general_view).jpg|thumb|Iċ-Ċentru tal-Isptar Universitarju Mohammed VI ta' Tanġer]] Madwar id-dinja, il-pajjiżi jagħmlu ħafna sforzi biex jindirizzaw il-problemi tas-saħħa u jeqirdu l-mard, inkluż il-Marokk. Is-saħħa tat-tfal, is-saħħa tal-omm, u l-mard huma komponenti tas-saħħa u l-benessri. Il-Marokk huwa pajjiż li qed jiżviluppa li għamel ħafna passi biex itejjeb dawn il-kategoriji. Madankollu, il-Marokk għad għandu ħafna problemi ta' saħħa x'jitjieb. Skont riċerka ppubblikata, fl-2005 16 % biss taċ-ċittadini Marokkini kellhom assigurazzjoni jew kopertura tas-saħħa. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, il-Marokk jesperjenza rati għolja ta' mortalità tat-trabi ta' 20 mewt għal kull 1,000 twelid (2017) u rati għolja ta' mortalità materna ta' 121 mewt għal kull 100,000 twelid (2015). Il-gvern Marokkin jistabbilixxi sistemi ta' sorveljanza fi ħdan is-sistema tas-saħħa diġà eżistenti biex jimmonitorja u jiġbor id-dejta. L-edukazzjoni dwar l-iġjene tal-massa hija implimentata fl-iskejjel primarji li huma b'xejn għar-residenti Marokkini. Fl-2005, il-gvern Marokkin approva żewġ riformi biex jespandi l-kopertura tal-assigurazzjoni tas-saħħa. L-ewwel riforma kienet pjan ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja għall-impjegati tas-settur pubbliku u privat biex jespandu l-kopertura minn 16 fil-mija tal-popolazzjoni għal 30 fil-mija. It-tieni riforma ħolqot fond biex ikopri s-servizzi għall-foqra. Iż-żewġ riformi tejbu l-aċċess għal kura ta' kwalità għolja. Il-mortalità tat-trabi tjiebet b'mod sinifikanti mill-1960, meta kien hemm 144 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj, fl-2000, 42 għal kull 1,000 twelid ħaj, u issa hija 20 għal kull 1,000 twelid ħaj. Ir-rata ta' mortalità ta' taħt il-ħames snin tal-pajjiż naqset b’60% bejn l-1990 u l-2011. Fl-2014, il-Marokk adotta pjan nazzjonali biex iżid il-progress fis-saħħa tal-omm u tat-tfal. Il-Pjan Marokkin inbeda mill-Ministru tas-Saħħa Marokkin, El Houssaine Louardi, u Ala Alwan, id-Direttur Reġjonali tad-WHO għar-Reġjun tal-Lvant tal-Mediterran, fit-13 ta' Novembru, 2013 fir-Rabat. Il-Marokk għamel progress sinifikanti fit-tnaqqis tal-imwiet kemm tat-tfal kif ukoll tal-ommijiet. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, ir-rata tal-mortalità materna tal-pajjiż naqset b'67% bejn l-1990 u l-2010. Fl-2014, l-infiq fil-kura tas-saħħa kien jammonta għal 5.9% tal-PGD tal-pajjiż. Mill-2014 'l hawn, l-infiq fuq il-kura tas-saħħa bħala sehem tal-PGD naqas. Madankollu, in-nefqa tas-saħħa per capita (PPP) żdiedet b'mod kostanti mill-2000. Fl-2015, in-nefqa Marokkina fuq is-saħħa kienet ta '$ 435.29 per capita. Fl-2016, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 74.3 snin, jew 73.3 għall-irġiel u 75.4 għan-nisa, u kien hemm 6.3 tobba u 8.9 infermiera u qwiebel għal kull 10,000 abitant. Fl-2017, il-Marokk ikklassifika fis-16-il post minn 29 pajjiż fl-Indiċi Globali tal-Benessri taż-Żgħażagħ. Iż-żgħażagħ Marokkini jesperjenzaw rata aktar baxxa ta' self-ħsara mir-rata globali f'medja ta' 4 laqgħat fis-sena. == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f’Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. === Militari === [[Stampa:FREMM Mohammed VI - Lorient 2013-05.JPG|daqsminuri|Mohammed VI, frejgata multipurpose FREMM tan-Navy Rjali Marokkina]] Il-militar Marokkin huwa magħmul mill-Forzi Armati Rjali, li jinkludu l-Armata (l-akbar fergħa), in-Navy, l-Air Force, il-Gwardja Rjali, il-Ġendarmerija Rjali u l-Forzi Awżiljarji. Is-sigurtà interna hija ġeneralment effettiva u l-atti ta' vjolenza politika huma rari (b'eċċezzjoni waħda: l-attakki ta' Casablanca tal-2003, li qatlu 45 persuna). In-NU żżomm forza żgħira ta' osservazzjoni fis-Saħara tal-Punent, fejn hemm stazzjonati numru kbir ta' truppi Marokkini. Il-Front Polisario Sahrawi iżomm milizzja attiva ta' madwar 5,000 ġellied fis-Saħara tal-Punent u ilu involut fi gwerer intermittenti mal-forzi Marokkini mis-snin sebgħin. == Kultura == [[Stampa:Moroccan frills.jpg|thumb|Kamra tal-għajxien b'intern Marokkin tradizzjonali.]] Il-Marokk huwa pajjiż b'kultura u ċiviltà rikka. Tul l-istorja tagħha, laqgħet ħafna nies, li kollha influwenzaw l-istruttura soċjali tal-pajjiż. Mill-indipendenza, kien hemm fjoritura vera tal-pittura u l-iskultura, il-mużika popolari, it-teatru tad-dilettanti u ċ-ċinema. It-Teatru Nazzjonali tal-Marokk (imwaqqaf fl-1956) joffri produzzjonijiet regolari tta' xogħlijiet drammatiċi Marokkini u Franċiżi. Fix-xhur tas-sajf, isiru festivals tal-arti u tal-mużika madwar il-pajjiż, inkluż il-Festival tal-Mużika Sagra tad-Dinja f'Fez. Kull reġjun għandu l-ispeċifiċitajiet tiegħu, li għalhekk jikkontribwixxu għall-kultura nazzjonali u l-wirt taċ-ċiviltà. Il-Marokk stabbilixxa fost il-prijoritajiet tiegħu l-protezzjoni tal-wirt divers tiegħu u l-preservazzjoni tal-wirt kulturali tiegħu. Kulturalment, il-Marokk dejjem irnexxielu jgħaqqad il-wirt kulturali Għarbi, Berber u Lhudi ma' influwenzi esterni bħall-Franċiż u l-Ispanjol u, matul l-aħħar deċennji, stili ta' ħajja Anglo-Amerikani. === Arkitettura === [[Stampa:Hassan II mosque, Casablanca 2.jpg|thumb|Il-moskea Hassan II f'Casablanca]] [[Stampa:Ait Benhaddou Qsar (588071549).jpg|thumb|Il-ksar ta' Ait Ben Haddou fil-muntanji tan-Nofsinhar tal-Atlas Għoli]] [[Stampa:P1020151 (9728164447).jpg|thumb|Arkitettura kolonjali f'Casablanca (seklu 20)]] L-arkitettura Marokkina tirrifletti l-ġeografija diversa u l-istorja twila tal-Marokk, immarkata minn mewġiet suċċessivi ta 'settlers permezz tal-migrazzjoni u l-konkwista militari. Dan il-wirt arkitettoniku jinkludi siti Rumani antiki, arkitettura Iżlamika storika, arkitettura vernakulari lokali, arkitettura kolonjali Franċiża tas-seklu 20, u arkitettura moderna. Ħafna mill-arkitettura tradizzjonali tal-Marokk hija mmarkata mill-istil li żviluppa matul il-perjodu Iżlamiku, mis-7 seklu 'l quddiem. Din l-arkitettura kienet parti minn tradizzjoni usa' ta' arkitettura “Moorish” jew Iżlamika tal-Punent, li kkaratterizza kemm il-Magreb (il-Marokk, l-Alġerija u t-Tuneżija) kif ukoll al-Andalus (Spanja Musulmana u l-Portugall). Huwa ħallat influwenzi mill-kultura Amażigh (Berber) fl-Afrika ta' Fuq, Spanja pre-Islamika (Rumani, Biżantini u Visigoth) u kurrenti artistiċi kontemporanji fil-Lvant Nofsani Iżlamiku biex ifassal stil uniku matul is-sekli b’karatteristiċi rikonoxxibbli bħall-arkata taż-żiemel, il-ġonna riad u l-motivi ġeometriċi u arabesk elaborati fl-injam, stokk imnaqqax u madum zellij. Għalkemm l-arkitettura Marokkina Amazigh mhix strettament separata mill-bqija tal-arkitettura Marokkina, ħafna strutturi u stili arkitettoniċi huma assoċjati b'mod distintiv ma 'reġjuni tradizzjonalment Amazigh jew dominati minn Amazigh, bħall-Muntanji Atlas u s-Saħara u r-reġjuni ta' qabel il-Hara. Dawn ir-reġjuni fil-biċċa l-kbira rurali huma mmarkati minn bosta kasbahs (fortizzi) u ksour (villaġġi fortifikati) iffurmati minn ġeografija lokali u strutturi soċjali, li waħda mill-aktar famużi minnhom hija Ait Benhaddou. Dawn huma ġeneralment magħmula minn rammed earth u mżejna b'motifi ġeometriċi lokali. Il-bogħod milli kienu iżolati minn kurrenti artistiċi storiċi oħra li jdawruhom, il-popli Amażigh tal-Marokk (u madwar l-Afrika ta' Fuq) adattaw il-forom u l-ideat tal-arkitettura Iżlamika għall-kundizzjonijiet tagħhom stess u, min-naħa tagħhom, ikkontribwew għall-formazzjoni tal-arti Iżlamika tal-Punent, partikolarment matul id-dominazzjoni politika tagħhom tar-reġjun matul sekli ta' ħakma Almoravid, Almohad u Merinid. L-arkitettura moderna fil-Marokk tinkludi ħafna eżempji ta' Art Deco tal-bidu tas-seklu 20 u arkitettura lokali Neo-Moorish mibnija matul l-okkupazzjoni kolonjali Franċiża u Spanjola tal-pajjiż bejn l-1912 u l-1956 (jew sal-1958 għal Spanja). Fl-aħħar tas-seklu 20, wara li l-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu, xi binjiet ġodda komplew jagħtu ġieħ lill-arkitettura u l-motivi tradizzjonali tal-Marokk (anki meta ddisinjati minn periti barranin), kif eżemplati mill-Mausoleum tar-Re Mohammed V (tlestiet fl-1971) u l- Moskea enormi Hassan II f'Casablanca (tlestiet fl-1993). L-arkitettura modernista hija evidenti wkoll fil-kostruzzjoni kontemporanja, mhux biss fi strutturi komuni ta' kuljum iżda wkoll fi proġetti ta' prestiġju kbar. === Letteratura === [[Stampa:ChraibiDriss.jpg|thumb|Driss Chraibi]] Il-letteratura Marokkina hija miktuba prinċipalment bl-Għarbi, il-Berber, l-Ebrajk u l-Franċiż. Partikolarment taħt l-imperi Almoravid u Almohad, il-letteratura Marokkina kienet relatata mill-qrib mal-letteratura ta' al-Andalus, u kienet taqsam forom poetiċi u letterarji importanti bħaż-zajal, il-muwashshah u l-maqama. Il-letteratura Iżlamika, bħall-eseġeżijiet Koraniċi u xogħlijiet reliġjużi oħra bħal Al-Shifa ta' Qadi Ayyad, kienu influwenti. L-Università ta' al-Qarawiyyin f'Fez kienet ċentru letterarju importanti li ġibed studjużi minn barra, inklużi Maimonides, Ibn al-Khatib u Ibn Khaldun. Taħt id-dinastija Almohad, il-Marokk esperjenza perjodu ta' prosperità u splendore fil-qasam tal-għarfien. L-Almohads bnew il-moskea Kutubiyya f'Marrakech, li kienet fiha xejn inqas minn 25,000 ruħ, iżda kienet famuża wkoll għall-kotba, manuskritti, libreriji u ħwienet tal-kotba tagħha, għalhekk isimha: l-ewwel bazaar tal-kotba fl-istorja. Il-Kalifa Almohad Abu Yakub kellu mħabba kbira għall-ġbir tal-kotba. Huwa waqqaf librerija kbira, li eventwalment ġiet imċaqalqa lejn il-Casbah u kkonvertita f’librerija pubblika. Il-letteratura Marokkina moderna bdiet fis-snin 30. Żewġ fatturi ewlenin taw impetu lill-Marokk biex jixhed it-twelid ta' letteratura moderna. Il-Marokk, bħala protettorat Franċiż u Spanjol, ħalla lill-intellettwali Marokkini l-opportunità li jiskambjaw u jipproduċu xogħlijiet letterarji b’mod ħieles, u jgawdu minn kuntatt ma' letteratura Għarab u Ewropea oħra. Tliet ġenerazzjonijiet ta' kittieba sawru b’mod speċjali l-letteratura Marokkina tas-seklu 20. L-ewwel waħda kienet il-ġenerazzjoni li għexet u kitbet fi żmien il-Protettorat (1912-1956), li l-aktar rappreżentant importanti tagħha kien Mohammed Ben Brahim (1897-1955). It-tieni ġenerazzjoni kienet dik li kellha rwol importanti fit-tranżizzjoni għall-indipendenza ma' kittieba bħal Abdelkrim Ghallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) u Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963). It-tielet ġenerazzjoni hija dik tal-kittieba tas-sittinijiet. Il-letteratura Marokkina mbagħad iffjorixxiet b’kittieba bħal Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf u Driss El Khouri. Dawn il-kittieba kienu influwenza importanti fuq il-ħafna rumanziera, poeti u drammaturi Marokkini li kienu għadhom ġejjin. Matul is-snin 50 u 60, il-Marokk kien kenn u ċentru artistiku u ġibed kittieba bħal Paul Bowles, Tennessee Williams, u William S. Burroughs. Il-letteratura Marokkina ffjorixxiet b'rumanziera bħal Mohamed Zafzaf u Mohamed Choukri, li kitbu bl-Għarbi, u Driss Chraïbi u Tahar Ben Jelloun, li kitbu bil-Franċiż. Awturi Marokkini importanti oħra jinkludu: Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada u Leila Abouzeid. Oratura (letteratura orali) hija parti integrali mill-kultura Marokkina, kemm jekk bl-Għarbi Marokkin jew Berber. === Mużika === Il-mużika Marokkina hija ta' oriġini Għarbija, Berber u sub-Saħarjana. Il-baned Chaabi b'influwenzi rock huma mifruxa, kif inhi l-mużika trance, b'oriġini storika fil-mużika Iżlamika. Il-Marokk huwa d-dar tal-mużika klassika Andalusa, li tinsab madwar il-majjistral tal-Afrika. Probabbilment ġie żviluppat taħt il-ħakma Għarbija f'Córdoba, u l-invenzjoni tagħha ħafna drabi hija attribwita lill-mużiċist Persjan Ziryab. [[Stampa:Musicians Jilala music in Morocco, 1900.png|thumb|Grupp ta' mużiċisti minn Jilala fl-1900]] Aita huwa stil mużikali Bedouin li jitkanta fil-kampanja. Chaabi (popolari) hija mużika komposta minn bosta varjetajiet li jinżlu mill-forom multipli tal-mużika folkloristika Marokkina. Chaabi kien oriġinarjament imwettaq fis-swieq, iżda issa jinstema 'fi kwalunkwe ċelebrazzjoni jew ġbir. Forom popolari ta' mużika tal-Punent huma dejjem aktar popolari fil-Marokk, bħall-fużjoni, rock, country, metall, u b'mod partikolari hip hop. Il-Marokk ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest tal-1980, fejn ġie fil-pożizzjoni ta' qabel tal-aħħar. === Midja === Iċ-ċinema fil-Marokk għandha storja twila li tmur lura aktar minn seklu, bil-ġbid ta' Le chevrier Marocain ta' Louis Lumière (“Il-Goatherd Marokkin”) fl-1897. Bejn dik id-data u l-1944, ħafna films barranin inġibdu fil-pajjiż, speċjalment f'iż-żona ta' Ouarzazate. Fl-1944, inħoloq iċ-Ċentru Ċinematografiku Marokkin (CCM), l-aġenzija regolatorja tal-films tal-pajjiż. Infetħu wkoll studios fir-Rabat. Fl-1952, Othello ta' Orson Welles rebaħ il-Palma tad-Deheb fil-Festival tal-Films ta' Cannes taħt il-bandiera Marokkina. Madankollu, il-mużiċisti tal-Festival ma daqqewx l-innu nazzjonali tal-Marokk, peress li ħadd ma kien jaf x’kien. Sitt snin wara, Mohammed Ousfour kien se joħloq l-ewwel film Marokkin, Le fils maudit ("The Cursed Son"). Fl-1968 sar l-ewwel Festival tal-Films tal-Mediterran f'Tanġer, li fil-forma attwali tiegħu jsir f’Tetouan. Fl-1982 sar l-ewwel festival nazzjonali tal-films fir-Rabat. Fl-2001, l-ewwel Marrakech International Film Festival (FIFM) sar ukoll f'Marrakech. === Kċina === [[Stampa:Couscous of Fes.JPG|thumb|Kuskus Marokkin]] Il-kċina Marokkina hija meqjusa bħala waħda mill-aktar varjati fid-dinja. Dan huwa riżultat tal-interazzjoni li l-Marokk kellu mad-dinja ta' barra għal sekli sħaħ. Il-kċina Marokkina hija primarjament fużjoni ta’ kċejjen Moorish, Ewropej u Mediterranji. Il-ħwawar jintużaw ħafna fil-kċina Marokkina. Filwaqt li l-ħwawar ġew importati lejn il-Marokk għal eluf ta’ snin, ħafna ingredjenti bħaż-żagħfran minn Tiliouine, mint u żebbuġ minn Meknes, u larinġ u lumi minn Fez, huma mkabbra fid-dar. It-tiġieġ huwa l-aktar laħam ikkunsmat fil-Marokk. L-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk huwa ċ-ċanga; ħaruf huwa l-favorit, iżda huwa relattivament għali. Il-platt ewlieni Marokkin li ħafna nies huma familjari miegħu huwa l-kuskus, id-delikatezza nazzjonali antika. Iċ-ċanga hija l-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk, u ġeneralment jittiekel f'tagine ma' ħaxix jew legumi. It-tiġieġ jintuża ħafna wkoll fit-tajini, u wieħed mill-aktar famużi huwa dak bit-tiġieġ, patata u żebbuġ. Il-ħaruf jiġi kkunsmat ukoll, iżda peress li r-razez tan-nagħaġ tal-Majjistral tal-Afrika jaħżnu l-biċċa l-kbira tax-xaħam tagħhom fid-denb, il-ħaruf Marokkin m’għandux it-togħma pikkanti li għandhom il-ħaruf u l-muntun tal-Punent. It-tjur huwa wkoll komuni ħafna u l-użu tal-frott tal-baħar qed jiżdied fl-ikel Marokkin. Barra minn hekk, hemm laħam immellaħ imnixxef u laħam immellħ ippreservat bħal kliia/khlia u "g'did", li jintużaw biex jagħtu togħma lit-tagines jew jintużaw f'"el ghraif", pancake Marokkin mielaħ mitwi. Fost l-aktar platti Marokkini famużi hemm couscous, pastilla (kitba wkoll bsteeya jew bestilla), tajine, tanjia u harira. Għalkemm din tal-aħħar hija soppa, hija meqjusa bħala platt fiha nnifisha u hija serva bħala tali jew bid-dati speċjalment matul ix-xahar tar-Ramadan. Il-konsum tal-majjal huwa pprojbit skont ix-Xarija, il-liġijiet reliġjużi tal-Islam. Parti importanti mill-ikel ta' kuljum huwa l-ħobż. Fil-Marokk, il-ħobż huwa magħmul prinċipalment mis-smid tal-qamħ durum, magħruf bħala khobz. Il-fran huma komuni ħafna fil-Marokk kollu u l-ħobż frisk huwa staple fil-bliet, irħula u rħula kollha. L-aktar komuni huwa ħobż tal-qamħ sħiħ mitħun oħxon jew ħobż tad-dqiq abjad. Hemm ukoll varjetà ta 'flatbreads u flatbreads moqlija. L-iktar xarba popolari hija "atai", tè aħdar bil-weraq tan-nagħniegħ u ingredjenti oħra. It-te jokkupa post importanti ħafna fil-kultura Marokkina u huwa meqjus bħala forma ta 'arti. Jiġi servut mhux biss waqt l-ikliet iżda matul il-ġurnata u huwa fuq kollox xarba tal-ospitalità, normalment serva meta jkun hemm mistednin. Huwa moqdi lill-mistednin u huwa rude li tirrifjutah. === Sport === [[Stampa:Morocco vs Algeria, June 04 2011-10.jpg|thumb|Fannijiet tal-futbol Marokkini]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-pajjiż, popolari fost iż-żgħażagħ urbani b'mod partikolari. Fl-1986, il-Marokk sar l-ewwel pajjiż Għarbi u Afrikan li kkwalifika għat-tieni rawnd tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA. Il-Marokk ospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani fl-1988 u se jerġa' jospitaha fl-2025 wara li l-Guinea ospitanti oriġinali tneħħew mid-drittijiet ta’ ospitanti minħabba tħejjijiet insuffiċjenti għall-post. Oriġinarjament il-Marokk kien skedat li jospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani tal-2015, iżda rrifjuta li jospita t-tournament fid-dati skedati minħabba l-biżgħat dwar it-tifqigħa tal-Ebola fil-kontinent. Il-Marokk għamel sitt tentattivi biex jospita t-Tazza tad-Dinja tal-FIFA iżda tilef ħames darbiet kontra l-Istati Uniti, Franza, il-Ġermanja, l-Afrika t’Isfel u offerta konġunta mill-Kanada, il-Messiku u l-Istati Uniti; Madankollu, il-Marokk se jospitah fl-2030 flimkien mal-Portugall u Spanja, wara li fl-aħħar rebaħ it-tender fis-sitt tentattiv tiegħu. Fl-2022, il-Marokk sar l-ewwel tim Afrikan u Għarbi li wasal sas-semifinali u spiċċa r-raba’ fit-tournament. Fil-Logħob Olimpiku tal-1984, żewġ Marokkini rebħu medalji tad-deheb fl-atletika. Nawal El Moutawakel rebaħ l-400 metru ostakli; Kienet l-ewwel mara minn pajjiż Għarbi jew Iżlamiku li rebħet midalja tad-deheb Olimpika. Saïd Aouita rebaħ il-5000 metru fl-istess logħob. Hicham El Guerrouj rebaħ midalji tad-deheb għall-Marokk fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 fil-1500 metru u l-5000 metru u għandu diversi rekords mondjali fit-tellieqa tal-mili. L-isports tal-ispettaturi fil-Marokk tradizzjonalment iffokaw fuq l-arti taż-żiemel sakemm l-isports Ewropej (futbol, ​​polo, għawm u tennis) ġew introdotti lejn l-aħħar tas-seklu 19. It-tennis u l-golf saru popolari. Diversi plejers professjonali Marokkini kkompetew f'kompetizzjonijiet internazzjonali, u l-pajjiż ressaq l-ewwel tim tiegħu tat-Tazza Davis fl-1999. Il-Marokk kien wieħed mill-pijunieri tal-kontinent fil-basketball, u stabbilixxa wieħed mill-ewwel kampjonati kompetittivi fl-Afrika. Ir-rugby wasal il-Marokk fil-bidu tas-seklu 20, prinċipalment mill-Franċiżi li okkupaw il-pajjiż. Bħala riżultat, ir-rugby Marokkin kien marbut mal-fortuni ta’ Franza, matul l-Ewwel u t-Tieni Gwerra Dinjija, u ħafna plejers Marokkini telqu jiġġieldu. Bħal ħafna nazzjonijiet oħra tal-Magreb, ir-rugby Marokkin kellu t-tendenza li jħares lejn l-Ewropa, aktar milli lejn il-bqija tal-Afrika, għall-ispirazzjoni. Il-kickboxing huwa popolari wkoll fil-Marokk. Marokkin-Olandiż Badr Hari, kickboxer heavyweight u artist marzjali, huwa eks Champion tal-K-1 Heavyweight u finalista tal-K-1 World Grand Prix tal-2008 u 2009. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} pp3oy8anfm4hfkv6mzzigonr1mzcxza 318236 318228 2024-12-04T18:50:36Z Sapp0512 19770 /* Relazzjonijiet barranin */ 318236 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == [[Stampa:Africa North 1578, Gerardus Mercator (4154597-recto).jpg|thumb|Il-Marokk u l-[[Alġerija]] matul it-tieni nofs tas-seklu 16 (1578), mappa minn Gerardo Mercator]] === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. [[Stampa:Empire_almohade.PNG|lemin|daqsminuri|L-imperu tad-[[Kalifat Almohad|dinastija Almohada]] fl-akbar punt tagħha, madwar l-1212.]] Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> Parti kbira mill-Marokk hija muntanjuża. Il-Muntanji Atlas jinsabu prinċipalment fiċ-ċentru u fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-Muntanji Rif jinsabu fit-tramuntana tal-pajjiż. Iż-żewġ firxiet tal-muntanji huma abitati prinċipalment mill-poplu Berber. L-erja totali tagħha hija madwar 446,300 km2 (172,317 mil kwadru). Il-Muntanji Rif jestendu fuq ir-reġjun li jmiss mal-Mediterran mill-majjistral għall-grigal. Il-Muntanji Atlas jimxu tul is-sinsla tal-pajjiż, mill-Grigal għal-Lbiċ. Il-biċċa l-kbira tal-parti tax-Xlokk tal-pajjiż tinsab fid-Deżert tas-Saħara u, bħala tali, ġeneralment hija b'popolazzjoni baxxa u ekonomikament mhux produttiva. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix fit-tramuntana ta' dawn il-muntanji. Il-Marokk huwa rappreżentat fl-istandard tal-ġeokodifikazzjoni ISO 3166-1 alpha-2 bis-simbolu MA. Dan il-kodiċi ntuża bħala l-bażi għad-dominju tal-Internet tal-Marokk, .ma. === Klima === [[Stampa:Morocco Köppen.svg|thumb|Tipi ta' klima ta' Köppen fil-Marokk]] F'termini ta' żona, il-klima tal-Marokk hija prinċipalment tas-sajf sħun Mediterranju (Csa) u deżert sħun (BWh). Il-meded tal-muntanji ċentrali u l-effetti tal-Kurrent Kanarju kiesaħ, 'il barra mill-kosta tal-Atlantiku, huma fatturi importanti fil-varjetà relattivament kbira ta' żoni ta' veġetazzjoni fil-Marokk, li jvarjaw mill-foresti lush tal-muntanji tat-Tramuntana u ċ-ċentru, sa l-isteppa, semi- żoni aridi u deżerti tar-reġjuni tal-Lvant u tan-Nofsinhar. Il-pjanuri kostali Marokkini jesperjenzaw temperaturi moderati anke fis-sajf. Fir-Rif, l-Atlas Nofsani u l-Atlas Għoli hemm diversi tipi differenti ta' klimi: Mediterran tul l-artijiet baxxi tal-kosta, li tagħti lok għal klima moderata umda f'elevazzjonijiet ogħla b’umdità suffiċjenti biex tippermetti t-tkabbir ta’ speċi differenti ta’ ballut, twapet tal-ħażiż, ġnibru u żnuber tal-Atlantiku, li hija konifera reali endemika għall-Marokk. Fil-widien, ħamrija fertili u xita għolja jippermettu t-tkabbir ta' foresti ħoxnin u lush. Foresti sħab jistgħu jinstabu fil-punent tal-Muntanji Rif u l-Muntanji Atlas Nofsani. F'elevazzjonijiet ogħla, il-klima ssir alpina fil-karattru u tista 'tappoġġja ski resorts. Xlokk tal-Muntanji Atlas, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, il-klima ssir niexfa ħafna, bi sjuf twal u sħan. Sħana estrema u livelli baxxi ta' umdità huma speċjalment evidenti fir-reġjuni baxxi fil-lvant tal-Muntanji Atlas minħabba l-effett tad-dell tax-xita tas-sistema tal-muntanji. Il-partijiet l-aktar tax-Xlokk tal-Marokk huma sħan ħafna u jinkludu partijiet tad-Deżert tas-Saħara, fejn meded vasti ta' duni tar-ramel u pjanuri tal-blat huma mtaqqxa b'oasi lush. B'differenza mir-reġjun tas-Saħara fin-nofsinhar, il-pjanuri kostali huma fertili fir-reġjuni ċentrali u tat-tramuntana tal-pajjiż u jiffurmaw is-sinsla tal-agrikoltura tal-pajjiż, fejn tgħix 95% tal-popolazzjoni. L-espożizzjoni diretta għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana, il-prossimità tal-Ewropa kontinentali u l-muntanji estensivi Rif u Atlas huma l-fatturi li jikkontribwixxu għall-klima pjuttost Ewropea fin-nofs tat-Tramuntana tal-pajjiż. Dan jagħmel il-Marokk pajjiż ta’ kuntrasti. Iż-żoni tal-foresti jkopru madwar 12% tal-pajjiż, filwaqt li l-art li tinħarat tammonta għal 18%. Madwar 5 % tal-art Marokkina hija msaqqija għall-użu agrikolu. [[Stampa:Merzouga sahara.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Erg Chebbi]] [[Stampa:Djebel Toubkal 01.jpg|thumb|Muntanji tal-Atlas]] B'mod ġenerali, ħlief għar-reġjuni tax-Xlokk (żoni ta' qabel is-Saħara u tad-deżert), il-klima u l-ġeografija tal-Marokk huma simili ħafna għal dawk tal-Peniżola Iberika. Għalhekk, il-Marokk għandu ż-żoni klimatiċi li ġejjin: * Mediterran: jiddomina r-reġjuni kostali tal-pajjiż tal-Mediterran, tul l-istrixxa ta' 500 km, u xi partijiet tal-kosta Atlantika. Is-sjuf huma sħan għal moderatament sħan u niexfa, it-temperaturi massimi medji huma bejn 29 °C (84.2 °F) u 32 °C (89.6 °F). Ix-xtiewi huma ġeneralment ħfief u mxarrba, it-temperaturi medji ta' kuljum huma ta' madwar 9 °C (48.2 °F) sa 11 °C (51.8 °F), u l-baxxi medji huma madwar 5 °C (41.0 °F) sa 8 °C (46.4 °F) F), tipiċi taż-żoni kostali tal-Punent tal-Mediterran. Il-preċipitazzjoni annwali f'din iż-żona tvarja minn 600-800 mm fil-punent għal 350-500 mm fil-lvant. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador u Safi. * Sub-Mediterranju: Taffettwa bliet li għandhom karatteristiċi Mediterranji, iżda li jibqgħu influwenzati fil-biċċa l-kbira minn klimi oħra, jew minħabba l-altitudni relattiva tagħhom jew l-espożizzjoni diretta tagħhom għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana. Għalhekk, għandna żewġ klimi ewlenin ta 'influwenza: ** Oċeaniku: Iddeterminat mis-sjuf aktar friski, fejn il-massimi huma madwar 27 °C (80.6 °F) u fir-rigward tar-reġjun ta 'Essaouira, huma kważi dejjem madwar 21 °C (69.8 °F). It-temperaturi medji ta' kuljum jistgħu jinżlu sa 19 °C (66.2 °F), filwaqt li x-xtiewi huma kesħin għal ħfief u mxarrbin. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja minn 400 sa 700 mm. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Rabat, Casablanca, Kénitra, Salé u Essaouira. ** Kontinentali: Iddeterminat mid-differenza akbar bejn it-temperaturi massimi u minimi, li jirriżultaw fi sjuf aktar sħan u xtiewi kesħin minn dawk li jinstabu fiż-żoni tipiċi tal-Mediterran. Fis-sajf, it-temperaturi massimi ta' kuljum jistgħu jilħqu 40 °C (104.0 °F) waqt mewġ tas-sħana, iżda ġeneralment ikunu bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Madankollu, it-temperaturi jinżlu meta tinżel ix-xemx. It-temperaturi bil-lejl ta' spiss jaqgħu taħt l-20 °C (68.0 °F), u xi drabi sa 10 °C (50.0 °F) f’nofs is-sajf. Ix-xtiewi huma aktar kesħin u jistgħu jinżlu taħt il-friża diversi drabi bejn Diċembru u Frar. Barra minn hekk, kultant jista 'borra. Fez, pereżempju, irreġistra −8 °C (17.6 °F) fix-xitwa tal-2005. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja bejn 500 u 900 mm. Bliet notevoli huma Fez, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal u Taza. * Kontinentali: Tidomina r-reġjuni muntanjużi tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-pajjiż, fejn is-sjuf huma sħan sa sħan ħafna, b'ogħla livelli bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Ix-xtiewi, min-naħa l-oħra, huma kesħin, u t-temperaturi minimi ġeneralment jaqbżu l-punt tal-iffriżar. U meta l-arja kiesħa u umda tasal fil-Marokk mill-majjistral, għal ftit jiem, it-temperaturi kultant jinżlu taħt -5 ° C (23.0 ° F). F'din il-parti tal-pajjiż ħafna drabi tagħmel borra bil-kbir. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 800 mm. Bliet notevoli huma Khenifra, Imilchil, Midelt u Azilal. * Alpin: Jinstab f'xi partijiet tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Nofsani u l-parti tal-Lvant tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Għoli. Is-sjuf huma sħan ħafna għal moderatament sħan, u x-xtiewi huma itwal, kesħin u silġ. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 1200 mm. Fis-sajf, l-ogħla livelli bilkemm jaqbżu t-30 °C (86.0 °F), u l-baxx huma friski u l-medja hija taħt il-15 °C (59.0 °F). Fix-xitwa, l-ogħla livelli huma madwar 8°C (46.4°F), u l-livelli baxxi huma ferm taħt l-iffriżar. F'din il-parti tal-pajjiż, hemm ħafna ski resorts, bħal Oukaimeden u Mischliefen. Bliet dehru huma Ifrane, Azrou u Boulmane. * Semi-arida: Din it-tip ta' klima tinsab fin-Nofsinhar tal-pajjiż u f’xi partijiet tal-Lvant tal-pajjiż, fejn ix-xita hija inqas u x-xita annwali tvarja bejn 200 u 350 mm. Madankollu, karatteristiċi tal-Mediterran, bħal xejriet tax-xita u attributi termali, ħafna drabi jinstabu f'dawn ir-reġjuni. Fost l-aktar bliet notevoli hemm Agadir, Marrakech u Oujda. Fin-Nofsinhar ta' Agadir u lvant ta' Jerada, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, tibda tipprevali klima niexfa u deżerta. Minħabba l-prossimità tal-Marokk għad-Deżert tas-Saħara u l-Baħar tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku, iseħħu żewġ fenomeni li jinfluwenzaw it-temperaturi staġjonali reġjonali: żieda fit-temperaturi ta’ 7 sa 8 gradi Celsius meta s-sirocco jonfoħ mil-Lvant, li joħloq mewġ tas-sħana. , jew tnaqqis fit-temperaturi ta '7 sa 8 gradi Celsius meta arja kiesħa u niedja tidħol mill-majjistral, u toħloq snap kiesaħ jew snap kiesaħ. Madankollu, dawn il-fenomeni ma jdumux aktar minn jumejn sa ħamest ijiem bħala medja. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jaffettwa b'mod sinifikanti lill-Marokk f'diversi dimensjonijiet. Bħala pajjiż kostali bi klimi sħan u niexfa, l-impatti ambjentali x'aktarx ikunu wiesgħa u varjati. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima tal-2019, il-Marokk ikklassifika fit-tieni post fit-tħejjija, wara l-Isvezja. === Bijodiversità === [[Stampa:Portrait of a father.jpg|thumb|Macaque Barbary maskili adult iġorr iż-żgħar tiegħu, imġieba li rari tinstab fi primati oħra.]] [[Stampa:Caracal - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford (cropped).jpg|thumb|Il-karacal]] Il-Marokk għandu bijodiversità wiesgħa. Hija parti mill-baċir tal-Mediterran, żona b'konċentrazzjonijiet eċċezzjonali ta' speċi endemiċi li qed isofru telf rapidu tal-ħabitat, u għalhekk hija meqjusa bħala punt kritiku għall-konservazzjoni. L-għasafar hija varjata b'mod notevoli. L-għasafar tal-Marokk jinkludi total ta' 454 speċi, ħamsa minnhom ġew introdotti mill-bniedem u 156 huma osservati rarament jew aċċidentalment. L-iljun Barbary, ikkaċċjat sal-estinzjoni fis-selvaġġ, kien sottospeċi indiġena tal-Marokk u huwa emblema nazzjonali. L-aħħar iljun Barbary fis-selvaġġ inqatel fil-Muntanji Atlas fl-1922. Iż-żewġ predaturi ewlenin oħra tal-Afrika ta’ Fuq, l-ors Atlas u l-leopard tal-Barbarija, issa huma estinti u fil-periklu kritiku, rispettivament. Popolazzjonijiet relitti tal-kukkudrill tal-Afrika tal-Punent baqgħu jippersistu fix-Xmara Draa sas-seklu 20. Il-Macaque Barbary, primat endemiku għall-Marokk u l-Alġerija, jiffaċċja wkoll estinzjoni minħabba estrazzjoni għall-kummerċ, tfixkil tal-bniedem, urbanizzazzjoni, qtugħ tas-siġar u espansjoni tal-proprjetà immobbli li jnaqqsu ż-żona tal-foresti, l-abitat tal-Macaque. Il-kummerċ ta' annimali u pjanti għall-ikel, annimali domestiċi, skopijiet mediċinali, tifkiriet u aċċessorji fotografiċi huwa komuni fil-Marokk kollu, minkejja l-liġijiet li jagħmluh fil-biċċa l-kbira illegali. Dan il-kummerċ mhuwiex regolat u qed jikkawża tnaqqis mhux magħruf fil-popolazzjonijiet selvaġġi tal-fawna indiġena Marokkina. Minħabba l-viċinanza tat-Tramuntana tal-Marokk mal-Ewropa, speċi bħall-kakti, il-fkieren, il-ġlud tal-mammiferi u l-għasafar ta’ valur għoli (falkuni u bustard) jinqabdu f’diversi partijiet tal-pajjiż u jiġu esportati fi kwantitajiet apprezzabbli, b’volumi speċjalment kbar ta’ sallur: 60 tunnellata esportati lejn il-Lvant Imbiegħed fil-perjodu 2009-2011. Il-Marokk huwa dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti Mediterranji tal-koniferi u mħallta, steppa tal-ġnibru tal-Atlas Għoli tal-Mediterran, foresti niexfa Mediterranji ta' akaċja u arganji u arbuxelli sukkulenti, foresti niexfa u steppa tal-Mediterran, foresti u foresti tal-Mediterran, u steppi u foresti tat-Tramuntana. Fl-2019, il-punteġġ medju tiegħu tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti kien 6.74/10, u kklassifikah fis-66 post globalment minn 172 pajjiż. == Ekonomija == [[Stampa:Casablanca Finance City 37.jpg|thumb|Belt finanzjarja ta' Casablanca]] L-ekonomija tal-Marokk hija meqjusa bħala ekonomija relattivament liberali rregolata mil-liġi tal-provvista u d-domanda. Mill-1993, il-pajjiż mexxa politika ta' privatizzazzjoni ta' ċerti setturi ekonomiċi li qabel kienu f’idejn il-gvern. Il-Marokk sar attur ewlieni fl-affarijiet ekonomiċi Afrikani, u huwa s-sitt l-akbar ekonomija tal-Afrika skond il-PGD (PPP). Il-Marokk kien ikklassifikat fl-ewwel post fl-Afrika mill-indiċi tal-kwalità tal-ħajja tal-Economist Intelligence Unit, qabel l-Afrika t'Isfel. Ir-riformi tal-gvern u t-tkabbir annwali sostnut ta' bejn 4 % u 5 % bejn l-2000 u l-2007, inkluż tkabbir ta’ 4.9 % minn sena għal sena bejn l-2003 u l-2007, għenu lill-ekonomija Marokkina ssir ħafna aktar b’saħħitha meta mqabbla ma’ ftit snin qabel. Għall-2012, il-Bank Dinji mbassar rata ta' tkabbir ta' 4% għall-Marokk u 4.2% għas-sena ta’ wara, l-2013. Is-settur tas-servizzi jirrappreżenta ftit aktar minn nofs il-PGD u l-industrija, magħmula minn minjieri, kostruzzjoni u manifattura, tammonta għal kwart addizzjonali. L-industriji li rreġistraw l-akbar tkabbir kienu t-turiżmu, it-telekomunikazzjoni, it-teknoloġiji tal-informazzjoni u t-tessuti. === Turiżmu === [[Stampa:Jamaa el Fna (7346063132).jpg|thumb|Pjazza Jemaa el Fna f'Marrakexx]] It-turiżmu huwa wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija Marokkina. Hija żviluppata tajjeb b'industrija tat-turiżmu b'saħħitha ffukata fuq il-kosta, il-kultura u l-istorja tal-pajjiż. Il-Marokk ġibed aktar minn 13-il miljun turist fl-2019. It-turiżmu huwa t-tieni l-akbar sors ta' kambju barrani tal-Marokk wara l-industrija tal-fosfat. Il-gvern Marokkin qed jinvesti ħafna fl-iżvilupp tat-turiżmu; Fl-2010, il-gvern nieda l-Viżjoni 2020 tiegħu li jippjana li jagħmel il-Marokk waħda mill-aqwa 20 destinazzjoni turistika tad-dinja u jirdoppja n-numru annwali ta' wasliet internazzjonali għal 20 miljun sal-2020, bit-tama li t-turiżmu jkun żdied għal 20 % tal-PGD . Kampanji kbar ta' kummerċjalizzazzjoni sponsorjati mill-gvern biex jattiraw turisti ippromovew lill-Marokk bħala post rħas u eżotiku, iżda sikur għat-turisti. Il-maġġoranza tal-viżitaturi fil-Marokk jibqgħu Ewropej, biċ-ċittadini Franċiżi jagħmlu kważi 20% tal-viżitaturi kollha. Ħafna mill-Ewropej iżuru l-pajjiż bejn April u Awwissu. In-numru relattivament għoli ta' turisti li jirċievi l-Marokk ġie megħjun mill-post fejn jinsab: il-Marokk huwa qrib l-Ewropa u jattira viżitaturi lejn il-bajjiet tiegħu. Minħabba l-viċinanza tagħha għal Spanja, it-turisti fiż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jagħmlu vjaġġi ta' jum sa tlett ijiem lejn il-Marokk. Peress li s-servizzi tal-ajru ġew stabbiliti bejn il-Marokk u l-Alġerija, ħafna Alġerini marru l-Marokk biex jixtru u jżuru l-familja u l-ħbieb. Il-Marokk huwa relattivament irħis. Il-Marokk għandu infrastruttura eċċellenti tat-toroq u tal-ferroviji li tgħaqqad il-bliet u d-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin mal-portijiet u l-ibliet mal-ajruporti internazzjonali. Linji tal-ajru low-cost joffru titjiriet bi skont lejn il-pajjiż. [[Stampa:Bab Bou Jeloud-Fez-3.jpg|thumb|Veduta tal-medina (belt il-qadima) ta' Fez]] It-turiżmu huwa dejjem aktar iffukat fuq il-kultura tal-Marokk, bħall-ibliet antiki tiegħu. L-industrija tat-turiżmu moderna tieħu vantaġġ mis-siti antiki u Iżlamiċi tal-Marokk, kif ukoll mill-pajsaġġ u l-istorja kulturali tagħha. 60% tat-turisti li jżuru l-Marokk iżuru għall-kultura u l-wirt tiegħu. Agadir huwa resort kostali ewlieni u jammonta għal terz tal-waqfiet kollha għal lejl fil-Marokk. Hija bażi għal eskursjonijiet lejn il-Muntanji Atlas. Resorts oħra fit-Tramuntana tal-Marokk huma wkoll popolari ħafna. Casablanca huwa l-port ewlieni tal-kruċieri tal-Marokk u għandu l-aktar suq tat-turiżmu żviluppat fil-pajjiż. Marrakech, fiċ-ċentru tal-Marokk, hija destinazzjoni turistika popolari, iżda hija l-aktar popolari mat-turisti li jagħmlu tours ta' jum jew jumejn li joffru togħma tal-istorja u l-kultura Marokkina. Il-Ġnien Botaniku Majorelle ta' Marrakech huwa attrazzjoni turistika popolari. Ġie akkwistat mid-disinjatur tal-moda Yves Saint-Laurent u Pierre Bergé fl-1980. Il-preżenza tagħhom fil-belt għenet biex tagħti spinta lill-profil tal-belt bħala destinazzjoni turistika. Fl-2006, it-turiżmu tal-avventura u l-attivitajiet fil-Muntanji Atlas u Rif huwa s-settur tat-turiżmu Marokkin li qed jikber b'rata mgħaġġla. Dawn il-postijiet joffru opportunitajiet eċċellenti ta' mixi u trekking mill-aħħar ta' Marzu sa nofs Novembru. Il-gvern qed jinvesti f'ċirkwiti ta' trekking u qed jiżviluppa wkoll turiżmu tad-deżert f’kompetizzjoni mat-Tuneżija. === Agrikoltura === [[Stampa:Productions du Maroc.jpg|thumb|Produzzjoni agrikola Marokkina]] L-agrikoltura fil-Marokk timpjega madwar 40% tal-forza tax-xogħol tal-pajjiż. Għalhekk, hija l-akbar impjegatur fil-pajjiż. F'sezzjonijiet tax-xita tal-majjistral, ix-xgħir, il-qamħ, u qmuħ oħra jistgħu jitkabbru mingħajr irrigazzjoni. Fuq il-kosta tal-Atlantiku, fejn hemm pjanuri estensivi, jitkabbar iż-żebbuġ, iċ-ċitru u l-għeneb tal-inbid, l-aktar bl-ilma fornut minn bjar arteżjani. Il-bhejjem jitrabbew u l-foresti jipproduċu sufra, injam tal-kabinett, u materjali tal-bini. Parti mill-popolazzjoni marittima tistad għall-għajxien tagħhom. Agadir, Essaouira, El Jadida u Larache huma fost il-portijiet tas-sajd importanti. Kemm l-agrikoltura kif ukoll is-sajd huma mistennija li jiġu affettwati serjament mit-tibdil fil-klima. Il-produzzjoni agrikola Marokkina tinkludi wkoll il-larinġ, it-tadam, il-patata, iż-żebbuġ u ż-żejt taż-żebbuġa. Prodotti agrikoli ta' kwalità għolja ħafna drabi jiġu esportati lejn l-Ewropa. Il-Marokk jipproduċi biżżejjed ikel għall-konsum domestiku, ħlief ċereali, zokkor, kafè u tè. Aktar minn 40% tal-konsum taċ-ċereali u d-dqiq tal-Marokk huwa importat mill-Istati Uniti u Franza. Sal-2013, l-agrikoltura fil-Marokk kienet tgawdi minn eżenzjoni sħiħa mit-taxxa. Bosta kritiċi Marokkini sostnew li bdiewa sinjuri u kumpaniji agrikoli kbar ibbenefikaw wisq milli jħallsu t-taxxi u li bdiewa foqra ffaċċjaw spejjeż għoljin u rċevew ftit wisq appoġġ mill-istat. Fl-2014, bħala parti mil-Liġi tal-Finanzi, ġie deċiż li kumpaniji agrikoli b’fatturat ta’ aktar minn MAD 5 miljun iħallsu taxxi progressivi fuq id-dħul korporattiv. === Infrastruttura === [[Stampa:Al Boraq RGV2N2 at Tanger Ville.jpg|thumb|Ferrovija ta' veloċità għolja Al Boraq RGV2N2 fl-istazzjon tal-ferrovija Tanger-Ville f'Novembru 2018]] Skont ir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-2019, il-Marokk jikklassifika fit-32 post fid-dinja f’termini ta’ toroq, is-16-il post fil-baħar, il-45 post fl-ajru u l-64 post fil-ferrovija. Dan jagħti lill-Marokk l-aqwa klassifikazzjoni tal-infrastruttura fil-kontinent Afrikan. L-iżvilupp ta' infrastruttura moderna, bħal portijiet, ajruporti u konnessjonijiet ferrovjarji, hija prijorità ewlenija tal-gvern. Biex jissodisfa d-domanda domestika li qed tikber, il-gvern Marokkin investa aktar minn $15-il biljun bejn l-2010 u l-2015 fl-immodernizzar tal-infrastruttura bażika tiegħu. Il-Marokk għandu waħda mill-aqwa sistemi tat-toroq fil-kontinent. Matul l-aħħar 20 sena, il-gvern bena madwar 1,770 kilometru ta' toroq moderni, li jgħaqqdu l-biċċa l-kbira tal-ibliet il-kbar permezz ta' toroq bi ħlas. Il-Ministeru tat-Tagħmir, Trasport, Loġistika u Ilma tal-Marokk għandu l-għan li jibni 3,380 kilometru ta' awtostradi u 2,100 kilometru ta' toroq addizzjonali sal-2030, bi spiża mbassra ta’ $9.6 biljun. L-għan huwa li jgħaqqdu l-provinċji tan-Nofsinhar, b'mod partikolari l-ibliet ta' Laayoune u Dakhla, mal-bqija tal-Marokk. Fl-2014, il-Marokk beda l-kostruzzjoni tal-ewwel sistema ferrovjarja ta' veloċità għolja tal-Afrika, li tgħaqqad il-bliet ta' Tanger u Casablanca. Il-proġett ġie inawgurat fl-2018 mir-Re wara aktar minn għaxar snin ta' ppjanar u kostruzzjoni mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Marokkina ONCF. Din hija l-ewwel fażi ta' dak li hu ppjanat li jkun netwerk ferrovjarju ta' veloċità għolja ta' 1,500 kilometru (930 mil) fil-Marokk. Diġà qed tiġi ppjanata estensjoni tal-linja għal Marrakech. Il-Marokk għandu wkoll l-akbar port fl-Afrika u l-Mediterran, Tangier-Med, li huwa kklassifikat fit-18-il post fid-dinja b'kapaċità ta' mmaniġġjar ta' aktar minn 9 miljun kontenitur. Hija tinsab fiż-żona ekonomika ħielsa ta 'Tanġer u sservi bħala ċentru loġistika għall-Afrika u d-dinja. === Enerġija === [[Stampa:Isofoton Marruecos.JPG|thumb|Pannelli solari fil-Lvant tal-Marokk]] Fl-2008, madwar 56 % tal-provvista tal-elettriku tal-Marokk kienet fornuta mill-faħam. Madankollu, bi tbassir li jindika li l-ħtiġijiet tal-enerġija tal-Marokk se jiżdiedu b'6 % kull sena bejn l-2012 u l-2050, għaddiet liġi ġdida li tħeġġeġ lill-Marokkini biex ifittxu modi biex jiddiversifikaw il-provvista tal-enerġija, inklużi aktar riżorsi rinnovabbli. Il-gvern Marokkin nieda proġett biex jinbena impjant tal-enerġija solari termali u qed jistudja wkoll l-użu tal-gass naturali bħala sors potenzjali ta' dħul għall-gvern Marokkin. Il-Marokk wettaq il-bini ta' parks kbar tal-enerġija solari biex inaqqas id-dipendenza fuq il-fjuwils fossili u fl-aħħar mill-aħħar jesporta l-elettriku lejn l-Ewropa. Fis-17 ta' April, 2022, l-Aġenzija tal-Enerġija Solari Rabat-Marokkina (Masen) u l-Ministeru tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija u l-Iżvilupp Sostenibbli ħabbru t-tnedija tal-ewwel fażi tal-megaproġett tal-impjant tal-enerġija solari Nor II, li huwa proġett tal-enerġija solari fuq diversi siti b'kapaċità totali stabbilita għal 400 megawatt (MN). === Provvista ta' ilma u sanità === Il-provvista tal-ilma u s-sanità fil-Marokk huma pprovduti minn firxa wiesgħa ta 'utilitajiet, li jvarjaw minn kumpaniji privati ​​fl-akbar belt, Casablanca, il-kapitali, Rabat, u żewġ bliet oħra għal utilitajiet muniċipali fi 13-il belt oħra, kif ukoll elettriku nazzjonali u kumpanija tal-ilma (ONEE). Dan tal-aħħar huwa responsabbli għall-provvista tal-ilma bl-ingrossa lill-utilitajiet imsemmija qabel, id-distribuzzjoni tal-ilma f’madwar 500 belt żgħira, kif ukoll it-trattament tad-drenaġġ u tad-drenaġġ f’60 minn dawn il-belt. Fl-aħħar ħmistax-il sena kien hemm titjib sostanzjali fl-aċċess għall-provvista tal-ilma u, sa ċertu punt, is-sanità. Il-problemi li fadal jinkludu livell baxx ta' trattament tal-ilma mormi (13 % biss tal-ilma mormi miġbur jiġi ttrattat), in-nuqqas ta' konnessjonijiet tad-dar fl-ifqar distretti urbani u s-sostenibbiltà limitata tas-sistemi rurali (stmat li 20 % tas-sistemi rurali ma' jaħdmux). Fl-2005 ġie approvat Programm Nazzjonali ta' Sanità li għandu l-għan li jittratta 60% tal-ilma mormi miġbur u jgħaqqad 80% tad-djar urbani mad-dranaġġ sal-2020. Il-kwistjoni tan-nuqqas ta' konnessjonijiet tal-ilma għal xi wħud miż-żoni urbani foqra qed jiġu indirizzati bħala parti mill- L-Inizjattiva Nazzjonali għall-Iżvilupp tal-Bniedem, li taħtha r-residenti ta' insedjamenti informali ngħataw titoli ta' proprjetà u ġew eżentati mit-tariffi li normalment jitħallsu lill-kumpaniji tal-utilità biex jgħaqqdu man-netwerk tal-ilma u tad-drenaġġ. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Logo UM6P.jpg|thumb|Kampus tal-Università Politeknika Mohammed VI f'Benguerir]] Il-Gvern Marokkin ilu jimplimenta riformi biex itejjeb il-kwalità tal-edukazzjoni u jagħmel ir-riċerka aktar reattiva għall-ħtiġijiet soċjoekonomiċi. F'Mejju 2009, il-Prim Ministru Marokkin Abbas El Fassi ħabbar appoġġ akbar għax-xjenza waqt laqgħa fiċ-Ċentru Nazzjonali għar-Riċerka Xjentifika u Teknika. L-għan kien li l-universitajiet jingħataw awtonomija finanzjarja akbar mill-gvern sabiex ikunu aktar reattivi għall-ħtiġijiet ta' riċerka u jkunu jistgħu jissawru rabtiet aħjar mas-settur privat, bit-tama li dan irawwem kultura ta' intraprenditorija madwar id-dinja. Huwa ħabbar li l-investiment fix-xjenza u t-teknoloġija se jiżdied minn US $ 620,000 fl-2008 għal US $ 8.5 miljun (69 miljun dirham Marokkin) fl-2009, sabiex jiffinanzja r-rinnovazzjoni u l-kostruzzjoni ta' laboratorji, korsijiet ta' taħriġ għal riċerkaturi fil-ġestjoni finanzjarja, programm ta' boroż ta' studju. għar-riċerka ta' wara l-lawrja, u miżuri ta' inċentivi għal kumpaniji li lesti jiffinanzjaw ir-riċerka, bħal li jagħtuhom aċċess għal riżultati xjentifiċi li mbagħad ikunu jistgħu jużaw biex jiżviluppaw prodotti ġodda. Il-Marokk ikklassifika fis-70 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina tnediet fl-ewwel Samit Nazzjonali tal-Innovazzjoni tal-pajjiż f'Ġunju 2009 mill-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ, Investiment u Ekonomija Diġitali. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina stabbilixxiet l-għan li tipproduċi 1,000 privattiva Marokkina u toħloq 200 impriża ġdida innovattiva sal-2014. Fl-2012, l-inventuri Marokkini applikaw għal 197 privattiva, minn 152 sentejn qabel. Fl-2011, il-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ u Teknoloġiji Ġodda ħoloq Klabb tal-Innovazzjoni Marokkin, b'kollaborazzjoni mal-Uffiċċju tal-Proprjetà Industrijali u Kummerċjali tal-Marokkin. L-idea hija li jinħoloq netwerk ta' atturi tal-innovazzjoni, inklużi riċerkaturi, intraprendituri, studenti u akkademiċi, biex jgħinhom jiżviluppaw proġetti innovattivi. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Ogħla u r-Riċerka Xjentifika jappoġġja r-riċerka f'teknoloġiji avvanzati u l-iżvilupp ta' bliet innovattivi f'Fez, Rabat u Marrakech. Il-gvern qed iħeġġeġ lill-istituzzjonijiet pubbliċi biex jikkollaboraw maċ-ċittadini dwar l-innovazzjoni. Eżempju huwa l-Uffiċċju tal-Fosfati tal-Marokk (Office chérifien des phosphates), li investa fi proġett biex tiġi żviluppata belt intelliġenti, ir-Re Mohammed VI Green City, madwar l-Università Mohammed VI, li tinsab bejn Casablanca u Marrakech, bi spiża ta' 4.7. biljun dirhams (madwar 479 miljun dollaru Amerikan). Fl-2015, il-Marokk kellu tliet parks tat-teknoloġija. Mill-ħolqien tal-ewwel fir-Rabat fl-2005, inħoloq it-tieni f'Casablanca u, fl-2015, it-tielet f'Tanġer. Il-parks tat-teknoloġija jospitaw negozji ġodda u kumpaniji żgħar u ta' daqs medju li jispeċjalizzaw fit-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT), teknoloġiji “ħodor” (jiġifieri teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent) u industriji kulturali. Fl-2012, l-Akkademja tax-Xjenzi u t-Teknoloġija Hassan II identifikat serje ta' setturi li fihom il-Marokk għandu vantaġġ komparattiv u kapital uman kwalifikat, inklużi l-minjieri, is-sajd, il-kimika tal-ikel u teknoloġiji ġodda. Identifika wkoll sensiela ta’ setturi strateġiċi, bħall-enerġija, b’enfasi fuq l-enerġiji rinnovabbli bħall-fotovoltajċi, l-enerġija solari termali, ir-riħ u l-bijomassa; kif ukoll is-setturi tal-ilma, in-nutrizzjoni u s-saħħa, l-ambjent u l-ġeoxjenzi. Fl-20 ta’ Mejju 2015, inqas minn sena wara l-ħolqien tiegħu, il-Kunsill Ogħla tal-Edukazzjoni, it-Taħriġ u r-Riċerka Xjentifika ppreżenta rapport lir-re li fih offra viżjoni tal-edukazzjoni fil-Marokk 2015-2030. Ir-rapport sostna li l-edukazzjoni tkun ugwali u, għalhekk, aċċessibbli għal kemm jista' jkun nies. Peress li t-titjib tal-kwalità tal-edukazzjoni jimxi id f'id mal-promozzjoni tar-riċerka u l-iżvilupp, ir-rapport irrakkomanda wkoll l-iżvilupp ta' sistema ta' innovazzjoni nazzjonali integrata li tkun iffinanzjata billi jiżdied gradwalment il-proporzjon tal-PGD iddedikat għar-riċerka u l-iżvilupp (R&D) minn 0.73%. tal-PGD fl-2010 "għal 1% fi żmien qasir, 1.5% fl-2025 u 2% fl-2030." == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} === Reliġjon === [[Stampa:Mezquita en Dajla (Sahara Occidental).jpg|thumb|left|Moskea f'Dakhla]] [[Stampa:Salé mosque DSCF6797.jpg|thumb|Moskea l-Kbira tal-Bejgħ, Salé]] Fl-2010, il-Forum Pew stmat li l-affiljazzjoni reliġjuża fil-pajjiż kienet 99% Musulmana, bil-gruppi kollha li fadal jirrappreżentaw inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Minn dawk affiljati mal-Iżlam, prattikament kollha huma Musulmani Sunniti, bil-Musulmani Shia jirrappreżentaw inqas minn 0.1%. Madankollu, kważi 15 % tal-Marokkini jiddeskrivu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi skont stħarriġ tal-2018 min-netwerk tar-riċerka tal-Barometru Għarbi; l-istess stħarriġ ra li kważi 100 fil-mija tar-rispondenti identifikati bħala Musulmani. Stħarriġ ieħor tal-Barometru Għarbi fl-2021 sab li 67.8% tal-Marokkini identifikaw bħala reliġjużi, 29.1% bħala kemmxejn reliġjużi, u 3.1% bħala mhux reliġjużi. L-istħarriġ Gallup International tal-2015 irrapporta li 93% tal-Marokkini kienu jqisu lilhom infushom reliġjużi. [[Stampa:Oujda.mosque et mairie.jpg|thumb|left|Moskea f'Oujda]] [[Stampa:Inside of a mosque in Fes (5364764412).jpg|thumb|L-intern ta' moskea f'Fez]] [[Stampa:Zawiya moskeye.jpg|thumb|left|Moskea Zawiya f'Sidi Smail]] Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal aktar minn 500,000 Nisrani (l-aktar ta' nisel Spanjol u Franċiż). Bosta settlers Kristjani telqu lejn Spanja jew Franza wara l-indipendenza fl-1956. Il-komunità Kristjana barranija l-aktar Kattolika u Protestanti tikkonsisti minn madwar 40,000 membru prattikanti. Il-maġġoranza tar-residenti barranin Kristjani jgħixu fiż-żoni urbani ta' Casablanca, Tangier u Rabat. Diversi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li bejn l-2005 u l-2010 hemm 5,000 ċittadin Kristjan konvertit (l-aktar ta' etniċità Berber) li jattendu regolarment knejjes ta' “dar” u jgħixu l-aktar fin-nofsinhar. Xi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li jista' jkun hemm sa 8,000 ċittadin Kristjan fil- pajjiż kollu, iżda ħafna rrappurtati ma jinġabrux regolarment minħabba l- biża' ta' sorveljanza mill- gvern u persekuzzjoni soċjali. In-numru ta' Marokkini li kkonvertu għall-Kristjaneżmu (il-biċċa l-kbira minnhom prattikanti sigrieti) huwa stmat li hu bejn 8,000 u 50,000. L-aktar stimi riċenti jpoġġu n-numru ta' membri tal-komunità storika Lhudija ta' Casablanca għal madwar 2,500 u tal-komunitajiet Lhud ta’ Rabat u Marrakech għal madwar 100 kull wieħed. Il-bqija tal-popolazzjoni Lhudija hija mxerrda madwar il-pajjiż. Din il-popolazzjoni hija magħmula l-aktar minn anzjani, b’numru dejjem jonqos ta' żgħażagħ. Il-komunità tal-Fidi Baháʼí, li tinsab fiż-żoni urbani, tgħodd bejn 350 u 400 ruħ. === Lingwi === [[Stampa:Amz plake Sidi Smayil Sidi Bennour1.jpg|thumb|left|p¡Plakka bl-Amazigh (tip tifinar) u bl-Għarbi bħall-otovoye El-Djadida - Asfi]] [[Stampa:Morocco - Linguistic map.png|thumb|Lingwi]] Il-lingwi uffiċjali tal-Marokk huma l-Għarbi u l-Berber. Il-grupp distintiv tad-djaletti Għarbi Marokkini tal-pajjiż huwa magħruf bħala darija. Madwar 89.8% tal-popolazzjoni kollha jistgħu jikkomunikaw sa ċertu punt bl-Għarbi Marokkin. Il-lingwa Berber hija mitkellma fi tliet djaletti (Tarifit, Tashelhit u Central Atlas Tamazight). Fl-2008, Frédéric Deroche kkalkula li kien hemm 12-il miljun kelliem Berber, li jirrappreżentaw madwar 40% tal-popolazzjoni. Iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2004 irrapporta li 28.1% tal-popolazzjoni tkellmu Berber. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa użat ħafna fl-istituzzjonijiet tal-gvern, il-midja, negozji medji u kbar, kummerċ internazzjonali ma' pajjiżi Frankofoni, u ħafna drabi fid-diplomazija internazzjonali. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mgħallem bħala lingwa obbligatorja fl-iskejjel kollha. Fl-2010, kien hemm 10,366,000 kelliema [[lingwa Franċiża|Franċiżi]] fil-Marokk, jiġifieri madwar 32% tal-popolazzjoni. Skont iċ-ċensiment tal-2004, 2.19 miljun Marokkin kienu jitkellmu lingwa barranija minbarra l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]. L-[[Ingliż]], għalkemm ferm wara l-Franċiż f'termini ta' numru ta' kelliema, huwa l-ewwel lingwa barranija magħżula, peress li l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa obbligatorju fost iż-żgħażagħ edukati u l-professjonisti. Skont Ethnologue, fl-2016 kien hemm 1,536,590 persuna (jew madwar 4.5% tal-popolazzjoni) fil-Marokk li jitkellmu bl-Ispanjol. L-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] huwa mitkellem primarjament fit-Tramuntana tal-Marokk u l-ex Saħara Spanjola minħabba li Spanja kienet okkupat dawk iż-żoni qabel. Sadanittant, studju tal-2018 mill-Istitut Cervantes sab 1.7 miljun Marokkin li kienu mill-inqas profiċjenti bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]], u poġġa lill-Marokk bħala l-pajjiż bl-aktar nies li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] barra mid-dinja li titkellem bl-Ispanjol (sakemm l-Istati Uniti ma tkunx eskluża wkoll mill-pajjiżi li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]). Parti sinifikanti tat-Tramuntana tal-Marokk tirċievi midja bil-[[lingwa Spanjola]], sinjali tat-televiżjoni u mewġ tar-radju, li rrappurtati jiffaċilitaw il-profiċjenza tal-lingwa fir-reġjun. Wara li l-Marokk iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1956, il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] u l-[[Għarbi]] saru l-lingwi ewlenin tal-amministrazzjoni u l-edukazzjoni, u wassal biex ir-rwol tal-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] jonqos. === Edukazzjoni === [[Stampa:University karaouiyine of fes.jpg|thumb|left|Università karaouiyine ta' Fez]] [[Stampa:Al Akhawayn Campus.jpg|thumb|Università Al Akhawayn f'Ifrane]] [[Stampa:UIS Literacy Rate Morocco population +15 1980 to 2015.png|thumb|Rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni Marokkina ta' aktar minn 15-il sena, 1980-2015]] L-edukazzjoni fil-Marokk hija b'xejn u obbligatorja sal-iskola primarja. Ir-rata ta' litteriżmu stmata għall-pajjiż fl-2012 kienet ta' 72%. F'Settembru 2006, il-UNESCO tat lill-Marokk, flimkien ma' pajjiżi oħra bħal Kuba, il-Pakistan, l-Indja u t-Turkija, il-"Premju tal-Litteriżmu tal-UNESCO 2006". Il-Marokk għandu aktar minn erba' tużżani universitajiet, kulleġġi u politekniċi mifruxa f'ċentri urbani madwar il-pajjiż. Fost l-istituzzjonijiet ewlenin tagħha hemm l-Università Mohammed V tar-Rabat, l-akbar fil-pajjiż, b’fergħat f’Casablanca u Fez; l-Istitut Agrikolu u Veterinarju Hassan II fir-Rabat, li jwettaq riċerka avvanzata fix-xjenzi soċjali minbarra l-ispeċjalitajiet agrikoli tiegħu; u l-Università Al-Akhawayn f'Ifrane, l-ewwel università li titkellem bl-Ingliż tal-Afrika tal-Majjistral, fetħet fl-1995 b'kontribuzzjonijiet mill-Arabja Sawdija u l-Istati Uniti. L-Università Al-Qarawiyin, imwaqqfa minn Fatima al-Fihri fil-belt ta' Fez fl-859 bħala madrasa, hija meqjusa minn xi sorsi, inkluża l-UNESCO, bħala l-“eqdem università fid-dinja”. Il-Marokk għandu wkoll xi skejjel postgraduate prestiġjużi, inklużi: l-Università Politeknika Mohammed VI, l'Institut national des postes et télécommunications, École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, Skola Nazzjonali tal-Industrija Minerali, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca. === Saħħa === [[Stampa:University Hospital Center in Tangier (general_view).jpg|thumb|Iċ-Ċentru tal-Isptar Universitarju Mohammed VI ta' Tanġer]] Madwar id-dinja, il-pajjiżi jagħmlu ħafna sforzi biex jindirizzaw il-problemi tas-saħħa u jeqirdu l-mard, inkluż il-Marokk. Is-saħħa tat-tfal, is-saħħa tal-omm, u l-mard huma komponenti tas-saħħa u l-benessri. Il-Marokk huwa pajjiż li qed jiżviluppa li għamel ħafna passi biex itejjeb dawn il-kategoriji. Madankollu, il-Marokk għad għandu ħafna problemi ta' saħħa x'jitjieb. Skont riċerka ppubblikata, fl-2005 16 % biss taċ-ċittadini Marokkini kellhom assigurazzjoni jew kopertura tas-saħħa. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, il-Marokk jesperjenza rati għolja ta' mortalità tat-trabi ta' 20 mewt għal kull 1,000 twelid (2017) u rati għolja ta' mortalità materna ta' 121 mewt għal kull 100,000 twelid (2015). Il-gvern Marokkin jistabbilixxi sistemi ta' sorveljanza fi ħdan is-sistema tas-saħħa diġà eżistenti biex jimmonitorja u jiġbor id-dejta. L-edukazzjoni dwar l-iġjene tal-massa hija implimentata fl-iskejjel primarji li huma b'xejn għar-residenti Marokkini. Fl-2005, il-gvern Marokkin approva żewġ riformi biex jespandi l-kopertura tal-assigurazzjoni tas-saħħa. L-ewwel riforma kienet pjan ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja għall-impjegati tas-settur pubbliku u privat biex jespandu l-kopertura minn 16 fil-mija tal-popolazzjoni għal 30 fil-mija. It-tieni riforma ħolqot fond biex ikopri s-servizzi għall-foqra. Iż-żewġ riformi tejbu l-aċċess għal kura ta' kwalità għolja. Il-mortalità tat-trabi tjiebet b'mod sinifikanti mill-1960, meta kien hemm 144 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj, fl-2000, 42 għal kull 1,000 twelid ħaj, u issa hija 20 għal kull 1,000 twelid ħaj. Ir-rata ta' mortalità ta' taħt il-ħames snin tal-pajjiż naqset b’60% bejn l-1990 u l-2011. Fl-2014, il-Marokk adotta pjan nazzjonali biex iżid il-progress fis-saħħa tal-omm u tat-tfal. Il-Pjan Marokkin inbeda mill-Ministru tas-Saħħa Marokkin, El Houssaine Louardi, u Ala Alwan, id-Direttur Reġjonali tad-WHO għar-Reġjun tal-Lvant tal-Mediterran, fit-13 ta' Novembru, 2013 fir-Rabat. Il-Marokk għamel progress sinifikanti fit-tnaqqis tal-imwiet kemm tat-tfal kif ukoll tal-ommijiet. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, ir-rata tal-mortalità materna tal-pajjiż naqset b'67% bejn l-1990 u l-2010. Fl-2014, l-infiq fil-kura tas-saħħa kien jammonta għal 5.9% tal-PGD tal-pajjiż. Mill-2014 'l hawn, l-infiq fuq il-kura tas-saħħa bħala sehem tal-PGD naqas. Madankollu, in-nefqa tas-saħħa per capita (PPP) żdiedet b'mod kostanti mill-2000. Fl-2015, in-nefqa Marokkina fuq is-saħħa kienet ta '$ 435.29 per capita. Fl-2016, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 74.3 snin, jew 73.3 għall-irġiel u 75.4 għan-nisa, u kien hemm 6.3 tobba u 8.9 infermiera u qwiebel għal kull 10,000 abitant. Fl-2017, il-Marokk ikklassifika fis-16-il post minn 29 pajjiż fl-Indiċi Globali tal-Benessri taż-Żgħażagħ. Iż-żgħażagħ Marokkini jesperjenzaw rata aktar baxxa ta' self-ħsara mir-rata globali f'medja ta' 4 laqgħat fis-sena. == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Ir-relazzjoni tiegħu maċ-Ċina u l-appoġġ tiegħu għal-Liġi tas-Sigurtà ta' Ħong Kong ġew ikkritikati. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f’Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. === Militari === [[Stampa:FREMM Mohammed VI - Lorient 2013-05.JPG|daqsminuri|Mohammed VI, frejgata multipurpose FREMM tan-Navy Rjali Marokkina]] Il-militar Marokkin huwa magħmul mill-Forzi Armati Rjali, li jinkludu l-Armata (l-akbar fergħa), in-Navy, l-Air Force, il-Gwardja Rjali, il-Ġendarmerija Rjali u l-Forzi Awżiljarji. Is-sigurtà interna hija ġeneralment effettiva u l-atti ta' vjolenza politika huma rari (b'eċċezzjoni waħda: l-attakki ta' Casablanca tal-2003, li qatlu 45 persuna). In-NU żżomm forza żgħira ta' osservazzjoni fis-Saħara tal-Punent, fejn hemm stazzjonati numru kbir ta' truppi Marokkini. Il-Front Polisario Sahrawi iżomm milizzja attiva ta' madwar 5,000 ġellied fis-Saħara tal-Punent u ilu involut fi gwerer intermittenti mal-forzi Marokkini mis-snin sebgħin. == Kultura == [[Stampa:Moroccan frills.jpg|thumb|Kamra tal-għajxien b'intern Marokkin tradizzjonali.]] Il-Marokk huwa pajjiż b'kultura u ċiviltà rikka. Tul l-istorja tagħha, laqgħet ħafna nies, li kollha influwenzaw l-istruttura soċjali tal-pajjiż. Mill-indipendenza, kien hemm fjoritura vera tal-pittura u l-iskultura, il-mużika popolari, it-teatru tad-dilettanti u ċ-ċinema. It-Teatru Nazzjonali tal-Marokk (imwaqqaf fl-1956) joffri produzzjonijiet regolari tta' xogħlijiet drammatiċi Marokkini u Franċiżi. Fix-xhur tas-sajf, isiru festivals tal-arti u tal-mużika madwar il-pajjiż, inkluż il-Festival tal-Mużika Sagra tad-Dinja f'Fez. Kull reġjun għandu l-ispeċifiċitajiet tiegħu, li għalhekk jikkontribwixxu għall-kultura nazzjonali u l-wirt taċ-ċiviltà. Il-Marokk stabbilixxa fost il-prijoritajiet tiegħu l-protezzjoni tal-wirt divers tiegħu u l-preservazzjoni tal-wirt kulturali tiegħu. Kulturalment, il-Marokk dejjem irnexxielu jgħaqqad il-wirt kulturali Għarbi, Berber u Lhudi ma' influwenzi esterni bħall-Franċiż u l-Ispanjol u, matul l-aħħar deċennji, stili ta' ħajja Anglo-Amerikani. === Arkitettura === [[Stampa:Hassan II mosque, Casablanca 2.jpg|thumb|Il-moskea Hassan II f'Casablanca]] [[Stampa:Ait Benhaddou Qsar (588071549).jpg|thumb|Il-ksar ta' Ait Ben Haddou fil-muntanji tan-Nofsinhar tal-Atlas Għoli]] [[Stampa:P1020151 (9728164447).jpg|thumb|Arkitettura kolonjali f'Casablanca (seklu 20)]] L-arkitettura Marokkina tirrifletti l-ġeografija diversa u l-istorja twila tal-Marokk, immarkata minn mewġiet suċċessivi ta 'settlers permezz tal-migrazzjoni u l-konkwista militari. Dan il-wirt arkitettoniku jinkludi siti Rumani antiki, arkitettura Iżlamika storika, arkitettura vernakulari lokali, arkitettura kolonjali Franċiża tas-seklu 20, u arkitettura moderna. Ħafna mill-arkitettura tradizzjonali tal-Marokk hija mmarkata mill-istil li żviluppa matul il-perjodu Iżlamiku, mis-7 seklu 'l quddiem. Din l-arkitettura kienet parti minn tradizzjoni usa' ta' arkitettura “Moorish” jew Iżlamika tal-Punent, li kkaratterizza kemm il-Magreb (il-Marokk, l-Alġerija u t-Tuneżija) kif ukoll al-Andalus (Spanja Musulmana u l-Portugall). Huwa ħallat influwenzi mill-kultura Amażigh (Berber) fl-Afrika ta' Fuq, Spanja pre-Islamika (Rumani, Biżantini u Visigoth) u kurrenti artistiċi kontemporanji fil-Lvant Nofsani Iżlamiku biex ifassal stil uniku matul is-sekli b’karatteristiċi rikonoxxibbli bħall-arkata taż-żiemel, il-ġonna riad u l-motivi ġeometriċi u arabesk elaborati fl-injam, stokk imnaqqax u madum zellij. Għalkemm l-arkitettura Marokkina Amazigh mhix strettament separata mill-bqija tal-arkitettura Marokkina, ħafna strutturi u stili arkitettoniċi huma assoċjati b'mod distintiv ma 'reġjuni tradizzjonalment Amazigh jew dominati minn Amazigh, bħall-Muntanji Atlas u s-Saħara u r-reġjuni ta' qabel il-Hara. Dawn ir-reġjuni fil-biċċa l-kbira rurali huma mmarkati minn bosta kasbahs (fortizzi) u ksour (villaġġi fortifikati) iffurmati minn ġeografija lokali u strutturi soċjali, li waħda mill-aktar famużi minnhom hija Ait Benhaddou. Dawn huma ġeneralment magħmula minn rammed earth u mżejna b'motifi ġeometriċi lokali. Il-bogħod milli kienu iżolati minn kurrenti artistiċi storiċi oħra li jdawruhom, il-popli Amażigh tal-Marokk (u madwar l-Afrika ta' Fuq) adattaw il-forom u l-ideat tal-arkitettura Iżlamika għall-kundizzjonijiet tagħhom stess u, min-naħa tagħhom, ikkontribwew għall-formazzjoni tal-arti Iżlamika tal-Punent, partikolarment matul id-dominazzjoni politika tagħhom tar-reġjun matul sekli ta' ħakma Almoravid, Almohad u Merinid. L-arkitettura moderna fil-Marokk tinkludi ħafna eżempji ta' Art Deco tal-bidu tas-seklu 20 u arkitettura lokali Neo-Moorish mibnija matul l-okkupazzjoni kolonjali Franċiża u Spanjola tal-pajjiż bejn l-1912 u l-1956 (jew sal-1958 għal Spanja). Fl-aħħar tas-seklu 20, wara li l-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu, xi binjiet ġodda komplew jagħtu ġieħ lill-arkitettura u l-motivi tradizzjonali tal-Marokk (anki meta ddisinjati minn periti barranin), kif eżemplati mill-Mausoleum tar-Re Mohammed V (tlestiet fl-1971) u l- Moskea enormi Hassan II f'Casablanca (tlestiet fl-1993). L-arkitettura modernista hija evidenti wkoll fil-kostruzzjoni kontemporanja, mhux biss fi strutturi komuni ta' kuljum iżda wkoll fi proġetti ta' prestiġju kbar. === Letteratura === [[Stampa:ChraibiDriss.jpg|thumb|Driss Chraibi]] Il-letteratura Marokkina hija miktuba prinċipalment bl-Għarbi, il-Berber, l-Ebrajk u l-Franċiż. Partikolarment taħt l-imperi Almoravid u Almohad, il-letteratura Marokkina kienet relatata mill-qrib mal-letteratura ta' al-Andalus, u kienet taqsam forom poetiċi u letterarji importanti bħaż-zajal, il-muwashshah u l-maqama. Il-letteratura Iżlamika, bħall-eseġeżijiet Koraniċi u xogħlijiet reliġjużi oħra bħal Al-Shifa ta' Qadi Ayyad, kienu influwenti. L-Università ta' al-Qarawiyyin f'Fez kienet ċentru letterarju importanti li ġibed studjużi minn barra, inklużi Maimonides, Ibn al-Khatib u Ibn Khaldun. Taħt id-dinastija Almohad, il-Marokk esperjenza perjodu ta' prosperità u splendore fil-qasam tal-għarfien. L-Almohads bnew il-moskea Kutubiyya f'Marrakech, li kienet fiha xejn inqas minn 25,000 ruħ, iżda kienet famuża wkoll għall-kotba, manuskritti, libreriji u ħwienet tal-kotba tagħha, għalhekk isimha: l-ewwel bazaar tal-kotba fl-istorja. Il-Kalifa Almohad Abu Yakub kellu mħabba kbira għall-ġbir tal-kotba. Huwa waqqaf librerija kbira, li eventwalment ġiet imċaqalqa lejn il-Casbah u kkonvertita f’librerija pubblika. Il-letteratura Marokkina moderna bdiet fis-snin 30. Żewġ fatturi ewlenin taw impetu lill-Marokk biex jixhed it-twelid ta' letteratura moderna. Il-Marokk, bħala protettorat Franċiż u Spanjol, ħalla lill-intellettwali Marokkini l-opportunità li jiskambjaw u jipproduċu xogħlijiet letterarji b’mod ħieles, u jgawdu minn kuntatt ma' letteratura Għarab u Ewropea oħra. Tliet ġenerazzjonijiet ta' kittieba sawru b’mod speċjali l-letteratura Marokkina tas-seklu 20. L-ewwel waħda kienet il-ġenerazzjoni li għexet u kitbet fi żmien il-Protettorat (1912-1956), li l-aktar rappreżentant importanti tagħha kien Mohammed Ben Brahim (1897-1955). It-tieni ġenerazzjoni kienet dik li kellha rwol importanti fit-tranżizzjoni għall-indipendenza ma' kittieba bħal Abdelkrim Ghallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) u Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963). It-tielet ġenerazzjoni hija dik tal-kittieba tas-sittinijiet. Il-letteratura Marokkina mbagħad iffjorixxiet b’kittieba bħal Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf u Driss El Khouri. Dawn il-kittieba kienu influwenza importanti fuq il-ħafna rumanziera, poeti u drammaturi Marokkini li kienu għadhom ġejjin. Matul is-snin 50 u 60, il-Marokk kien kenn u ċentru artistiku u ġibed kittieba bħal Paul Bowles, Tennessee Williams, u William S. Burroughs. Il-letteratura Marokkina ffjorixxiet b'rumanziera bħal Mohamed Zafzaf u Mohamed Choukri, li kitbu bl-Għarbi, u Driss Chraïbi u Tahar Ben Jelloun, li kitbu bil-Franċiż. Awturi Marokkini importanti oħra jinkludu: Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada u Leila Abouzeid. Oratura (letteratura orali) hija parti integrali mill-kultura Marokkina, kemm jekk bl-Għarbi Marokkin jew Berber. === Mużika === Il-mużika Marokkina hija ta' oriġini Għarbija, Berber u sub-Saħarjana. Il-baned Chaabi b'influwenzi rock huma mifruxa, kif inhi l-mużika trance, b'oriġini storika fil-mużika Iżlamika. Il-Marokk huwa d-dar tal-mużika klassika Andalusa, li tinsab madwar il-majjistral tal-Afrika. Probabbilment ġie żviluppat taħt il-ħakma Għarbija f'Córdoba, u l-invenzjoni tagħha ħafna drabi hija attribwita lill-mużiċist Persjan Ziryab. [[Stampa:Musicians Jilala music in Morocco, 1900.png|thumb|Grupp ta' mużiċisti minn Jilala fl-1900]] Aita huwa stil mużikali Bedouin li jitkanta fil-kampanja. Chaabi (popolari) hija mużika komposta minn bosta varjetajiet li jinżlu mill-forom multipli tal-mużika folkloristika Marokkina. Chaabi kien oriġinarjament imwettaq fis-swieq, iżda issa jinstema 'fi kwalunkwe ċelebrazzjoni jew ġbir. Forom popolari ta' mużika tal-Punent huma dejjem aktar popolari fil-Marokk, bħall-fużjoni, rock, country, metall, u b'mod partikolari hip hop. Il-Marokk ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest tal-1980, fejn ġie fil-pożizzjoni ta' qabel tal-aħħar. === Midja === Iċ-ċinema fil-Marokk għandha storja twila li tmur lura aktar minn seklu, bil-ġbid ta' Le chevrier Marocain ta' Louis Lumière (“Il-Goatherd Marokkin”) fl-1897. Bejn dik id-data u l-1944, ħafna films barranin inġibdu fil-pajjiż, speċjalment f'iż-żona ta' Ouarzazate. Fl-1944, inħoloq iċ-Ċentru Ċinematografiku Marokkin (CCM), l-aġenzija regolatorja tal-films tal-pajjiż. Infetħu wkoll studios fir-Rabat. Fl-1952, Othello ta' Orson Welles rebaħ il-Palma tad-Deheb fil-Festival tal-Films ta' Cannes taħt il-bandiera Marokkina. Madankollu, il-mużiċisti tal-Festival ma daqqewx l-innu nazzjonali tal-Marokk, peress li ħadd ma kien jaf x’kien. Sitt snin wara, Mohammed Ousfour kien se joħloq l-ewwel film Marokkin, Le fils maudit ("The Cursed Son"). Fl-1968 sar l-ewwel Festival tal-Films tal-Mediterran f'Tanġer, li fil-forma attwali tiegħu jsir f’Tetouan. Fl-1982 sar l-ewwel festival nazzjonali tal-films fir-Rabat. Fl-2001, l-ewwel Marrakech International Film Festival (FIFM) sar ukoll f'Marrakech. === Kċina === [[Stampa:Couscous of Fes.JPG|thumb|Kuskus Marokkin]] Il-kċina Marokkina hija meqjusa bħala waħda mill-aktar varjati fid-dinja. Dan huwa riżultat tal-interazzjoni li l-Marokk kellu mad-dinja ta' barra għal sekli sħaħ. Il-kċina Marokkina hija primarjament fużjoni ta’ kċejjen Moorish, Ewropej u Mediterranji. Il-ħwawar jintużaw ħafna fil-kċina Marokkina. Filwaqt li l-ħwawar ġew importati lejn il-Marokk għal eluf ta’ snin, ħafna ingredjenti bħaż-żagħfran minn Tiliouine, mint u żebbuġ minn Meknes, u larinġ u lumi minn Fez, huma mkabbra fid-dar. It-tiġieġ huwa l-aktar laħam ikkunsmat fil-Marokk. L-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk huwa ċ-ċanga; ħaruf huwa l-favorit, iżda huwa relattivament għali. Il-platt ewlieni Marokkin li ħafna nies huma familjari miegħu huwa l-kuskus, id-delikatezza nazzjonali antika. Iċ-ċanga hija l-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk, u ġeneralment jittiekel f'tagine ma' ħaxix jew legumi. It-tiġieġ jintuża ħafna wkoll fit-tajini, u wieħed mill-aktar famużi huwa dak bit-tiġieġ, patata u żebbuġ. Il-ħaruf jiġi kkunsmat ukoll, iżda peress li r-razez tan-nagħaġ tal-Majjistral tal-Afrika jaħżnu l-biċċa l-kbira tax-xaħam tagħhom fid-denb, il-ħaruf Marokkin m’għandux it-togħma pikkanti li għandhom il-ħaruf u l-muntun tal-Punent. It-tjur huwa wkoll komuni ħafna u l-użu tal-frott tal-baħar qed jiżdied fl-ikel Marokkin. Barra minn hekk, hemm laħam immellaħ imnixxef u laħam immellħ ippreservat bħal kliia/khlia u "g'did", li jintużaw biex jagħtu togħma lit-tagines jew jintużaw f'"el ghraif", pancake Marokkin mielaħ mitwi. Fost l-aktar platti Marokkini famużi hemm couscous, pastilla (kitba wkoll bsteeya jew bestilla), tajine, tanjia u harira. Għalkemm din tal-aħħar hija soppa, hija meqjusa bħala platt fiha nnifisha u hija serva bħala tali jew bid-dati speċjalment matul ix-xahar tar-Ramadan. Il-konsum tal-majjal huwa pprojbit skont ix-Xarija, il-liġijiet reliġjużi tal-Islam. Parti importanti mill-ikel ta' kuljum huwa l-ħobż. Fil-Marokk, il-ħobż huwa magħmul prinċipalment mis-smid tal-qamħ durum, magħruf bħala khobz. Il-fran huma komuni ħafna fil-Marokk kollu u l-ħobż frisk huwa staple fil-bliet, irħula u rħula kollha. L-aktar komuni huwa ħobż tal-qamħ sħiħ mitħun oħxon jew ħobż tad-dqiq abjad. Hemm ukoll varjetà ta 'flatbreads u flatbreads moqlija. L-iktar xarba popolari hija "atai", tè aħdar bil-weraq tan-nagħniegħ u ingredjenti oħra. It-te jokkupa post importanti ħafna fil-kultura Marokkina u huwa meqjus bħala forma ta 'arti. Jiġi servut mhux biss waqt l-ikliet iżda matul il-ġurnata u huwa fuq kollox xarba tal-ospitalità, normalment serva meta jkun hemm mistednin. Huwa moqdi lill-mistednin u huwa rude li tirrifjutah. === Sport === [[Stampa:Morocco vs Algeria, June 04 2011-10.jpg|thumb|Fannijiet tal-futbol Marokkini]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-pajjiż, popolari fost iż-żgħażagħ urbani b'mod partikolari. Fl-1986, il-Marokk sar l-ewwel pajjiż Għarbi u Afrikan li kkwalifika għat-tieni rawnd tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA. Il-Marokk ospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani fl-1988 u se jerġa' jospitaha fl-2025 wara li l-Guinea ospitanti oriġinali tneħħew mid-drittijiet ta’ ospitanti minħabba tħejjijiet insuffiċjenti għall-post. Oriġinarjament il-Marokk kien skedat li jospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani tal-2015, iżda rrifjuta li jospita t-tournament fid-dati skedati minħabba l-biżgħat dwar it-tifqigħa tal-Ebola fil-kontinent. Il-Marokk għamel sitt tentattivi biex jospita t-Tazza tad-Dinja tal-FIFA iżda tilef ħames darbiet kontra l-Istati Uniti, Franza, il-Ġermanja, l-Afrika t’Isfel u offerta konġunta mill-Kanada, il-Messiku u l-Istati Uniti; Madankollu, il-Marokk se jospitah fl-2030 flimkien mal-Portugall u Spanja, wara li fl-aħħar rebaħ it-tender fis-sitt tentattiv tiegħu. Fl-2022, il-Marokk sar l-ewwel tim Afrikan u Għarbi li wasal sas-semifinali u spiċċa r-raba’ fit-tournament. Fil-Logħob Olimpiku tal-1984, żewġ Marokkini rebħu medalji tad-deheb fl-atletika. Nawal El Moutawakel rebaħ l-400 metru ostakli; Kienet l-ewwel mara minn pajjiż Għarbi jew Iżlamiku li rebħet midalja tad-deheb Olimpika. Saïd Aouita rebaħ il-5000 metru fl-istess logħob. Hicham El Guerrouj rebaħ midalji tad-deheb għall-Marokk fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 fil-1500 metru u l-5000 metru u għandu diversi rekords mondjali fit-tellieqa tal-mili. L-isports tal-ispettaturi fil-Marokk tradizzjonalment iffokaw fuq l-arti taż-żiemel sakemm l-isports Ewropej (futbol, ​​polo, għawm u tennis) ġew introdotti lejn l-aħħar tas-seklu 19. It-tennis u l-golf saru popolari. Diversi plejers professjonali Marokkini kkompetew f'kompetizzjonijiet internazzjonali, u l-pajjiż ressaq l-ewwel tim tiegħu tat-Tazza Davis fl-1999. Il-Marokk kien wieħed mill-pijunieri tal-kontinent fil-basketball, u stabbilixxa wieħed mill-ewwel kampjonati kompetittivi fl-Afrika. Ir-rugby wasal il-Marokk fil-bidu tas-seklu 20, prinċipalment mill-Franċiżi li okkupaw il-pajjiż. Bħala riżultat, ir-rugby Marokkin kien marbut mal-fortuni ta’ Franza, matul l-Ewwel u t-Tieni Gwerra Dinjija, u ħafna plejers Marokkini telqu jiġġieldu. Bħal ħafna nazzjonijiet oħra tal-Magreb, ir-rugby Marokkin kellu t-tendenza li jħares lejn l-Ewropa, aktar milli lejn il-bqija tal-Afrika, għall-ispirazzjoni. Il-kickboxing huwa popolari wkoll fil-Marokk. Marokkin-Olandiż Badr Hari, kickboxer heavyweight u artist marzjali, huwa eks Champion tal-K-1 Heavyweight u finalista tal-K-1 World Grand Prix tal-2008 u 2009. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} bo2hvt670wv9c0wxwtuyoidink7vcdy 318237 318236 2024-12-04T18:50:59Z Sapp0512 19770 /* Relazzjonijiet barranin */ 318237 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == [[Stampa:Africa North 1578, Gerardus Mercator (4154597-recto).jpg|thumb|Il-Marokk u l-[[Alġerija]] matul it-tieni nofs tas-seklu 16 (1578), mappa minn Gerardo Mercator]] === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. [[Stampa:Empire_almohade.PNG|lemin|daqsminuri|L-imperu tad-[[Kalifat Almohad|dinastija Almohada]] fl-akbar punt tagħha, madwar l-1212.]] Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> Parti kbira mill-Marokk hija muntanjuża. Il-Muntanji Atlas jinsabu prinċipalment fiċ-ċentru u fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-Muntanji Rif jinsabu fit-tramuntana tal-pajjiż. Iż-żewġ firxiet tal-muntanji huma abitati prinċipalment mill-poplu Berber. L-erja totali tagħha hija madwar 446,300 km2 (172,317 mil kwadru). Il-Muntanji Rif jestendu fuq ir-reġjun li jmiss mal-Mediterran mill-majjistral għall-grigal. Il-Muntanji Atlas jimxu tul is-sinsla tal-pajjiż, mill-Grigal għal-Lbiċ. Il-biċċa l-kbira tal-parti tax-Xlokk tal-pajjiż tinsab fid-Deżert tas-Saħara u, bħala tali, ġeneralment hija b'popolazzjoni baxxa u ekonomikament mhux produttiva. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix fit-tramuntana ta' dawn il-muntanji. Il-Marokk huwa rappreżentat fl-istandard tal-ġeokodifikazzjoni ISO 3166-1 alpha-2 bis-simbolu MA. Dan il-kodiċi ntuża bħala l-bażi għad-dominju tal-Internet tal-Marokk, .ma. === Klima === [[Stampa:Morocco Köppen.svg|thumb|Tipi ta' klima ta' Köppen fil-Marokk]] F'termini ta' żona, il-klima tal-Marokk hija prinċipalment tas-sajf sħun Mediterranju (Csa) u deżert sħun (BWh). Il-meded tal-muntanji ċentrali u l-effetti tal-Kurrent Kanarju kiesaħ, 'il barra mill-kosta tal-Atlantiku, huma fatturi importanti fil-varjetà relattivament kbira ta' żoni ta' veġetazzjoni fil-Marokk, li jvarjaw mill-foresti lush tal-muntanji tat-Tramuntana u ċ-ċentru, sa l-isteppa, semi- żoni aridi u deżerti tar-reġjuni tal-Lvant u tan-Nofsinhar. Il-pjanuri kostali Marokkini jesperjenzaw temperaturi moderati anke fis-sajf. Fir-Rif, l-Atlas Nofsani u l-Atlas Għoli hemm diversi tipi differenti ta' klimi: Mediterran tul l-artijiet baxxi tal-kosta, li tagħti lok għal klima moderata umda f'elevazzjonijiet ogħla b’umdità suffiċjenti biex tippermetti t-tkabbir ta’ speċi differenti ta’ ballut, twapet tal-ħażiż, ġnibru u żnuber tal-Atlantiku, li hija konifera reali endemika għall-Marokk. Fil-widien, ħamrija fertili u xita għolja jippermettu t-tkabbir ta' foresti ħoxnin u lush. Foresti sħab jistgħu jinstabu fil-punent tal-Muntanji Rif u l-Muntanji Atlas Nofsani. F'elevazzjonijiet ogħla, il-klima ssir alpina fil-karattru u tista 'tappoġġja ski resorts. Xlokk tal-Muntanji Atlas, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, il-klima ssir niexfa ħafna, bi sjuf twal u sħan. Sħana estrema u livelli baxxi ta' umdità huma speċjalment evidenti fir-reġjuni baxxi fil-lvant tal-Muntanji Atlas minħabba l-effett tad-dell tax-xita tas-sistema tal-muntanji. Il-partijiet l-aktar tax-Xlokk tal-Marokk huma sħan ħafna u jinkludu partijiet tad-Deżert tas-Saħara, fejn meded vasti ta' duni tar-ramel u pjanuri tal-blat huma mtaqqxa b'oasi lush. B'differenza mir-reġjun tas-Saħara fin-nofsinhar, il-pjanuri kostali huma fertili fir-reġjuni ċentrali u tat-tramuntana tal-pajjiż u jiffurmaw is-sinsla tal-agrikoltura tal-pajjiż, fejn tgħix 95% tal-popolazzjoni. L-espożizzjoni diretta għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana, il-prossimità tal-Ewropa kontinentali u l-muntanji estensivi Rif u Atlas huma l-fatturi li jikkontribwixxu għall-klima pjuttost Ewropea fin-nofs tat-Tramuntana tal-pajjiż. Dan jagħmel il-Marokk pajjiż ta’ kuntrasti. Iż-żoni tal-foresti jkopru madwar 12% tal-pajjiż, filwaqt li l-art li tinħarat tammonta għal 18%. Madwar 5 % tal-art Marokkina hija msaqqija għall-użu agrikolu. [[Stampa:Merzouga sahara.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Erg Chebbi]] [[Stampa:Djebel Toubkal 01.jpg|thumb|Muntanji tal-Atlas]] B'mod ġenerali, ħlief għar-reġjuni tax-Xlokk (żoni ta' qabel is-Saħara u tad-deżert), il-klima u l-ġeografija tal-Marokk huma simili ħafna għal dawk tal-Peniżola Iberika. Għalhekk, il-Marokk għandu ż-żoni klimatiċi li ġejjin: * Mediterran: jiddomina r-reġjuni kostali tal-pajjiż tal-Mediterran, tul l-istrixxa ta' 500 km, u xi partijiet tal-kosta Atlantika. Is-sjuf huma sħan għal moderatament sħan u niexfa, it-temperaturi massimi medji huma bejn 29 °C (84.2 °F) u 32 °C (89.6 °F). Ix-xtiewi huma ġeneralment ħfief u mxarrba, it-temperaturi medji ta' kuljum huma ta' madwar 9 °C (48.2 °F) sa 11 °C (51.8 °F), u l-baxxi medji huma madwar 5 °C (41.0 °F) sa 8 °C (46.4 °F) F), tipiċi taż-żoni kostali tal-Punent tal-Mediterran. Il-preċipitazzjoni annwali f'din iż-żona tvarja minn 600-800 mm fil-punent għal 350-500 mm fil-lvant. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador u Safi. * Sub-Mediterranju: Taffettwa bliet li għandhom karatteristiċi Mediterranji, iżda li jibqgħu influwenzati fil-biċċa l-kbira minn klimi oħra, jew minħabba l-altitudni relattiva tagħhom jew l-espożizzjoni diretta tagħhom għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana. Għalhekk, għandna żewġ klimi ewlenin ta 'influwenza: ** Oċeaniku: Iddeterminat mis-sjuf aktar friski, fejn il-massimi huma madwar 27 °C (80.6 °F) u fir-rigward tar-reġjun ta 'Essaouira, huma kważi dejjem madwar 21 °C (69.8 °F). It-temperaturi medji ta' kuljum jistgħu jinżlu sa 19 °C (66.2 °F), filwaqt li x-xtiewi huma kesħin għal ħfief u mxarrbin. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja minn 400 sa 700 mm. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Rabat, Casablanca, Kénitra, Salé u Essaouira. ** Kontinentali: Iddeterminat mid-differenza akbar bejn it-temperaturi massimi u minimi, li jirriżultaw fi sjuf aktar sħan u xtiewi kesħin minn dawk li jinstabu fiż-żoni tipiċi tal-Mediterran. Fis-sajf, it-temperaturi massimi ta' kuljum jistgħu jilħqu 40 °C (104.0 °F) waqt mewġ tas-sħana, iżda ġeneralment ikunu bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Madankollu, it-temperaturi jinżlu meta tinżel ix-xemx. It-temperaturi bil-lejl ta' spiss jaqgħu taħt l-20 °C (68.0 °F), u xi drabi sa 10 °C (50.0 °F) f’nofs is-sajf. Ix-xtiewi huma aktar kesħin u jistgħu jinżlu taħt il-friża diversi drabi bejn Diċembru u Frar. Barra minn hekk, kultant jista 'borra. Fez, pereżempju, irreġistra −8 °C (17.6 °F) fix-xitwa tal-2005. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja bejn 500 u 900 mm. Bliet notevoli huma Fez, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal u Taza. * Kontinentali: Tidomina r-reġjuni muntanjużi tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-pajjiż, fejn is-sjuf huma sħan sa sħan ħafna, b'ogħla livelli bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Ix-xtiewi, min-naħa l-oħra, huma kesħin, u t-temperaturi minimi ġeneralment jaqbżu l-punt tal-iffriżar. U meta l-arja kiesħa u umda tasal fil-Marokk mill-majjistral, għal ftit jiem, it-temperaturi kultant jinżlu taħt -5 ° C (23.0 ° F). F'din il-parti tal-pajjiż ħafna drabi tagħmel borra bil-kbir. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 800 mm. Bliet notevoli huma Khenifra, Imilchil, Midelt u Azilal. * Alpin: Jinstab f'xi partijiet tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Nofsani u l-parti tal-Lvant tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Għoli. Is-sjuf huma sħan ħafna għal moderatament sħan, u x-xtiewi huma itwal, kesħin u silġ. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 1200 mm. Fis-sajf, l-ogħla livelli bilkemm jaqbżu t-30 °C (86.0 °F), u l-baxx huma friski u l-medja hija taħt il-15 °C (59.0 °F). Fix-xitwa, l-ogħla livelli huma madwar 8°C (46.4°F), u l-livelli baxxi huma ferm taħt l-iffriżar. F'din il-parti tal-pajjiż, hemm ħafna ski resorts, bħal Oukaimeden u Mischliefen. Bliet dehru huma Ifrane, Azrou u Boulmane. * Semi-arida: Din it-tip ta' klima tinsab fin-Nofsinhar tal-pajjiż u f’xi partijiet tal-Lvant tal-pajjiż, fejn ix-xita hija inqas u x-xita annwali tvarja bejn 200 u 350 mm. Madankollu, karatteristiċi tal-Mediterran, bħal xejriet tax-xita u attributi termali, ħafna drabi jinstabu f'dawn ir-reġjuni. Fost l-aktar bliet notevoli hemm Agadir, Marrakech u Oujda. Fin-Nofsinhar ta' Agadir u lvant ta' Jerada, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, tibda tipprevali klima niexfa u deżerta. Minħabba l-prossimità tal-Marokk għad-Deżert tas-Saħara u l-Baħar tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku, iseħħu żewġ fenomeni li jinfluwenzaw it-temperaturi staġjonali reġjonali: żieda fit-temperaturi ta’ 7 sa 8 gradi Celsius meta s-sirocco jonfoħ mil-Lvant, li joħloq mewġ tas-sħana. , jew tnaqqis fit-temperaturi ta '7 sa 8 gradi Celsius meta arja kiesħa u niedja tidħol mill-majjistral, u toħloq snap kiesaħ jew snap kiesaħ. Madankollu, dawn il-fenomeni ma jdumux aktar minn jumejn sa ħamest ijiem bħala medja. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jaffettwa b'mod sinifikanti lill-Marokk f'diversi dimensjonijiet. Bħala pajjiż kostali bi klimi sħan u niexfa, l-impatti ambjentali x'aktarx ikunu wiesgħa u varjati. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima tal-2019, il-Marokk ikklassifika fit-tieni post fit-tħejjija, wara l-Isvezja. === Bijodiversità === [[Stampa:Portrait of a father.jpg|thumb|Macaque Barbary maskili adult iġorr iż-żgħar tiegħu, imġieba li rari tinstab fi primati oħra.]] [[Stampa:Caracal - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford (cropped).jpg|thumb|Il-karacal]] Il-Marokk għandu bijodiversità wiesgħa. Hija parti mill-baċir tal-Mediterran, żona b'konċentrazzjonijiet eċċezzjonali ta' speċi endemiċi li qed isofru telf rapidu tal-ħabitat, u għalhekk hija meqjusa bħala punt kritiku għall-konservazzjoni. L-għasafar hija varjata b'mod notevoli. L-għasafar tal-Marokk jinkludi total ta' 454 speċi, ħamsa minnhom ġew introdotti mill-bniedem u 156 huma osservati rarament jew aċċidentalment. L-iljun Barbary, ikkaċċjat sal-estinzjoni fis-selvaġġ, kien sottospeċi indiġena tal-Marokk u huwa emblema nazzjonali. L-aħħar iljun Barbary fis-selvaġġ inqatel fil-Muntanji Atlas fl-1922. Iż-żewġ predaturi ewlenin oħra tal-Afrika ta’ Fuq, l-ors Atlas u l-leopard tal-Barbarija, issa huma estinti u fil-periklu kritiku, rispettivament. Popolazzjonijiet relitti tal-kukkudrill tal-Afrika tal-Punent baqgħu jippersistu fix-Xmara Draa sas-seklu 20. Il-Macaque Barbary, primat endemiku għall-Marokk u l-Alġerija, jiffaċċja wkoll estinzjoni minħabba estrazzjoni għall-kummerċ, tfixkil tal-bniedem, urbanizzazzjoni, qtugħ tas-siġar u espansjoni tal-proprjetà immobbli li jnaqqsu ż-żona tal-foresti, l-abitat tal-Macaque. Il-kummerċ ta' annimali u pjanti għall-ikel, annimali domestiċi, skopijiet mediċinali, tifkiriet u aċċessorji fotografiċi huwa komuni fil-Marokk kollu, minkejja l-liġijiet li jagħmluh fil-biċċa l-kbira illegali. Dan il-kummerċ mhuwiex regolat u qed jikkawża tnaqqis mhux magħruf fil-popolazzjonijiet selvaġġi tal-fawna indiġena Marokkina. Minħabba l-viċinanza tat-Tramuntana tal-Marokk mal-Ewropa, speċi bħall-kakti, il-fkieren, il-ġlud tal-mammiferi u l-għasafar ta’ valur għoli (falkuni u bustard) jinqabdu f’diversi partijiet tal-pajjiż u jiġu esportati fi kwantitajiet apprezzabbli, b’volumi speċjalment kbar ta’ sallur: 60 tunnellata esportati lejn il-Lvant Imbiegħed fil-perjodu 2009-2011. Il-Marokk huwa dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti Mediterranji tal-koniferi u mħallta, steppa tal-ġnibru tal-Atlas Għoli tal-Mediterran, foresti niexfa Mediterranji ta' akaċja u arganji u arbuxelli sukkulenti, foresti niexfa u steppa tal-Mediterran, foresti u foresti tal-Mediterran, u steppi u foresti tat-Tramuntana. Fl-2019, il-punteġġ medju tiegħu tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti kien 6.74/10, u kklassifikah fis-66 post globalment minn 172 pajjiż. == Ekonomija == [[Stampa:Casablanca Finance City 37.jpg|thumb|Belt finanzjarja ta' Casablanca]] L-ekonomija tal-Marokk hija meqjusa bħala ekonomija relattivament liberali rregolata mil-liġi tal-provvista u d-domanda. Mill-1993, il-pajjiż mexxa politika ta' privatizzazzjoni ta' ċerti setturi ekonomiċi li qabel kienu f’idejn il-gvern. Il-Marokk sar attur ewlieni fl-affarijiet ekonomiċi Afrikani, u huwa s-sitt l-akbar ekonomija tal-Afrika skond il-PGD (PPP). Il-Marokk kien ikklassifikat fl-ewwel post fl-Afrika mill-indiċi tal-kwalità tal-ħajja tal-Economist Intelligence Unit, qabel l-Afrika t'Isfel. Ir-riformi tal-gvern u t-tkabbir annwali sostnut ta' bejn 4 % u 5 % bejn l-2000 u l-2007, inkluż tkabbir ta’ 4.9 % minn sena għal sena bejn l-2003 u l-2007, għenu lill-ekonomija Marokkina ssir ħafna aktar b’saħħitha meta mqabbla ma’ ftit snin qabel. Għall-2012, il-Bank Dinji mbassar rata ta' tkabbir ta' 4% għall-Marokk u 4.2% għas-sena ta’ wara, l-2013. Is-settur tas-servizzi jirrappreżenta ftit aktar minn nofs il-PGD u l-industrija, magħmula minn minjieri, kostruzzjoni u manifattura, tammonta għal kwart addizzjonali. L-industriji li rreġistraw l-akbar tkabbir kienu t-turiżmu, it-telekomunikazzjoni, it-teknoloġiji tal-informazzjoni u t-tessuti. === Turiżmu === [[Stampa:Jamaa el Fna (7346063132).jpg|thumb|Pjazza Jemaa el Fna f'Marrakexx]] It-turiżmu huwa wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija Marokkina. Hija żviluppata tajjeb b'industrija tat-turiżmu b'saħħitha ffukata fuq il-kosta, il-kultura u l-istorja tal-pajjiż. Il-Marokk ġibed aktar minn 13-il miljun turist fl-2019. It-turiżmu huwa t-tieni l-akbar sors ta' kambju barrani tal-Marokk wara l-industrija tal-fosfat. Il-gvern Marokkin qed jinvesti ħafna fl-iżvilupp tat-turiżmu; Fl-2010, il-gvern nieda l-Viżjoni 2020 tiegħu li jippjana li jagħmel il-Marokk waħda mill-aqwa 20 destinazzjoni turistika tad-dinja u jirdoppja n-numru annwali ta' wasliet internazzjonali għal 20 miljun sal-2020, bit-tama li t-turiżmu jkun żdied għal 20 % tal-PGD . Kampanji kbar ta' kummerċjalizzazzjoni sponsorjati mill-gvern biex jattiraw turisti ippromovew lill-Marokk bħala post rħas u eżotiku, iżda sikur għat-turisti. Il-maġġoranza tal-viżitaturi fil-Marokk jibqgħu Ewropej, biċ-ċittadini Franċiżi jagħmlu kważi 20% tal-viżitaturi kollha. Ħafna mill-Ewropej iżuru l-pajjiż bejn April u Awwissu. In-numru relattivament għoli ta' turisti li jirċievi l-Marokk ġie megħjun mill-post fejn jinsab: il-Marokk huwa qrib l-Ewropa u jattira viżitaturi lejn il-bajjiet tiegħu. Minħabba l-viċinanza tagħha għal Spanja, it-turisti fiż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jagħmlu vjaġġi ta' jum sa tlett ijiem lejn il-Marokk. Peress li s-servizzi tal-ajru ġew stabbiliti bejn il-Marokk u l-Alġerija, ħafna Alġerini marru l-Marokk biex jixtru u jżuru l-familja u l-ħbieb. Il-Marokk huwa relattivament irħis. Il-Marokk għandu infrastruttura eċċellenti tat-toroq u tal-ferroviji li tgħaqqad il-bliet u d-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin mal-portijiet u l-ibliet mal-ajruporti internazzjonali. Linji tal-ajru low-cost joffru titjiriet bi skont lejn il-pajjiż. [[Stampa:Bab Bou Jeloud-Fez-3.jpg|thumb|Veduta tal-medina (belt il-qadima) ta' Fez]] It-turiżmu huwa dejjem aktar iffukat fuq il-kultura tal-Marokk, bħall-ibliet antiki tiegħu. L-industrija tat-turiżmu moderna tieħu vantaġġ mis-siti antiki u Iżlamiċi tal-Marokk, kif ukoll mill-pajsaġġ u l-istorja kulturali tagħha. 60% tat-turisti li jżuru l-Marokk iżuru għall-kultura u l-wirt tiegħu. Agadir huwa resort kostali ewlieni u jammonta għal terz tal-waqfiet kollha għal lejl fil-Marokk. Hija bażi għal eskursjonijiet lejn il-Muntanji Atlas. Resorts oħra fit-Tramuntana tal-Marokk huma wkoll popolari ħafna. Casablanca huwa l-port ewlieni tal-kruċieri tal-Marokk u għandu l-aktar suq tat-turiżmu żviluppat fil-pajjiż. Marrakech, fiċ-ċentru tal-Marokk, hija destinazzjoni turistika popolari, iżda hija l-aktar popolari mat-turisti li jagħmlu tours ta' jum jew jumejn li joffru togħma tal-istorja u l-kultura Marokkina. Il-Ġnien Botaniku Majorelle ta' Marrakech huwa attrazzjoni turistika popolari. Ġie akkwistat mid-disinjatur tal-moda Yves Saint-Laurent u Pierre Bergé fl-1980. Il-preżenza tagħhom fil-belt għenet biex tagħti spinta lill-profil tal-belt bħala destinazzjoni turistika. Fl-2006, it-turiżmu tal-avventura u l-attivitajiet fil-Muntanji Atlas u Rif huwa s-settur tat-turiżmu Marokkin li qed jikber b'rata mgħaġġla. Dawn il-postijiet joffru opportunitajiet eċċellenti ta' mixi u trekking mill-aħħar ta' Marzu sa nofs Novembru. Il-gvern qed jinvesti f'ċirkwiti ta' trekking u qed jiżviluppa wkoll turiżmu tad-deżert f’kompetizzjoni mat-Tuneżija. === Agrikoltura === [[Stampa:Productions du Maroc.jpg|thumb|Produzzjoni agrikola Marokkina]] L-agrikoltura fil-Marokk timpjega madwar 40% tal-forza tax-xogħol tal-pajjiż. Għalhekk, hija l-akbar impjegatur fil-pajjiż. F'sezzjonijiet tax-xita tal-majjistral, ix-xgħir, il-qamħ, u qmuħ oħra jistgħu jitkabbru mingħajr irrigazzjoni. Fuq il-kosta tal-Atlantiku, fejn hemm pjanuri estensivi, jitkabbar iż-żebbuġ, iċ-ċitru u l-għeneb tal-inbid, l-aktar bl-ilma fornut minn bjar arteżjani. Il-bhejjem jitrabbew u l-foresti jipproduċu sufra, injam tal-kabinett, u materjali tal-bini. Parti mill-popolazzjoni marittima tistad għall-għajxien tagħhom. Agadir, Essaouira, El Jadida u Larache huma fost il-portijiet tas-sajd importanti. Kemm l-agrikoltura kif ukoll is-sajd huma mistennija li jiġu affettwati serjament mit-tibdil fil-klima. Il-produzzjoni agrikola Marokkina tinkludi wkoll il-larinġ, it-tadam, il-patata, iż-żebbuġ u ż-żejt taż-żebbuġa. Prodotti agrikoli ta' kwalità għolja ħafna drabi jiġu esportati lejn l-Ewropa. Il-Marokk jipproduċi biżżejjed ikel għall-konsum domestiku, ħlief ċereali, zokkor, kafè u tè. Aktar minn 40% tal-konsum taċ-ċereali u d-dqiq tal-Marokk huwa importat mill-Istati Uniti u Franza. Sal-2013, l-agrikoltura fil-Marokk kienet tgawdi minn eżenzjoni sħiħa mit-taxxa. Bosta kritiċi Marokkini sostnew li bdiewa sinjuri u kumpaniji agrikoli kbar ibbenefikaw wisq milli jħallsu t-taxxi u li bdiewa foqra ffaċċjaw spejjeż għoljin u rċevew ftit wisq appoġġ mill-istat. Fl-2014, bħala parti mil-Liġi tal-Finanzi, ġie deċiż li kumpaniji agrikoli b’fatturat ta’ aktar minn MAD 5 miljun iħallsu taxxi progressivi fuq id-dħul korporattiv. === Infrastruttura === [[Stampa:Al Boraq RGV2N2 at Tanger Ville.jpg|thumb|Ferrovija ta' veloċità għolja Al Boraq RGV2N2 fl-istazzjon tal-ferrovija Tanger-Ville f'Novembru 2018]] Skont ir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-2019, il-Marokk jikklassifika fit-32 post fid-dinja f’termini ta’ toroq, is-16-il post fil-baħar, il-45 post fl-ajru u l-64 post fil-ferrovija. Dan jagħti lill-Marokk l-aqwa klassifikazzjoni tal-infrastruttura fil-kontinent Afrikan. L-iżvilupp ta' infrastruttura moderna, bħal portijiet, ajruporti u konnessjonijiet ferrovjarji, hija prijorità ewlenija tal-gvern. Biex jissodisfa d-domanda domestika li qed tikber, il-gvern Marokkin investa aktar minn $15-il biljun bejn l-2010 u l-2015 fl-immodernizzar tal-infrastruttura bażika tiegħu. Il-Marokk għandu waħda mill-aqwa sistemi tat-toroq fil-kontinent. Matul l-aħħar 20 sena, il-gvern bena madwar 1,770 kilometru ta' toroq moderni, li jgħaqqdu l-biċċa l-kbira tal-ibliet il-kbar permezz ta' toroq bi ħlas. Il-Ministeru tat-Tagħmir, Trasport, Loġistika u Ilma tal-Marokk għandu l-għan li jibni 3,380 kilometru ta' awtostradi u 2,100 kilometru ta' toroq addizzjonali sal-2030, bi spiża mbassra ta’ $9.6 biljun. L-għan huwa li jgħaqqdu l-provinċji tan-Nofsinhar, b'mod partikolari l-ibliet ta' Laayoune u Dakhla, mal-bqija tal-Marokk. Fl-2014, il-Marokk beda l-kostruzzjoni tal-ewwel sistema ferrovjarja ta' veloċità għolja tal-Afrika, li tgħaqqad il-bliet ta' Tanger u Casablanca. Il-proġett ġie inawgurat fl-2018 mir-Re wara aktar minn għaxar snin ta' ppjanar u kostruzzjoni mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Marokkina ONCF. Din hija l-ewwel fażi ta' dak li hu ppjanat li jkun netwerk ferrovjarju ta' veloċità għolja ta' 1,500 kilometru (930 mil) fil-Marokk. Diġà qed tiġi ppjanata estensjoni tal-linja għal Marrakech. Il-Marokk għandu wkoll l-akbar port fl-Afrika u l-Mediterran, Tangier-Med, li huwa kklassifikat fit-18-il post fid-dinja b'kapaċità ta' mmaniġġjar ta' aktar minn 9 miljun kontenitur. Hija tinsab fiż-żona ekonomika ħielsa ta 'Tanġer u sservi bħala ċentru loġistika għall-Afrika u d-dinja. === Enerġija === [[Stampa:Isofoton Marruecos.JPG|thumb|Pannelli solari fil-Lvant tal-Marokk]] Fl-2008, madwar 56 % tal-provvista tal-elettriku tal-Marokk kienet fornuta mill-faħam. Madankollu, bi tbassir li jindika li l-ħtiġijiet tal-enerġija tal-Marokk se jiżdiedu b'6 % kull sena bejn l-2012 u l-2050, għaddiet liġi ġdida li tħeġġeġ lill-Marokkini biex ifittxu modi biex jiddiversifikaw il-provvista tal-enerġija, inklużi aktar riżorsi rinnovabbli. Il-gvern Marokkin nieda proġett biex jinbena impjant tal-enerġija solari termali u qed jistudja wkoll l-użu tal-gass naturali bħala sors potenzjali ta' dħul għall-gvern Marokkin. Il-Marokk wettaq il-bini ta' parks kbar tal-enerġija solari biex inaqqas id-dipendenza fuq il-fjuwils fossili u fl-aħħar mill-aħħar jesporta l-elettriku lejn l-Ewropa. Fis-17 ta' April, 2022, l-Aġenzija tal-Enerġija Solari Rabat-Marokkina (Masen) u l-Ministeru tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija u l-Iżvilupp Sostenibbli ħabbru t-tnedija tal-ewwel fażi tal-megaproġett tal-impjant tal-enerġija solari Nor II, li huwa proġett tal-enerġija solari fuq diversi siti b'kapaċità totali stabbilita għal 400 megawatt (MN). === Provvista ta' ilma u sanità === Il-provvista tal-ilma u s-sanità fil-Marokk huma pprovduti minn firxa wiesgħa ta 'utilitajiet, li jvarjaw minn kumpaniji privati ​​fl-akbar belt, Casablanca, il-kapitali, Rabat, u żewġ bliet oħra għal utilitajiet muniċipali fi 13-il belt oħra, kif ukoll elettriku nazzjonali u kumpanija tal-ilma (ONEE). Dan tal-aħħar huwa responsabbli għall-provvista tal-ilma bl-ingrossa lill-utilitajiet imsemmija qabel, id-distribuzzjoni tal-ilma f’madwar 500 belt żgħira, kif ukoll it-trattament tad-drenaġġ u tad-drenaġġ f’60 minn dawn il-belt. Fl-aħħar ħmistax-il sena kien hemm titjib sostanzjali fl-aċċess għall-provvista tal-ilma u, sa ċertu punt, is-sanità. Il-problemi li fadal jinkludu livell baxx ta' trattament tal-ilma mormi (13 % biss tal-ilma mormi miġbur jiġi ttrattat), in-nuqqas ta' konnessjonijiet tad-dar fl-ifqar distretti urbani u s-sostenibbiltà limitata tas-sistemi rurali (stmat li 20 % tas-sistemi rurali ma' jaħdmux). Fl-2005 ġie approvat Programm Nazzjonali ta' Sanità li għandu l-għan li jittratta 60% tal-ilma mormi miġbur u jgħaqqad 80% tad-djar urbani mad-dranaġġ sal-2020. Il-kwistjoni tan-nuqqas ta' konnessjonijiet tal-ilma għal xi wħud miż-żoni urbani foqra qed jiġu indirizzati bħala parti mill- L-Inizjattiva Nazzjonali għall-Iżvilupp tal-Bniedem, li taħtha r-residenti ta' insedjamenti informali ngħataw titoli ta' proprjetà u ġew eżentati mit-tariffi li normalment jitħallsu lill-kumpaniji tal-utilità biex jgħaqqdu man-netwerk tal-ilma u tad-drenaġġ. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Logo UM6P.jpg|thumb|Kampus tal-Università Politeknika Mohammed VI f'Benguerir]] Il-Gvern Marokkin ilu jimplimenta riformi biex itejjeb il-kwalità tal-edukazzjoni u jagħmel ir-riċerka aktar reattiva għall-ħtiġijiet soċjoekonomiċi. F'Mejju 2009, il-Prim Ministru Marokkin Abbas El Fassi ħabbar appoġġ akbar għax-xjenza waqt laqgħa fiċ-Ċentru Nazzjonali għar-Riċerka Xjentifika u Teknika. L-għan kien li l-universitajiet jingħataw awtonomija finanzjarja akbar mill-gvern sabiex ikunu aktar reattivi għall-ħtiġijiet ta' riċerka u jkunu jistgħu jissawru rabtiet aħjar mas-settur privat, bit-tama li dan irawwem kultura ta' intraprenditorija madwar id-dinja. Huwa ħabbar li l-investiment fix-xjenza u t-teknoloġija se jiżdied minn US $ 620,000 fl-2008 għal US $ 8.5 miljun (69 miljun dirham Marokkin) fl-2009, sabiex jiffinanzja r-rinnovazzjoni u l-kostruzzjoni ta' laboratorji, korsijiet ta' taħriġ għal riċerkaturi fil-ġestjoni finanzjarja, programm ta' boroż ta' studju. għar-riċerka ta' wara l-lawrja, u miżuri ta' inċentivi għal kumpaniji li lesti jiffinanzjaw ir-riċerka, bħal li jagħtuhom aċċess għal riżultati xjentifiċi li mbagħad ikunu jistgħu jużaw biex jiżviluppaw prodotti ġodda. Il-Marokk ikklassifika fis-70 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina tnediet fl-ewwel Samit Nazzjonali tal-Innovazzjoni tal-pajjiż f'Ġunju 2009 mill-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ, Investiment u Ekonomija Diġitali. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina stabbilixxiet l-għan li tipproduċi 1,000 privattiva Marokkina u toħloq 200 impriża ġdida innovattiva sal-2014. Fl-2012, l-inventuri Marokkini applikaw għal 197 privattiva, minn 152 sentejn qabel. Fl-2011, il-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ u Teknoloġiji Ġodda ħoloq Klabb tal-Innovazzjoni Marokkin, b'kollaborazzjoni mal-Uffiċċju tal-Proprjetà Industrijali u Kummerċjali tal-Marokkin. L-idea hija li jinħoloq netwerk ta' atturi tal-innovazzjoni, inklużi riċerkaturi, intraprendituri, studenti u akkademiċi, biex jgħinhom jiżviluppaw proġetti innovattivi. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Ogħla u r-Riċerka Xjentifika jappoġġja r-riċerka f'teknoloġiji avvanzati u l-iżvilupp ta' bliet innovattivi f'Fez, Rabat u Marrakech. Il-gvern qed iħeġġeġ lill-istituzzjonijiet pubbliċi biex jikkollaboraw maċ-ċittadini dwar l-innovazzjoni. Eżempju huwa l-Uffiċċju tal-Fosfati tal-Marokk (Office chérifien des phosphates), li investa fi proġett biex tiġi żviluppata belt intelliġenti, ir-Re Mohammed VI Green City, madwar l-Università Mohammed VI, li tinsab bejn Casablanca u Marrakech, bi spiża ta' 4.7. biljun dirhams (madwar 479 miljun dollaru Amerikan). Fl-2015, il-Marokk kellu tliet parks tat-teknoloġija. Mill-ħolqien tal-ewwel fir-Rabat fl-2005, inħoloq it-tieni f'Casablanca u, fl-2015, it-tielet f'Tanġer. Il-parks tat-teknoloġija jospitaw negozji ġodda u kumpaniji żgħar u ta' daqs medju li jispeċjalizzaw fit-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT), teknoloġiji “ħodor” (jiġifieri teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent) u industriji kulturali. Fl-2012, l-Akkademja tax-Xjenzi u t-Teknoloġija Hassan II identifikat serje ta' setturi li fihom il-Marokk għandu vantaġġ komparattiv u kapital uman kwalifikat, inklużi l-minjieri, is-sajd, il-kimika tal-ikel u teknoloġiji ġodda. Identifika wkoll sensiela ta’ setturi strateġiċi, bħall-enerġija, b’enfasi fuq l-enerġiji rinnovabbli bħall-fotovoltajċi, l-enerġija solari termali, ir-riħ u l-bijomassa; kif ukoll is-setturi tal-ilma, in-nutrizzjoni u s-saħħa, l-ambjent u l-ġeoxjenzi. Fl-20 ta’ Mejju 2015, inqas minn sena wara l-ħolqien tiegħu, il-Kunsill Ogħla tal-Edukazzjoni, it-Taħriġ u r-Riċerka Xjentifika ppreżenta rapport lir-re li fih offra viżjoni tal-edukazzjoni fil-Marokk 2015-2030. Ir-rapport sostna li l-edukazzjoni tkun ugwali u, għalhekk, aċċessibbli għal kemm jista' jkun nies. Peress li t-titjib tal-kwalità tal-edukazzjoni jimxi id f'id mal-promozzjoni tar-riċerka u l-iżvilupp, ir-rapport irrakkomanda wkoll l-iżvilupp ta' sistema ta' innovazzjoni nazzjonali integrata li tkun iffinanzjata billi jiżdied gradwalment il-proporzjon tal-PGD iddedikat għar-riċerka u l-iżvilupp (R&D) minn 0.73%. tal-PGD fl-2010 "għal 1% fi żmien qasir, 1.5% fl-2025 u 2% fl-2030." == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} === Reliġjon === [[Stampa:Mezquita en Dajla (Sahara Occidental).jpg|thumb|left|Moskea f'Dakhla]] [[Stampa:Salé mosque DSCF6797.jpg|thumb|Moskea l-Kbira tal-Bejgħ, Salé]] Fl-2010, il-Forum Pew stmat li l-affiljazzjoni reliġjuża fil-pajjiż kienet 99% Musulmana, bil-gruppi kollha li fadal jirrappreżentaw inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Minn dawk affiljati mal-Iżlam, prattikament kollha huma Musulmani Sunniti, bil-Musulmani Shia jirrappreżentaw inqas minn 0.1%. Madankollu, kważi 15 % tal-Marokkini jiddeskrivu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi skont stħarriġ tal-2018 min-netwerk tar-riċerka tal-Barometru Għarbi; l-istess stħarriġ ra li kważi 100 fil-mija tar-rispondenti identifikati bħala Musulmani. Stħarriġ ieħor tal-Barometru Għarbi fl-2021 sab li 67.8% tal-Marokkini identifikaw bħala reliġjużi, 29.1% bħala kemmxejn reliġjużi, u 3.1% bħala mhux reliġjużi. L-istħarriġ Gallup International tal-2015 irrapporta li 93% tal-Marokkini kienu jqisu lilhom infushom reliġjużi. [[Stampa:Oujda.mosque et mairie.jpg|thumb|left|Moskea f'Oujda]] [[Stampa:Inside of a mosque in Fes (5364764412).jpg|thumb|L-intern ta' moskea f'Fez]] [[Stampa:Zawiya moskeye.jpg|thumb|left|Moskea Zawiya f'Sidi Smail]] Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal aktar minn 500,000 Nisrani (l-aktar ta' nisel Spanjol u Franċiż). Bosta settlers Kristjani telqu lejn Spanja jew Franza wara l-indipendenza fl-1956. Il-komunità Kristjana barranija l-aktar Kattolika u Protestanti tikkonsisti minn madwar 40,000 membru prattikanti. Il-maġġoranza tar-residenti barranin Kristjani jgħixu fiż-żoni urbani ta' Casablanca, Tangier u Rabat. Diversi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li bejn l-2005 u l-2010 hemm 5,000 ċittadin Kristjan konvertit (l-aktar ta' etniċità Berber) li jattendu regolarment knejjes ta' “dar” u jgħixu l-aktar fin-nofsinhar. Xi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li jista' jkun hemm sa 8,000 ċittadin Kristjan fil- pajjiż kollu, iżda ħafna rrappurtati ma jinġabrux regolarment minħabba l- biża' ta' sorveljanza mill- gvern u persekuzzjoni soċjali. In-numru ta' Marokkini li kkonvertu għall-Kristjaneżmu (il-biċċa l-kbira minnhom prattikanti sigrieti) huwa stmat li hu bejn 8,000 u 50,000. L-aktar stimi riċenti jpoġġu n-numru ta' membri tal-komunità storika Lhudija ta' Casablanca għal madwar 2,500 u tal-komunitajiet Lhud ta’ Rabat u Marrakech għal madwar 100 kull wieħed. Il-bqija tal-popolazzjoni Lhudija hija mxerrda madwar il-pajjiż. Din il-popolazzjoni hija magħmula l-aktar minn anzjani, b’numru dejjem jonqos ta' żgħażagħ. Il-komunità tal-Fidi Baháʼí, li tinsab fiż-żoni urbani, tgħodd bejn 350 u 400 ruħ. === Lingwi === [[Stampa:Amz plake Sidi Smayil Sidi Bennour1.jpg|thumb|left|p¡Plakka bl-Amazigh (tip tifinar) u bl-Għarbi bħall-otovoye El-Djadida - Asfi]] [[Stampa:Morocco - Linguistic map.png|thumb|Lingwi]] Il-lingwi uffiċjali tal-Marokk huma l-Għarbi u l-Berber. Il-grupp distintiv tad-djaletti Għarbi Marokkini tal-pajjiż huwa magħruf bħala darija. Madwar 89.8% tal-popolazzjoni kollha jistgħu jikkomunikaw sa ċertu punt bl-Għarbi Marokkin. Il-lingwa Berber hija mitkellma fi tliet djaletti (Tarifit, Tashelhit u Central Atlas Tamazight). Fl-2008, Frédéric Deroche kkalkula li kien hemm 12-il miljun kelliem Berber, li jirrappreżentaw madwar 40% tal-popolazzjoni. Iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2004 irrapporta li 28.1% tal-popolazzjoni tkellmu Berber. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa użat ħafna fl-istituzzjonijiet tal-gvern, il-midja, negozji medji u kbar, kummerċ internazzjonali ma' pajjiżi Frankofoni, u ħafna drabi fid-diplomazija internazzjonali. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mgħallem bħala lingwa obbligatorja fl-iskejjel kollha. Fl-2010, kien hemm 10,366,000 kelliema [[lingwa Franċiża|Franċiżi]] fil-Marokk, jiġifieri madwar 32% tal-popolazzjoni. Skont iċ-ċensiment tal-2004, 2.19 miljun Marokkin kienu jitkellmu lingwa barranija minbarra l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]. L-[[Ingliż]], għalkemm ferm wara l-Franċiż f'termini ta' numru ta' kelliema, huwa l-ewwel lingwa barranija magħżula, peress li l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa obbligatorju fost iż-żgħażagħ edukati u l-professjonisti. Skont Ethnologue, fl-2016 kien hemm 1,536,590 persuna (jew madwar 4.5% tal-popolazzjoni) fil-Marokk li jitkellmu bl-Ispanjol. L-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] huwa mitkellem primarjament fit-Tramuntana tal-Marokk u l-ex Saħara Spanjola minħabba li Spanja kienet okkupat dawk iż-żoni qabel. Sadanittant, studju tal-2018 mill-Istitut Cervantes sab 1.7 miljun Marokkin li kienu mill-inqas profiċjenti bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]], u poġġa lill-Marokk bħala l-pajjiż bl-aktar nies li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] barra mid-dinja li titkellem bl-Ispanjol (sakemm l-Istati Uniti ma tkunx eskluża wkoll mill-pajjiżi li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]). Parti sinifikanti tat-Tramuntana tal-Marokk tirċievi midja bil-[[lingwa Spanjola]], sinjali tat-televiżjoni u mewġ tar-radju, li rrappurtati jiffaċilitaw il-profiċjenza tal-lingwa fir-reġjun. Wara li l-Marokk iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1956, il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] u l-[[Għarbi]] saru l-lingwi ewlenin tal-amministrazzjoni u l-edukazzjoni, u wassal biex ir-rwol tal-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] jonqos. === Edukazzjoni === [[Stampa:University karaouiyine of fes.jpg|thumb|left|Università karaouiyine ta' Fez]] [[Stampa:Al Akhawayn Campus.jpg|thumb|Università Al Akhawayn f'Ifrane]] [[Stampa:UIS Literacy Rate Morocco population +15 1980 to 2015.png|thumb|Rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni Marokkina ta' aktar minn 15-il sena, 1980-2015]] L-edukazzjoni fil-Marokk hija b'xejn u obbligatorja sal-iskola primarja. Ir-rata ta' litteriżmu stmata għall-pajjiż fl-2012 kienet ta' 72%. F'Settembru 2006, il-UNESCO tat lill-Marokk, flimkien ma' pajjiżi oħra bħal Kuba, il-Pakistan, l-Indja u t-Turkija, il-"Premju tal-Litteriżmu tal-UNESCO 2006". Il-Marokk għandu aktar minn erba' tużżani universitajiet, kulleġġi u politekniċi mifruxa f'ċentri urbani madwar il-pajjiż. Fost l-istituzzjonijiet ewlenin tagħha hemm l-Università Mohammed V tar-Rabat, l-akbar fil-pajjiż, b’fergħat f’Casablanca u Fez; l-Istitut Agrikolu u Veterinarju Hassan II fir-Rabat, li jwettaq riċerka avvanzata fix-xjenzi soċjali minbarra l-ispeċjalitajiet agrikoli tiegħu; u l-Università Al-Akhawayn f'Ifrane, l-ewwel università li titkellem bl-Ingliż tal-Afrika tal-Majjistral, fetħet fl-1995 b'kontribuzzjonijiet mill-Arabja Sawdija u l-Istati Uniti. L-Università Al-Qarawiyin, imwaqqfa minn Fatima al-Fihri fil-belt ta' Fez fl-859 bħala madrasa, hija meqjusa minn xi sorsi, inkluża l-UNESCO, bħala l-“eqdem università fid-dinja”. Il-Marokk għandu wkoll xi skejjel postgraduate prestiġjużi, inklużi: l-Università Politeknika Mohammed VI, l'Institut national des postes et télécommunications, École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, Skola Nazzjonali tal-Industrija Minerali, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca. === Saħħa === [[Stampa:University Hospital Center in Tangier (general_view).jpg|thumb|Iċ-Ċentru tal-Isptar Universitarju Mohammed VI ta' Tanġer]] Madwar id-dinja, il-pajjiżi jagħmlu ħafna sforzi biex jindirizzaw il-problemi tas-saħħa u jeqirdu l-mard, inkluż il-Marokk. Is-saħħa tat-tfal, is-saħħa tal-omm, u l-mard huma komponenti tas-saħħa u l-benessri. Il-Marokk huwa pajjiż li qed jiżviluppa li għamel ħafna passi biex itejjeb dawn il-kategoriji. Madankollu, il-Marokk għad għandu ħafna problemi ta' saħħa x'jitjieb. Skont riċerka ppubblikata, fl-2005 16 % biss taċ-ċittadini Marokkini kellhom assigurazzjoni jew kopertura tas-saħħa. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, il-Marokk jesperjenza rati għolja ta' mortalità tat-trabi ta' 20 mewt għal kull 1,000 twelid (2017) u rati għolja ta' mortalità materna ta' 121 mewt għal kull 100,000 twelid (2015). Il-gvern Marokkin jistabbilixxi sistemi ta' sorveljanza fi ħdan is-sistema tas-saħħa diġà eżistenti biex jimmonitorja u jiġbor id-dejta. L-edukazzjoni dwar l-iġjene tal-massa hija implimentata fl-iskejjel primarji li huma b'xejn għar-residenti Marokkini. Fl-2005, il-gvern Marokkin approva żewġ riformi biex jespandi l-kopertura tal-assigurazzjoni tas-saħħa. L-ewwel riforma kienet pjan ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja għall-impjegati tas-settur pubbliku u privat biex jespandu l-kopertura minn 16 fil-mija tal-popolazzjoni għal 30 fil-mija. It-tieni riforma ħolqot fond biex ikopri s-servizzi għall-foqra. Iż-żewġ riformi tejbu l-aċċess għal kura ta' kwalità għolja. Il-mortalità tat-trabi tjiebet b'mod sinifikanti mill-1960, meta kien hemm 144 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj, fl-2000, 42 għal kull 1,000 twelid ħaj, u issa hija 20 għal kull 1,000 twelid ħaj. Ir-rata ta' mortalità ta' taħt il-ħames snin tal-pajjiż naqset b’60% bejn l-1990 u l-2011. Fl-2014, il-Marokk adotta pjan nazzjonali biex iżid il-progress fis-saħħa tal-omm u tat-tfal. Il-Pjan Marokkin inbeda mill-Ministru tas-Saħħa Marokkin, El Houssaine Louardi, u Ala Alwan, id-Direttur Reġjonali tad-WHO għar-Reġjun tal-Lvant tal-Mediterran, fit-13 ta' Novembru, 2013 fir-Rabat. Il-Marokk għamel progress sinifikanti fit-tnaqqis tal-imwiet kemm tat-tfal kif ukoll tal-ommijiet. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, ir-rata tal-mortalità materna tal-pajjiż naqset b'67% bejn l-1990 u l-2010. Fl-2014, l-infiq fil-kura tas-saħħa kien jammonta għal 5.9% tal-PGD tal-pajjiż. Mill-2014 'l hawn, l-infiq fuq il-kura tas-saħħa bħala sehem tal-PGD naqas. Madankollu, in-nefqa tas-saħħa per capita (PPP) żdiedet b'mod kostanti mill-2000. Fl-2015, in-nefqa Marokkina fuq is-saħħa kienet ta '$ 435.29 per capita. Fl-2016, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 74.3 snin, jew 73.3 għall-irġiel u 75.4 għan-nisa, u kien hemm 6.3 tobba u 8.9 infermiera u qwiebel għal kull 10,000 abitant. Fl-2017, il-Marokk ikklassifika fis-16-il post minn 29 pajjiż fl-Indiċi Globali tal-Benessri taż-Żgħażagħ. Iż-żgħażagħ Marokkini jesperjenzaw rata aktar baxxa ta' self-ħsara mir-rata globali f'medja ta' 4 laqgħat fis-sena. == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Ir-relazzjoni tiegħu maċ-Ċina u l-appoġġ tiegħu għal-Liġi tas-Sigurtà ta' Ħong Kong ġew ikkritikati. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f'Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. === Militari === [[Stampa:FREMM Mohammed VI - Lorient 2013-05.JPG|daqsminuri|Mohammed VI, frejgata multipurpose FREMM tan-Navy Rjali Marokkina]] Il-militar Marokkin huwa magħmul mill-Forzi Armati Rjali, li jinkludu l-Armata (l-akbar fergħa), in-Navy, l-Air Force, il-Gwardja Rjali, il-Ġendarmerija Rjali u l-Forzi Awżiljarji. Is-sigurtà interna hija ġeneralment effettiva u l-atti ta' vjolenza politika huma rari (b'eċċezzjoni waħda: l-attakki ta' Casablanca tal-2003, li qatlu 45 persuna). In-NU żżomm forza żgħira ta' osservazzjoni fis-Saħara tal-Punent, fejn hemm stazzjonati numru kbir ta' truppi Marokkini. Il-Front Polisario Sahrawi iżomm milizzja attiva ta' madwar 5,000 ġellied fis-Saħara tal-Punent u ilu involut fi gwerer intermittenti mal-forzi Marokkini mis-snin sebgħin. == Kultura == [[Stampa:Moroccan frills.jpg|thumb|Kamra tal-għajxien b'intern Marokkin tradizzjonali.]] Il-Marokk huwa pajjiż b'kultura u ċiviltà rikka. Tul l-istorja tagħha, laqgħet ħafna nies, li kollha influwenzaw l-istruttura soċjali tal-pajjiż. Mill-indipendenza, kien hemm fjoritura vera tal-pittura u l-iskultura, il-mużika popolari, it-teatru tad-dilettanti u ċ-ċinema. It-Teatru Nazzjonali tal-Marokk (imwaqqaf fl-1956) joffri produzzjonijiet regolari tta' xogħlijiet drammatiċi Marokkini u Franċiżi. Fix-xhur tas-sajf, isiru festivals tal-arti u tal-mużika madwar il-pajjiż, inkluż il-Festival tal-Mużika Sagra tad-Dinja f'Fez. Kull reġjun għandu l-ispeċifiċitajiet tiegħu, li għalhekk jikkontribwixxu għall-kultura nazzjonali u l-wirt taċ-ċiviltà. Il-Marokk stabbilixxa fost il-prijoritajiet tiegħu l-protezzjoni tal-wirt divers tiegħu u l-preservazzjoni tal-wirt kulturali tiegħu. Kulturalment, il-Marokk dejjem irnexxielu jgħaqqad il-wirt kulturali Għarbi, Berber u Lhudi ma' influwenzi esterni bħall-Franċiż u l-Ispanjol u, matul l-aħħar deċennji, stili ta' ħajja Anglo-Amerikani. === Arkitettura === [[Stampa:Hassan II mosque, Casablanca 2.jpg|thumb|Il-moskea Hassan II f'Casablanca]] [[Stampa:Ait Benhaddou Qsar (588071549).jpg|thumb|Il-ksar ta' Ait Ben Haddou fil-muntanji tan-Nofsinhar tal-Atlas Għoli]] [[Stampa:P1020151 (9728164447).jpg|thumb|Arkitettura kolonjali f'Casablanca (seklu 20)]] L-arkitettura Marokkina tirrifletti l-ġeografija diversa u l-istorja twila tal-Marokk, immarkata minn mewġiet suċċessivi ta 'settlers permezz tal-migrazzjoni u l-konkwista militari. Dan il-wirt arkitettoniku jinkludi siti Rumani antiki, arkitettura Iżlamika storika, arkitettura vernakulari lokali, arkitettura kolonjali Franċiża tas-seklu 20, u arkitettura moderna. Ħafna mill-arkitettura tradizzjonali tal-Marokk hija mmarkata mill-istil li żviluppa matul il-perjodu Iżlamiku, mis-7 seklu 'l quddiem. Din l-arkitettura kienet parti minn tradizzjoni usa' ta' arkitettura “Moorish” jew Iżlamika tal-Punent, li kkaratterizza kemm il-Magreb (il-Marokk, l-Alġerija u t-Tuneżija) kif ukoll al-Andalus (Spanja Musulmana u l-Portugall). Huwa ħallat influwenzi mill-kultura Amażigh (Berber) fl-Afrika ta' Fuq, Spanja pre-Islamika (Rumani, Biżantini u Visigoth) u kurrenti artistiċi kontemporanji fil-Lvant Nofsani Iżlamiku biex ifassal stil uniku matul is-sekli b’karatteristiċi rikonoxxibbli bħall-arkata taż-żiemel, il-ġonna riad u l-motivi ġeometriċi u arabesk elaborati fl-injam, stokk imnaqqax u madum zellij. Għalkemm l-arkitettura Marokkina Amazigh mhix strettament separata mill-bqija tal-arkitettura Marokkina, ħafna strutturi u stili arkitettoniċi huma assoċjati b'mod distintiv ma 'reġjuni tradizzjonalment Amazigh jew dominati minn Amazigh, bħall-Muntanji Atlas u s-Saħara u r-reġjuni ta' qabel il-Hara. Dawn ir-reġjuni fil-biċċa l-kbira rurali huma mmarkati minn bosta kasbahs (fortizzi) u ksour (villaġġi fortifikati) iffurmati minn ġeografija lokali u strutturi soċjali, li waħda mill-aktar famużi minnhom hija Ait Benhaddou. Dawn huma ġeneralment magħmula minn rammed earth u mżejna b'motifi ġeometriċi lokali. Il-bogħod milli kienu iżolati minn kurrenti artistiċi storiċi oħra li jdawruhom, il-popli Amażigh tal-Marokk (u madwar l-Afrika ta' Fuq) adattaw il-forom u l-ideat tal-arkitettura Iżlamika għall-kundizzjonijiet tagħhom stess u, min-naħa tagħhom, ikkontribwew għall-formazzjoni tal-arti Iżlamika tal-Punent, partikolarment matul id-dominazzjoni politika tagħhom tar-reġjun matul sekli ta' ħakma Almoravid, Almohad u Merinid. L-arkitettura moderna fil-Marokk tinkludi ħafna eżempji ta' Art Deco tal-bidu tas-seklu 20 u arkitettura lokali Neo-Moorish mibnija matul l-okkupazzjoni kolonjali Franċiża u Spanjola tal-pajjiż bejn l-1912 u l-1956 (jew sal-1958 għal Spanja). Fl-aħħar tas-seklu 20, wara li l-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu, xi binjiet ġodda komplew jagħtu ġieħ lill-arkitettura u l-motivi tradizzjonali tal-Marokk (anki meta ddisinjati minn periti barranin), kif eżemplati mill-Mausoleum tar-Re Mohammed V (tlestiet fl-1971) u l- Moskea enormi Hassan II f'Casablanca (tlestiet fl-1993). L-arkitettura modernista hija evidenti wkoll fil-kostruzzjoni kontemporanja, mhux biss fi strutturi komuni ta' kuljum iżda wkoll fi proġetti ta' prestiġju kbar. === Letteratura === [[Stampa:ChraibiDriss.jpg|thumb|Driss Chraibi]] Il-letteratura Marokkina hija miktuba prinċipalment bl-Għarbi, il-Berber, l-Ebrajk u l-Franċiż. Partikolarment taħt l-imperi Almoravid u Almohad, il-letteratura Marokkina kienet relatata mill-qrib mal-letteratura ta' al-Andalus, u kienet taqsam forom poetiċi u letterarji importanti bħaż-zajal, il-muwashshah u l-maqama. Il-letteratura Iżlamika, bħall-eseġeżijiet Koraniċi u xogħlijiet reliġjużi oħra bħal Al-Shifa ta' Qadi Ayyad, kienu influwenti. L-Università ta' al-Qarawiyyin f'Fez kienet ċentru letterarju importanti li ġibed studjużi minn barra, inklużi Maimonides, Ibn al-Khatib u Ibn Khaldun. Taħt id-dinastija Almohad, il-Marokk esperjenza perjodu ta' prosperità u splendore fil-qasam tal-għarfien. L-Almohads bnew il-moskea Kutubiyya f'Marrakech, li kienet fiha xejn inqas minn 25,000 ruħ, iżda kienet famuża wkoll għall-kotba, manuskritti, libreriji u ħwienet tal-kotba tagħha, għalhekk isimha: l-ewwel bazaar tal-kotba fl-istorja. Il-Kalifa Almohad Abu Yakub kellu mħabba kbira għall-ġbir tal-kotba. Huwa waqqaf librerija kbira, li eventwalment ġiet imċaqalqa lejn il-Casbah u kkonvertita f’librerija pubblika. Il-letteratura Marokkina moderna bdiet fis-snin 30. Żewġ fatturi ewlenin taw impetu lill-Marokk biex jixhed it-twelid ta' letteratura moderna. Il-Marokk, bħala protettorat Franċiż u Spanjol, ħalla lill-intellettwali Marokkini l-opportunità li jiskambjaw u jipproduċu xogħlijiet letterarji b’mod ħieles, u jgawdu minn kuntatt ma' letteratura Għarab u Ewropea oħra. Tliet ġenerazzjonijiet ta' kittieba sawru b’mod speċjali l-letteratura Marokkina tas-seklu 20. L-ewwel waħda kienet il-ġenerazzjoni li għexet u kitbet fi żmien il-Protettorat (1912-1956), li l-aktar rappreżentant importanti tagħha kien Mohammed Ben Brahim (1897-1955). It-tieni ġenerazzjoni kienet dik li kellha rwol importanti fit-tranżizzjoni għall-indipendenza ma' kittieba bħal Abdelkrim Ghallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) u Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963). It-tielet ġenerazzjoni hija dik tal-kittieba tas-sittinijiet. Il-letteratura Marokkina mbagħad iffjorixxiet b’kittieba bħal Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf u Driss El Khouri. Dawn il-kittieba kienu influwenza importanti fuq il-ħafna rumanziera, poeti u drammaturi Marokkini li kienu għadhom ġejjin. Matul is-snin 50 u 60, il-Marokk kien kenn u ċentru artistiku u ġibed kittieba bħal Paul Bowles, Tennessee Williams, u William S. Burroughs. Il-letteratura Marokkina ffjorixxiet b'rumanziera bħal Mohamed Zafzaf u Mohamed Choukri, li kitbu bl-Għarbi, u Driss Chraïbi u Tahar Ben Jelloun, li kitbu bil-Franċiż. Awturi Marokkini importanti oħra jinkludu: Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada u Leila Abouzeid. Oratura (letteratura orali) hija parti integrali mill-kultura Marokkina, kemm jekk bl-Għarbi Marokkin jew Berber. === Mużika === Il-mużika Marokkina hija ta' oriġini Għarbija, Berber u sub-Saħarjana. Il-baned Chaabi b'influwenzi rock huma mifruxa, kif inhi l-mużika trance, b'oriġini storika fil-mużika Iżlamika. Il-Marokk huwa d-dar tal-mużika klassika Andalusa, li tinsab madwar il-majjistral tal-Afrika. Probabbilment ġie żviluppat taħt il-ħakma Għarbija f'Córdoba, u l-invenzjoni tagħha ħafna drabi hija attribwita lill-mużiċist Persjan Ziryab. [[Stampa:Musicians Jilala music in Morocco, 1900.png|thumb|Grupp ta' mużiċisti minn Jilala fl-1900]] Aita huwa stil mużikali Bedouin li jitkanta fil-kampanja. Chaabi (popolari) hija mużika komposta minn bosta varjetajiet li jinżlu mill-forom multipli tal-mużika folkloristika Marokkina. Chaabi kien oriġinarjament imwettaq fis-swieq, iżda issa jinstema 'fi kwalunkwe ċelebrazzjoni jew ġbir. Forom popolari ta' mużika tal-Punent huma dejjem aktar popolari fil-Marokk, bħall-fużjoni, rock, country, metall, u b'mod partikolari hip hop. Il-Marokk ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest tal-1980, fejn ġie fil-pożizzjoni ta' qabel tal-aħħar. === Midja === Iċ-ċinema fil-Marokk għandha storja twila li tmur lura aktar minn seklu, bil-ġbid ta' Le chevrier Marocain ta' Louis Lumière (“Il-Goatherd Marokkin”) fl-1897. Bejn dik id-data u l-1944, ħafna films barranin inġibdu fil-pajjiż, speċjalment f'iż-żona ta' Ouarzazate. Fl-1944, inħoloq iċ-Ċentru Ċinematografiku Marokkin (CCM), l-aġenzija regolatorja tal-films tal-pajjiż. Infetħu wkoll studios fir-Rabat. Fl-1952, Othello ta' Orson Welles rebaħ il-Palma tad-Deheb fil-Festival tal-Films ta' Cannes taħt il-bandiera Marokkina. Madankollu, il-mużiċisti tal-Festival ma daqqewx l-innu nazzjonali tal-Marokk, peress li ħadd ma kien jaf x’kien. Sitt snin wara, Mohammed Ousfour kien se joħloq l-ewwel film Marokkin, Le fils maudit ("The Cursed Son"). Fl-1968 sar l-ewwel Festival tal-Films tal-Mediterran f'Tanġer, li fil-forma attwali tiegħu jsir f’Tetouan. Fl-1982 sar l-ewwel festival nazzjonali tal-films fir-Rabat. Fl-2001, l-ewwel Marrakech International Film Festival (FIFM) sar ukoll f'Marrakech. === Kċina === [[Stampa:Couscous of Fes.JPG|thumb|Kuskus Marokkin]] Il-kċina Marokkina hija meqjusa bħala waħda mill-aktar varjati fid-dinja. Dan huwa riżultat tal-interazzjoni li l-Marokk kellu mad-dinja ta' barra għal sekli sħaħ. Il-kċina Marokkina hija primarjament fużjoni ta’ kċejjen Moorish, Ewropej u Mediterranji. Il-ħwawar jintużaw ħafna fil-kċina Marokkina. Filwaqt li l-ħwawar ġew importati lejn il-Marokk għal eluf ta’ snin, ħafna ingredjenti bħaż-żagħfran minn Tiliouine, mint u żebbuġ minn Meknes, u larinġ u lumi minn Fez, huma mkabbra fid-dar. It-tiġieġ huwa l-aktar laħam ikkunsmat fil-Marokk. L-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk huwa ċ-ċanga; ħaruf huwa l-favorit, iżda huwa relattivament għali. Il-platt ewlieni Marokkin li ħafna nies huma familjari miegħu huwa l-kuskus, id-delikatezza nazzjonali antika. Iċ-ċanga hija l-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk, u ġeneralment jittiekel f'tagine ma' ħaxix jew legumi. It-tiġieġ jintuża ħafna wkoll fit-tajini, u wieħed mill-aktar famużi huwa dak bit-tiġieġ, patata u żebbuġ. Il-ħaruf jiġi kkunsmat ukoll, iżda peress li r-razez tan-nagħaġ tal-Majjistral tal-Afrika jaħżnu l-biċċa l-kbira tax-xaħam tagħhom fid-denb, il-ħaruf Marokkin m’għandux it-togħma pikkanti li għandhom il-ħaruf u l-muntun tal-Punent. It-tjur huwa wkoll komuni ħafna u l-użu tal-frott tal-baħar qed jiżdied fl-ikel Marokkin. Barra minn hekk, hemm laħam immellaħ imnixxef u laħam immellħ ippreservat bħal kliia/khlia u "g'did", li jintużaw biex jagħtu togħma lit-tagines jew jintużaw f'"el ghraif", pancake Marokkin mielaħ mitwi. Fost l-aktar platti Marokkini famużi hemm couscous, pastilla (kitba wkoll bsteeya jew bestilla), tajine, tanjia u harira. Għalkemm din tal-aħħar hija soppa, hija meqjusa bħala platt fiha nnifisha u hija serva bħala tali jew bid-dati speċjalment matul ix-xahar tar-Ramadan. Il-konsum tal-majjal huwa pprojbit skont ix-Xarija, il-liġijiet reliġjużi tal-Islam. Parti importanti mill-ikel ta' kuljum huwa l-ħobż. Fil-Marokk, il-ħobż huwa magħmul prinċipalment mis-smid tal-qamħ durum, magħruf bħala khobz. Il-fran huma komuni ħafna fil-Marokk kollu u l-ħobż frisk huwa staple fil-bliet, irħula u rħula kollha. L-aktar komuni huwa ħobż tal-qamħ sħiħ mitħun oħxon jew ħobż tad-dqiq abjad. Hemm ukoll varjetà ta 'flatbreads u flatbreads moqlija. L-iktar xarba popolari hija "atai", tè aħdar bil-weraq tan-nagħniegħ u ingredjenti oħra. It-te jokkupa post importanti ħafna fil-kultura Marokkina u huwa meqjus bħala forma ta 'arti. Jiġi servut mhux biss waqt l-ikliet iżda matul il-ġurnata u huwa fuq kollox xarba tal-ospitalità, normalment serva meta jkun hemm mistednin. Huwa moqdi lill-mistednin u huwa rude li tirrifjutah. === Sport === [[Stampa:Morocco vs Algeria, June 04 2011-10.jpg|thumb|Fannijiet tal-futbol Marokkini]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-pajjiż, popolari fost iż-żgħażagħ urbani b'mod partikolari. Fl-1986, il-Marokk sar l-ewwel pajjiż Għarbi u Afrikan li kkwalifika għat-tieni rawnd tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA. Il-Marokk ospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani fl-1988 u se jerġa' jospitaha fl-2025 wara li l-Guinea ospitanti oriġinali tneħħew mid-drittijiet ta’ ospitanti minħabba tħejjijiet insuffiċjenti għall-post. Oriġinarjament il-Marokk kien skedat li jospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani tal-2015, iżda rrifjuta li jospita t-tournament fid-dati skedati minħabba l-biżgħat dwar it-tifqigħa tal-Ebola fil-kontinent. Il-Marokk għamel sitt tentattivi biex jospita t-Tazza tad-Dinja tal-FIFA iżda tilef ħames darbiet kontra l-Istati Uniti, Franza, il-Ġermanja, l-Afrika t’Isfel u offerta konġunta mill-Kanada, il-Messiku u l-Istati Uniti; Madankollu, il-Marokk se jospitah fl-2030 flimkien mal-Portugall u Spanja, wara li fl-aħħar rebaħ it-tender fis-sitt tentattiv tiegħu. Fl-2022, il-Marokk sar l-ewwel tim Afrikan u Għarbi li wasal sas-semifinali u spiċċa r-raba’ fit-tournament. Fil-Logħob Olimpiku tal-1984, żewġ Marokkini rebħu medalji tad-deheb fl-atletika. Nawal El Moutawakel rebaħ l-400 metru ostakli; Kienet l-ewwel mara minn pajjiż Għarbi jew Iżlamiku li rebħet midalja tad-deheb Olimpika. Saïd Aouita rebaħ il-5000 metru fl-istess logħob. Hicham El Guerrouj rebaħ midalji tad-deheb għall-Marokk fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 fil-1500 metru u l-5000 metru u għandu diversi rekords mondjali fit-tellieqa tal-mili. L-isports tal-ispettaturi fil-Marokk tradizzjonalment iffokaw fuq l-arti taż-żiemel sakemm l-isports Ewropej (futbol, ​​polo, għawm u tennis) ġew introdotti lejn l-aħħar tas-seklu 19. It-tennis u l-golf saru popolari. Diversi plejers professjonali Marokkini kkompetew f'kompetizzjonijiet internazzjonali, u l-pajjiż ressaq l-ewwel tim tiegħu tat-Tazza Davis fl-1999. Il-Marokk kien wieħed mill-pijunieri tal-kontinent fil-basketball, u stabbilixxa wieħed mill-ewwel kampjonati kompetittivi fl-Afrika. Ir-rugby wasal il-Marokk fil-bidu tas-seklu 20, prinċipalment mill-Franċiżi li okkupaw il-pajjiż. Bħala riżultat, ir-rugby Marokkin kien marbut mal-fortuni ta’ Franza, matul l-Ewwel u t-Tieni Gwerra Dinjija, u ħafna plejers Marokkini telqu jiġġieldu. Bħal ħafna nazzjonijiet oħra tal-Magreb, ir-rugby Marokkin kellu t-tendenza li jħares lejn l-Ewropa, aktar milli lejn il-bqija tal-Afrika, għall-ispirazzjoni. Il-kickboxing huwa popolari wkoll fil-Marokk. Marokkin-Olandiż Badr Hari, kickboxer heavyweight u artist marzjali, huwa eks Champion tal-K-1 Heavyweight u finalista tal-K-1 World Grand Prix tal-2008 u 2009. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} p735jvcj60i0onr6xkqko6w2j20x66n 318238 318237 2024-12-04T18:51:27Z Sapp0512 19770 318238 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == [[Stampa:Africa North 1578, Gerardus Mercator (4154597-recto).jpg|thumb|Il-Marokk u l-[[Alġerija]] matul it-tieni nofs tas-seklu 16 (1578), mappa minn Gerardo Mercator]] === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. [[Stampa:Empire_almohade.PNG|lemin|daqsminuri|L-imperu tad-[[Kalifat Almohad|dinastija Almohada]] fl-akbar punt tagħha, madwar l-1212.]] Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> Parti kbira mill-Marokk hija muntanjuża. Il-Muntanji Atlas jinsabu prinċipalment fiċ-ċentru u fin-nofsinhar tal-pajjiż. Il-Muntanji Rif jinsabu fit-tramuntana tal-pajjiż. Iż-żewġ firxiet tal-muntanji huma abitati prinċipalment mill-poplu Berber. L-erja totali tagħha hija madwar 446,300 km2 (172,317 mil kwadru). Il-Muntanji Rif jestendu fuq ir-reġjun li jmiss mal-Mediterran mill-majjistral għall-grigal. Il-Muntanji Atlas jimxu tul is-sinsla tal-pajjiż, mill-Grigal għal-Lbiċ. Il-biċċa l-kbira tal-parti tax-Xlokk tal-pajjiż tinsab fid-Deżert tas-Saħara u, bħala tali, ġeneralment hija b'popolazzjoni baxxa u ekonomikament mhux produttiva. Ħafna mill-popolazzjoni tgħix fit-tramuntana ta' dawn il-muntanji. Il-Marokk huwa rappreżentat fl-istandard tal-ġeokodifikazzjoni ISO 3166-1 alpha-2 bis-simbolu MA. Dan il-kodiċi ntuża bħala l-bażi għad-dominju tal-Internet tal-Marokk, .ma. === Klima === [[Stampa:Morocco Köppen.svg|thumb|Tipi ta' klima ta' Köppen fil-Marokk]] F'termini ta' żona, il-klima tal-Marokk hija prinċipalment tas-sajf sħun Mediterranju (Csa) u deżert sħun (BWh). Il-meded tal-muntanji ċentrali u l-effetti tal-Kurrent Kanarju kiesaħ, 'il barra mill-kosta tal-Atlantiku, huma fatturi importanti fil-varjetà relattivament kbira ta' żoni ta' veġetazzjoni fil-Marokk, li jvarjaw mill-foresti lush tal-muntanji tat-Tramuntana u ċ-ċentru, sa l-isteppa, semi- żoni aridi u deżerti tar-reġjuni tal-Lvant u tan-Nofsinhar. Il-pjanuri kostali Marokkini jesperjenzaw temperaturi moderati anke fis-sajf. Fir-Rif, l-Atlas Nofsani u l-Atlas Għoli hemm diversi tipi differenti ta' klimi: Mediterran tul l-artijiet baxxi tal-kosta, li tagħti lok għal klima moderata umda f'elevazzjonijiet ogħla b’umdità suffiċjenti biex tippermetti t-tkabbir ta’ speċi differenti ta’ ballut, twapet tal-ħażiż, ġnibru u żnuber tal-Atlantiku, li hija konifera reali endemika għall-Marokk. Fil-widien, ħamrija fertili u xita għolja jippermettu t-tkabbir ta' foresti ħoxnin u lush. Foresti sħab jistgħu jinstabu fil-punent tal-Muntanji Rif u l-Muntanji Atlas Nofsani. F'elevazzjonijiet ogħla, il-klima ssir alpina fil-karattru u tista 'tappoġġja ski resorts. Xlokk tal-Muntanji Atlas, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, il-klima ssir niexfa ħafna, bi sjuf twal u sħan. Sħana estrema u livelli baxxi ta' umdità huma speċjalment evidenti fir-reġjuni baxxi fil-lvant tal-Muntanji Atlas minħabba l-effett tad-dell tax-xita tas-sistema tal-muntanji. Il-partijiet l-aktar tax-Xlokk tal-Marokk huma sħan ħafna u jinkludu partijiet tad-Deżert tas-Saħara, fejn meded vasti ta' duni tar-ramel u pjanuri tal-blat huma mtaqqxa b'oasi lush. B'differenza mir-reġjun tas-Saħara fin-nofsinhar, il-pjanuri kostali huma fertili fir-reġjuni ċentrali u tat-tramuntana tal-pajjiż u jiffurmaw is-sinsla tal-agrikoltura tal-pajjiż, fejn tgħix 95% tal-popolazzjoni. L-espożizzjoni diretta għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana, il-prossimità tal-Ewropa kontinentali u l-muntanji estensivi Rif u Atlas huma l-fatturi li jikkontribwixxu għall-klima pjuttost Ewropea fin-nofs tat-Tramuntana tal-pajjiż. Dan jagħmel il-Marokk pajjiż ta’ kuntrasti. Iż-żoni tal-foresti jkopru madwar 12% tal-pajjiż, filwaqt li l-art li tinħarat tammonta għal 18%. Madwar 5 % tal-art Marokkina hija msaqqija għall-użu agrikolu. [[Stampa:Merzouga sahara.jpg|thumb|Pajsaġġ tal-Erg Chebbi]] [[Stampa:Djebel Toubkal 01.jpg|thumb|Muntanji tal-Atlas]] B'mod ġenerali, ħlief għar-reġjuni tax-Xlokk (żoni ta' qabel is-Saħara u tad-deżert), il-klima u l-ġeografija tal-Marokk huma simili ħafna għal dawk tal-Peniżola Iberika. Għalhekk, il-Marokk għandu ż-żoni klimatiċi li ġejjin: * Mediterran: jiddomina r-reġjuni kostali tal-pajjiż tal-Mediterran, tul l-istrixxa ta' 500 km, u xi partijiet tal-kosta Atlantika. Is-sjuf huma sħan għal moderatament sħan u niexfa, it-temperaturi massimi medji huma bejn 29 °C (84.2 °F) u 32 °C (89.6 °F). Ix-xtiewi huma ġeneralment ħfief u mxarrba, it-temperaturi medji ta' kuljum huma ta' madwar 9 °C (48.2 °F) sa 11 °C (51.8 °F), u l-baxxi medji huma madwar 5 °C (41.0 °F) sa 8 °C (46.4 °F) F), tipiċi taż-żoni kostali tal-Punent tal-Mediterran. Il-preċipitazzjoni annwali f'din iż-żona tvarja minn 600-800 mm fil-punent għal 350-500 mm fil-lvant. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Tangier, Tetouan, Al Hoceima, Nador u Safi. * Sub-Mediterranju: Taffettwa bliet li għandhom karatteristiċi Mediterranji, iżda li jibqgħu influwenzati fil-biċċa l-kbira minn klimi oħra, jew minħabba l-altitudni relattiva tagħhom jew l-espożizzjoni diretta tagħhom għall-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana. Għalhekk, għandna żewġ klimi ewlenin ta 'influwenza: ** Oċeaniku: Iddeterminat mis-sjuf aktar friski, fejn il-massimi huma madwar 27 °C (80.6 °F) u fir-rigward tar-reġjun ta 'Essaouira, huma kważi dejjem madwar 21 °C (69.8 °F). It-temperaturi medji ta' kuljum jistgħu jinżlu sa 19 °C (66.2 °F), filwaqt li x-xtiewi huma kesħin għal ħfief u mxarrbin. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja minn 400 sa 700 mm. Bliet notevoli li jaqgħu f'din iż-żona huma Rabat, Casablanca, Kénitra, Salé u Essaouira. ** Kontinentali: Iddeterminat mid-differenza akbar bejn it-temperaturi massimi u minimi, li jirriżultaw fi sjuf aktar sħan u xtiewi kesħin minn dawk li jinstabu fiż-żoni tipiċi tal-Mediterran. Fis-sajf, it-temperaturi massimi ta' kuljum jistgħu jilħqu 40 °C (104.0 °F) waqt mewġ tas-sħana, iżda ġeneralment ikunu bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Madankollu, it-temperaturi jinżlu meta tinżel ix-xemx. It-temperaturi bil-lejl ta' spiss jaqgħu taħt l-20 °C (68.0 °F), u xi drabi sa 10 °C (50.0 °F) f’nofs is-sajf. Ix-xtiewi huma aktar kesħin u jistgħu jinżlu taħt il-friża diversi drabi bejn Diċembru u Frar. Barra minn hekk, kultant jista 'borra. Fez, pereżempju, irreġistra −8 °C (17.6 °F) fix-xitwa tal-2005. Il-preċipitazzjoni annwali tvarja bejn 500 u 900 mm. Bliet notevoli huma Fez, Meknès, Chefchaouen, Beni-Mellal u Taza. * Kontinentali: Tidomina r-reġjuni muntanjużi tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-pajjiż, fejn is-sjuf huma sħan sa sħan ħafna, b'ogħla livelli bejn 32 °C (89.6 °F) u 36 °C (96.8 °F). Ix-xtiewi, min-naħa l-oħra, huma kesħin, u t-temperaturi minimi ġeneralment jaqbżu l-punt tal-iffriżar. U meta l-arja kiesħa u umda tasal fil-Marokk mill-majjistral, għal ftit jiem, it-temperaturi kultant jinżlu taħt -5 ° C (23.0 ° F). F'din il-parti tal-pajjiż ħafna drabi tagħmel borra bil-kbir. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 800 mm. Bliet notevoli huma Khenifra, Imilchil, Midelt u Azilal. * Alpin: Jinstab f'xi partijiet tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Nofsani u l-parti tal-Lvant tal-firxa tal-muntanji tal-Atlas Għoli. Is-sjuf huma sħan ħafna għal moderatament sħan, u x-xtiewi huma itwal, kesħin u silġ. Il-preċipitazzjoni tvarja bejn 400 u 1200 mm. Fis-sajf, l-ogħla livelli bilkemm jaqbżu t-30 °C (86.0 °F), u l-baxx huma friski u l-medja hija taħt il-15 °C (59.0 °F). Fix-xitwa, l-ogħla livelli huma madwar 8°C (46.4°F), u l-livelli baxxi huma ferm taħt l-iffriżar. F'din il-parti tal-pajjiż, hemm ħafna ski resorts, bħal Oukaimeden u Mischliefen. Bliet dehru huma Ifrane, Azrou u Boulmane. * Semi-arida: Din it-tip ta' klima tinsab fin-Nofsinhar tal-pajjiż u f’xi partijiet tal-Lvant tal-pajjiż, fejn ix-xita hija inqas u x-xita annwali tvarja bejn 200 u 350 mm. Madankollu, karatteristiċi tal-Mediterran, bħal xejriet tax-xita u attributi termali, ħafna drabi jinstabu f'dawn ir-reġjuni. Fost l-aktar bliet notevoli hemm Agadir, Marrakech u Oujda. Fin-Nofsinhar ta' Agadir u lvant ta' Jerada, ħdejn il-fruntieri mal-Alġerija, tibda tipprevali klima niexfa u deżerta. Minħabba l-prossimità tal-Marokk għad-Deżert tas-Saħara u l-Baħar tat-Tramuntana tal-Oċean Atlantiku, iseħħu żewġ fenomeni li jinfluwenzaw it-temperaturi staġjonali reġjonali: żieda fit-temperaturi ta’ 7 sa 8 gradi Celsius meta s-sirocco jonfoħ mil-Lvant, li joħloq mewġ tas-sħana. , jew tnaqqis fit-temperaturi ta '7 sa 8 gradi Celsius meta arja kiesħa u niedja tidħol mill-majjistral, u toħloq snap kiesaħ jew snap kiesaħ. Madankollu, dawn il-fenomeni ma jdumux aktar minn jumejn sa ħamest ijiem bħala medja. It-tibdil fil-klima huwa mistenni li jaffettwa b'mod sinifikanti lill-Marokk f'diversi dimensjonijiet. Bħala pajjiż kostali bi klimi sħan u niexfa, l-impatti ambjentali x'aktarx ikunu wiesgħa u varjati. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni tat-Tibdil fil-Klima tal-2019, il-Marokk ikklassifika fit-tieni post fit-tħejjija, wara l-Isvezja. === Bijodiversità === [[Stampa:Portrait of a father.jpg|thumb|Macaque Barbary maskili adult iġorr iż-żgħar tiegħu, imġieba li rari tinstab fi primati oħra.]] [[Stampa:Caracal - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford (cropped).jpg|thumb|Il-karacal]] Il-Marokk għandu bijodiversità wiesgħa. Hija parti mill-baċir tal-Mediterran, żona b'konċentrazzjonijiet eċċezzjonali ta' speċi endemiċi li qed isofru telf rapidu tal-ħabitat, u għalhekk hija meqjusa bħala punt kritiku għall-konservazzjoni. L-għasafar hija varjata b'mod notevoli. L-għasafar tal-Marokk jinkludi total ta' 454 speċi, ħamsa minnhom ġew introdotti mill-bniedem u 156 huma osservati rarament jew aċċidentalment. L-iljun Barbary, ikkaċċjat sal-estinzjoni fis-selvaġġ, kien sottospeċi indiġena tal-Marokk u huwa emblema nazzjonali. L-aħħar iljun Barbary fis-selvaġġ inqatel fil-Muntanji Atlas fl-1922. Iż-żewġ predaturi ewlenin oħra tal-Afrika ta’ Fuq, l-ors Atlas u l-leopard tal-Barbarija, issa huma estinti u fil-periklu kritiku, rispettivament. Popolazzjonijiet relitti tal-kukkudrill tal-Afrika tal-Punent baqgħu jippersistu fix-Xmara Draa sas-seklu 20. Il-Macaque Barbary, primat endemiku għall-Marokk u l-Alġerija, jiffaċċja wkoll estinzjoni minħabba estrazzjoni għall-kummerċ, tfixkil tal-bniedem, urbanizzazzjoni, qtugħ tas-siġar u espansjoni tal-proprjetà immobbli li jnaqqsu ż-żona tal-foresti, l-abitat tal-Macaque. Il-kummerċ ta' annimali u pjanti għall-ikel, annimali domestiċi, skopijiet mediċinali, tifkiriet u aċċessorji fotografiċi huwa komuni fil-Marokk kollu, minkejja l-liġijiet li jagħmluh fil-biċċa l-kbira illegali. Dan il-kummerċ mhuwiex regolat u qed jikkawża tnaqqis mhux magħruf fil-popolazzjonijiet selvaġġi tal-fawna indiġena Marokkina. Minħabba l-viċinanza tat-Tramuntana tal-Marokk mal-Ewropa, speċi bħall-kakti, il-fkieren, il-ġlud tal-mammiferi u l-għasafar ta’ valur għoli (falkuni u bustard) jinqabdu f’diversi partijiet tal-pajjiż u jiġu esportati fi kwantitajiet apprezzabbli, b’volumi speċjalment kbar ta’ sallur: 60 tunnellata esportati lejn il-Lvant Imbiegħed fil-perjodu 2009-2011. Il-Marokk huwa dar għal sitt ekoreġjuni terrestri: foresti Mediterranji tal-koniferi u mħallta, steppa tal-ġnibru tal-Atlas Għoli tal-Mediterran, foresti niexfa Mediterranji ta' akaċja u arganji u arbuxelli sukkulenti, foresti niexfa u steppa tal-Mediterran, foresti u foresti tal-Mediterran, u steppi u foresti tat-Tramuntana. Fl-2019, il-punteġġ medju tiegħu tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti kien 6.74/10, u kklassifikah fis-66 post globalment minn 172 pajjiż. == Ekonomija == [[Stampa:Casablanca Finance City 37.jpg|thumb|Belt finanzjarja ta' Casablanca]] L-ekonomija tal-Marokk hija meqjusa bħala ekonomija relattivament liberali rregolata mil-liġi tal-provvista u d-domanda. Mill-1993, il-pajjiż mexxa politika ta' privatizzazzjoni ta' ċerti setturi ekonomiċi li qabel kienu f’idejn il-gvern. Il-Marokk sar attur ewlieni fl-affarijiet ekonomiċi Afrikani, u huwa s-sitt l-akbar ekonomija tal-Afrika skond il-PGD (PPP). Il-Marokk kien ikklassifikat fl-ewwel post fl-Afrika mill-indiċi tal-kwalità tal-ħajja tal-Economist Intelligence Unit, qabel l-Afrika t'Isfel. Ir-riformi tal-gvern u t-tkabbir annwali sostnut ta' bejn 4 % u 5 % bejn l-2000 u l-2007, inkluż tkabbir ta’ 4.9 % minn sena għal sena bejn l-2003 u l-2007, għenu lill-ekonomija Marokkina ssir ħafna aktar b’saħħitha meta mqabbla ma’ ftit snin qabel. Għall-2012, il-Bank Dinji mbassar rata ta' tkabbir ta' 4% għall-Marokk u 4.2% għas-sena ta’ wara, l-2013. Is-settur tas-servizzi jirrappreżenta ftit aktar minn nofs il-PGD u l-industrija, magħmula minn minjieri, kostruzzjoni u manifattura, tammonta għal kwart addizzjonali. L-industriji li rreġistraw l-akbar tkabbir kienu t-turiżmu, it-telekomunikazzjoni, it-teknoloġiji tal-informazzjoni u t-tessuti. === Turiżmu === [[Stampa:Jamaa el Fna (7346063132).jpg|thumb|Pjazza Jemaa el Fna f'Marrakexx]] It-turiżmu huwa wieħed mill-aktar setturi importanti tal-ekonomija Marokkina. Hija żviluppata tajjeb b'industrija tat-turiżmu b'saħħitha ffukata fuq il-kosta, il-kultura u l-istorja tal-pajjiż. Il-Marokk ġibed aktar minn 13-il miljun turist fl-2019. It-turiżmu huwa t-tieni l-akbar sors ta' kambju barrani tal-Marokk wara l-industrija tal-fosfat. Il-gvern Marokkin qed jinvesti ħafna fl-iżvilupp tat-turiżmu; Fl-2010, il-gvern nieda l-Viżjoni 2020 tiegħu li jippjana li jagħmel il-Marokk waħda mill-aqwa 20 destinazzjoni turistika tad-dinja u jirdoppja n-numru annwali ta' wasliet internazzjonali għal 20 miljun sal-2020, bit-tama li t-turiżmu jkun żdied għal 20 % tal-PGD . Kampanji kbar ta' kummerċjalizzazzjoni sponsorjati mill-gvern biex jattiraw turisti ippromovew lill-Marokk bħala post rħas u eżotiku, iżda sikur għat-turisti. Il-maġġoranza tal-viżitaturi fil-Marokk jibqgħu Ewropej, biċ-ċittadini Franċiżi jagħmlu kważi 20% tal-viżitaturi kollha. Ħafna mill-Ewropej iżuru l-pajjiż bejn April u Awwissu. In-numru relattivament għoli ta' turisti li jirċievi l-Marokk ġie megħjun mill-post fejn jinsab: il-Marokk huwa qrib l-Ewropa u jattira viżitaturi lejn il-bajjiet tiegħu. Minħabba l-viċinanza tagħha għal Spanja, it-turisti fiż-żoni kostali tan-Nofsinhar ta' Spanja jagħmlu vjaġġi ta' jum sa tlett ijiem lejn il-Marokk. Peress li s-servizzi tal-ajru ġew stabbiliti bejn il-Marokk u l-Alġerija, ħafna Alġerini marru l-Marokk biex jixtru u jżuru l-familja u l-ħbieb. Il-Marokk huwa relattivament irħis. Il-Marokk għandu infrastruttura eċċellenti tat-toroq u tal-ferroviji li tgħaqqad il-bliet u d-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin mal-portijiet u l-ibliet mal-ajruporti internazzjonali. Linji tal-ajru low-cost joffru titjiriet bi skont lejn il-pajjiż. [[Stampa:Bab Bou Jeloud-Fez-3.jpg|thumb|Veduta tal-medina (belt il-qadima) ta' Fez]] It-turiżmu huwa dejjem aktar iffukat fuq il-kultura tal-Marokk, bħall-ibliet antiki tiegħu. L-industrija tat-turiżmu moderna tieħu vantaġġ mis-siti antiki u Iżlamiċi tal-Marokk, kif ukoll mill-pajsaġġ u l-istorja kulturali tagħha. 60% tat-turisti li jżuru l-Marokk iżuru għall-kultura u l-wirt tiegħu. Agadir huwa resort kostali ewlieni u jammonta għal terz tal-waqfiet kollha għal lejl fil-Marokk. Hija bażi għal eskursjonijiet lejn il-Muntanji Atlas. Resorts oħra fit-Tramuntana tal-Marokk huma wkoll popolari ħafna. Casablanca huwa l-port ewlieni tal-kruċieri tal-Marokk u għandu l-aktar suq tat-turiżmu żviluppat fil-pajjiż. Marrakech, fiċ-ċentru tal-Marokk, hija destinazzjoni turistika popolari, iżda hija l-aktar popolari mat-turisti li jagħmlu tours ta' jum jew jumejn li joffru togħma tal-istorja u l-kultura Marokkina. Il-Ġnien Botaniku Majorelle ta' Marrakech huwa attrazzjoni turistika popolari. Ġie akkwistat mid-disinjatur tal-moda Yves Saint-Laurent u Pierre Bergé fl-1980. Il-preżenza tagħhom fil-belt għenet biex tagħti spinta lill-profil tal-belt bħala destinazzjoni turistika. Fl-2006, it-turiżmu tal-avventura u l-attivitajiet fil-Muntanji Atlas u Rif huwa s-settur tat-turiżmu Marokkin li qed jikber b'rata mgħaġġla. Dawn il-postijiet joffru opportunitajiet eċċellenti ta' mixi u trekking mill-aħħar ta' Marzu sa nofs Novembru. Il-gvern qed jinvesti f'ċirkwiti ta' trekking u qed jiżviluppa wkoll turiżmu tad-deżert f’kompetizzjoni mat-Tuneżija. === Agrikoltura === [[Stampa:Productions du Maroc.jpg|thumb|Produzzjoni agrikola Marokkina]] L-agrikoltura fil-Marokk timpjega madwar 40% tal-forza tax-xogħol tal-pajjiż. Għalhekk, hija l-akbar impjegatur fil-pajjiż. F'sezzjonijiet tax-xita tal-majjistral, ix-xgħir, il-qamħ, u qmuħ oħra jistgħu jitkabbru mingħajr irrigazzjoni. Fuq il-kosta tal-Atlantiku, fejn hemm pjanuri estensivi, jitkabbar iż-żebbuġ, iċ-ċitru u l-għeneb tal-inbid, l-aktar bl-ilma fornut minn bjar arteżjani. Il-bhejjem jitrabbew u l-foresti jipproduċu sufra, injam tal-kabinett, u materjali tal-bini. Parti mill-popolazzjoni marittima tistad għall-għajxien tagħhom. Agadir, Essaouira, El Jadida u Larache huma fost il-portijiet tas-sajd importanti. Kemm l-agrikoltura kif ukoll is-sajd huma mistennija li jiġu affettwati serjament mit-tibdil fil-klima. Il-produzzjoni agrikola Marokkina tinkludi wkoll il-larinġ, it-tadam, il-patata, iż-żebbuġ u ż-żejt taż-żebbuġa. Prodotti agrikoli ta' kwalità għolja ħafna drabi jiġu esportati lejn l-Ewropa. Il-Marokk jipproduċi biżżejjed ikel għall-konsum domestiku, ħlief ċereali, zokkor, kafè u tè. Aktar minn 40% tal-konsum taċ-ċereali u d-dqiq tal-Marokk huwa importat mill-Istati Uniti u Franza. Sal-2013, l-agrikoltura fil-Marokk kienet tgawdi minn eżenzjoni sħiħa mit-taxxa. Bosta kritiċi Marokkini sostnew li bdiewa sinjuri u kumpaniji agrikoli kbar ibbenefikaw wisq milli jħallsu t-taxxi u li bdiewa foqra ffaċċjaw spejjeż għoljin u rċevew ftit wisq appoġġ mill-istat. Fl-2014, bħala parti mil-Liġi tal-Finanzi, ġie deċiż li kumpaniji agrikoli b’fatturat ta’ aktar minn MAD 5 miljun iħallsu taxxi progressivi fuq id-dħul korporattiv. === Infrastruttura === [[Stampa:Al Boraq RGV2N2 at Tanger Ville.jpg|thumb|Ferrovija ta' veloċità għolja Al Boraq RGV2N2 fl-istazzjon tal-ferrovija Tanger-Ville f'Novembru 2018]] Skont ir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-2019, il-Marokk jikklassifika fit-32 post fid-dinja f’termini ta’ toroq, is-16-il post fil-baħar, il-45 post fl-ajru u l-64 post fil-ferrovija. Dan jagħti lill-Marokk l-aqwa klassifikazzjoni tal-infrastruttura fil-kontinent Afrikan. L-iżvilupp ta' infrastruttura moderna, bħal portijiet, ajruporti u konnessjonijiet ferrovjarji, hija prijorità ewlenija tal-gvern. Biex jissodisfa d-domanda domestika li qed tikber, il-gvern Marokkin investa aktar minn $15-il biljun bejn l-2010 u l-2015 fl-immodernizzar tal-infrastruttura bażika tiegħu. Il-Marokk għandu waħda mill-aqwa sistemi tat-toroq fil-kontinent. Matul l-aħħar 20 sena, il-gvern bena madwar 1,770 kilometru ta' toroq moderni, li jgħaqqdu l-biċċa l-kbira tal-ibliet il-kbar permezz ta' toroq bi ħlas. Il-Ministeru tat-Tagħmir, Trasport, Loġistika u Ilma tal-Marokk għandu l-għan li jibni 3,380 kilometru ta' awtostradi u 2,100 kilometru ta' toroq addizzjonali sal-2030, bi spiża mbassra ta’ $9.6 biljun. L-għan huwa li jgħaqqdu l-provinċji tan-Nofsinhar, b'mod partikolari l-ibliet ta' Laayoune u Dakhla, mal-bqija tal-Marokk. Fl-2014, il-Marokk beda l-kostruzzjoni tal-ewwel sistema ferrovjarja ta' veloċità għolja tal-Afrika, li tgħaqqad il-bliet ta' Tanger u Casablanca. Il-proġett ġie inawgurat fl-2018 mir-Re wara aktar minn għaxar snin ta' ppjanar u kostruzzjoni mill-kumpanija ferrovjarja nazzjonali Marokkina ONCF. Din hija l-ewwel fażi ta' dak li hu ppjanat li jkun netwerk ferrovjarju ta' veloċità għolja ta' 1,500 kilometru (930 mil) fil-Marokk. Diġà qed tiġi ppjanata estensjoni tal-linja għal Marrakech. Il-Marokk għandu wkoll l-akbar port fl-Afrika u l-Mediterran, Tangier-Med, li huwa kklassifikat fit-18-il post fid-dinja b'kapaċità ta' mmaniġġjar ta' aktar minn 9 miljun kontenitur. Hija tinsab fiż-żona ekonomika ħielsa ta 'Tanġer u sservi bħala ċentru loġistika għall-Afrika u d-dinja. === Enerġija === [[Stampa:Isofoton Marruecos.JPG|thumb|Pannelli solari fil-Lvant tal-Marokk]] Fl-2008, madwar 56 % tal-provvista tal-elettriku tal-Marokk kienet fornuta mill-faħam. Madankollu, bi tbassir li jindika li l-ħtiġijiet tal-enerġija tal-Marokk se jiżdiedu b'6 % kull sena bejn l-2012 u l-2050, għaddiet liġi ġdida li tħeġġeġ lill-Marokkini biex ifittxu modi biex jiddiversifikaw il-provvista tal-enerġija, inklużi aktar riżorsi rinnovabbli. Il-gvern Marokkin nieda proġett biex jinbena impjant tal-enerġija solari termali u qed jistudja wkoll l-użu tal-gass naturali bħala sors potenzjali ta' dħul għall-gvern Marokkin. Il-Marokk wettaq il-bini ta' parks kbar tal-enerġija solari biex inaqqas id-dipendenza fuq il-fjuwils fossili u fl-aħħar mill-aħħar jesporta l-elettriku lejn l-Ewropa. Fis-17 ta' April, 2022, l-Aġenzija tal-Enerġija Solari Rabat-Marokkina (Masen) u l-Ministeru tat-Tranżizzjoni tal-Enerġija u l-Iżvilupp Sostenibbli ħabbru t-tnedija tal-ewwel fażi tal-megaproġett tal-impjant tal-enerġija solari Nor II, li huwa proġett tal-enerġija solari fuq diversi siti b'kapaċità totali stabbilita għal 400 megawatt (MN). === Provvista ta' ilma u sanità === Il-provvista tal-ilma u s-sanità fil-Marokk huma pprovduti minn firxa wiesgħa ta 'utilitajiet, li jvarjaw minn kumpaniji privati ​​fl-akbar belt, Casablanca, il-kapitali, Rabat, u żewġ bliet oħra għal utilitajiet muniċipali fi 13-il belt oħra, kif ukoll elettriku nazzjonali u kumpanija tal-ilma (ONEE). Dan tal-aħħar huwa responsabbli għall-provvista tal-ilma bl-ingrossa lill-utilitajiet imsemmija qabel, id-distribuzzjoni tal-ilma f’madwar 500 belt żgħira, kif ukoll it-trattament tad-drenaġġ u tad-drenaġġ f’60 minn dawn il-belt. Fl-aħħar ħmistax-il sena kien hemm titjib sostanzjali fl-aċċess għall-provvista tal-ilma u, sa ċertu punt, is-sanità. Il-problemi li fadal jinkludu livell baxx ta' trattament tal-ilma mormi (13 % biss tal-ilma mormi miġbur jiġi ttrattat), in-nuqqas ta' konnessjonijiet tad-dar fl-ifqar distretti urbani u s-sostenibbiltà limitata tas-sistemi rurali (stmat li 20 % tas-sistemi rurali ma' jaħdmux). Fl-2005 ġie approvat Programm Nazzjonali ta' Sanità li għandu l-għan li jittratta 60% tal-ilma mormi miġbur u jgħaqqad 80% tad-djar urbani mad-dranaġġ sal-2020. Il-kwistjoni tan-nuqqas ta' konnessjonijiet tal-ilma għal xi wħud miż-żoni urbani foqra qed jiġu indirizzati bħala parti mill- L-Inizjattiva Nazzjonali għall-Iżvilupp tal-Bniedem, li taħtha r-residenti ta' insedjamenti informali ngħataw titoli ta' proprjetà u ġew eżentati mit-tariffi li normalment jitħallsu lill-kumpaniji tal-utilità biex jgħaqqdu man-netwerk tal-ilma u tad-drenaġġ. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Logo UM6P.jpg|thumb|Kampus tal-Università Politeknika Mohammed VI f'Benguerir]] Il-Gvern Marokkin ilu jimplimenta riformi biex itejjeb il-kwalità tal-edukazzjoni u jagħmel ir-riċerka aktar reattiva għall-ħtiġijiet soċjoekonomiċi. F'Mejju 2009, il-Prim Ministru Marokkin Abbas El Fassi ħabbar appoġġ akbar għax-xjenza waqt laqgħa fiċ-Ċentru Nazzjonali għar-Riċerka Xjentifika u Teknika. L-għan kien li l-universitajiet jingħataw awtonomija finanzjarja akbar mill-gvern sabiex ikunu aktar reattivi għall-ħtiġijiet ta' riċerka u jkunu jistgħu jissawru rabtiet aħjar mas-settur privat, bit-tama li dan irawwem kultura ta' intraprenditorija madwar id-dinja. Huwa ħabbar li l-investiment fix-xjenza u t-teknoloġija se jiżdied minn US $ 620,000 fl-2008 għal US $ 8.5 miljun (69 miljun dirham Marokkin) fl-2009, sabiex jiffinanzja r-rinnovazzjoni u l-kostruzzjoni ta' laboratorji, korsijiet ta' taħriġ għal riċerkaturi fil-ġestjoni finanzjarja, programm ta' boroż ta' studju. għar-riċerka ta' wara l-lawrja, u miżuri ta' inċentivi għal kumpaniji li lesti jiffinanzjaw ir-riċerka, bħal li jagħtuhom aċċess għal riżultati xjentifiċi li mbagħad ikunu jistgħu jużaw biex jiżviluppaw prodotti ġodda. Il-Marokk ikklassifika fis-70 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina tnediet fl-ewwel Samit Nazzjonali tal-Innovazzjoni tal-pajjiż f'Ġunju 2009 mill-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ, Investiment u Ekonomija Diġitali. L-Istrateġija tal-Innovazzjoni Marokkina stabbilixxiet l-għan li tipproduċi 1,000 privattiva Marokkina u toħloq 200 impriża ġdida innovattiva sal-2014. Fl-2012, l-inventuri Marokkini applikaw għal 197 privattiva, minn 152 sentejn qabel. Fl-2011, il-Ministeru tal-Industrija, Kummerċ u Teknoloġiji Ġodda ħoloq Klabb tal-Innovazzjoni Marokkin, b'kollaborazzjoni mal-Uffiċċju tal-Proprjetà Industrijali u Kummerċjali tal-Marokkin. L-idea hija li jinħoloq netwerk ta' atturi tal-innovazzjoni, inklużi riċerkaturi, intraprendituri, studenti u akkademiċi, biex jgħinhom jiżviluppaw proġetti innovattivi. Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Ogħla u r-Riċerka Xjentifika jappoġġja r-riċerka f'teknoloġiji avvanzati u l-iżvilupp ta' bliet innovattivi f'Fez, Rabat u Marrakech. Il-gvern qed iħeġġeġ lill-istituzzjonijiet pubbliċi biex jikkollaboraw maċ-ċittadini dwar l-innovazzjoni. Eżempju huwa l-Uffiċċju tal-Fosfati tal-Marokk (Office chérifien des phosphates), li investa fi proġett biex tiġi żviluppata belt intelliġenti, ir-Re Mohammed VI Green City, madwar l-Università Mohammed VI, li tinsab bejn Casablanca u Marrakech, bi spiża ta' 4.7. biljun dirhams (madwar 479 miljun dollaru Amerikan). Fl-2015, il-Marokk kellu tliet parks tat-teknoloġija. Mill-ħolqien tal-ewwel fir-Rabat fl-2005, inħoloq it-tieni f'Casablanca u, fl-2015, it-tielet f'Tanġer. Il-parks tat-teknoloġija jospitaw negozji ġodda u kumpaniji żgħar u ta' daqs medju li jispeċjalizzaw fit-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT), teknoloġiji “ħodor” (jiġifieri teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent) u industriji kulturali. Fl-2012, l-Akkademja tax-Xjenzi u t-Teknoloġija Hassan II identifikat serje ta' setturi li fihom il-Marokk għandu vantaġġ komparattiv u kapital uman kwalifikat, inklużi l-minjieri, is-sajd, il-kimika tal-ikel u teknoloġiji ġodda. Identifika wkoll sensiela ta’ setturi strateġiċi, bħall-enerġija, b’enfasi fuq l-enerġiji rinnovabbli bħall-fotovoltajċi, l-enerġija solari termali, ir-riħ u l-bijomassa; kif ukoll is-setturi tal-ilma, in-nutrizzjoni u s-saħħa, l-ambjent u l-ġeoxjenzi. Fl-20 ta’ Mejju 2015, inqas minn sena wara l-ħolqien tiegħu, il-Kunsill Ogħla tal-Edukazzjoni, it-Taħriġ u r-Riċerka Xjentifika ppreżenta rapport lir-re li fih offra viżjoni tal-edukazzjoni fil-Marokk 2015-2030. Ir-rapport sostna li l-edukazzjoni tkun ugwali u, għalhekk, aċċessibbli għal kemm jista' jkun nies. Peress li t-titjib tal-kwalità tal-edukazzjoni jimxi id f'id mal-promozzjoni tar-riċerka u l-iżvilupp, ir-rapport irrakkomanda wkoll l-iżvilupp ta' sistema ta' innovazzjoni nazzjonali integrata li tkun iffinanzjata billi jiżdied gradwalment il-proporzjon tal-PGD iddedikat għar-riċerka u l-iżvilupp (R&D) minn 0.73%. tal-PGD fl-2010 "għal 1% fi żmien qasir, 1.5% fl-2025 u 2% fl-2030." == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} === Reliġjon === [[Stampa:Mezquita en Dajla (Sahara Occidental).jpg|thumb|left|Moskea f'Dakhla]] [[Stampa:Salé mosque DSCF6797.jpg|thumb|Moskea l-Kbira tal-Bejgħ, Salé]] Fl-2010, il-Forum Pew stmat li l-affiljazzjoni reliġjuża fil-pajjiż kienet 99% Musulmana, bil-gruppi kollha li fadal jirrappreżentaw inqas minn 1% tal-popolazzjoni. Minn dawk affiljati mal-Iżlam, prattikament kollha huma Musulmani Sunniti, bil-Musulmani Shia jirrappreżentaw inqas minn 0.1%. Madankollu, kważi 15 % tal-Marokkini jiddeskrivu lilhom infushom bħala mhux reliġjużi skont stħarriġ tal-2018 min-netwerk tar-riċerka tal-Barometru Għarbi; l-istess stħarriġ ra li kważi 100 fil-mija tar-rispondenti identifikati bħala Musulmani. Stħarriġ ieħor tal-Barometru Għarbi fl-2021 sab li 67.8% tal-Marokkini identifikaw bħala reliġjużi, 29.1% bħala kemmxejn reliġjużi, u 3.1% bħala mhux reliġjużi. L-istħarriġ Gallup International tal-2015 irrapporta li 93% tal-Marokkini kienu jqisu lilhom infushom reliġjużi. [[Stampa:Oujda.mosque et mairie.jpg|thumb|left|Moskea f'Oujda]] [[Stampa:Inside of a mosque in Fes (5364764412).jpg|thumb|L-intern ta' moskea f'Fez]] [[Stampa:Zawiya moskeye.jpg|thumb|left|Moskea Zawiya f'Sidi Smail]] Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal aktar minn 500,000 Nisrani (l-aktar ta' nisel Spanjol u Franċiż). Bosta settlers Kristjani telqu lejn Spanja jew Franza wara l-indipendenza fl-1956. Il-komunità Kristjana barranija l-aktar Kattolika u Protestanti tikkonsisti minn madwar 40,000 membru prattikanti. Il-maġġoranza tar-residenti barranin Kristjani jgħixu fiż-żoni urbani ta' Casablanca, Tangier u Rabat. Diversi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li bejn l-2005 u l-2010 hemm 5,000 ċittadin Kristjan konvertit (l-aktar ta' etniċità Berber) li jattendu regolarment knejjes ta' “dar” u jgħixu l-aktar fin-nofsinhar. Xi mexxejja Kristjani lokali jistmaw li jista' jkun hemm sa 8,000 ċittadin Kristjan fil- pajjiż kollu, iżda ħafna rrappurtati ma jinġabrux regolarment minħabba l- biża' ta' sorveljanza mill- gvern u persekuzzjoni soċjali. In-numru ta' Marokkini li kkonvertu għall-Kristjaneżmu (il-biċċa l-kbira minnhom prattikanti sigrieti) huwa stmat li hu bejn 8,000 u 50,000. L-aktar stimi riċenti jpoġġu n-numru ta' membri tal-komunità storika Lhudija ta' Casablanca għal madwar 2,500 u tal-komunitajiet Lhud ta’ Rabat u Marrakech għal madwar 100 kull wieħed. Il-bqija tal-popolazzjoni Lhudija hija mxerrda madwar il-pajjiż. Din il-popolazzjoni hija magħmula l-aktar minn anzjani, b’numru dejjem jonqos ta' żgħażagħ. Il-komunità tal-Fidi Baháʼí, li tinsab fiż-żoni urbani, tgħodd bejn 350 u 400 ruħ. === Lingwi === [[Stampa:Amz plake Sidi Smayil Sidi Bennour1.jpg|thumb|left|p¡Plakka bl-Amazigh (tip tifinar) u bl-Għarbi bħall-otovoye El-Djadida - Asfi]] [[Stampa:Morocco - Linguistic map.png|thumb|Lingwi]] Il-lingwi uffiċjali tal-Marokk huma l-Għarbi u l-Berber. Il-grupp distintiv tad-djaletti Għarbi Marokkini tal-pajjiż huwa magħruf bħala darija. Madwar 89.8% tal-popolazzjoni kollha jistgħu jikkomunikaw sa ċertu punt bl-Għarbi Marokkin. Il-lingwa Berber hija mitkellma fi tliet djaletti (Tarifit, Tashelhit u Central Atlas Tamazight). Fl-2008, Frédéric Deroche kkalkula li kien hemm 12-il miljun kelliem Berber, li jirrappreżentaw madwar 40% tal-popolazzjoni. Iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-2004 irrapporta li 28.1% tal-popolazzjoni tkellmu Berber. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa użat ħafna fl-istituzzjonijiet tal-gvern, il-midja, negozji medji u kbar, kummerċ internazzjonali ma' pajjiżi Frankofoni, u ħafna drabi fid-diplomazija internazzjonali. Il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa mgħallem bħala lingwa obbligatorja fl-iskejjel kollha. Fl-2010, kien hemm 10,366,000 kelliema [[lingwa Franċiża|Franċiżi]] fil-Marokk, jiġifieri madwar 32% tal-popolazzjoni. Skont iċ-ċensiment tal-2004, 2.19 miljun Marokkin kienu jitkellmu lingwa barranija minbarra l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]. L-[[Ingliż]], għalkemm ferm wara l-Franċiż f'termini ta' numru ta' kelliema, huwa l-ewwel lingwa barranija magħżula, peress li l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] huwa obbligatorju fost iż-żgħażagħ edukati u l-professjonisti. Skont Ethnologue, fl-2016 kien hemm 1,536,590 persuna (jew madwar 4.5% tal-popolazzjoni) fil-Marokk li jitkellmu bl-Ispanjol. L-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] huwa mitkellem primarjament fit-Tramuntana tal-Marokk u l-ex Saħara Spanjola minħabba li Spanja kienet okkupat dawk iż-żoni qabel. Sadanittant, studju tal-2018 mill-Istitut Cervantes sab 1.7 miljun Marokkin li kienu mill-inqas profiċjenti bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]], u poġġa lill-Marokk bħala l-pajjiż bl-aktar nies li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] barra mid-dinja li titkellem bl-Ispanjol (sakemm l-Istati Uniti ma tkunx eskluża wkoll mill-pajjiżi li jitkellmu bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]). Parti sinifikanti tat-Tramuntana tal-Marokk tirċievi midja bil-[[lingwa Spanjola]], sinjali tat-televiżjoni u mewġ tar-radju, li rrappurtati jiffaċilitaw il-profiċjenza tal-lingwa fir-reġjun. Wara li l-Marokk iddikjara l-indipendenza tiegħu fl-1956, il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] u l-[[Għarbi]] saru l-lingwi ewlenin tal-amministrazzjoni u l-edukazzjoni, u wassal biex ir-rwol tal-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] jonqos. === Edukazzjoni === [[Stampa:University karaouiyine of fes.jpg|thumb|left|Università karaouiyine ta' Fez]] [[Stampa:Al Akhawayn Campus.jpg|thumb|Università Al Akhawayn f'Ifrane]] [[Stampa:UIS Literacy Rate Morocco population +15 1980 to 2015.png|thumb|Rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni Marokkina ta' aktar minn 15-il sena, 1980-2015]] L-edukazzjoni fil-Marokk hija b'xejn u obbligatorja sal-iskola primarja. Ir-rata ta' litteriżmu stmata għall-pajjiż fl-2012 kienet ta' 72%. F'Settembru 2006, il-UNESCO tat lill-Marokk, flimkien ma' pajjiżi oħra bħal Kuba, il-Pakistan, l-Indja u t-Turkija, il-"Premju tal-Litteriżmu tal-UNESCO 2006". Il-Marokk għandu aktar minn erba' tużżani universitajiet, kulleġġi u politekniċi mifruxa f'ċentri urbani madwar il-pajjiż. Fost l-istituzzjonijiet ewlenin tagħha hemm l-Università Mohammed V tar-Rabat, l-akbar fil-pajjiż, b’fergħat f’Casablanca u Fez; l-Istitut Agrikolu u Veterinarju Hassan II fir-Rabat, li jwettaq riċerka avvanzata fix-xjenzi soċjali minbarra l-ispeċjalitajiet agrikoli tiegħu; u l-Università Al-Akhawayn f'Ifrane, l-ewwel università li titkellem bl-Ingliż tal-Afrika tal-Majjistral, fetħet fl-1995 b'kontribuzzjonijiet mill-Arabja Sawdija u l-Istati Uniti. L-Università Al-Qarawiyin, imwaqqfa minn Fatima al-Fihri fil-belt ta' Fez fl-859 bħala madrasa, hija meqjusa minn xi sorsi, inkluża l-UNESCO, bħala l-“eqdem università fid-dinja”. Il-Marokk għandu wkoll xi skejjel postgraduate prestiġjużi, inklużi: l-Università Politeknika Mohammed VI, l'Institut national des postes et télécommunications, École Nationale Supérieure d'Électricité et de Mecanique (ENSEM), EMI, ISCAE, INSEA, Skola Nazzjonali tal-Industrija Minerali, École Hassania des Travaux Publics, Les Écoles nationales de commerce et de gestion, École supérieure de technologie de Casablanca. === Saħħa === [[Stampa:University Hospital Center in Tangier (general_view).jpg|thumb|Iċ-Ċentru tal-Isptar Universitarju Mohammed VI ta' Tanġer]] Madwar id-dinja, il-pajjiżi jagħmlu ħafna sforzi biex jindirizzaw il-problemi tas-saħħa u jeqirdu l-mard, inkluż il-Marokk. Is-saħħa tat-tfal, is-saħħa tal-omm, u l-mard huma komponenti tas-saħħa u l-benessri. Il-Marokk huwa pajjiż li qed jiżviluppa li għamel ħafna passi biex itejjeb dawn il-kategoriji. Madankollu, il-Marokk għad għandu ħafna problemi ta' saħħa x'jitjieb. Skont riċerka ppubblikata, fl-2005 16 % biss taċ-ċittadini Marokkini kellhom assigurazzjoni jew kopertura tas-saħħa. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, il-Marokk jesperjenza rati għolja ta' mortalità tat-trabi ta' 20 mewt għal kull 1,000 twelid (2017) u rati għolja ta' mortalità materna ta' 121 mewt għal kull 100,000 twelid (2015). Il-gvern Marokkin jistabbilixxi sistemi ta' sorveljanza fi ħdan is-sistema tas-saħħa diġà eżistenti biex jimmonitorja u jiġbor id-dejta. L-edukazzjoni dwar l-iġjene tal-massa hija implimentata fl-iskejjel primarji li huma b'xejn għar-residenti Marokkini. Fl-2005, il-gvern Marokkin approva żewġ riformi biex jespandi l-kopertura tal-assigurazzjoni tas-saħħa. L-ewwel riforma kienet pjan ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja għall-impjegati tas-settur pubbliku u privat biex jespandu l-kopertura minn 16 fil-mija tal-popolazzjoni għal 30 fil-mija. It-tieni riforma ħolqot fond biex ikopri s-servizzi għall-foqra. Iż-żewġ riformi tejbu l-aċċess għal kura ta' kwalità għolja. Il-mortalità tat-trabi tjiebet b'mod sinifikanti mill-1960, meta kien hemm 144 mewt għal kull 1,000 twelid ħaj, fl-2000, 42 għal kull 1,000 twelid ħaj, u issa hija 20 għal kull 1,000 twelid ħaj. Ir-rata ta' mortalità ta' taħt il-ħames snin tal-pajjiż naqset b’60% bejn l-1990 u l-2011. Fl-2014, il-Marokk adotta pjan nazzjonali biex iżid il-progress fis-saħħa tal-omm u tat-tfal. Il-Pjan Marokkin inbeda mill-Ministru tas-Saħħa Marokkin, El Houssaine Louardi, u Ala Alwan, id-Direttur Reġjonali tad-WHO għar-Reġjun tal-Lvant tal-Mediterran, fit-13 ta' Novembru, 2013 fir-Rabat. Il-Marokk għamel progress sinifikanti fit-tnaqqis tal-imwiet kemm tat-tfal kif ukoll tal-ommijiet. Skont id-dejta tal-Bank Dinji, ir-rata tal-mortalità materna tal-pajjiż naqset b'67% bejn l-1990 u l-2010. Fl-2014, l-infiq fil-kura tas-saħħa kien jammonta għal 5.9% tal-PGD tal-pajjiż. Mill-2014 'l hawn, l-infiq fuq il-kura tas-saħħa bħala sehem tal-PGD naqas. Madankollu, in-nefqa tas-saħħa per capita (PPP) żdiedet b'mod kostanti mill-2000. Fl-2015, in-nefqa Marokkina fuq is-saħħa kienet ta '$ 435.29 per capita. Fl-2016, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 74.3 snin, jew 73.3 għall-irġiel u 75.4 għan-nisa, u kien hemm 6.3 tobba u 8.9 infermiera u qwiebel għal kull 10,000 abitant. Fl-2017, il-Marokk ikklassifika fis-16-il post minn 29 pajjiż fl-Indiċi Globali tal-Benessri taż-Żgħażagħ. Iż-żgħażagħ Marokkini jesperjenzaw rata aktar baxxa ta' self-ħsara mir-rata globali f'medja ta' 4 laqgħat fis-sena. == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Ir-relazzjoni tiegħu maċ-Ċina u l-appoġġ tiegħu għal-Liġi tas-Sigurtà ta' Ħong Kong ġew ikkritikati. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f'Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. === Militari === [[Stampa:FREMM Mohammed VI - Lorient 2013-05.JPG|daqsminuri|Mohammed VI, frejgata multipurpose FREMM tan-Navy Rjali Marokkina]] Il-militar Marokkin huwa magħmul mill-Forzi Armati Rjali, li jinkludu l-Armata (l-akbar fergħa), in-Navy, l-Air Force, il-Gwardja Rjali, il-Ġendarmerija Rjali u l-Forzi Awżiljarji. Is-sigurtà interna hija ġeneralment effettiva u l-atti ta' vjolenza politika huma rari (b'eċċezzjoni waħda: l-attakki ta' Casablanca tal-2003, li qatlu 45 persuna). In-NU żżomm forza żgħira ta' osservazzjoni fis-Saħara tal-Punent, fejn hemm stazzjonati numru kbir ta' truppi Marokkini. Il-Front Polisario Sahrawi iżomm milizzja attiva ta' madwar 5,000 ġellied fis-Saħara tal-Punent u ilu involut fi gwerer intermittenti mal-forzi Marokkini mis-snin sebgħin. == Kultura == [[Stampa:Moroccan frills.jpg|thumb|Kamra tal-għajxien b'intern Marokkin tradizzjonali.]] Il-Marokk huwa pajjiż b'kultura u ċiviltà rikka. Tul l-istorja tagħha, laqgħet ħafna nies, li kollha influwenzaw l-istruttura soċjali tal-pajjiż. Mill-indipendenza, kien hemm fjoritura vera tal-pittura u l-iskultura, il-mużika popolari, it-teatru tad-dilettanti u ċ-ċinema. It-Teatru Nazzjonali tal-Marokk (imwaqqaf fl-1956) joffri produzzjonijiet regolari tta' xogħlijiet drammatiċi Marokkini u Franċiżi. Fix-xhur tas-sajf, isiru festivals tal-arti u tal-mużika madwar il-pajjiż, inkluż il-Festival tal-Mużika Sagra tad-Dinja f'Fez. Kull reġjun għandu l-ispeċifiċitajiet tiegħu, li għalhekk jikkontribwixxu għall-kultura nazzjonali u l-wirt taċ-ċiviltà. Il-Marokk stabbilixxa fost il-prijoritajiet tiegħu l-protezzjoni tal-wirt divers tiegħu u l-preservazzjoni tal-wirt kulturali tiegħu. Kulturalment, il-Marokk dejjem irnexxielu jgħaqqad il-wirt kulturali Għarbi, Berber u Lhudi ma' influwenzi esterni bħall-Franċiż u l-Ispanjol u, matul l-aħħar deċennji, stili ta' ħajja Anglo-Amerikani. === Arkitettura === [[Stampa:Hassan II mosque, Casablanca 2.jpg|thumb|Il-moskea Hassan II f'Casablanca]] [[Stampa:Ait Benhaddou Qsar (588071549).jpg|thumb|Il-ksar ta' Ait Ben Haddou fil-muntanji tan-Nofsinhar tal-Atlas Għoli]] [[Stampa:P1020151 (9728164447).jpg|thumb|Arkitettura kolonjali f'Casablanca (seklu 20)]] L-arkitettura Marokkina tirrifletti l-ġeografija diversa u l-istorja twila tal-Marokk, immarkata minn mewġiet suċċessivi ta 'settlers permezz tal-migrazzjoni u l-konkwista militari. Dan il-wirt arkitettoniku jinkludi siti Rumani antiki, arkitettura Iżlamika storika, arkitettura vernakulari lokali, arkitettura kolonjali Franċiża tas-seklu 20, u arkitettura moderna. Ħafna mill-arkitettura tradizzjonali tal-Marokk hija mmarkata mill-istil li żviluppa matul il-perjodu Iżlamiku, mis-7 seklu 'l quddiem. Din l-arkitettura kienet parti minn tradizzjoni usa' ta' arkitettura “Moorish” jew Iżlamika tal-Punent, li kkaratterizza kemm il-Magreb (il-Marokk, l-Alġerija u t-Tuneżija) kif ukoll al-Andalus (Spanja Musulmana u l-Portugall). Huwa ħallat influwenzi mill-kultura Amażigh (Berber) fl-Afrika ta' Fuq, Spanja pre-Islamika (Rumani, Biżantini u Visigoth) u kurrenti artistiċi kontemporanji fil-Lvant Nofsani Iżlamiku biex ifassal stil uniku matul is-sekli b’karatteristiċi rikonoxxibbli bħall-arkata taż-żiemel, il-ġonna riad u l-motivi ġeometriċi u arabesk elaborati fl-injam, stokk imnaqqax u madum zellij. Għalkemm l-arkitettura Marokkina Amazigh mhix strettament separata mill-bqija tal-arkitettura Marokkina, ħafna strutturi u stili arkitettoniċi huma assoċjati b'mod distintiv ma 'reġjuni tradizzjonalment Amazigh jew dominati minn Amazigh, bħall-Muntanji Atlas u s-Saħara u r-reġjuni ta' qabel il-Hara. Dawn ir-reġjuni fil-biċċa l-kbira rurali huma mmarkati minn bosta kasbahs (fortizzi) u ksour (villaġġi fortifikati) iffurmati minn ġeografija lokali u strutturi soċjali, li waħda mill-aktar famużi minnhom hija Ait Benhaddou. Dawn huma ġeneralment magħmula minn rammed earth u mżejna b'motifi ġeometriċi lokali. Il-bogħod milli kienu iżolati minn kurrenti artistiċi storiċi oħra li jdawruhom, il-popli Amażigh tal-Marokk (u madwar l-Afrika ta' Fuq) adattaw il-forom u l-ideat tal-arkitettura Iżlamika għall-kundizzjonijiet tagħhom stess u, min-naħa tagħhom, ikkontribwew għall-formazzjoni tal-arti Iżlamika tal-Punent, partikolarment matul id-dominazzjoni politika tagħhom tar-reġjun matul sekli ta' ħakma Almoravid, Almohad u Merinid. L-arkitettura moderna fil-Marokk tinkludi ħafna eżempji ta' Art Deco tal-bidu tas-seklu 20 u arkitettura lokali Neo-Moorish mibnija matul l-okkupazzjoni kolonjali Franċiża u Spanjola tal-pajjiż bejn l-1912 u l-1956 (jew sal-1958 għal Spanja). Fl-aħħar tas-seklu 20, wara li l-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu, xi binjiet ġodda komplew jagħtu ġieħ lill-arkitettura u l-motivi tradizzjonali tal-Marokk (anki meta ddisinjati minn periti barranin), kif eżemplati mill-Mausoleum tar-Re Mohammed V (tlestiet fl-1971) u l- Moskea enormi Hassan II f'Casablanca (tlestiet fl-1993). L-arkitettura modernista hija evidenti wkoll fil-kostruzzjoni kontemporanja, mhux biss fi strutturi komuni ta' kuljum iżda wkoll fi proġetti ta' prestiġju kbar. === Letteratura === [[Stampa:ChraibiDriss.jpg|thumb|Driss Chraibi]] Il-letteratura Marokkina hija miktuba prinċipalment bl-Għarbi, il-Berber, l-Ebrajk u l-Franċiż. Partikolarment taħt l-imperi Almoravid u Almohad, il-letteratura Marokkina kienet relatata mill-qrib mal-letteratura ta' al-Andalus, u kienet taqsam forom poetiċi u letterarji importanti bħaż-zajal, il-muwashshah u l-maqama. Il-letteratura Iżlamika, bħall-eseġeżijiet Koraniċi u xogħlijiet reliġjużi oħra bħal Al-Shifa ta' Qadi Ayyad, kienu influwenti. L-Università ta' al-Qarawiyyin f'Fez kienet ċentru letterarju importanti li ġibed studjużi minn barra, inklużi Maimonides, Ibn al-Khatib u Ibn Khaldun. Taħt id-dinastija Almohad, il-Marokk esperjenza perjodu ta' prosperità u splendore fil-qasam tal-għarfien. L-Almohads bnew il-moskea Kutubiyya f'Marrakech, li kienet fiha xejn inqas minn 25,000 ruħ, iżda kienet famuża wkoll għall-kotba, manuskritti, libreriji u ħwienet tal-kotba tagħha, għalhekk isimha: l-ewwel bazaar tal-kotba fl-istorja. Il-Kalifa Almohad Abu Yakub kellu mħabba kbira għall-ġbir tal-kotba. Huwa waqqaf librerija kbira, li eventwalment ġiet imċaqalqa lejn il-Casbah u kkonvertita f’librerija pubblika. Il-letteratura Marokkina moderna bdiet fis-snin 30. Żewġ fatturi ewlenin taw impetu lill-Marokk biex jixhed it-twelid ta' letteratura moderna. Il-Marokk, bħala protettorat Franċiż u Spanjol, ħalla lill-intellettwali Marokkini l-opportunità li jiskambjaw u jipproduċu xogħlijiet letterarji b’mod ħieles, u jgawdu minn kuntatt ma' letteratura Għarab u Ewropea oħra. Tliet ġenerazzjonijiet ta' kittieba sawru b’mod speċjali l-letteratura Marokkina tas-seklu 20. L-ewwel waħda kienet il-ġenerazzjoni li għexet u kitbet fi żmien il-Protettorat (1912-1956), li l-aktar rappreżentant importanti tagħha kien Mohammed Ben Brahim (1897-1955). It-tieni ġenerazzjoni kienet dik li kellha rwol importanti fit-tranżizzjoni għall-indipendenza ma' kittieba bħal Abdelkrim Ghallab (1919-2006), Allal al-Fassi (1910-1974) u Mohammed al-Mokhtar Soussi (1900-1963). It-tielet ġenerazzjoni hija dik tal-kittieba tas-sittinijiet. Il-letteratura Marokkina mbagħad iffjorixxiet b’kittieba bħal Mohamed Choukri, Driss Chraïbi, Mohamed Zafzaf u Driss El Khouri. Dawn il-kittieba kienu influwenza importanti fuq il-ħafna rumanziera, poeti u drammaturi Marokkini li kienu għadhom ġejjin. Matul is-snin 50 u 60, il-Marokk kien kenn u ċentru artistiku u ġibed kittieba bħal Paul Bowles, Tennessee Williams, u William S. Burroughs. Il-letteratura Marokkina ffjorixxiet b'rumanziera bħal Mohamed Zafzaf u Mohamed Choukri, li kitbu bl-Għarbi, u Driss Chraïbi u Tahar Ben Jelloun, li kitbu bil-Franċiż. Awturi Marokkini importanti oħra jinkludu: Abdellatif Laabi, Abdelkrim Ghallab, Fouad Laroui, Mohammed Berrada u Leila Abouzeid. Oratura (letteratura orali) hija parti integrali mill-kultura Marokkina, kemm jekk bl-Għarbi Marokkin jew Berber. === Mużika === Il-mużika Marokkina hija ta' oriġini Għarbija, Berber u sub-Saħarjana. Il-baned Chaabi b'influwenzi rock huma mifruxa, kif inhi l-mużika trance, b'oriġini storika fil-mużika Iżlamika. Il-Marokk huwa d-dar tal-mużika klassika Andalusa, li tinsab madwar il-majjistral tal-Afrika. Probabbilment ġie żviluppat taħt il-ħakma Għarbija f'Córdoba, u l-invenzjoni tagħha ħafna drabi hija attribwita lill-mużiċist Persjan Ziryab. [[Stampa:Musicians Jilala music in Morocco, 1900.png|thumb|Grupp ta' mużiċisti minn Jilala fl-1900]] Aita huwa stil mużikali Bedouin li jitkanta fil-kampanja. Chaabi (popolari) hija mużika komposta minn bosta varjetajiet li jinżlu mill-forom multipli tal-mużika folkloristika Marokkina. Chaabi kien oriġinarjament imwettaq fis-swieq, iżda issa jinstema 'fi kwalunkwe ċelebrazzjoni jew ġbir. Forom popolari ta' mużika tal-Punent huma dejjem aktar popolari fil-Marokk, bħall-fużjoni, rock, country, metall, u b'mod partikolari hip hop. Il-Marokk ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest tal-1980, fejn ġie fil-pożizzjoni ta' qabel tal-aħħar. === Midja === Iċ-ċinema fil-Marokk għandha storja twila li tmur lura aktar minn seklu, bil-ġbid ta' Le chevrier Marocain ta' Louis Lumière (“Il-Goatherd Marokkin”) fl-1897. Bejn dik id-data u l-1944, ħafna films barranin inġibdu fil-pajjiż, speċjalment f'iż-żona ta' Ouarzazate. Fl-1944, inħoloq iċ-Ċentru Ċinematografiku Marokkin (CCM), l-aġenzija regolatorja tal-films tal-pajjiż. Infetħu wkoll studios fir-Rabat. Fl-1952, Othello ta' Orson Welles rebaħ il-Palma tad-Deheb fil-Festival tal-Films ta' Cannes taħt il-bandiera Marokkina. Madankollu, il-mużiċisti tal-Festival ma daqqewx l-innu nazzjonali tal-Marokk, peress li ħadd ma kien jaf x’kien. Sitt snin wara, Mohammed Ousfour kien se joħloq l-ewwel film Marokkin, Le fils maudit ("The Cursed Son"). Fl-1968 sar l-ewwel Festival tal-Films tal-Mediterran f'Tanġer, li fil-forma attwali tiegħu jsir f’Tetouan. Fl-1982 sar l-ewwel festival nazzjonali tal-films fir-Rabat. Fl-2001, l-ewwel Marrakech International Film Festival (FIFM) sar ukoll f'Marrakech. === Kċina === [[Stampa:Couscous of Fes.JPG|thumb|Kuskus Marokkin]] Il-kċina Marokkina hija meqjusa bħala waħda mill-aktar varjati fid-dinja. Dan huwa riżultat tal-interazzjoni li l-Marokk kellu mad-dinja ta' barra għal sekli sħaħ. Il-kċina Marokkina hija primarjament fużjoni ta’ kċejjen Moorish, Ewropej u Mediterranji. Il-ħwawar jintużaw ħafna fil-kċina Marokkina. Filwaqt li l-ħwawar ġew importati lejn il-Marokk għal eluf ta’ snin, ħafna ingredjenti bħaż-żagħfran minn Tiliouine, mint u żebbuġ minn Meknes, u larinġ u lumi minn Fez, huma mkabbra fid-dar. It-tiġieġ huwa l-aktar laħam ikkunsmat fil-Marokk. L-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk huwa ċ-ċanga; ħaruf huwa l-favorit, iżda huwa relattivament għali. Il-platt ewlieni Marokkin li ħafna nies huma familjari miegħu huwa l-kuskus, id-delikatezza nazzjonali antika. Iċ-ċanga hija l-aktar laħam aħmar ikkunsmat fil-Marokk, u ġeneralment jittiekel f'tagine ma' ħaxix jew legumi. It-tiġieġ jintuża ħafna wkoll fit-tajini, u wieħed mill-aktar famużi huwa dak bit-tiġieġ, patata u żebbuġ. Il-ħaruf jiġi kkunsmat ukoll, iżda peress li r-razez tan-nagħaġ tal-Majjistral tal-Afrika jaħżnu l-biċċa l-kbira tax-xaħam tagħhom fid-denb, il-ħaruf Marokkin m’għandux it-togħma pikkanti li għandhom il-ħaruf u l-muntun tal-Punent. It-tjur huwa wkoll komuni ħafna u l-użu tal-frott tal-baħar qed jiżdied fl-ikel Marokkin. Barra minn hekk, hemm laħam immellaħ imnixxef u laħam immellħ ippreservat bħal kliia/khlia u "g'did", li jintużaw biex jagħtu togħma lit-tagines jew jintużaw f'"el ghraif", pancake Marokkin mielaħ mitwi. Fost l-aktar platti Marokkini famużi hemm couscous, pastilla (kitba wkoll bsteeya jew bestilla), tajine, tanjia u harira. Għalkemm din tal-aħħar hija soppa, hija meqjusa bħala platt fiha nnifisha u hija serva bħala tali jew bid-dati speċjalment matul ix-xahar tar-Ramadan. Il-konsum tal-majjal huwa pprojbit skont ix-Xarija, il-liġijiet reliġjużi tal-Islam. Parti importanti mill-ikel ta' kuljum huwa l-ħobż. Fil-Marokk, il-ħobż huwa magħmul prinċipalment mis-smid tal-qamħ durum, magħruf bħala khobz. Il-fran huma komuni ħafna fil-Marokk kollu u l-ħobż frisk huwa staple fil-bliet, irħula u rħula kollha. L-aktar komuni huwa ħobż tal-qamħ sħiħ mitħun oħxon jew ħobż tad-dqiq abjad. Hemm ukoll varjetà ta 'flatbreads u flatbreads moqlija. L-iktar xarba popolari hija "atai", tè aħdar bil-weraq tan-nagħniegħ u ingredjenti oħra. It-te jokkupa post importanti ħafna fil-kultura Marokkina u huwa meqjus bħala forma ta 'arti. Jiġi servut mhux biss waqt l-ikliet iżda matul il-ġurnata u huwa fuq kollox xarba tal-ospitalità, normalment serva meta jkun hemm mistednin. Huwa moqdi lill-mistednin u huwa rude li tirrifjutah. === Sport === [[Stampa:Morocco vs Algeria, June 04 2011-10.jpg|thumb|Fannijiet tal-futbol Marokkini]] Il-futbol huwa l-aktar sport popolari fil-pajjiż, popolari fost iż-żgħażagħ urbani b'mod partikolari. Fl-1986, il-Marokk sar l-ewwel pajjiż Għarbi u Afrikan li kkwalifika għat-tieni rawnd tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA. Il-Marokk ospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani fl-1988 u se jerġa' jospitaha fl-2025 wara li l-Guinea ospitanti oriġinali tneħħew mid-drittijiet ta’ ospitanti minħabba tħejjijiet insuffiċjenti għall-post. Oriġinarjament il-Marokk kien skedat li jospita t-Tazza tan-Nazzjonijiet Afrikani tal-2015, iżda rrifjuta li jospita t-tournament fid-dati skedati minħabba l-biżgħat dwar it-tifqigħa tal-Ebola fil-kontinent. Il-Marokk għamel sitt tentattivi biex jospita t-Tazza tad-Dinja tal-FIFA iżda tilef ħames darbiet kontra l-Istati Uniti, Franza, il-Ġermanja, l-Afrika t’Isfel u offerta konġunta mill-Kanada, il-Messiku u l-Istati Uniti; Madankollu, il-Marokk se jospitah fl-2030 flimkien mal-Portugall u Spanja, wara li fl-aħħar rebaħ it-tender fis-sitt tentattiv tiegħu. Fl-2022, il-Marokk sar l-ewwel tim Afrikan u Għarbi li wasal sas-semifinali u spiċċa r-raba’ fit-tournament. Fil-Logħob Olimpiku tal-1984, żewġ Marokkini rebħu medalji tad-deheb fl-atletika. Nawal El Moutawakel rebaħ l-400 metru ostakli; Kienet l-ewwel mara minn pajjiż Għarbi jew Iżlamiku li rebħet midalja tad-deheb Olimpika. Saïd Aouita rebaħ il-5000 metru fl-istess logħob. Hicham El Guerrouj rebaħ midalji tad-deheb għall-Marokk fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 fil-1500 metru u l-5000 metru u għandu diversi rekords mondjali fit-tellieqa tal-mili. L-isports tal-ispettaturi fil-Marokk tradizzjonalment iffokaw fuq l-arti taż-żiemel sakemm l-isports Ewropej (futbol, ​​polo, għawm u tennis) ġew introdotti lejn l-aħħar tas-seklu 19. It-tennis u l-golf saru popolari. Diversi plejers professjonali Marokkini kkompetew f'kompetizzjonijiet internazzjonali, u l-pajjiż ressaq l-ewwel tim tiegħu tat-Tazza Davis fl-1999. Il-Marokk kien wieħed mill-pijunieri tal-kontinent fil-basketball, u stabbilixxa wieħed mill-ewwel kampjonati kompetittivi fl-Afrika. Ir-rugby wasal il-Marokk fil-bidu tas-seklu 20, prinċipalment mill-Franċiżi li okkupaw il-pajjiż. Bħala riżultat, ir-rugby Marokkin kien marbut mal-fortuni ta' Franza, matul l-Ewwel u t-Tieni Gwerra Dinjija, u ħafna plejers Marokkini telqu jiġġieldu. Bħal ħafna nazzjonijiet oħra tal-Magreb, ir-rugby Marokkin kellu t-tendenza li jħares lejn l-Ewropa, aktar milli lejn il-bqija tal-Afrika, għall-ispirazzjoni. Il-kickboxing huwa popolari wkoll fil-Marokk. Marokkin-Olandiż Badr Hari, kickboxer heavyweight u artist marzjali, huwa eks Champion tal-K-1 Heavyweight u finalista tal-K-1 World Grand Prix tal-2008 u 2009. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} 7zpa1leghrmiazo7lbbyiupmn20c9dd 318242 318238 2024-12-04T18:58:30Z Sapp0512 19770 318242 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === [[Stampa:Parliament of morocco.jpg|daqsminuri|Il-bini tal-leġislatura fir-Rabat]] Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Ir-relazzjoni tiegħu maċ-Ċina u l-appoġġ tiegħu għal-Liġi tas-Sigurtà ta' Ħong Kong ġew ikkritikati. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f'Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} mho5kjk9v3vm4zp8e5pmycu8ymwdd06 318243 318242 2024-12-04T18:58:47Z Sapp0512 19770 /* Fergħa leġiżlattiva */ 318243 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = <big>المملكة المغربية</big><br />''al-Mamlaka l-Magħribijja''</span><br /> <big>ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ</big> |isem_twil_konvenzjonali = Renju tal-Marokk |isem_komuni = Marokk |stampa_bandiera = Flag of Morocco.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Morocco.svg |stampa_mappa = Morocco (orthographic projection, WS claimed).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Marokk |ħolqa_emblema = Emblema tal-Marokk |ħolqa_demografija = Demografija tal-Marokk |mottu_nazzjonali = <big>"الله، الوطن، الملك"</big> <br />"Allāh, al-Waṭan, al-Malik"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]])</small><br />"ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ"<br />"''Alla - Patria - Re''"</span> |innu_nazzjonali = "[[Al-naxid al-xarif|An-Naxid ax-Xarif]]" <br /><small>"L-Innu x-Xarif"{{spazji|1}}<small>([[transliterazzjoni]]) |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]<ref>[http://www.pogar.org/publications/other/constitutions/mrc-constitution-96-e.pdf Kostituzzjoni Marokkina, 1996]</ref> [[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2019-12-28 |titlu=Archive copy |url=http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111003192853/http://www.maroc.ma/NR/rdonlyres/EE8E1B01-9C86-449B-A9C2-A98CC88D7238/8650/bo5952F.pdf |arkivju-data=2011-10-03 |url-status=dead }}</ref> |kapitali = [[Rabat (Marokk)|Rabat]] |latd=34 |latm=02 |latNS=N |lonġd=6 |lonġm=51 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Casablanca]] |tip_gvern = [[Monarkija kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[Re tal-Marokk|Re]] |isem_kap1 = [[Moħammed VI]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Marokk|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Aziz Akhannouch]]<ref>[https://www.mapnews.ma/am/activites-royales/%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%9C%E2%B5%89-%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B1-%E2%B5%8F-%E2%B5%A1%E2%B4%B0%E2%B4%B7%E2%B4%B7%E2%B5%93%E2%B5%94-%E2%B5%8E%E2%B4%B0%E2%B5%99%E2%B5%99-%E2%B5%84%E2%B4%B0%E2%B5%A3%E2%B5%89%E2%B5%A3-%E2%B4%B0%E2%B5%85%E2%B5%8F%E2%B5%93%E2%B5%9B-%E2%B4%B0%E2%B4%B7-%E2%B5%89%E2%B4%B3-%E2%B4%B0%E2%B5%8F%E2%B5%99%E2%B5%99%E2%B5%89%E2%B5%85%E2%B4%BC-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C-%E2%B5%89%E2%B5%99%E2%B5%8E%E2%B4%B3%E2%B5%8D%E2%B5%9C-%E2%B5%99-%E2%B5%9C%E2%B5%93%E2%B4%B3%E2%B5%89-%E2%B5%8F-%E2%B5%9C%E2%B5%8F%E2%B4%B1%E2%B4%B0%E2%B4%B9%E2%B5%9C (lingwa taxelħita) ⵉⵙⵜⵉ ⴱⴰⴱ ⵏ ⵡⴰⴷⴷⵓⵔ ⵎⴰⵙⵙ ⵄⴰⵣⵉⵣ ⴰⵅⵏⵓⵛ ⴰⴷ ⵉⴳ ⴰⵏⵙⵙⵉⵅⴼ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵉⵙⵎⴳⵍⵜ ⵙ ⵜⵓⴳⵉ ⵏ ⵜⵏⴱⴰⴹⵜ ⵜⴰⵎⴰⵢⵏⵓⵜ] </ref> |tip_sovranità = Unifikazzjoni |nota_sovranità = 1554 |avveniment_stabbilit1 = Unifikata mid-[[Dinastija Sagħdija]] |data_stabbilit1 = 1554 |avveniment_stabbilit2 = [[Dinastija Għalawija]] (preżenti) |data_stabbilit2 = 1666 |avveniment_stabbilit3 = [[Independenza]] minn Franza |data_stabbilit3 = 2 ta' Marzu, 1956 |avveniment_stabbilit4 = [[Independenza]] minn Spanja |data_stabbilit4 = 7 ta' April, 1956 |poż_erja = 57 |erja_km2 = 446,300 |erja_mi_kw = 172,414 |perċentwal_ilma = 250km² (0.056%) |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 31,993,000<ref name=unpop>[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf ''World Population Prospects, Table A.1''], [[Nazzjonijiet Uniti]], 2008.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 37 |ċensiment_popolazzjoni = 29,680,069<ref name=hcp>[https://web.archive.org/web/20080821033855/http://www.hcp.ma/Profil.aspx Recensement général de la Population et de l'Habitat 2004], Haut-Commissariat Au Plan, 2004</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 71.6 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 185.5 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $137.126 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=686&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=43&pr.y=3 |titlu=Morocco|editur=Fond Monetarju Internazzjonali|aċċess=01-10-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = 57 |PGD_PSX_per_capita = $4,362<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 115 |sena_IŻU = 2007 |IŻU = {{profitt}} 0.654 |poż_IŻU = 130 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0;">medju</span> |valuta = [[Dirham Marokkin]] |kodiċi_valuta = MAD |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Punent|WET]] |differenza_ħku = +0 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa tal-Punent|WEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +1 |cctld = [[.ma]] |kodiċi_telefoniku = 212 |sena_PGD_nominali = 2008 |PGD_nominali = $88.879 biljun<ref name=imf2/>> |poż_PGD_nominali = 61 |PGD_nominali_per_capita = $2,827<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 109 }} Il-'''Marokk''' (bl-[[Għarbi]]: المغرب, <small>rum.</small> ''al-Magħrib''), uffiċjalment ir-Renju tal-Marokk, huwa pajjiż fir-reġjun tal-[[Magreb]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. Tinjora l-Baħar Mediterran lejn it-tramuntana u l-Oċean Atlantiku lejn il-punent, u għandha fruntieri fuq l-art mal-[[Alġerija]] fil-lvant, u t-territorju kkontestat tas-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Il-Marokk jippretendi wkoll il-komunità awtonoma [[Spanja|Spanjoli]] ta' [[Ceuta]], [[Melilla]] u [[Peñón de Vélez de la Gomera]], u diversi gżejjer żgħar ikkontrollati mill-Ispanjol lil hinn mill-kosta tiegħu.<ref>{{cite news|sena=2018|titlu=Ceuta, Melilla profile|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-14114627|lingwa=en-GB|pubblikatur=BBC News|data-aċċess=13 Novembru 2018}}</ref> Mifrux fuq medda ta’ 446,300 km² (172,300 sq mi)<ref name="BBC country profile" /> jew 716,550 km² (276,660 sq mi),<ref name="CIA Factbook" />{{ref label|Territory|b|}}, u b’popolazzjoni ta’ madwar 37 miljun ċittadin. Ir-reliġjon uffiċjali u predominanti tagħha hija l-[[Iżlam|Islam]], u l-lingwi uffiċjali huma l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] u l-[[Amazigh Marokkin Standard|Berberu]] (Tamazight); il-Franċiż u d-djalett [[Marokkin tal-Għarbi]] (l-Għarbija l-Magħribija d-Dariġa) huma wkoll mitkellma ħafna. L-identità u l-kultura Marokkina hija taħlita ta’ kulturi [[Għarab]], [[Berber]], [[Afrikani]] u [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kapitali tagħha hija [[Rabat (Marokk)|Rabat]], filwaqt li l-akbar belt tagħha hija [[Casablanca]].<ref name="Abun-Nasr19873">{{cite book|awtur=Jamil M. Abun-Nasr|data=20 Awwissu 1987|titlu=A History of the Maghrib in the Islamic Period|url=https://books.google.com/books?id=jdlKbZ46YYkC|pubblikatur=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-33767-0}}</ref> Il-bliet importanti ieħor tinkludi [[Agadir]], [[Fes]], [[Meknès]], [[Marrakesh|Marrakexx]], u [[Uġda]]. Ir-reġjun li jikkostitwixxi l-Marokk ilu abitat mill-era tal-[[Paleolitiku]] aktar minn 300,000 sena ilu. Id- [[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] ġiet stabbilita minn [[Idris I tal-Marokk|Idris I]] fl-788 u sussegwentement ġiet immexxija minn serje ta’ dinastiċi indipendenti oħra, li laħqet il-quċċata tagħha bħala [[qawwa reġjonali]] fil-11 u t-12-il seklu, taħt id-dinastiji [[Almoravid]] u [[Kalifat Almohad|Almohad]], meta kienet tikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-[[Peniżola Iberika]] u l-Magreb.<ref>{{cite book|kunjom1=Hall|isem1=John G.|sena=2002|titlu=North Africa|url=https://books.google.com/books?id=BhMuc6NacxgC&q=Since+the+foundation+of+the+first+Moroccan+state+by+Idris+I+in+788+AD,+the+country+has+been+ruled+by+a+series+of+independent+dynasties,+reaching+its+zenith+under+Almoravid+and+Almohad+rule,+when+it+spanned+parts+of+Iberia+and+northwestern+Africa.&pg=PA5|pubblikatur=Infobase Publishing|isbn=978-0-7910-5746-9|awtur2=Chelsea Publishing House}}</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tar-reġjun. Fis-sekli 15 u 16, il-Marokk iffaċċja theddid estern għas-sovranità tiegħu, bil-[[Imperu Portugiż|Portugall]] ħataf xi territorju u l-[[Imperu Ottoman]] jindaħal mil-lvant. Id-dinastiji [[Saltna Marinija|Marinija]] u [[Saltna Sagħdija|Sagħdija]] inkella rreżistu d-dominazzjoni barranija, u l-Marokk kien l-uniku nazzjon tal-Afrika ta’ Fuq li ħarab mid-dominju Ottoman. Id-[[dinastija Għalawija]], li tmexxi l-pajjiż sal-lum, ħatbet il-poter fl-1631, u matul iż-żewġ sekli ta' wara espandiet ir-relazzjonijiet [[diplomatiċi]] u kummerċjali mad-[[dinja tal-Punent]]. Il-post strateġiku tal-Marokk ħdejn il-bokka tal-Mediterran ġibed interess Ewropew imġedded; fl-1912, [[Franza]] u [[Spanja]] qasmu l-pajjiż fi [[Marokk#protettorati Franċiżi u Spanjoli|protettorati rispettivi]], u rriżervaw [[Żona Internazzjonali ta' Tanger|żona internazzjonali f'Tanġer]]. Wara rvellijiet u rewwixti intermittenti kontra l-ħakma kolonjali, fl-1956, il-Marokk reġa’ kiseb l-indipendenza tiegħu u rġa’ unifikat. Mill-indipendenza, il-Marokk baqa' relattivament stabbli. Għandha l-[[Lista ta' pajjiżi Afrikani skond il-PGD (nominali)|ħames l-akbar ekonomija]] fl-Afrika u teżerċita influwenza sinifikanti kemm fl-Afrika kif ukoll fid-[[dinja Għarbija]]; hija meqjusa bħala [[qawwa tan-nofs]] fl-affarijiet globali u għandha sħubija fil-[[Lega Għarbija]], l-[[Unjoni tal-Magreb Għarbi]], l-[[Unjoni għall-Mediterran]], u l-[[Unjoni Afrikana]].<ref>{{cite journal|kunjom=Balfour|isem=Rosa|data=Marzu 2009|titlu=The Transformation of the Union for the Mediterranean|ġurnal=Mediterranean Politics|volum=14|ħarġa=1|paġni=99–105|doi=10.1080/13629390902747491|issn=1362-9395|doi-aċċess=free}}</ref> Il-Marokk huwa [[Stat unitarju|unitarju]] semi-[[monarkija kostituzzjonali]] b'parlament elett. Il-[[Eżekuttiv (gvern)|fergħa eżekuttiva]] hija mmexxija mir-[[Re tal-Marokk]] (il-Malek), bir-renjanti attwali huwa r-re [[Mohammed VI|Moħammed VI]], u l-[[Prim Ministru tal-Marokk|prim ministru]], filwaqt li [[Leġiżlatura|setgħa leġiżlattiva]] hija mogħtija lill-żewġ kmamar tal-parlament: il-[[Kamra tar-Rappreżentanti (Marokk)|Kamra tar-Rappreżentanti]] u l-[[Kamra tal-Kunsilliera (Marokk)|Kamra tal-Kunsillieri]]. Is-setgħa ġudizzjarja hija tal-Qorti Kostituzzjonali, li tista' tirrevedi l-validità tal-liġijiet, l-elezzjonijiet, u r-referenda.<ref>[https://www.icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const. -Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf Il-Marokk: Neħħi l-Ostakli għall-Aċċess għall-Qorti Kostituzzjonali] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210721222938/https://www. .icj.org/wp-content/uploads/2018/02/Morocco-Access-Const-Ct-Advocacy-Position-paper-2018-ENG.pdf|data=21 ta' Lulju 2021}}. Kummissjoni Internazzjonali tal-Ġuristi.</ref> Ir-re għandu setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi vasti, speċjalment fuq il-[[Forzi Armati Rjali Marokkini|militari]], politika barranija u affarijiet reliġjużi; jista' joħroġ digrieti msejħa [[Dahir tal-Marokk|dahir]] ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: ظهير, <small>rum.</small> ''Ẓahīr''), li għandhom saħħa ta' liġi, u jista' wkoll ixolji l-parlament wara li jikkonsulta lill-[[Lista ta' kapijiet ta' gvern tal-Marokk|prim ministru]] u lill- president tal-qorti kostituzzjonali. Il-Marokk jippretendi s-sjieda tal-[[Lista tan-Nazzjonijiet Uniti ta' territorji mhux awtonomi|territorji mhux awtonomi]] tas-[[Saħara tal-Punent]], li hija ddeżinjaha l-[[Provinċji tan-Nofsinhar]]. Fl-1975, wara li Spanja [[Ftehim ta' Madrid|qablu li tiddikolonizza t-territorju]] u ċċedi l-kontroll tagħha lill-Marokk u lill-[[Mawritanja]], faqqgħet [[Gwerra tas-Saħara tal-Punent|gwerra tal-guerrilla]] bejn dawk il-poteri u wħud mill-[[Poplu Sahrawi|abitanti lokali]]. Fl-1979, il-Mawritanja ċediet lil [[Tiris al-Gharbiyya|tal-pretensjoni tagħha]] lejn iż-żona, iżda l-gwerra kompliet tiġri. Fl-1991, intlaħaq ftehim ta’ waqfien mill-ġlied, iżda l-kwistjoni tas-sovranità baqgħet mhux solvuta. Illum, il-Marokk jokkupa żewġ terzi tat-territorju, u l-[[Proċess ta' paċi tas-Saħara tal-Punent|sforzi biex tissolva t-tilwima]] s'issa naqsu milli jkisser l-imblokk politiku. == Isem u etimoloġija == [[Stampa:Quran 5-69, first part (cropped from Maghribi script, c. 1250–1350 CE).jpg|daqsminuri|It-test tal-[[Koran|Quran]] bil-kaligrafija Magrebija.]] L-isem ''Marokk'' hija msellef mit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] ''Marocco'', mill-[[Portugiż]] ''Marrocos'' jew mill-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] ''Marruecos'', mill-Għarbi مُرَّاكُش‎ (''murrākux''), aktarx minn Berber; qabbel l-Amażigh Marokkin ⴰⵎⵓⵔ ⵏ ⴰⴽⵓⵛ (''amūr n akuc'', <small>litteralment</small> “Art ta’ Alla”), derivat mill-isem tal-belt [[Marrakesh|Marrakexx]], li kienet il-kapitali tad-[[Dinastija Almoravidi|dinastija Almoravid]], il-[[kalifat Almohad]], u d-[[Dinastija Saadiana|dinastija Sagħdija]].<ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/country-name#morocco|titlu=Country names|data-aċċess=2023-12-09|websajt=The CIA World Factbook}}</ref> Matul id-dinastija Almoravid, il-belt Marrakexx ġiet stabbilita taħt l-isem ''Tāmurākuxt'', derivat mill-[[Lingwi berberi|Berber]] antika tal-belt ''amūr n akux'' (<small>litteralment</small> “Art/Pajjiż ta’ Alla”).<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ghouirgate|isem=Mehdi|data=2020-02-27|sena=2020|titlu=Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang|lingwa=Franċiż|post=Toulouse|pubblikatur=Presses universitaires du Midi|paġni=357– 402|isbn=978-2-8107-0867-3}}</ref> Storikament, it-territorju kien parti minn dak li ġeografi [[Iżlam|Misilmin]] rreferew bħala l-Magreb l-Aqsa ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأقصى, ''al-Magħrib al-Aqṣā'', "il-Punent l-Ibgħad [fid-dinja Islamika]" li tindika bejn wieħed u ieħor iż-żona minn [[Tiaret]] sal-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]]) b'kuntrast mar-reġjuni ġirien tal-Magreb l-Awsat ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأوسط, ''al-Magħrib al-Awsaṭ'', "il-Punent in-Nofs": [[Tripli, Libya|Tripli]] sa [[Béjaïa]]) u l-Magreb l-Adna ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: المغرب الأدنى, ''al-Magħrib al-Adnā'', "il-Punent l-Eqreb": [[Alessandria]] sa [[Tripli, Libja|Tripli]]).<ref>{{Cite book|kunjom1=El Hareir|isem1=Idris|kunjom2=Mbaye|isem2=Ravane|data=1 Jannar 2011|sena=2011|titlu=The Spread of Islam Throughout the World|url=https://books.google.com/books?id=qVYT4Kraym0C&pg=PA375|lingwa=Ingliż|pubblikatur=UNESCO|isbn=978-92-3-104153-2}}</ref> L-isem modern l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] tal-Marokk huwa l-''Magħrib'' (المغرب, li jfisser "il-punent; l-art tal-estinzjoni"), bl-isem Għarbi uffiċjali tar-Renju jkun ''al-Mamlakat al-Magħribijja'' (المملكة المغربية; li jfisser "ir-Renju tal-Magreb/Punent/l-art tal-estinzjoni").<ref>{{Cite web|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Maghreb/131068|titlu=Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")|kunjom=|isem=|lingwa=fr|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopédie Larousse}}</ref><ref>{{Cite book|kunjom=Abun-Nasr|isem=Jamil M.|data=1987|titlu=Introduction|url=https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617|lingwa=en|post=Cambridge|pubblikatur=Cambridge University Press|paġni=1–25|doi=10.1017/cbo9780511608100.003|isbn=978-0-521-33767-0|data-aċċess=2023-12-09|xogħol=A History of the Maghrib in the Islamic Period}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Maghreb|titlu=Maghreb|lingwa=en|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Encyclopedia Britannica}}</ref> Bit-[[Lingwa Tork|Tork]], il-Marokk huwa magħruf bħala ''Fas'', isem li ġej mill-kapitali antika tiegħu ta' [[Fes]] li x'aktarx ġej mill-Berber ''issafen'' (<abbr><small>litteralment:</small></abbr> "xmajjar").<ref>{{Cite web|url=https://brill.com/display/title/35046|titlu=Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2|kunjom=Wust|isem=Efraim|data=2020-07-09|pubblikatur=Brill|lingwa=ar|isbn=978-90-04-38530-6|data-aċċess=2023-12-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jeuneafrique.com/212444/archives-thematique/d-o-vient-le-nom-de-f-s/|titlu=D'où vient le nom de Fès ?|kunjom=Mataillet|isem=Dominique|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2023-12-09|websajt=Jeune Afrique}}</ref> F'partijiet oħra tad-dinja Misilma, pereżempju fil-letteratura Għarbija Eġizzjana u tal-Lvant Nofsani qabel nofs is-seklu 20, il-Marokk kien komunement imsejjaħ ''Murrākux/Marrākix'' (مراكش).<ref>{{cite book|kunjom=Gershovich|isem=Moshe|data=12 Ottubru 2012|sena=2012|titlu=French Military Rule in Morocco|lingwa=en|doi=10.4324/9780203044988|isbn=9780203044988}}</ref> It-terminu għadu jintuża biex jirreferi għall-Marokk illum f'diversi [[Lingwi Indo-Iranjani|Indo-Iranjani]] lingwi, inklużi [[Lingwa Persjana|Persjan]], [[Urdu]], u [[Lingwa Punġabi|Punġabi]].<ref>{{Cite web|url=https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4/|titlu=مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس|lingwa=fa|data-aċċess=2023-12-09|websajt=abadis.ir}}</ref> Il-Marokk ġie msemmi politikament ukoll b'varjetà ta' termini li jindikaw il-[[Xarifiżmu|wirt Xarifi]] tad-[[dinastija Għalawija]], bħal ''al-Ijāla ax-Xarīfa'' (الإيالة الشريفة) jew ''al-Imbarāṭūrijja ax-Xarīfa'' (الإمبراطورية الشريفة), mogħtija bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala ''l'Empire chérifien'' u bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] bħala l-''Cherifian Empire''.<ref>{{Cite book|kunjom=ملين|isem=نبيل|sena=2017|titlu=فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011)|url=http://worldcat.org/oclc/994641823|lingwa=ar|pubblikatur=Tīl Kīl Mīdiyā|isbn=978-9954-28-764-4|oclc=994641823}}</ref><ref>{{Cite journal|kunjom=Laskier|isem=Michael M.|data=1 September 2019|titlu=Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912|url=https://www.berghahnjournals.com/view/journals/european-judaism/52/2/ej520209.xml|ġurnal=European Judaism|lingwa=en|volum=52|ħarġa=2|paġni=111–128|doi=10.3167/ej.2019.520209|s2cid=203553804|issn=0014-3006}}</ref> Allura huwa wkoll mogħtija bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] bħala l-Imperu Xarif. == Storja == === Fondazzjoni u dinastiji === [[Stampa:Idrisids_coin_minted_at_Al_Aliyah_Morocco_840_CE.jpg|xellug|daqsminuri|Munita [[Idrisid dynasty|Idrisija]] fil-[[Fez, Morocco|Fes]], 840 WK.]] Il-[[konkwista Misilma tal-Magreb]], li bdiet f'nofs is-seklu 7, inkiseb mill-[[Kalifat Umawi|kalifat tad-dinastija Umawija]] kmieni fis-seklu ta' wara. Ġib kemm il-lingwa Għarbija kif ukoll l-[[Islam]] fiż-żona. Għalkemm parti mill-[[Kalifat|Imperu Islamiku]] akbar, il-Marokk kien inizjalment organizzat bħala provinċja sussidjarja tal-[[Ifriqiya|Ifriqija]], bil-gvernaturi lokali maħtura mill-gvernatur [[Iżlam|Misilmin]] fil-[[Kairouan]].<ref>Abun-Nasr 1987, p.33</ref> Sekli ta' [[migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb]] mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. It-tribujiet indiġeni Berberi adottaw l-Islam, iżda żammew il-[[liġi konswetudinarja]] tagħhom. Huma ħallsu wkoll taxxi u ġieħ lill-amministrazzjoni Musulmana l-ġdida.<ref>Abun-Nasr 1987, pp. 33–34</ref> L-ewwel stat Mislem indipendenti fiż-żona tal-Marokk modern kien ir-[[Renju ta’ Nekor]], emirat fil-[[Muntanji tar-Rif]]. Din twaqqfet minn [[Saliħ I bin Mansur]] fl-710, bħala stat klijent tal-kalifat Umawi. Wara li faqqgħet ir-[[Rivolta tal-Berber]] fl-739, il-Berberi ffurmaw stati indipendenti oħra bħall-[[Miknasa]] tal-[[Sijilmasa|Siġilmasa]] u l-[[Barghawata]]. [[Stampa:29610-Fez_(28134041211)_(qarawiyyin_crop).jpg|daqsminuri|[[Università tal-Qarawin|Il-Qarawin]], imwaqqfa f'[[Fez, il-Marokk|Fes]] fis-seklu 9, kienet ċentru spiritwali, letterarju u intellettwali ewlieni.]] Il-fundatur tad-[[Dinastija Idrisidi|dinastija Idrisija]] u l-bun-neputi ta' [[Ħasan bin Għali]], [[Idris I tal-Marokk|Idris bin Għabdilla]], kien ħarab lejn il-Marokk wara l-[[kalifat Għabbasi]] massakru tal-familja tiegħu fil-[[Hejaz|Ħeġaż]]. Huwa kkonvinċa lit-tribujiet Berberi Awraba biex ikissru l-lealtà tagħhom lejn l-Għabbasin imbiegħda u waqqaf id-dinastija Idrisija fis-sena 788. L-Idrisin stabbilixxew [[Fes, Marokk|Fes]] bħala l-kapitali tagħhom u l-Marokk sar ċentru ta’ tagħlim Islamiku u maġġuri [[qawwa reġjonali]]. L-Idrisin ġew imkeċċija fl-927 mill-[[Kalifat Fatimid|kalifat Fatimi]] u l-alleati tagħhom Miknasa. Wara li Miknasa kissru r-relazzjonijiet mal-Fatimin fl-932, dawn tneħħew mill-poter mill-[[Maghrawa]] tal-Siġilmasa fl-980. Mis-seklu 11 'il quddiem, qamet sensiela ta' dinastiji Berberi.<ref>{{cite book|kunjom1=Ramirez-Faria|isem1=Carlos|sena=2007|titlu=Concise Encyclopaedia of World History|url=https://books.google.com/books?id=gGKsS-9h4BYC&pg=PT861|lingwa=en|pubblikatur=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-269-0775-5}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/|titlu=Almoravides|lingwa=fr|xogħol=Universalis Encyclopedia}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty|titlu=Marīnid dynasty|lingwa=en|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> Taħt id-dinastija [[Sanhaja|Sanhaġa]] [[Dinastija Almoravid|Almoravida]] u d-dinastija [[Masmuda]] [[Kalifat Almohad|Almohada]],<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads|titlu=The Maghrib under the Almoravids and the Almohads|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> il-Marokk iddomina l-[[Magreb]], il-[[Al-Andalus|Andalus]] fil-[[Peniżola Iberika|Iberja]], u r-reġjun tal-Punent tal-Mediterran. Mis-seklu 13 'il quddiem il-pajjiż ra [[Migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb|migrazzjoni massiva]] tat-tribujiet Għarab [[Banu Hilal|Bni Hilal]]. Fis-sekli 13 u 14 id-dinastija [[Zenata]] Berbera [[Sultanat Marinid|Marinija]] kellhom il-poter fil-Marokk u stinkaw biex jirreplikaw is-suċċessi tal-Almohadin permezz ta’ kampanji militari fl-[[Alġerija]] u [[Spanja]]. Kienu segwiti mid-[[Dinastija Wattasid|dinastija Wattasija]]. Fis-seklu 15, ir-[[Reconquista]] temmet il-ħakma Misilma fl-Iberja u ħafna Misilmin u [[Istorja tal-Lhud fil-Marokk|Lhud]] ħarbu lejn il-Marokk.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco|titlu=Morocco – History|lingwa=en|data-aċċess=1 Awwissu 2011|xogħol=Encyclopædia Britannica}}</ref> [[Stampa:Porto_April_2019-7.jpg|xellug|daqsminuri|L-[[Imperu Portugiż]] twaqqaf meta l-[[Prinċep Enriku n-Navigatur]] mexxa l-[[konkwista ta’ Ceuta]], li bdiet il-preżenza Portugiża fil-Marokk, li damet mill-1415 sal-1769.]] L-isforzi tal-[[Portugall|Portugiżi]] biex jikkontrollaw il-kummerċ tal-baħar Atlantiku fis-seklu 15 ma affettwawx ħafna l-intern tal-Marokk minkejja li rnexxielhom jikkontrollaw xi possedimenti fuq il-kosta tal-Marokk iżda ma vvizzjawx aktar 'il bogħod minn ġewwa. Fl-1549, ir-reġjun waqa 'f'idejn dinastiji Għarab suċċessivi li jsostnu nisel mill-[[Profeti fl-Islam|Profeta Islamiku]], [[Muħammed|Muħammad]]: l-ewwel id-dinastija [[Xarifiżmu|Xarifija]] [[Dinastija Sagħdija|Sagħdija]] li ħakmet mill-1549 sal-1659, u mbagħad id-[[Dinastija Alaouite|dinastija Għalawi]], li baqgħu fil-poter mis-seklu 17. Il-Marokk iffaċċja aggressjoni minn [[Spanja]] fit-tramuntana, u l-alleati tal-[[Imperu Ottoman]] ippressaw lejn il-punent.[[Stampa:Palais_El_Badii_-_panoramio.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tas-[[Dinastija Saadi|Sagħdi]] Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] fis-seklu 16, il-[[Palazz El Badi|Palazz Badigħ]].|xellug]]Taħt id-dinastija Sagħdija, il-pajjiż [[Kriżi tas-suċċessjoni tal-Portugall tal-1580|temm id-dinastija Aviz tal-Portugall]] fil-[[Battalja ta' Alcácer Quibir]] fl-1578. Ir-renju tas-Sultan [[Ahmad al-Mansur|Aħmad il-Mansur]] ġab għana ġdid u prestiġju lis-Saltna s-Sagħdija, u [[Invażjoni Saadian tal-Imperu Songhai|spedizzjoni kbira]] lejn l-Afrika tal-Punent kkaġunaw telfa kbira lill-[[Imperu Songhai]] fl-1591. Madankollu, il-ġestjoni tat-territorji madwar is-[[Saħara]] wera diffiċli wisq. Wara l-mewt tal-Mansur, il-pajjiż kien maqsum fost uliedu. [[Stampa:Flag of Morocco (1666–1915).svg|thumb|Bandiera tal-Marokk (1666–1915)|149x149px]] Wara perjodu ta' frammentazzjoni politika u kunflitt matul it-tnaqqis tad-dinastija Sagħdija, il-Marokk fl-aħħar reġa' ngħaqad mis-Sultan l-[['dinastija Alawi|Għalawi]] (jew Alaouite) [[Al-Rashid tal-Marokk|ir-Raxid]] fl-aħħar tas-snin 60, li ħa Fez fl-1666 u Marrakexx fl-1668.<ref name="Abun-Nasr19875" />{{Rp|230}}<ref name=":202">{{Cite book|kunjom=Rivet|isem=Daniel|sena=2012|titlu=Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI|pubblikatur=Fayard}}</ref>{{Rp|225}} L-Għalawin irnexxielhom jistabbilizzaw il-pożizzjoni tagħhom, u filwaqt li r-renju kien iżgħar minn dawk preċedenti fir-reġjun, baqgħet pjuttost għonja. Kontra l-oppożizzjoni tat-tribujiet lokali [[Ismail Ibn Sharif|Ismagħil Bin Xarif]] (1672–1727) beda joħloq stat magħqud.<ref>{{Ċita web|url=http://encarta/|titlu=Welcome to the US Petabox|data=2013-08-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130806230818/http://encarta/|arkivju-data=2013-08-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Bil-Ġajx Ahl ir-Rif (Armata tar-[[Rif|Riffi]]) tiegħu reġa' okkupa [[Tanġer Ingliż|Tanġer]] mir-[[Renju tal-Ingilterra|Ingliż]] li kien abbandunah fl-1684 u saq lill-[[Imperu Spanjol|Spanjol]] minn [[Larache]] fl-1689. Il-Portugiż abbandunaw [[El Jadida|Mazagão]] (illum belt [[El Jadida|Il-Ġdida]]), l-aħħar territorju tagħhom fil-Marokk, fl-1769. Madankollu, l-[[Assedju ta’ Melilla (1774)|assedju ta’ Melilla]] kontra l-Ispanjoli spiċċa b’telfa fl-1775. [[Stampa:Moroccan-American Treaty of Peace and Friendship 01.jpg|daqsminuri|192x192px|It-Trattat tal-Paċi u l-Ħbiberija Marokkin-Amerikana, issiġillat mis-Sultan Moħammed III, iffirmat minn Thomas Jefferson u John Adams, u ratifikat mill-Kungress tal-Istati Uniti fit-18 ta’ Lulju, 1787.]] Il-Marokk kien l-ewwel nazzjon li rrikonoxxa lill-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] li għadhom żgħar bħala nazzjon indipendenti fl-1777.<ref>{{cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/11/22/ joint-statement-united-states-america-and-kingdom-morocco|title=Dikjarazzjoni Konġunta mill-Istati Uniti tal-Amerika u r-Renju tal-Marokk|data=22 ta' Novembru 2013|via=[[NARA|Arkivji Nazzjonali ]]|work=[[whitehouse.gov]]}}</ref><ref>{{cite book|date=2004|url=https:/ /books.google.com/books?id=5V77mdCXHJcC&pg=PA114|publisher=Pubblikazzjonijiet tan-Negozju Int'l|pages=114–|isbn=978-0-7397-6000-0|author=((USA (NA) International Business Publications))|titolu=Marokk Foreign Policy and Government Guide}}{{Rabta mejta|data=April 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=iva}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=41811|title=Cohen Ġedded ir-Rabtiet bejn l-Istati Uniti u l-Marokk|author=Kozaryn, Linda D.|access-date=12 ta’ Marzu 2009|xogħol=U.S. Dipartiment tad-Difiża}}</ref> Fil-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Amerikana]], bastimenti merkantili Amerikani fl-[[Oċean Atlantiku]] kienu suġġetti għal attakki minn flotot oħra. Fl-20 ta’ Diċembru 1777, is-Sultan il-Marokk [[Mohammed III tal-Marokk|Moħammed III]] iddikjara li l-vapuri merkantili Amerikani kienu se jkunu taħt il-protezzjoni tas-saltna u għalhekk setgħu jgawdu passaġġ sigur. It-[[Trattat ta' Ħbiberija bejn il-Marokk u l-Amerika]], iffirmat fl-1786, huwa l-eqdem trattat ta' ħbiberija mhux miksura fl-Istati Uniti.<ref>Roberts, Priscilla H. u Richard S. Roberts, ''Thomas Barclay (1728–1793): Konslu fi Franza, Diplomat in Barbary'', Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 {{ISBN|093422398X}}.</ref><ref>{{cite web|url=https://2009-2017.state.gov/s/d/rm/rls/perfrpt/2002/html/18995.htm|title=Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History|access-date=17 ta’ Diċembru 2007|xogħol=U.S. Dipartiment tal-Istat}}</ref> == Ġeografija == Il-Marokk għandu kosta ħdejn l-[[Oċean Atlantiku]] li tilħaq wara l-[[Istrett ta’ Ġibiltà]] fil-[[Baħar Mediterran]]. Hija mdawwar ma' [[Spanja]] fit-tramuntana (fruntiera tal-ilma mill-Istrett u [[Fruntiera bejn il-Marokk u Spanja|fruntieri tal-art]] bi tliet [[Exclave|exclaves]] żgħar kkontrollati mill-Ispanjol, [[Ceuta]], [[Melilla]], u [[Peñón de Vélez de la Gomera]]), l-[[Alġerija]] lejn il-lvant, u s-[[Saħara tal-Punent]] fin-nofsinhar. Peress li l-Marokk jikkontrolla l-biċċa l-kbira tas-Saħara tal-Punent, il-konfini ''de facto'' fin-Nofsinhar tiegħu hija mal-[[Mawritanja]]. It-total tal-fruntieri l-Marokk huwa 3,523.5 km, bit-tliet pajjiżi tal-fruntiera: fl-[[Alġerija]] 1,941 km; fil-[[Mawritanja]] 1,564 km; fis-[[Spanja]] ta' Ceuta 8 km u ta' Melilla 10.5 km, teżisti wkoll segment tal-fruntiera addizzjonali ta' 75 metru bejn il-Marokk u l-exclave Spanjola ta' [[Peñón de Vélez de la Gomera]]. Il-ġeografija tal-Marokk tifrex mill-Oċean Atlantiku, sa żoni muntanjużi, sad-deżert tas-Saħara. Il-Marokk huwa pajjiż tal-[[Afrika ta' Fuq]] li jmiss mal-[[Oċean Atlantiku tat-Tramuntana]] u l-Baħar Mediterran, bejn l-Alġerija u s-Saħara tal-Punent annessa. Hija waħda minn tliet nazzjonijiet (flimkien ma' [[Spanja]] u [[Franza]]) li għandhom kemm il-kosta Atlantika kif ukoll dik tal-Mediterran. Il-belt kapitali tal-Marokk hija [[Rabat]]; l-akbar belt tagħha hija l-port prinċipali tagħha, [[Casablanca]]. Bliet oħra li jirreġistraw popolazzjoni ta' aktar minn 500,000 fiċ-[[ċensiment Marokkin tal-2014]] huma [[Fes]], [[Marrakesh|Marrakexx]], [[Meknes]], [[Salé]] u [[Tangier|Tanġer]].<ref name="moroccocensus2014">{{cite web|url=http://rgph2014.hcp.ma/file/166326/|titlu=Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014|data=8 April 2015|pubblikatur=High Commission for Planning, Morocco|lingwa=ar, fr|data-aċċess=29 Settembru 2017}}</ref> == Demografija == Il-Marokk għandu popolazzjoni ta' madwar 37,076,584 (stima tal-2021). Huwa stmat li 44% sa 67% tar-residenti huma Għarab u 31% sa 60% huma Berber. Parti konsiderevoli tal-popolazzjoni tidentifika bħala Haratin u Gnawa (jew Gnaoua), dixxendenti ta' skjavi jew mestizos tal-Afrika tal-Punent, u Moriscos, Musulmani Ewropej imkeċċija minn Spanja u l-Portugall fis-seklu 17. Sekli ta' migrazzjoni Għarbija lejn il-Magreb mis-seklu 7 bidlu l-ambitu demografiku tal-Marokk. Skont iċ-ċensiment tal-popolazzjoni tal-Marokk tal-2014, kien hemm madwar 84,000 immigrant fil-pajjiż. Minn dawn ir-residenti mwielda barra, il-maġġoranza kienu ta' oriġini Franċiża, segwiti minn individwi primarjament minn diversi nazzjonijiet tal-Afrika tal-Punent u l-Alġerija. Hemm ukoll numru ta' residenti barranin ta' oriġini Spanjola. Xi wħud minnhom huma dixxendenti ta' settlers, li jaħdmu prinċipalment għal kumpaniji multinazzjonali Ewropej, filwaqt li oħrajn huma miżżewġin lil Marokkini jew huma rtirati. Qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal nofs miljun Ewropew; li kienu l-aktar insara. Barra minn hekk, qabel l-indipendenza, il-Marokk kien dar għal 250,000 Spanjol. Il-minoranza Lhudija prominenti tal-Marokk, darba prominenti, naqset b’mod sinifikanti mill-quċċata tagħha ta' 265,000 fl-1948, u naqset għal madwar 3,500 fl-2022. Il-Marokk għandu dijaspora kbira, li l-biċċa l-kbira tagħha tinsab fi Franza, fejn jingħad li hemm aktar minn miljun Marokkin sat-tielet ġenerazzjoni. Hemm ukoll komunitajiet Marokkini kbar fi Spanja (madwar 700,000 Marokkin), l-Olanda (360,000) u l-Belġju (300,000). Komunitajiet kbar oħra jistgħu jinstabu fl-Italja, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Iżrael, fejn il-Lhud Marokkini huma maħsuba li jikkostitwixxu t-tieni l-akbar sottogrupp etniku Lhudi. ==== Popolazzjonijiet (f'eluf) ==== * 1950 8,986 — * 1960 12,329 +3.21% * 1970 16,040 +2.67% * 1980 20,072 +2.27% * 1990 24,950 +2.20% * 2000 28,951 +1.50% * 2010 32,108 +1.04% * 2020 35,952 +1.14% ==== Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ '''Lista tal-bliet li għandhom mill-inqas 200,000 ruħ'''<ref> [http://gazetteer.de/wg.php?x=&men=gcis&lng=fr&dat=32&srt=npan&col=aohdq&geo=-134 Les villes les plus grandes avec des statistiques de la population du Maroc] sur World Gazetteer </ref> ! Bliet ! Populażżjoni 2007 |- | [[Casablanca]] | {{formatnum:3209054}} |- | [[Rabat (Marokk)|Rabat]] | {{formatnum:1721760}} |- | [[Fes]] | {{formatnum:1001798}} |- | [[Marrakex]] | {{formatnum:872015}} |- | [[Agadir]] | {{formatnum:739161}} |- | [[Tanġa]] | {{formatnum:726855}} |- | [[Meknès]] | {{formatnum:564853}} |- | [[Uġda]] | {{formatnum:414053}} |- | [[Qnitra]] | {{formatnum:381543}} |- | [[Tetuwan]] | {{formatnum:337773}} |- | [[Safi (Marokk)|Safi]] | {{formatnum:294856}} |- | [[Lagħjun]] | {{formatnum:190148}} |- | [[Daħla]] | {{formatnum:72832}} |- | [[Smara]] | {{formatnum:43561}} |- | [[Buġdur]] | {{formatnum:42878}} |} == Politika == [[Stampa:Mohammed VI behind a family tree of the Alaoui dynasty.jpg|alt=Ir-Re Mohammed VI seduta, warajh is-siġra tal-familja tad-dinastija Għalawija.|daqsminuri|Ir-Re tal-Marokk, il-Malek [[Moħammed VI]], mas-siġra tal-familja Xarifija sa [[Muħammed|Muħammad]] fl-isfondu.]] Skont l-''[[The Economist Democracy Index|Economist Democracy Index]]'' tal-2022, il-Marokk huwa mmexxi taħt [[reġim ibridu]], li skorja #3 fil-[[MENA|Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq]], u #95 fid-dinja.<ref>{{Cite web|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf|titlu=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=2023|lingwa=en-GB|websajt=[[Economist Intelligence Unit]]}}</ref> Il-Marokk għandu klassifikazzjoni "diffiċli" fuq il-''[[2023 Indiċi Dinji tal-Libertà tal-Istampa]]''.<ref>{{Cite web|url=https://rsf.org/en/country/morocco-western-sahara|titlu=Morocco / Western Sahara|data=2023-05-19|lingwa=en|data-aċċess=2023-07-02|websajt=rsf.org}}</ref> Wara l-elezzjonijiet ta' Marzu 1998, ġie ffurmat gvern ta' koalizzjoni mmexxi mill-mexxej tal-oppożizzjoni [[soċjaliżmu]] [[Abderrahmane Youssoufi]] u magħmul fil-biċċa l-kbira minn ministri miġbuda minn partiti tal-oppożizzjoni. Il-gvern tal-Prim Ministru Youssoufi kien l-ewwel gvern li qatt ġie mfassal primarjament mill-partiti tal-oppożizzjoni, u jirrappreżenta wkoll l-ewwel opportunità għal koalizzjoni ta’ partiti soċjalisti, xellug taċ-ċentru u nazzjonalisti biex jiġu inklużi fil-gvern sa Ottubru 2002. Kien ukoll il- l-ewwel darba fl-istorja politika moderna tad-[[dinja Għarbija]] li l-oppożizzjoni ħadet il-poter wara elezzjoni. Il-gvern attwali huwa mmexxi minn [[Aziz Akhannouch]]. Il-[[Kostituzzjoni tal-Marokk]] tipprovdi għal monarkija b'[[Parlament tal-Marokk|Parlament]] u [[ġudikatura]] indipendenti. Bir-[[Referendum kostituzzjonali Marokkin, 2011|riformi kostituzzjonali tal-2011]], ir-Re tal-Marokk iżomm inqas setgħat eżekuttivi filwaqt li dawk tal-prim ministru ġew imkabbra.<ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|titlu=King declares Morocco a constitutional monarchy - Yahoo! News|data=2011-06-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-02-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110623180751/https://news.yahoo.com/s/ap/20110617/ap_on_re_mi_ea/ml_morocco_king|arkivju-data=2011-06-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html Moroccan king in referendum win] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121024053618/http://www.irishtimes.com/newspaper/breaking/2011/0702/breaking8.html|data=24 Ottubru 2012}}. ''The Irish Times''. 2 July 2011.</ref> Il-kostituzzjoni tagħti lir-re setgħat onoriċi (fost setgħat oħra); huwa kemm il-mexxej politiku sekulari kif ukoll l-''[[Amir al-Mu'minin|Amir al-Mu'minīn]]'' (Emir il-Mwemmnin jew Kmandant/Prinċep tal-Fidili) bħala dixxendent dirett tal-Profeta [[Muħammed|Muħammad]]. Huwa jippresiedi l-Kunsill tal-Ministri; jaħtar lill-Prim Ministru mill-partit politiku li rebaħ l-aktar siġġijiet fl-elezzjonijiet parlamentari, u fuq rakkomandazzjonijiet ta’ dan tal-aħħar, jaħtar il-membri tal-gvern. Il-kostituzzjoni tal-1996 teoretikament ippermettiet lir-re jtemm il-mandat ta’ kwalunkwe ministru, u wara konsultazzjoni mal-kapijiet tal-Assembleji ogħla u baxxi, li jxolji l-Parlament, jissospendi l-kostituzzjoni, isejjaħ għal elezzjonijiet ġodda, jew imexxi b’digriet. L-unika darba li dan ġara kien fl-1965. Ir-Re huwa formalment il-kmandant in-kap tal-forzi armati. Il-Marokk huwa uffiċjalment maqsum fi 12-il [[Reġjuni tal-Marokk|reġjuni]],<ref name="reg">{{cite web|url=http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|titlu=Décret fixant le nom des régions|lingwa=fr|data-aċċess=11 Ġulju2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518083233/http://www.pncl.gov.ma/fr/EspaceJuridique/DocLib/d%C3%A9cret%20fixant%20le%20nombre%20des%20r%C3%A9gions.pdf|archive-date=18 May 2015|xogħol=Portail National des Collectivités Territoriales}}</ref> li, min-naħa tagħhom, huma suddiviżi fi [[Prefetturi u provinċji tal-Marokk|62 provinċja u 13-il prefettura]].<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/yma.html|title=Prefetturi tal-Marokk|websajt=www.statoids.com}}</ref> '''Reġjuni (bl-ismijiethom f'ortografija Maltija mill-Għarbi)''' [[File:Tasgiwin_n_Murakuc_-_Regions_of_Morocco.png|thumb|259x259px|It-12-il reġjun amministrattiv uffiċjali tal-Marokk, bl-ismijiet indiġeni tagħhom fil-lingwa l-Berbera.]] # Tanger - Tetouan - Al Hoceima (Tanġer - Tetwan - Il-Ħusejma) # Orientale (Lvant/Xerqi) # Fès-Meknès (Fas - Maknes) # Rabat-Salé-Kénitra (Ir-Rabat - Sala - Il-Qnejtra) # Béni Mellal-Khénifra (Bni Mellal - Ħanifra) # Casablanca-Settat (Dar il-Bajda - Settat) # Marrakech-Safi (Marrakexx - Safi) # Drâa-Tafilalet (Dragħ - Tafilalt) # Souss-Massa (Sus - Massa) # Guelmim-Oued Noun (Gulmim/Kulmim - Wied Nun) # Laâyoune-Sakia El Hamra (L-Għejun - Saqja il-Ħamra) # Dakhla-Oued Ed-Dahab (Daħla - Wied id-Deheb)<br /> === Fergħa leġiżlattiva === Sa mir-riforma kostituzzjonali tal-1996, il-fergħa leġiżlattiva hija bikamerali u hija magħmula minn żewġ kmamar. L-Assemblea tar-Rappreżentanti tal-Marokk ( Majlis an-Nuwwâb/Assemblée des Répresentants ) għandha 395 membru eletti għal perjodu ta' ħames snin, 305 minnhom eletti f'kostitwenzi b'diversi membri u 90 f'listi nazzjonali magħmula minn nisa' u żgħażagħ. L-Assemblea tal-Kunsilliera (Majlis al-Mustasharin) għandha 120 membru, eletti għal terminu ta' sitt snin. 72 membru huma eletti fil-livell reġjonali, 20 membru huma eletti minn unions, 8 siġġijiet minn organizzazzjonijiet professjonali u 20 minn impjegati. Is-setgħat tal-Parlament, għalkemm għadhom relattivament limitati, ġew estiżi fir-reviżjonijiet kostituzzjonali tal-1992 u l-1996 u saħansitra aktar f'dawk tal-2011 u jinkludu kwistjonijiet baġitarji, l-għoti ta' kontijiet, l-interrogazzjoni tal-ministri u t-twaqqif ta' kummissjonijiet ta' inkjesta ad hoc biex jinvestigaw. azzjonijiet tal-gvern. Il-kamra t'isfel tal-Parlament tista' xolji l-gvern permezz ta' vot ta' sfiduċja. L-aħħar elezzjoni parlamentari saret fit-8 ta' Settembru, 2021. Il-parteċipazzjoni tal-votanti f'dawn l-elezzjonijiet kienet stmata li kienet ta' 50.35% tal-votanti reġistrati. === Relazzjonijiet barranin === Il-Marokk huwa membru tan-Nazzjonijiet Uniti u jappartjeni għall-Unjoni Afrikana (UA), il-Lega Għarbija, l-Unjoni tal-Magreb Għarbi (AMU), l-Organizzazzjoni tal-Kooperazzjoni Iżlamika (OIC), il-Moviment Mhux Allinjat u l-Komunità tal-Istati Saħel -Saħarjani (CEN_SAD). Ir-relazzjonijiet tal-Marokk ivarjaw ħafna bejn l-istati Afrikani, Għarab u tal-Punent. Il-Marokk kellu rabtiet sodi mal-Punent għal benefiċċji ekonomiċi u politiċi. Franza u Spanja jibqgħu l-imsieħba kummerċjali ewlenin, kif ukoll il-kredituri ewlenin u l-investituri barranin fil-Marokk. Mill-investimenti barranin totali fil-Marokk, l-Unjoni Ewropea tinvesti madwar 73.5%, filwaqt li d-dinja Għarbija tinvesti biss 19.3%. Bosta pajjiżi fir-reġjuni tal-Golf Persjan u tal-Magreb qed isiru aktar involuti fi proġetti ta' żvilupp fuq skala kbira fil-Marokk. Fl-2004, l-amministrazzjoni ta' George W. Bush tat lill-Marokk status ta' alleat ewlieni mhux tan-NATO. Ta' min jinnota li l-Marokk kien l-ewwel pajjiż fid-dinja li rrikonoxxa s-sovranità tal-Istati Uniti, fl-1777. Wara li kiseb l-indipendenza, il-Marokk stabbilixxa rabtiet sodi mal-Istati Uniti, u rċieva għajnuna ekonomika u militari sinifikanti. Din is-sħubija ffjorixxiet matul il-Gwerra Bierda, u l-Marokk sar alleat ewlieni kontra l-espansjoni komunista fl-Afrika ta' Fuq. Bi tpattija, l-Istati Uniti appoġġaw l-ambizzjonijiet territorjali tal-Marokk u l-isforzi tiegħu biex jimmodernizza l-ekonomija tiegħu. Il-Marokk irċieva aktar minn $400 miljun f'għajnuna Amerikana bejn l-1957 u l-1963, u għolliha għall-ħames l-akbar riċevitur ta' għajnuna agrikola Amerikana fl-1966. il-Marokk. Barra minn hekk, il-Marokk huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat (ENP) tal-Unjoni Ewropea, li għandha l-għan li tqarreb l-UE lejn il-ġirien tagħha. Il-Marokk ġie mistoqsi u kkritikat b'mod wiesa' talli appoġġa r-riammissjoni tas-Sirja taħt Assad fil-Lega Għarbija, u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nasser Bourita ġie mistoqsi u kkritikat ukoll talli jippromwovi relazzjoni aħjar mad-Ditatorjat ta’ Assad. u kien ukoll mistoqsija u kkritikat b'mod wiesa 'l-laqgħa ta' Ġunju 2023, fil-ġenb tat-13-il konferenza tal-ministri Għarab tal-edukazzjoni organizzata minn ALESCO, il-Ministru tal-Edukazzjoni tas-Sirja ta' Assad Dr Darem Tabbaa iltaqa' mal-kontroparti tiegħu Chakib Benmoussa, Chakib Benmoussa kien wara mistoqsi u kkritikat. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna talli ma' kkundannax l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, hekk kif il-Marokk iddeċieda li ma jipparteċipax fil-vot tan-NU li kkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. Ir-relazzjoni tiegħu maċ-Ċina u l-appoġġ tiegħu għal-Liġi tas-Sigurtà ta' Ħong Kong ġew ikkritikati. Il-Marokk ġie kkritikat ħafna wkoll talli ospita s-VI Forum ta' Kooperazzjoni Russa-Għarbija f'Marrakech (il-Marokk) fl-20 ta' Diċembru, 2023. == Referenzi == {{Referenzi}} [https://web.archive.org/web/20171229223048/http://www.maroc.ma/ Maroc.Ma] [[Kategorija:Mediterran]] [[Kategorija:Marokk]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] {{Afrika}} czwqvwc14m78eqltohsvnklu4dly9ic 0 8311 318269 316163 2024-12-04T20:28:49Z CommonsDelinker 257 [[c:COM:CDC|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Logo_Telecom_Italia_(2003-2016).svg għal Telecom_Italia_logo_(2003-2016).svg 318269 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = ''Serenissima Repubblica di San Marino'' |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika l-Iktar Serena ta' San Marino |isem_komuni = San Marino |stampa_bandiera = Flag of San Marino.svg |stampa_emblema = Coat of arms of San Marino.svg |stampa_mappa = Location San Marino Europe.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' San Marino (imdawra b'ċirku aħmar)<br /> – fi ħdan il-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (abhad) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' San Marino |ħolqa_emblema = Arma ta' San Marino |ħolqa_demografija = Demografija ta' San Marino |mottu_nazzjonali = 'Libertas''{{spazji|2}}<small>([[Lingwa Latina|Latin]])<br />"Libertà"</small> |innu_nazzjonali = ''[[Inno Nazionale della Repubblica]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Taljana|Taljan]]¹ |kapitali = [[Belt ta' San Marino]] |latd=43 |latm=56 |latNS=N |lonġd=12 |lonġm=27 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Dogana]] |gruppi_etniċi = Sanmariniż |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari]] |titlu_kap1 = [[Lista ta' Kaptani Reġġenti ta' San Marino|Kaptani Reġġenti]] |isem_kap1 = [[Gian Carlo Venturini]]<br />[[Marco Nicolini]] |data_sħubija_UE = |poż_erja = 220 |erja_km2 = 61.2 |erja_mi_kw = 23.5 |perċentwal_ilma = negliġibbli |sena_stima_popolazzjoni = |stima_popolazzjoni = |poż_stima_popolazzjoni = 206 |ċensiment_popolazzjoni = 33 938 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2022 |densità_popolazzjoni_km2 = 489 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 1,225 |poż_densità_popolazzjoni = 20 |sena_PGD_PSX = 2007 |PGD_PSX = [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sm.html#Econ $1662 biljun] |poż_PGD_PSX = 195 |PGD_PSX_per_capita = $34,100 |poż_PGD_PSX_per_capita = 23 |sena_IŻU = 2003 |IŻU = n/a |poż_IŻU = n/a |kategorija_IŻU = <font color="gray">mhux klassifikata</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |nota_sovranità = mill-[[Imperu Ruman]] |avveniment_stabbilit1 = Data |data_stabbilit1 = 3 ta' Settembru 301 <small>(tradizzjonali)</small> |valuta = [[Ewro]] (€) |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.sm]] |kodiċi_telefoniku = +378 |sena_PGD_nominali = |PGD_nominali = |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = |poż_PGD_nominali_per_capita = |qaddis_patrun = [[Sant'Agata]] |noti = ¹ {{ċita web |url=http://www.unece.org/stats/trend/smr.pdf |titlu=SAN MARINO |pubblikatur=[[UNECE]]|format=PDF}} |stampa_mappa2=San Marino map-fr.svg|deskrizzjoni_mappa2=Mappa tar-Repubblika ta' San Marino}} [[File:San Marino.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:San Marino-CIA WFB Map.png|thumb|Mappa]] [[File:Funivia di San Marino.jpg|thumb|Cable car ta' Città di San Marino.]] [[File:Torre Guaita, San Marino, 2022-09-20, DD 42.jpg|thumb|Guaita Tower of San Marino, San Marino.]] [[File:Palazzo Pubblico - esterno.jpg|thumb|Il-Palazz Pubbliku (Palazzo Pubblico).]] [[File:Sede centrale e Direzione Generale.jpg|thumb|Kwartieri Ġenerali u Ġestjoni Ġenerali tal-Bank Nazzjonali ta' San Marino (Banca Nazionale Sammarinese S.p.A).]] [[File:Basilica del Santo Marino, San Marino, 2022-09-20, DD 11.jpg|thumb|Bażilika ta' Santo Marino, San Marino.]] [[File:SerravalleRSMPanorama.JPG|thumb|Città di Serravalle]] [[File:Stadio Olimpico (Serravalle).jpg|thumb|L-Istadium ta' San Marino jew l-Istadium Olimpiku ta' Serravalle.]] [[File:San Marino zamek La Rocca o Guaita.jpg|thumb|Veduta tar-Rocca (Kastell/Castle/Castillo/Castelo) ta’ San Marino (Rep. ta’ San Marino).]] [[File:Funivia di San Marino.jpg|thumb|Città di Borgo Maggiore]] [[File:AcquavivaRSM.JPG|thumb|Città di Acquaviva]] [[File:Chiesanuova 100112.jpg|thumb|Città di Chiesanuova]] [[File:MontegiardinoPanorama.JPG|thumb|Città di Montegiardino]] [[File:DomagnanoBorgoMaggioreRSMPanorama.JPG|thumb|Città di Domagnano]] [[File:FaetanoChiesaSanPaoloApostoloCasaDelCastello.JPG|thumb|Città di Faetano]] [[File:Telecom Italia logo (2003-2016).svg|thumb|Telecom Italjao San Marino, TISM (Telecom Italia San Marino, TISM), Operatur tat-telekomunikazzjoni u televiżjoni fil-pajjiż.]] [[File:Logo ingresso San Marino RTV.jpg|thumb|Radju u Televiżjoni tar-Repubblika ta' San Marino, RTV San Marino (Radiotelevisione della Repubblica di San Marino, RTV San Marino/Radiotelevisión de la República de San Marino, RTV San Marino), Kanal nazzjonali tal-pajjiż.]] [[File:San Marino RTV sede centrale.jpg|thumb|Kampus ta' Radju u Televiżjoni tar-Repubblika ta' San Marino (Sede/seu/campus de/d' Radiotelevisione della Repubblica di San Marino/Radiotelevisión de la República de San Marino (RTV San Marino)), Kanal nazzjonali tal-pajjiż.]] Ir-'''Repubblika l-Iktar Serena ta' San Marino''' ({{awdjo|en-us-San Marino.ogg|/ˌsæn məˈriːnoʊ/}}; bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: ''Serenissima Repubblica di San Marino'') hi pajjiż fil-[[Muntanji Apennini]]. Dan il-pajjiż m'għandu l-ebda żbokk ta' baħar u jinsab totalment [[pajjiż interkjuż|interkjuż]] mill-[[Italja]]. Bħala wieħed mill-[[mikrostati Ewropej]], San Marino għandu l-iżgħar popolazzjoni mill-membri kollha tal-[[Kunsill tal-Ewropa]]. San Marino hu l-eqdem stat sovran u [[repubblika]] kostituzzjonali fid-[[Id-Dinja|dinja]]. L-istat ġie stabbilit fit-3 ta' Settembru 301 grazzi għan-[[naġġar]] [[San Marinu|Marinu]] minn [[Rab]], li kienet kolonja [[Imperu Ruman|Rumana]], li mar l-Italja fil-257 [[WK|W.K.]] meta l-Imperatur [[Dijoklezjanu]] ħareġ digriet li kien jgħid li kellhom jerġgħu jinbnew is-swar tal-belt ta' [[Rimini]] li kienu twaqqgħu mill-[[Liburni|pirati Liburni]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2009-05-27 |titlu=Archive copy |url=http://www.sanmarinosite.com/eng/leggenda.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140926004704/http://www.sanmarinosite.com/eng/leggenda.html |arkivju-data=2014-09-26 |url-status=dead }}</ref> Il-[[Kostituzzjoni ta' San Marino]], li daħlet fis-seħħ fl-1600, hi l-eqdem kostituzzjoni fid-dinja li għadha fis-seħħ.<ref>{{ċita web|url=http://www.loc.gov/law/help/guide/nations/sanmarino.html|data-aċċess=2008-05-21|titlu=Guide to Law Online: San Marino|pubblikatur=Law Library of United States Congress|lingwa=Ingliż}}</ref> San Marino jaqsam fruntiera ta’ 37 km mal-[[Italja]]. <gallery> Stampa:Funivia di San Marino - 2019-05-07.jpg|Cable car ta' Città di San Marino. Stampa:Iglesia de San Francisco, San Marino, 2022-09-20, DD 04.jpg|Knisja ta' San Franġisk, San Marino. Stampa:Torre Guaita, San Marino, 2022-09-20, DD 42.jpg|It-Torri ta' Guaita ta' San Marino, San Marino. Stampa:Basilica del Santo Marino, San Marino, 2022-09-20, DD 11.jpg|Bażilika ta' San Marino, San Marino. Stampa:Università degli Studi della Repubblica di San Marino.jpg|Veduta tal-Università tar-Repubblika ta' San Marino. Stampa:Parva Domus.jpg|Il-Parva Domus tlestiet fl-1378 u fiha s-Segretarjat tal-Istat ta' San Marino għall-Intern. Stampa:Cesta 2013-09-19.jpg|Kastell ta' La Cesta jew Fratta, f'San Marino. Stampa:SanMariono-Torre Porta-Via Donna Felicissima-02.jpg|Passaġġ fuq Via Donna Felicissima f'San Marino Stampa:RSM-San Marino026.jpg|Cassa di Risparmio, Savings Bank maħluq fl-1882. Stampa:Parliament San Marino.jpg|Il-Palazz Pubbliku (Palazzo Pubblico), sede tal-gvern u l-parlament ta' San Marino. Stampa:Capitani di Castello San Marino.jpg|Is-sede tal-gvern ta' San Marino fl-2014. Stampa:San marino flagge.jpg|Gwardja mill-Kunsill il-Kbir u Ġenerali jsellem lill-Bandiera Nazzjonali ta' San Marino. Stampa:Carcere di San Marino.JPG|Il-ħabs ta' San Marino. Stampa:San-Marino, kapitanaj limuzinoj, 1.jpeg|Il-[[Karozza|karozzi]] uffiċjali bix-xufiera li jittrasportaw lill-kaptani reġġenti tal-Gvern ta' San Marino. Stampa:Embassy of Italy, San Marino.jpg|Ambaxxata tal-Italja f'San Marino. Stampa:MiliziaSanMarino.JPG|Parata Militari f'San Marino. Stampa:Polizia san marino posto di blocco.jpg|Pulizija Ċivili ta' San Marino. Stampa:View of Mount Titano - San Marino.jpg|It-Torri ta' La Guaita, wieħed mit-Tliet Torrijiet ta' San Marino. Stampa:Sede centrale e Direzione Generale.jpg|Kwartieri Ġenerali u Ġestjoni Ġenerali tal-Bank Nazzjonali ta' San Marino (Banca Nazionale Sammarinese S.p.A). Stampa:Statue of Liberty, San Marino (front side).jpg|L-[[Statwa|Istatwa]] tal-Libertà tal-1876. Stampa:Passo delle Streghe, 47890 Città di San Marino, San Marino - panoramio (3).jpg|Il-Passaġġ tas-Sħaħar (Passo delle Streghe). Stampa:Guaita Fortress, Passo delle Streghe, Città di San Marino, San Marino - panoramio.jpg|Passaġġ tas-Sħaħar, f’San Marino. Stampa:Hotel in San Marino city.jpg|Lukanda fiċ-ċentru tal-belt ta' San Marino. Stampa:Università della Repubblica di San Marino - Dipartimento di Studi Giuridici, 16, 47890 Città di San Marino, San Marino - panoramio.jpg|Veduta tal-Università tar-Repubblika ta' San Marino. Stampa:RSM-San Marino085.jpg|[[Monument]] lil [[Giuseppe Garibaldi]]. Stampa:Chiesa de San Francesco.jpg|Il-Knisja ta' San Franġisk. Stampa:Cathedral San Marino - Exterior.jpg|Bażilika u Katidral ta' San Marino. Stampa:Cabina telefonica San Marino.JPG|Kabina tat-telefon fil-belt ta' San Marino. Stampa:San Marino postbox 02.JPG|Kaxxa tal-posta pubblika fil-belt il-qadima ta' San Marino. Stampa:FaetanoChiesaSanPaoloApostoloCasaDelCastello.JPG|Knisja ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl Appostlu]] f'Domagnano. Stampa:Faetano 100112.jpg|Il-kwartieri ġenerali tal-belt jew l-Uffiċċju tas-Sindku ta' Faetano. Stampa:SerravalleRSMPanorama.JPG|Il-belt ta' Serravalle. Stampa:SerravalleRSMCastello1.JPG|Il-Kastell ta' Serravalle. Stampa:Stadio Olimpico (Serravalle).jpg|L-Istadium ta' San Marino jew l-Istadium Olimpiku ta' Serravalle, fejn jilgħab it-tim nazzjonali tal-[[futbol]]. Stampa:AcquavivaRSM.JPG|Il-belt ta' Acquaviva. Stampa:Funivia di San Marino.jpg|Ir-raħal ta' Borgo Maggiore. Stampa:Chiesanuova 100112.jpg|Il-belt ta' Chiesanuova. Stampa:MontegiardinoPanorama.JPG|Il-belt ta' Montegiardino. Stampa:DomagnanoBorgoMaggioreRSMPanorama.JPG|Il-belt ta' Domagnano. Stampa:FaetanoChiesaSanPaoloApostoloCasaDelCastello.JPG|Il-belt ta' Faetano. Stampa:FiorentinoPanorama1.JPG|Il-belt ta' Fiorentino. Stampa:San-Marino-Dogana-1268.jpg|Id-Dwana. Stampa:Maiano.jpg|Maiano, f'Borgo Maggiore, San Marino. Stampa:Passo delle Streghe, 47890 Città di San Marino, San Marino - panoramio (2).jpg|Żona forestali ta' San Marino. Stampa:San Marino, flowers - panoramio.jpg|Farfett fuq fjura f'San Marino. Stampa:Daini.jpg|Iċ-ċriev komuni jew Ewropej (''Cervus dama'') fil-Park Naturali ta' Montecchio. Stampa:FiorentinoPanorama1.JPG|Il-belt ta' Fiorentino. Stampa:Tomba Simoncini Serafini Commemorazione 2016.jpg|Oqbra ta' [[Carlo Simoncini]] u [[Sady Serafini]], l-uniċi żewġ ċittadini ta' San Marino li mietu matul [[l-Ewwel Gwerra Dinjija]]. Stampa:Valentina Monetta.jpg|[[Valentina Monetta]] rrappreżentat lil San Marino erba' darbiet fil-[[Eurovision Song Contest]]. Stampa:Matt Capiccioni.jpg|[[Matt Capiccioni]] huwa lottatur professjonali li oriġina minn San Marino u għandu ċittadinanza doppja. Stampa:San-Marino-Dogana-1268.jpg|Veduta tad-daħla ta' San Marino mid-Dwana. Stampa:Italia-SanMarino.JPG|Fruntiera bejn l-Italja u San Marino. </gallery> == Referenzi == {{referenzi}} {{Ewropa}} {{coord|43|56|N|12|28|E|type:country_scale:100000_region:SM|display=title}} [[Kategorija:San Marino| ]] [[Kategorija:Pajjiżi interkjużi]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1600]] 9c6857yxx8vlmu6d5yq0axg5bod2el8 0 12571 318283 311041 2024-12-04T23:01:48Z CommonsDelinker 257 [[c:COM:CDC|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Sicilian_Flag.svg għal Flag_of_Sicily.svg 318283 wikitext text/x-wiki {{Infobox|title=Sqallija ''Sicilia (it)''|image1=[[File:Flag of Sicily.svg|175px]]|image2=[[File:Coat of arms of Sicily.svg|100px]]|header1=Amministrazzjoni|label2=Pajjiż|data2={{Flagicon|ITA}} [[Italja]]|label3=Kapital|data3=[[Palermo]]|label4=Muniċipalitajiet|data4=390|label5=President|data5=[[Renato Schifani]]|header6=Demografija|label7=Popolazzjoni|data7=4,785,338 abitant (2024)|label8=Densità|data8=186 abitant/km2|label9=Lingwi uffiċjali|data9=[[Taljan]] u [[Sqalli]]|header10=Ġeografija|label11=Żona|data11=2,570,900 ettaru = 25,709 km2|header12=Mixxellanji|label13=Innu|data13=''Madreterra'' [[File:Inno della Regione Siciliana «Madreterra».ogg]]|header14=Mappa|header15=[[File:Sicily in Italy.svg|245px]]|label16=Websajt|data16=https://www.regione.sicilia.it}} '''Sqallija''' (''Sicilia'') hija l-ikbar gżira fil-[[Baħar Mediterran]], flimkien mal-gżejjer minuri tal-madwar. Din il-gżira hija awtonoma però tifforma parti mill-peniżola Taljana, allura nistgħu ngħidu li tista' titqies bħala wieħed mir-reġjuni tal-Italja minkejja l-fatt li hija gżira b'kultura kemxejn differenti. Sqallija tinsab fiċ-ċentru tal-baħar Mediterran, il-gżira testendi mill-ponta tal-peniżola ta' Apennini, li hija separata biss mit-triq id-dejqa li taqsam il-lokalità ta' Messina, u tibqa' sejra lejn il-kosta tat-tramuntana tal- kontinent Afrikan. L-iktar aspett monumentali ta' dan il-pajjiż huwa mingħajr ebda dubju, il-vulkan tal-Etna, li huwa 3,320 metru 'l fuq mil-livell tal-art, vulkan grandjuż li jġorr it-titlu bħala l-iktar vulkan attiv fl-Ewropa u fid-dinja. Il-gżira tipposjedi klima tipikament Mediterranja. L-eqdem evidenza arkeoloġika ta' abitazzjoni umana tmur lura għat-8,000 sena QK. Madwar is-sena 750 QK, Sqallija saret kolonja Griega u hija fruntiera li rat bosta battalji storiċi, hawnhekk qiegħed nirreferi direttament għall-gwerer Griegi-Puniċi u Rumani-Puniċi li ġew miġġielda tul medda ta' 600 sena. Il-vittorja ta' dawn il-gwerer Puniċi kienet tar-Rumani, rebħa li wasslet għad-distruzzjoni tal-belt ta' Kartaġni. Wara l-waqgħa tal-imperu Ruman fil-ħamest seklu wara kristu, Sqallija ġiet maħkuma minn bosta ġnus barranin, u matul il-medju-evu din il-gżira ġiet maħkuma mill-Vandali,mill-Ostrogoti,mill-Biżantini, mill-Għarab u fl-aħħar mill-aħħar min-Normanni. Iktar 'il quddiem ġie fformat, dak li beda jissejjaħ ir-renju ta' Sqallija, li dam bejn l-1130 u l-1816. Dan issubordina l-kuruni ta' Aragona, ta' Spanja, tal-imperu Ruman sakemm fl-aħħar ingħaqdu taħt il-Burboni ma' Napli bħala r-renju taż-żewġ Sqallijiet. Flimkien ma' espedizzjoni ta' elf ruħ, Giuseppe Garibaldi ddirieġa r-rivolta matul il-proċess tal-unifikazzjoni Taljana, u minn dakinhar Sqallija bdiet tiġi kkunsidrata bħal parti mill-Italja, proprju fl-1860 eżattament wara li ġie żvelat ir-riżultat tar-referendum. Wara t-twelid tar-Repubblika Taljana fl-1946, Sqallija ngħatat l-istatus speċjali bħala reġjun awtonomu. Sqallija għandha kultura unika u rikka, speċjalment f'dak kollu li għandu x'jaqsam mal-arti, mal-mużika, mal-letteratura, mal-kċina u mal-arkitettura. Sqallija tagħti importanza lis-siti qodma kif ukoll dawk arkeoloġiċi, ngħidu aħna bħan-Nekropoli ta' Pantalica, il-wied tat-tempji u Selinunte. == Ġeografija == Meta wieħed jagħti daqqa t'għajn lejn Sqallija għandu jinnota l-forma trijangolari tal-gżira. Forma speċjali li nnominata Trinacria, kelma arkajka li hija ġejja mill-Grieg Treis 'Tlieta',u akra 'ġejja għall-ponta'. Il-gżira hija mbiegħda mir-reġjun Taljan tal-Kalabrija permezz tal-istrett ta' Messina, li huwa ta' madwar 3 kilometri wiesgħa lejn it-tramuntana, u xi 16-il kilometru lejn il-parti tan-nofsinhar. Ix-xtajtiet tat-tramuntana u tan-nofsinhar huma ta' xi 280 kilometru tul, mentri t-tul tal-kosta tal-lvant huwa ta' 180 kilometru, l-istima tad-daqs tal-kosta kollha huwa ta' 1,484 kilometru. Iż-żona totali tal-gżira huwa ta' 25,711-il kilometru kwadru, però r-reġjun awtonimu ta' Sqallija (li jinkludi l-gżejjer iż-żgħar tal-madwar) jkopri ż-żona ta' 27,708 kilometru kwadru. Il-maġġor parti tal-art innata ta' Sqallija hija miksija bl-għoljiet, u ġiet ikkultivata mill-bniedeim ,dejjem fejn kien possibbli. Matul il-kosta tat-tramuntana, id-diversi muntanji ta' Madonie (2000 metru), ta' Nebrodi (1800 metru) u ta' Pelotani (1300 metru) jirrappreżentaw l-estenzjoni tal-art prinċipali ta' Appennines. Id-dawra tal-vulkan Etna tiddomina fuq il-kosta tal-lvant. Lejn ix-xlokk wieħed jista' josserva l-muntanji l-baxxi tal-Hyblaean (1000 metru) Il-minjieri tad-distrett ta' Enna u ta' Kaltanissetta kienu użati bħala żoni minn fejn seta' jinġieb is-sulfur matul is-seklu 19, però dan is-sors naqas sewwa mal-ħamsinijiet tas-seklu 20. Sqallija u l-gżejjer iż-żgħar li jiċċirkondawha jipposjedu bosta vulkani attivi. Meta wieħed jitkellem rigward is-suġġett tant interessanti tal-vulkani tal-Mediterran, żgur li ma jistax jinsa 'l vulkan Etna, b'għoli li jlaħħaq mat-3,320 metru. L-Etna jġorr it-titlu tal-ogħla vulkan attiv fl-Ewropa u saħansitra fid-dinja wkoll. Il-gżejjer ta' Aeolian fil-baħar Tirren, li jinsabu lejn il-grigal ta' Sqallija, jesebixxu kumplessità vulkanika fejn inkluż hemm Stromboli. Bħalissa l-vulkani attivi huma t-tliet vulkani ta' Vulcano Vulcanello u dak ta' Lipari, li s-soltu huwa deskritt bħala vulkan inattiv. 'Il barra mill-kosta tan-nofsinhar ta' Sqallija wieħed jista' faċilment isib il-vulkan ta' taħt il-livell tal-ilma li jġib l-isem ta' Ferdinadea, vulkan li ilu ma jiżbroffa sa mill-1831. Dan il-vulkan jinsab bejn il-kosta ta' Agrigento u l-gżira ta' Pantellerija (li hija meqjusa bħala vulkan inattiv ukoll) fuq iż-żona Phlegraean tal-istrett ta' Sqallija. Dan ir-reġjun awtonimu jinkludi wkoll bosta gżejjer ġirien, dawn huma: il-gżejjer ta' Aegadian, il-gżejjer ta' Aeolian, Il-gżira vulkanika ta' Pantellerija u Lampedusa. <gallery> File:Beach in Taormina.JPG|[[Taormina]] File:Capodorlando.jpg|[[Capo d'Orlando]] File:Stromboli-view.jpg |[[Il-vulkan Stromboli]] File:Gole dell'Alcantara-pjt1.jpg|[[Alcantara (river)|Il-wied ta' Alcantara]] File:Baia di Marina di Ragusa-Autore Giorgio Leggio.jpg |[[Il-Marina ta' Ragusa]] File:Turkish Steps in Agrigento.jpg|[[Scala dei Turchi]] File:Simeto.jpg|The [[Ix-xmara ta' Simeto]] </gallery> <!-- [[File:Sicily topo.png|thumb|300px|[[Topography]] of Sicily.]] --> === Klima === Sqallija tipposjedi klima tipikament Mediterranja bi xtiewi moderati u mxarrba flimkien ma' sjuf sħan u nexfin li jilqgħu lit-turist vjaġġatur. Skont l-agenzija reġjonali għall-iskart u għall-ilma, fl-10 ta' Awwissu tal-1999 l-istazzjon tat-temp f'Katenanuova (EN) rrekordja t-temperatura estrema ta' 48.5&nbsp;°C (119&nbsp;°F), li hija l-ogħla temperatura li qatt ġiet irrekordjata fl-Ewropa permezz ta' strumenti effiċjenti li wieħed jista' joqgħod fuq ir-riżultati miksuba minnhom. Ir-rikordju uffiċjali tal-Ewropa, li ġie mkejjel b'termometri minimi u massimi--huwa rrikonoxxut f'Ateni, il-Greċja hekk kif il-komunikazzjonijiet irrapportaw it-temperatura għolja ta' 48.0&nbsp;°C (118&nbsp;°F) fl-1977. [[Stampa:Zingaro Sicilia 2005-09-30-2.jpg|thumb|Il-Park Naturali ta' Zingaro fi Sqallija]] == Flora u Fawna == Sqallija hija ta' sikwit deskritta bħala eżempju ċar ta' deforestazzjoni umana, li kienet ipprattikata sa miż-żminijiet Rumani, meta l-gżira ġiet ittrasformata f'reġjun agrikolu. Dan il-fattur beda jbiddel il-klima tal-gżira bilmod il-mod, infatti bdiet nieżla inqas xita u x-xmajjar bdew jinxfu. Din hija r-raġuni 'l għala m'hemmx foresti fil-provinċji taċ-ċentru u tal-ilbiċ. Fit-tramuntana ta' Sqallija wieħed jista' faċilment jilloka tliet foresti importanti. ħdejn il-vulkan Etna, il-muntanji Nebrodi u fir-riserva naturali tal-bosk tal-Ficuzza ħdejn Palermo. Il-park reġjonali tal-muntanji Nebrodi, li ġie stabbilit fl-4 ta' Awwissu tal-1993, bis-86,000 etteri huwa kkunsidrat bħala l-ikbar żona naturali u protetta ta' Sqallija, hawnhekk wieħed jista' jsib ukoll l-ikbar foresta ta' Sqallija, li jisimha l-foresta Karonja, li huwa t-tieni isem li ġie mogħti lill-muntanji Nebrodi. L-ixjaħ siġra li tinsab fuq din il-gżira ċentrali għandha bejn l-2000 u l-4000 sena, din is-siġra tinsab fuq it-triq ta' Linguaglossa f'Sant'Alfio lejn l-lvant tal-vulkan Etna. Sqallija għandha livell tajjeb ta' Bijodiversità fawnali, Ftit mill-ispeċi li jabitaw fuqha jinkludu: Iċ-Ċirneku tal-Etna, il-volpi, il-ballotra ż-żgħira, il-martora tal-arżnu, iċ-ċerva Roe, il-ħanżir salvaġġ, il-Qanfud, Iż-Żrinġ komuni, l-Ajkla dehbiena u l-Falkun. Kultant Sqallija hija kkunsidrata bħala l-punt fejn bosta speċi huma ristretti milli jemigraw lejn bnadi oltrè. Pereżempju, is-sotto-speċi taċ-ċawla tal-barnuża tirrikorri fi Sqallija, f'Sardinja u f'Korsika biss, infatti din l-ispeċi partikolari ma ssibiex kieku kellek tfittex f'dawk il-pajjiżi li jinsabu lejn in-nofsinhar ta' din il-gżira ċentrali. Ir-riserva naturali ta' Zingaro hija waħda mill-aqwa eżempji ta' abbissi kostali li għadhom ma ġewx mimsusa mill-bniedem. == Storja == === Tribujiet Qodma === L-abitanti oriġinali ta' Sqallija kienu maqsumin fi tliet gruppi tal-poplu pre-istoriku tal-Italja. L-iktar grupp prominenti u prekarju minn dawn kien dak tas-Sikani, li kienu miġbura minn Thucydides, jingħad li kien ġej mill-peniżola tal-Iberja. Evidenza storika li hija ta' ċerta importanza hija l-iskoperta tat-tpinġijiet impinġija mis-Sikani fl-għerien li kienu jgħixu fihom. Tpinġijiet li jmorru lura sa tmiem l-epoka tal-Pleistocene, għall-ħabta tas-sena 8,000 QK. Il-miġja tal-ewwel umani hija assoċjata mal-estinzjoni tal-ippopotami nani u tal-iljunfanti nani. Il-poplu Elimjan, maħsub li kien ġej mill-baħar Eġew, kien dak il-poplu, li kien missu jingħaqad fi tribù sabiex jemigra lejn Sqallija u jitħallat mal-popolazzjoni ta' din il-gżira hekk maġġuri fil-Mediterran. L-iskoperti riċenti tad-dolmens li jinsabu fuq din il-gżira (dawn imorru lura għat-tieni nofs tat-tielet millenju qabel kristu), jidhru li sejrin jiftħu orizzonti ġodda fuq il-panorama kulturali u komposta ta' Sqallija primittiva. Huwa magħruf b'eżattezza li dan ir-reġjun kien għadda minn pre-istorja pjuttost diffiċli, tant li hija missjoni antipatka li timxi wara l-passi tal-popli diversi li segwew 'il xulxin. L-impatt taż-żewġ influwenzi huwa ċar però l-influwenza Ewropea dehret li kienet ġejja mill-majjistral, u l-oħra, influwenza Mediterranja ta' oriġni orjentali.<ref>Salvatore, Piccolo (2013), ''Ancient Stones: The Prehistoric Dolmens of Sicily'', Brazen Head Publishing, Thornham/Norfolk (UK), ISBN 978-0-956-51062-4.</ref> Għalkemm m'hemm l-ebda prova ta' xi gwerer li setgħu nqalgħu bejn dawn iż-żewġ tribujiet, meta l-Elmjani qagħdu fil-kantuniera majjistra tal-gżira, Is-Siċanjani mxew lejn il-lvant. Mill-art prinċipali tal-Italja, li fuqha kienu jgħixu nies li kienu ġejjin mil-Ligurja, oriġinaw is-Siċili fl-1200 QK, qawwa liema bħala li nfurzat lill-Isqallin jmorru lura lejn Sqallija u joqogħdu f'nofs il-gżira. Gruppi minuri oħra ġewwa l-Italja li qagħdu fi Sqallija kienu l-Awsoni (Gżejjer ta' Aeolian, Milazzo) u l-Morgeti (Morgantina) Hemm bosta studji ta' rekordji ġenetiċi li jirrappreżentaw lill-abitanti li kienu ġejjin minn pajjiżi varji li jmissu mar-reġjun tal-baħar Mediterran, imħallta mal-eqdem abitanti ta' Sqallija. Fosthom kien hemm l-Eġizzjani, il-Feniċi u l-Iberjani. Il-Feniċi kienu abitanti prekarji li ġew qabel il-miġja Griega wkoll. [[Stampa:San Giovanni degli Eremiti.jpg|thumb|San Ġovanni degli Eremiti, Il-koppli l-ħomor qed juru l-elementi tal-arkitettura Biżantina]] === Il-Perjodu Għarbi (827-1091) === Il-miġja Għarbija fi Sqallija ġabet magħha bosta riformi lill-uċuħ tal-artijiet tar-raba, dan sabiex tkun tista' tiżdied il-produttività u biex jiġi nkoraġġat iż-żamm tal-affarijiet żgħar f'idejn in-nies, toqba għad-dominanza tal-istati llandjati. L-Għarab komplew itejbu s-sistemi tal-irrigazzjoni. Deskrizzjoni ta' Palermo kienet mogħtija minn Ibn Ħawqal, negozjant Għarbi li żar 'il Sqallija fis-sena 950. Lokalità mdawra b'ħitan felħana li ġġib l-isem ta' Al-Ksar (Il-palazz) hija magħrufa bħala ċ-ċentru tal-provinċja ta' Palermo u dan il-fatt għadu jgħodd sal-lum. F'Al-Ksar wieħed jista' jsib il-Moskea ta' nhar il-Ġimgħa fuq is-sit tal-Kon-katidral Ruman. Fil-lokalità ta' Al-Khalisa (Kalsa) wieħed seta' jsib il-palazz, il-banjijiet, il-moskea, l-uffiċċji tal-gvern u l-priġunerija privata. Ibn Ħawqal saħaq li f'dawk iż-żminijiet kien hemm madwar 7,000 biċċier individwali, li kienu qed jbigħu l-prodotti tagħhom f'150 ħanut. Palermo kien maħkum mill-Għarab Aglabiti, però mbagħad beda jiġi meqjus bħala ċ-ċentru tal-emigranti ta' Sqallija, malli waqgħet għal taħt il-palju tal-Fatmidi. Matul dan ir-renju, seħħew bosta rivolti mill-Isqallin-Biżantini, speċjalement fil-lvant u allura partijiet mill-gżira kienu okkupati mill-ġdid, qabel ma ġew megħluba. Prodotti Agrikoli bħalma huma l-larinġ, il-lumi, il-pistaċċju u l-qasba taz-zokkor inġiebu lejn Sqallija. Taħt il-ħakma Għarbija, il-gżira kienet allejenata fi tliet reġjuni amministrittivi, jew "vals", fejn bejn wieħed u ieħor ikkorrespondew għat-tliet ponot ta' Sqallija: Val ta' Mażara li tinsab lejn il-punent; Val Demone lejn il-Grigal; u Val ta' Noto lejn l-ilbiċ. Bħad-Dhimmis, l-Insara nattivi (L-ortodossi tal-lvant) kellhom l-għażla libera li jagħżlu r-reliġjon li riedu jipprattikaw huma, iżda l-poplu maħkum ta' Sqallija ried jħallas taxxa speċjali, Il-Ġiżja, u kellu diversi limitazzjonijiet impoġġija fuq l-okkupazzjonijiet tiegħu, l-ilbies u fuq l-abilità li jipparteċipa f'sitwazzjonijiet pubbliċi. Imbagħad l-Emirat ta' Sqallija beda jinqasam fi gruppi intra-dinastiċi u għalhekk dan l-avveniment immarka t-tmiem tar-renju Musulman. Matul dan il-perjodu ta' amalgamazzjoni kulturali kien hemm il-preżenza minuri ta' xi Lhud ukoll. === Il-Perjodu Normann (1061-1194) === Fis-seklu 11, il-qawwiet Taljani rnexxielhom jaħtru lill-merċenarji [[Normanni]] mmexxija minn Ruġġieru l-1, sabiex ifittxu jeħilsu lil Sqallija minn taħt id-dominju [[Għarbi]]. Wara li rnexxielu jiddomina lil Apulia u lil Kalabrija, huwa mexa 'l quddiem sabiex jokkupa l-provinċja ta' Messina b'armata ta' 700 suldat. Fl-1068, Ruġġieru rnexxielu joħroġ vittorjuż kontra l-qawwiet Misilmin f'Misilieri, però l-iktar kunflitt kruċjali kien l-Assedju ta' Palermo, li sal-1072, għen lin-Normanni fid-dominazzjoni u fil-kontroll assolut tal-gżira ta' Sqallija. In-Normanni lestew id-dominazzjoni ta' Sqallija fl-1091, eżattament malli ntrebħet il-provinċja ta' Noto, l-aħħar fortizza Għarbija. [[Ruġġieru]] miet fl-1101. Is-suċċessur għat-tron kien it-tifel tiegħu, Ruġġieru t-tieni, li kien inkurunat bħala l-ewwel re ta' Sqallija. L-anzjan Ruġġieru kien miżżewweġ lil Adelaide, huwa ħa t-tmun f'idejh sakemm it-tifel tagħha mmatura biżżejjed sabiex ikun jista' jmexxi waħdu, fl-1112. [[Stampa:Rabbit islet (Isola dei Conigli) - Lampedusa - 3.jpg|thumb|Il-gżira tal-Fenek, Lampedusa]] == Turiżmu == Il-klima xemxija u niexfa, ix-xenarju, il-kċina, l-istorja u l-arkitettura ta' Sqallija huma uħud mill-fatturi prinċipali li jattiraw bosta turisti mill-Italja u minn pajjiżi oħra. L-ikbar ammont ta' turisti li jersqu lejn ix-xtut Sqallin jiġu fix-xhur sħan tas-sajf, minkejja l-fatt li n-nies jżuru 'l gżira tul is-sena kollha. Il-vulkan Etna, il-bajjiet, is-siti arkeoloġiċi u l-bliet maġġuri bħal Palermo, Katanja, Sirakuża u Ragusa huma d-destinazzjonijiet favoriti tat-turist, però r-raħal antik ta' Taormina u l-plajja viċina ta Giardini Naxos jirnexxielhom jiġbdu lill-viżitaturi minn madwar id-dinja kollha, kif jagħmlu l-gżejjer ta' Aeolian, Erice, Cefalu, Agrigento, il-gżejjer Pelagie u Capo d'Orlando. Sqallija hija magħrufa għall-ftit tempji maestużi li nbnew fil-perjodu Grieg. Bosta Kruż-lajners li jduru mal-Mediterran jieqfu Sqallija, fejn jinżlu t-turisti sabiex jixtru l-inbid prestiġjuż li huwa prodott din l-art ħawtiela. Xi xeni ta' films famużi tal-Hollywood u ta' Cincittà ġew iffilmjati proprju fi Sqallija. Dan żied l-attrazzjoni ta' Sqallija bħala destinazzjoni eċċellenti għat-turist li jixtieq ikun jaf iktar rigward l-istorja rikka tal-Mediterran. === Kastelli === [[Stampa:CastelloUrsino1CT.JPG|300px|thumb|right|[[Il-kastell Ursino]] f' [[Katanja]]]] [[Stampa:Castello Donnafugata, Ragusa.JPG|300px|thumb|right|Il-kastell ta' Donnafugata ħdejn [[Ragusa, Italy|Ragusa]]]] {| class="wikitable" |- style="background:#efefef;" !Provinċja !Kastelli !Komun |- |rowspan="4"|[[Provinċja ta' Kaltanissetta|Kaltanissetta]] |Il-Kastell ta' Manfredonico |[[Mussomeli]] |- |U Cannuni |[[Mazzarino]] |- |Il-kastell ta' Gela |[[Gela]] |- |Il-kastell ta' Galletti (''Villa Baglio'') |[[San Cataldo]] |- |rowspan="4"|[[Provinċja ta' Katanja|Katanja]] |[[Il-kastell ta' Ursino]] |[[Katanja]] |- |Il-Kastell Normann |[[Adrano]] |- |Il-kastell Normann |[[Paternò]] |- |Il-kastell ta' Aci |[[Aci Castello]] |- |rowspan="5"|[[Provinċja ta' Messina|Messina]] |Forte dei Centri |[[Messina]] |- |Il-kastell ta' Milazzo |[[Milazzo]] |- |Il-kastell ta' Sant'Alessio Sikulu |[[Sant'Alessio Siculo]] |- |Il-kastell ta' Pentefur |[[Savoca]] |- |[[Schisò Castle|Il-kastell ta' Schisò]] |[[Giardini Naxos]] |- |rowspan="4"|[[Provinċja ta' Palermo|Palermo]] |[[Zisa, Palermo]] |[[Palermo]] |- |Il-kastell ta' Caccamo |[[Caccamo]] |- |Il-Kastell ta' Carini |[[Carini]] |- |Il-kastell ta' Ventimiglia |[[Castelbuono]] |- |rowspan="3"|[[Provinċja ta' Ragusa|Ragusa]] |Il-kastell ta' Donnafugata |[[Ragusa, Italy|Ragusa]] |- |It-torri ta' Cabrera |[[Pozzallo]] |- |Il-kastell ta' Conti |[[Modica]] |- ||[[Provinċja ta' Sirakuża|Sirakuża]] |[[Il-kastell ta' Maniace]] |[[Syracuse, Sicily|Sirakuża]] |- ||[[Provinċja ta' Trapani|Trapani]] |Il-kastell ta' Venere |[[Erice]] |} == Kultura == Il-kultura ta' Sqallija hija waħda miżgħuda lwien, infatti l-għeruq ta' Sqallija jinsabu konnessi mal-arti, mal-letteratura u l-filosofija. L-istorja ta' prestiġju f'dan is-settur jistgħu jiġu segwiti lura fl-ispekulazzjoni tal-filosfu Grieg Archimedes, abitant f'Sirakuża li spiċċa biex sar magħruf bħala wieħed mill-aqwa Matematiċi ta' kull żmien. Gorgjas u Empedocles huma żewġ filosfi Sqallin-Griegi minn tal-bidu nett, però jingħad li s-Sirakużjan Epicharmus kien l-inventur tal-komiċità. == Diviżjonijiet Amministrattivi == [[Stampa:Provinces of Sicily map.png|thumb|400px|Id-disa' Provinċji ta' Sqallija]] Amministrattivament Sqallija hija maqsuma f'disgħa provinċji, b'kull waħda jkollha belt kapitali intitolata wara l-isem tar-reġjun stess. Il-Gżejjer iż-żgħar li jinsabu madwar Sqallija jifformaw parti mill-provinċji Sqallin ukoll: Il-Gżejjer Aeolian ta' Messina, il-gżira ta' Ustika (Palermo), Il-gżejjer Aegadian (Trapani), il-gżira ta' Pantellerija (Trapani) u l-Gżejjer Pelaġjani (Agrigento). {| class="wikitable" style="text-align:right" |- !Provinċja !Żona (km²) !Popolazzjoni<ref>[http://demo.istat.it/bilmens2011gen/index.html Populazzjoni Mejju 2011, dejta minn Demo Istat]. Demo.istat.it. Aċċesata 18-12-2012.</ref> !Density (inh./km²) |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Agrigento]] |3,042 |453,594 |149.1 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Kaltanissetta]] |2,128 |271,168 |127.4 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Katanja]] |3,552 |1,090,620 |307.0 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Enna]] |2,562 |172,159 |67.2 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Messina]] |3,247 |652,742 |201.0 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Palermo]] |4,992 |1,249,744 |250.3 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Ragusa]] |1,614 |318,980 |197.6 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Sirakuża]] |2,109 |403,559 |191.3 |- | style="text-align:left;"|[[Provinċja ta' Trapani]] |2,460 |436,240 |177.3 |} == Ara wkoll == * [[Mafja]] * [[Reġjuni tal-Italja]] * [[Lingwa Sqalli]] * [[Italja t'Isfel]] == Referenzi == {{Referenzi}} == Rabtiet esterni == * (en) [https://www.ancient.eu/https://www.ancient.eu/article/1190.| Piccolo, Salvatore (2018). ''Bronze Age Sicily''. Ancient History Encyclopedia.] [[Kategorija:Sqallija| ]] [[Kategorija:Gżejjer Mediterranji]] 8wpskjg9a61zn99ejr3xh6hcqe5gigd 0 14021 318293 299217 2024-12-05T00:21:17Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318293 wikitext text/x-wiki {{Edizzjoni Olimpika |olimpjadi = Logħob Olimpiku tax-xitwa 2010 |stampa = [[Stampa:Turin olympics 2006.jpg|275px]] |belt = [[Vancouver]] |pajjiż = {{bandierapajjiż|CAN}} |dati = 12 ta' Frar – 28 ta' Frar 2010 |persuna_ftuħ = [[Michaëlle Jean]] |funzjoni_persuna_ftuħ = [[Gvernatur Ġenerali tal-Kanada|Gvernatriċi Ġenerali]] |numru_pajjiżi = 82 |atleti = 2,629 |numru_dixxiplini = 7 |avvenimenti = 86 |ġurament_atleta = [[Hayley Wickenheiser]] |ġurament_ġurija = Michel Verrault |fjamma = [[Wayne Gretzky]] |maskot = Miga, Quatchi u Sumi |staġun = tax-xitwa |sena_preċ = 2006 |sena_suċ = 2014 }} Il-'''Logħob Olimpiku tax-xitwa 2010''', magħrufin uffiċjalment bħala l-'''Logħob tal-XXI Olimpjadi tax-xitwa''', kienu manifestazzjoni [[sport]]iva li saru bejn it-12 u t-28 ta' Frar, 2010, ġewwa [[Vancouver]], [[Kolumbja Brittanika]], il-[[Kanada]]. Kemm l-Olimpjadi u kif ukoll il-[[Logħob Paralimpiku tax-xitwa 2010|Logħob Paralimpiku]] ġew organizzati mill-Kumitat Organizzattiv ta' Vancouver (VANOC). Din kienet it-tielet darba li l-Kanada ospitat l-[[Logħob Olimpiku|Olimpjadi]] ġewwa darha, u l-ewwel darba mill-provinċja ta' Kolumbja Brittanika. Qabel, il-Kanada ospitat l-[[Logħob Olimpiku tas-sajf 1976|edizzjoni tal-1976]] tal-Olimpjadi tas-sajf ġewwa [[Montreal]], il-[[Quebec]], u l-[[Logħob Olimpiku tax-xitwa 1988|Olimpjadi tax-xitwa tal-1988]] ta' [[Calgary]], f'[[Alberta]]. Fiċ-ċerimonja ta' għeluq tal-[[Logħob Olimpiku tax-xitwa 2006|Olimpjadi tax-xitwa 2006]] li saru ġewwa [[Turin]], l-[[Italja]], bi tradizzjoni Olimpika, is-sindku tal-belt ta' Vancouver Sam Sullivan irċieva l-[[simboli Olimpiċi|bandiera Olimpika]]. Il-bandiera ġiet mtella' nhar it-28 ta' Frar, 2006, f'ċerimonja speċjali, u kienet miftuħa għad-dehra tal-pubbliku fil-Vancouver City Hall saċ-ċerimonja tal-ftuħ tal-Olimpjadi suċċessivi. L-avveniment kien uffiċjalment miftuħ mill-[[Gvernatur Ġenerali tal-Kanada|Gvernatriċi Ġenerali]] [[Michaëlle Jean]]. Għall-ewwel darba, il-[[Kanada]] irnexxielha tikseb midalja tad-deheb f'Logħob Olimpiku li sar ġewwa pajjiżha, wara li naqset li tagħmel dan fl-edizzjonijiet preċedenti ta' Montreal 1976 u Calgary 1988. B'total ta' erbatax-il midalja tad-deheb, il-Kanada kisret ir-rekord għall-aktar numru ta' midalji tad-deheb li ntrebħu f'edizzjoni waħda tal-Olimpjadi tax-xitwa, li kien fuq kwota 13, miżmum mill-[[Unjoni Sovjetika]] (1976) u n-[[Norveġja]] (2002). L-[[Stati Uniti tal-Amerika|Istati Uniti]] rebħu l-klassifika tal-aktar numru ta' midalji li ntrebhu, għat-tieni darba fl-istorja tagħhom fl-Olimpjadi tax-xitwa, u kisru wkoll ir-rekord għall-iktar numru ta' midalji li ntrebħu f'edizzjoni waħda tal-Olimpjadi, 37, li kien preċedentament f'idejn il-[[Ġermanja]] (2002) b'36. Atleti mis-[[Slovakkja]] u l-[[Belarus]] taw l-ewwel midalja tad-deheb fl-Olimpjadi tax-xitwa lil pajjiżhom. == Għażla tal-ospitu == {| class="wikitable" align="left" style="margin-right:1.5em;" |- ! colspan="4" | Riżultati tal-kandidaturi tal-Olimpjadi ta' Bejġing 2008 |- ! Belt ! KON | bgcolor="silver" |'''Rawnd 1''' | bgcolor="silver" |'''Rawnd 2''' |- | [[Vancouver]] || {{bandierapajjiż|CAN}} || 40 || '''56''' |- | [[Pyeongchang]] || {{bandierapajjiż|KOR}} || '''51''' || 53 |- | [[Saliżburgu]] || {{bandierapajjiż|AUT}} || 16 || — |} Il-21 edizzjoni tal-Logħob Olimpiku tax-xitwa ngħataw f'idejn il-belt ta' Vancouver nhar it-2 ta' Lulju 2006 matul il-115-il kungress tal-[[Kumitat Olimpiku Internazzjonali]], li sar ġewwa [[Praga]] fir-[[Repubblika Ċeka]]. Għall-bidu kien hemm tmien ibliet li ppreżentaw il-kandidatura tagħhom: [[Andorra]], [[Berna]] ([[Żvizzera]]), [[Jaca]] ([[Spanja]]), [[Harbin]] ([[Ċina]]), [[Pyeongchang]] ([[Korea t'Isfel]]), [[Saliżburgu]] ([[Awstrija]]), [[Sarajevo]] ([[Bożnija u Ħerżegovina]]), u [[Vancouver]] ([[Kanada]]). Minn dawn, kienu biss Saliżburgu, Pyeongchang u Vancounver li ntagħżlu bħala finalisti għal dan il-proċess. Għall-elezzjoni finali kien hemm il-bżonn ta' żewġ votazzjonijiet: mill-ewwel riżultat il-belt ta' Saliżburgu ġiet eliminata b'16-il vot biss; it-tieni rawnd ipproklama lil Vancouver bħala l-belt organizzatriċi tal-Logħob, b'total ta' 56 vot, bi 53 imorru lill-belt Koreana ta' Pyeongchang. == Torċa Olimpika == [[Stampa:Vancouver-Olympics-clock.jpg|thumb|right|L-arloġġ ġewwa Dowtown Vancouver jgħodd il-ħin lejn il-bidu tal-Olimpjadi.]] Il-mixja tat-Torċa Olimpika huwa t-traġitt li jwassal 'il-fjamma Olimpika mill-belt antika ta' [[Olimpja]], fil-[[Greċja]] – fejn saru l-ewwel Logħob Olimpiċi eluf ta' snin ilu – sal-impjant tal-belt fejn tkun se ssir l-edizzjoni. Il-fjamma tasal eżatt fil-ħin għaċ-ċerimonja tal-ftuħ. Għal-logħob ta' Vancouver 2010, il-fjamma nxtelgħet ġewwa Olimpja nhar it-22 ta' Ottubru, 2009. Wara vvjaġġat mill-Greċja, fuq il-[[Pol tat-Tramuntana]] lejn l-Artiklu Għoli tal-Kanada u lejn il-West Coast u Vancouver. Il-vjaġġ beda l-mixja twila tiegħu fil-Kanada mill-kapitali tal-Kolumbja Brittanika, [[Victoria (Kanada)|Victoria]]. Fil-Kanada, it-torċa mxiet madwar 45,000 kilometru (28,000 mil) f'tul ta' 106 ġurnata, biex għamlitha fost l-itwal mixjiet f'pajjiż wieħed fl-istorja tal-Olimpjadi. It-Torċa ġiet miżmuma minn madwar 12,000 Kanadiż u laħqet lil madwar 1,000 komunità. == Mewt ta' Nodar Kumaritashvili == Sigħat qabel iċ-ċerimonja tal-ftuħ, il-[[Ġeorġja]]n [[Nodar Kumaritashvili]] miet waqt sessjoni ta' taħriġ.<ref name="Kumaritashvili">{{ċita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/olympic_games/vancouver_2010/luge/8513595.stm |titlu=Olympic luger Nodar Kumaritashvili dies after crash |editur=BBC Sport |data=13-02-2010 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fil-korsa tal-[[luge]] ta' [[Whistler (Kolumbja)|Whistler]], l-isportiv ta' 21 sena, tilef il-kontroll u taħt veloċità stmata ta' 140 km/h hu ħabat ma' arblu tal-azzar wara li kien spiċċa barra mill-islitta. Fuq il-post saru diversi attentati biex jerġgħu jqajmuh u aktar tard ġiet meħud lejn faċilita medika fejn miet. Allavolja saru diversi mistoqsijiet dwar is-sigurtà tal-korsa, l-uffiċjali kkonkludew li t-traġedja kienet kawża ta' żball tal-atleta milli problema fil-korsa.<ref name="Kumaritashvili"/> Il-[[Federazzjoni Internazzjonali tal-Luge]] sejħet laqgħa ta' emerġenza wara dan l-inċident, u t-taħriġ kollu għal dik il-ġurnata ġie kanċellat. == Il-logħob == === Pajjiżi parteċipanti === 82 [[Kumitat Olimpiku Internazzjonali]] daħlu timijiet tagħhom għall-edizzjoni tal-2010 tal-Olimpjadi.<ref name="OlimpjadiXitwa">{{ċita web|url=http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/|titlu=Olympic Athletes, Teams and Countries|xogħol=Vancouver 2010 Winter Olympics|editur=VANOC|lingwa=Ingliż|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101225213155/http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/|arkivju-data=2010-12-25|url-status=dead}}</ref> Il-[[Gżejjer Kajman]], il-[[Kolombja]], il-[[Gana]], il-[[Montenegro]], il-[[Pakistan]], il-[[Peru]] u s-[[Serbja]] għamlu l-ewwel dehra tagħhom fl-Olimpjadi tax-xitwa. Il-[[Ġamajka]], il-[[Messiku]] u l-[[Marokk]] irritornaw wara li tilfu l-edizzjoni ta' Turin 2006. [[Tonga]] kienet preparata li tagħmel id-debutt tagħha b'kompetitur wieħed fid-dixxiplina tal-luge, però dan kraxxja fl-aħħar rawnd ta' kwalifika.<ref>[https://web.archive.org/web/20110717125436/http://www.radioaustralianews.net.au/stories/201002/2807009.htm?desktop "Tongan athlete narrowly misses out on Winter Olympics"], Australian Broadcasting Corporation.</ref> Il-[[Lussemburgu]] kellha preparati żewġ atleti, imma ma ħaditx sehem minħabba li wieħed minnhom ma laħaqx il-kriterji proposti mill-KOI,<ref>{{ċita web|url=http://www.wort.lu/wort/web/sport/artikel/69278/kari-peters-bleibt-zu-hause.php |titlu=Sport &#124; Kari Peters bleibt zu Hause |editur=wort.lu |data=19-01-2010 |lingwa=Ġermaniż}}</ref> u l-ieħor safa' imweġġa qabel il-Logħob.<ref>{{ċita web|url=http://www.wort.lu/wort/web/sport/artikel/67652/stefano-speck-nicht-nach-vancouver.php |titlu =Sport &#124; Stefano Speck fährt nicht nach Vancouver |editur=wort.lu |data=12-01-2010 |lingwa=Ġermaniż}}</ref> [[Stampa:2010 Winter Olympics Participants.svg|thumb|center|600px]] {{col-begin}} {{col-3}} * {{bandierapajjiż|RSA}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|ALB}}<ref name="fis-ski.com">{{Ċita web |data-aċċess=2010-03-06 |titlu=Archive copy |url=http://www.fis-ski.com/data/document/summary-quotas-allocation.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100215145939/http://www.fis-ski.com/data/document/summary-quotas-allocation.pdf |arkivju-data=2010-02-15 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|ALG}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|AND}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|ARG}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|ARM}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|AUS}}<ref name="atleta">{{Ċita web |data-aċċess=2010-12-25 |titlu=Vancouver Olympics – Athletes |url=http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101225213155/http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/ |arkivju-data=2010-12-25 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|AUT}}<ref name="thestar.com">{{ċita web|url=http://www.thestar.com/sports/olympics/article/648265 |titlu=Alpine team takes fall at 2010 Games – Vancouver 2010 Olympics |editur=thestar.com |data=06-10-2009 |lingwa=Ingliż}}</ref> * {{bandierapajjiż|AZE}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|BLR}}<ref name="ĦokìMaskili" /><ref>{{ċita web |url=http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/index_cf-PU.html?cat6=&cat1=43010&q=--+Keywords+-- |titlu=Athletes : Vancouver 2010 Winter Olympics |editur=Vancouver2010.com |data= |lingwa=Ingliż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100309225232/http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/index_cf-PU.html?cat6=&cat1=43010&q=--+Keywords+-- |arkivju-data=2010-03-09 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|BEL}}<ref name="FigureSkating1">{{ċita web|url=http://www.sport.nl/content/pdf/207223/vancouver/ISUkunstschaatsenint|titlu=ISU Figure skating qualification system|lingwa=Ingliż|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://archive.is/20090607021509/http://www.sport.nl/content/pdf/207223/vancouver/ISUkunstschaatsenint|arkivju-data=2009-06-07|url-status=dead}}</ref><ref name="FigureSkating2">{{ċita web|url=http://web.icenetwork.com/events/detail.jsp?id=48116|titlu=2009 Figure Skating World Championship results|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110101111603/http://web.icenetwork.com/events/detail.jsp?id=48116|arkivju-data=2011-01-01|url-status=dead}}</ref> * {{bandierapajjiż|BER}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|BIH}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|BRA}}<ref name="Atletas">{{ċita web|url=http://esportes.terra.com.br/vancouver2010/noticias/0,,OI4056403-EI14373,00-Saiba+os+brasileiros+que+podem+ir+a+Vancouver.html|titlu=Saiba os brasileiros que podem ir a Vancouver|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181225175018/http://esportes.terra.com.br/jogos-de-inverno/2010/saiba-os-brasileiros-que-podem-ir-a-vancouver-2010,f6d8f1729453d310VgnCLD200000bbcceb0aRCRD.html|arkivju-data=2018-12-25|url-status=dead}}</ref> * {{bandierapajjiż|BUL}}<ref name="Bulgarija">{{ċita web|url=http://topsport.ibox.bg/news/id_1434800693|titlu=Bulgaria received one more quota for the games|editur=Топспорт|aċċess=2010-02-13}}</ref> * {{bandierapajjiż|CHI}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|CHN}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|CYP}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|DEN}}<ref name="Curling">{{ċita web|url=http://www.worldcurling.org/olympicqualification.html|titlu=Olympic Qualification|editur=[[World Curling Federation]]|aċċess=2009-02-09|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090223205347/http://worldcurling.org/olympicqualification.html|arkivju-data=2009-02-23|url-status=dead}}</ref> * {{bandierapajjiż|EST}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|ETH}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|FIN}}<ref>{{ċita web |url=http://www.noc.fi/?x2008=2569615 |titlu=Suomen Olympiajoukkueeseen Vancouver 2010 -talvikisoihin on valittu 94 urheilijaa – kahdella miesalppihiihtäjällä vielä mahdollisuus lunastaa paikka joukkueessa – Suomen Olympiakomitea |editur=Noc.fi |data=28-01-2010 |lingwa=Finlandiż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100212063518/http://www.noc.fi/?x2008=2569615 |arkivju-data=2010-02-12 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|FRA}}<ref>{{ċita web |url=http://vancouver2010.lequipe.fr/Aussi/breves2010/20100201_190314_108-francais-a-vancouver.html |titlu=108 Français à Vancouver – JO 2010 – L'EQUIPE.FR |editur=Vancouver2010.lequipe.fr |data=01-02-2010 |lingwa=Franċiż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100205141644/http://vancouver2010.lequipe.fr/Aussi/breves2010/20100201_190314_108-francais-a-vancouver.html |arkivju-data=2010-02-05 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|GEO}}<ref name="atleta"/> ([[Concerns and controversies over the 2010 Winter Olympics#Safety|*]]) * {{bandierapajjiż|GER}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|JAM}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|JPN}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|GHA}}<ref>{{ċita aħbar|url=http://www.cbc.ca/canada/british-columbia/story/2009/03/12/bc-snow-leopard-winter-olympics.html|titlu=Ghana's 'Snow Leopard' qualifies to ski in 2010 Winter Olympics|publikatur=[[CBC News]]|data=|lingwa=Ingliż}}</ref> {{col-3}} * {{bandierapajjiż|GBR}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|GRE}}<ref name="FigureSkating1"/><ref name="FigureSkating2"/> * {{bandierapajjiż|CAY}}<ref name="thestar.com"/><ref>{{ċita web|url=http://www.caycompass.com/cgi-bin/CFPnews.cgi?ID=10384874|titlu=Travers is snow joke|aċċess=2009-11-05|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100219055203/http://www.caycompass.com/cgi-bin/CFPnews.cgi?ID=10384874|arkivju-data=2010-02-19|url-status=dead}}</ref> * {{bandierapajjiż|HKG}}<ref>{{ċita web|url=http://isu.sportcentric.net/db//files/serve.php?id=1716|titlu=Short Track Speed Skating entry list|data=24-11-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> * {{bandierapajjiż|IND}}<ref>{{ċita web|url=http://www.indopia.in/India-usa-uk-news/latest-news/526847/Sports/5/20/5|titlu=Tashi and Jamyang qualify for 2010 Olympic Winter Games|data=18-03-2009|lingwa=Ingliż|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090719214930/http://www.indopia.in/India-usa-uk-news/latest-news/526847/Sports/5/20/5|arkivju-data=2009-07-19|url-status=dead}}</ref> * {{bandierapajjiż|IRI}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|IRL}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|ITA}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|ISL}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|ISR}}<ref name="FigureSkating1"/><ref name="FigureSkating2"/> * {{bandierapajjiż|CAN}}<ref name="ĦokìMaskili">{{ċita web|url=http://www.tsn.ca/nhl/story/?id=266366|titlu=Germany, Norway round out 2010 Olympic men's hockey|publikatur=[[The Sports Network|TSN]]|data=08-02-2009|lingwa=Ingliż}}</ref> * {{bandierapajjiż|KAZ}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|KGZ}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|COL}} * {{bandierapajjiż|CRO}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|PRK}}<ref name="Lambiel crushes competition at Nebelhorn">{{ċita web|url=http://web.icenetwork.com/news/article.jsp?ymd=20090925&content_id=7149598&vkey=ice_news|titlu=Lambiel crushes competition at Nebelhorn|lingwa=Ingliż|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181225175002/https://www.nbcsports.com/gold/figure-skating?ymd=20090925&content_id=7149598&vkey=ice_news|arkivju-data=2018-12-25|url-status=dead}}</ref><ref>{{ċita web|url=http://www.ctvolympics.ca/countries/country=prk/index.html |titlu=North Korea – CTV Olympics |publikatur=Ctvolympics.ca |data=22-01-2010 |lingwa=Ingliż}}</ref> * {{bandierapajjiż|KOR}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|LAT}}<ref name="ĦokìMaskili"/> * {{bandierapajjiż|LIB}}<ref name="thestar.com"/> * {{bandierapajjiż|LIE}}<ref name="thestar.com"/> * {{bandierapajjiż|LTU}}<ref name="FigureSkating1"/><ref name="FigureSkating2"/> * {{bandierapajjiż|MKD}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|MEX}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|MDA}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|MON}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|MGL}}<ref>{{ċita web |url=http://www.mongolia-web.com/sports |titlu=Sports &#124; Mongolia Web News |publikatur=Mongolia-web.com |data= |lingwa=Ingliż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100105071111/http://www.mongolia-web.com/sports |arkivju-data=2010-01-05 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|MNE}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|MAR}}<ref name="fis-ski.com"/> {{col-3}} * {{bandierapajjiż|NEP}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|NZL}}<ref name="thestar.com"/> * {{bandierapajjiż|NOR}}<ref>{{ċita web | titlu = Anders Rekdal tatt ut til OL i Vancouver på overtid | xogħol=Olympiatoppen | url=http://www.olympiatoppen.no/om_olt/aktuelt/page4430.html | data=29-01-2010 | lingwa=Norveġiż}}</ref> * {{bandierapajjiż|NED}}<ref>{{ċita web |url=http://nocnsf.nl/nocnsf.nl/olympische-droom/olympische-spelen/genomineerden/genomineerden |titlu=Genomineerden |publikatur=Nocnsf.nl |data= |lingwa=Olandiż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100113010608/http://nocnsf.nl/nocnsf.nl/olympische-droom/olympische-spelen/genomineerden/genomineerden |arkivju-data=2010-01-13 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|PAK}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|PER}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|POL}}<ref name="atleta"/><ref>{{ċita web |url=http://www.olimpijski.pl/pl/pages/news/2431 |titlu=Wystartujemy w Vancouver |data=19-03-2009 |lingwa=Pollakk}}</ref> * {{bandierapajjiż|POR}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|CZE}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|ROU}}<ref name="Lambiel crushes competition at Nebelhorn"/><ref name="Vancouver2010.com">{{ċita web |url=http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/index_cf-PU.html?cat6=&cat1=43330&q=--+Keywords+-- |titlu=Athletes : Vancouver 2010 Winter Olympics |publikatur=Vancouver2010.com |data= |lingwa=Ingliż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100309225223/http://www.vancouver2010.com/olympic-athletes/index_cf-PU.html?cat6=&cat1=43330&q=--+Keywords+-- |arkivju-data=2010-03-09 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|RUS}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|SMR}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|SEN}}<ref name="thestar.com"/> * {{bandierapajjiż|SRB}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|SVK}}<ref name="ĦokìMaskili"/> * {{bandierapajjiż|SLO}}<ref name="FigureSkating1"/><ref name="FigureSkating2"/><ref name="Vancouver2010.com"/> * {{bandierapajjiż|ESP}}<ref name="FigureSkating1"/><ref name="FigureSkating2"/> * {{bandierapajjiż|USA}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|TJK}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|TPE}}<ref>{{ċita web |url=http://luge.teamusa.org/news/2010/01/27/vancouver-2010-olympic-winter-games-qualifications/31143 |titlu=Vancouver 2010 Olympic Winter Games Qualifications &#124; News &#124; USA Luge |publikatur=Luge.teamusa.org |data=27-01-2010 |lingwa=Ingliż |data-aċċess=2010-03-06 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100130073120/http://luge.teamusa.org/news/2010/01/27/vancouver-2010-olympic-winter-games-qualifications/31143 |arkivju-data=2010-01-30 |url-status=dead }}</ref> * {{bandierapajjiż|TUR}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|UKR}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|HUN}}<ref name="atleta"/> * {{bandierapajjiż|UZB}}<ref name="fis-ski.com"/> * {{bandierapajjiż|SWE}}<ref name="SwedishAthletes">{{ċita web|url=http://www.sok.se/nyheter/nyheter/nyheter2009/ostruppenkompletterad106aktiva.5.5ca279741267328c60f8000860.html|titlu=OS-truppen komplett(erad) – Olympic Team complete(d)|publikatur=SOC|data=01-12-2010|lingwa=Żvediż|data-aċċess=2010-03-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181225175037/https://sok.se/nyheter/nyheter/nyheter2009/ostruppenkompletterad106aktiva.5.5ca279741267328c60f8000860.html|arkivju-data=2018-12-25|url-status=dead}}</ref> * {{bandierapajjiż|SUI}}<ref name="ĦokìMaskili"/> {{col-end}} === Dixxiplini === L-edizzjoni 2010 tal-Olimpjadi tax-xitwa pprepara 15-il dixxiplina sportiva: {{col-begin}} {{col-2}} {| class="wikitable" align="center" !!width="200"|<small>Dixxiplina</small>!!width="50"|<small>Maskili</small>!!width="50"|<small>Femminili</small>!!width="50"|<small>Imħalltin</small>!!width="50"|<small>Total</small> |+ |- |[[Stampa:Biathlon pictogram.svg|20px]] [[Biathlon]] ||align=center|'''5'''||align=center|'''5'''||||align=center|'''10''' |- |[[Stampa:Bobsleigh pictogram.svg|20px]] [[Bobsleigh]] ||align=center|'''2'''||align=center|'''1'''||||align=center|'''3''' |- |[[Stampa:Curling pictogram.svg|20px]] [[Curling]] ||align=center|'''1'''||align=center|'''1'''||align=center| ||align=center|'''2''' |- |[[Stampa:Ice hockey pictogram.svg|20px]] [[Ħokì fuq is-silġ]] ||align=center|'''1'''||align=center|'''1'''||align=center| ||align=center|'''2''' |- |[[Stampa:Luge pictogram.svg|20px]] [[Luge]] ||align=center|'''2'''||align=center|'''1'''||||align=center|'''3''' |- |[[Stampa:Nordic combined pictogram.svg|20px]] [[Kombinata nordika]] ||align=center|'''3'''||||||align=center|'''3''' |- |[[Stampa:Ski jumping pictogram.svg|20px]] [[Qbiż bl-iski]] ||align=center|'''3'''||||||align=center|'''3''' |- |[[Stampa:Short track speed skating pictogram.svg|20px]] [[Short track]] ||align=center|'''4'''||align=center|'''4'''||||align=center|'''8''' |- |[[Stampa:Figure skating pictogram.svg|20px]] [[Skejting artistiku]] ||align=center|'''1'''||align=center|'''1'''||align=center|'''2'''||align=center|'''4''' |- |[[Stampa:Speed skating pictogram.svg|20px]] [[Skejting ta' veloċità]] ||align=center|'''6'''||align=center|'''6'''||||align=center|'''12''' |- |[[Stampa:Freestyle skiing pictogram.svg|20px]] [[Ski akrobatiku]] ||align=center|'''3'''||align=center|'''3'''||align=center| ||align=center|'''6''' |- |[[Stampa:Alpine skiing pictogram.svg|20px]] [[Ski alpin]] ||align=center|'''5'''||align=center|'''5'''||align=center| ||align=center|'''10''' |- |[[Stampa:Cross country skiing pictogram.svg|20px]] [[Ski fil-fond]] ||align=center|'''6'''||align=center|'''6'''||align=center| ||align=center|'''12''' |- |[[Stampa:Skeleton pictogram.svg|20px]] [[Skeleton]] ||align=center|'''1'''||align=center|'''1'''||||align=center|'''2''' |- |[[Stampa:Snowboarding pictogram.svg|20px]] [[Snowboard]] ||align=center|'''3'''||align=center|'''3'''||||align=center|'''6''' |- |align=center|'''Total (15-il sport)'''||align=center|'''46'''||align=center|'''38'''||align=center|'''2'''||align=center|'''86''' |} {{col-end}} === Kalendarju === Fil-kalendarju segwenti tal-Logħob Olimpiku tax-xitwa 2010, kull kaxxa blu tindika li avveniment kompetittiv, bħal rawnd ta' kwalifika, sar f'dak il-jum. Il-kaxex sofor jirrapreżentaw ġranet li matulhom saru finali għar-rebħ tal-midalji. Kull ballun f'dawn il-kaxex juri finali ta' avveniment, bin-numru ta' blalen f'kull kaxex jirrapreżentaw in-numru ta' finali li ntlagħbu f'dik il-ġurnata.<ref>{{ċita web|titlu=Vancouver 2010 Olympic Competition Schedule|url=http://www.vancouver2010.com/resources/PDFs/2010_sport_schedbyday_EN.pdf|format=PDF|publikatur=Kumitat Organizzattiv ta' Vancouver|lingwa=Ingliż|data-aċċess=2010-03-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080910143551/http://www.vancouver2010.com/resources/PDFs/2010_sport_schedbyday_EN.pdf|arkivju-data=2008-09-10|url-status=dead}}</ref> {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%;" |- | style="background:#0c3; text-align:center;"|&nbsp;●&nbsp;||Ċerimonja tal-ftuħ|| style="background:#39f; text-align:center;"|&nbsp; &nbsp;||Kwalifikazzjoni || style="background:#fc0; text-align:center;"|&nbsp;●&nbsp;||Finali || style="background:#ffdead; text-align:center;"|&nbsp; &nbsp;||Gala || style="background:#e33;"|&nbsp;●&nbsp;||Ċerimonja tal-għeluq |} {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; line-height:1.25em;" |- ! Frar!!12<br />Ġ!!13<br />S!!14<br />Ħ!!15<br />T!!16<br />T!!17<br />E!!18<br />Ħ!!19<br />Ġ!!20<br />S!!21<br />Ħ!!22<br />T!!23<br />T!!24<br />E!!25<br />Ħ!!26<br />Ġ!!27<br />S!!28<br />Ħ!!Midalji tad-<br />deheb |- |[[Stampa:Alpine skiing pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Ski alpin]]|| || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|● || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| ||align=center|10 |- |[[Stampa:Biathlon pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Biathlon]]|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || ||align=center|10 |- |[[Stampa:Bobsleigh pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Bobsleigh]]|| || || || || || || || || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| ||align=center|3 |- |[[Stampa:Cross country skiing pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Ski fil-fond]]|| || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●||align=center|12 |- |[[Stampa:Curling pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Curling]]|| || || || || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| ||align=center|2 |- |[[Stampa:Figure skating pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Skejting artistiku]]|| || || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#ffdead;"| || ||align=center|4 |- |[[Stampa:Freestyle skiing pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Ski akrobatiku]]|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || || || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || ||align=center|6 |- |[[Stampa:Ice hockey pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Ħokì fuq is-silġ]]|| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●||align=center|2 |- |[[Stampa:Luge pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Luge]]|| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || || || || || || || || ||align=center|3 |- |[[Stampa:Nordic combined pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Kombinata nordika]]|| || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || || || || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || ||align=center|3 |- |[[Stampa:Short track speed skating pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Short track]]|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●●|| || ||align=center|8 |- |[[Stampa:Skeleton pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Skeleton]]|| || || || || || || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| || || || || || || || || ||align=center|2 |- |[[Stampa:Ski jumping pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Qbiż bl-iski]]|| style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || || || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || || || ||align=center|3 |- |[[Stampa:Snowboarding pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Snowboard]]|| || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || || || || || || || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| ||align=center|6 |- |[[Stampa:Speed skating pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Skejting ta' veloċità]]|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| style="background:#fc0; text-align:center;"|●|| || style="background:#39f;"| || style="background:#fc0; text-align:center;"|●●|| ||align=center|12 |- ! Total ta' midalji tad-deheb !! !! 5 !! 5 !! 6 !! 5 !! 7 !! 6 !! 4 !! 6 !! 6 !! 4 !! 5 !! 5 !! 6 !! 7 !! 7 !! 2 !! 86 |- ! Total kumulattiv !! !! 5 !! 10 !! 16 !! 21 !! 28 !! 34 !! 38 !! 44 !! 50 !! 54 !! 59 !! 64 !! 70 !! 77 !! 84 !! 86 !! |- | Ċerimonji || style="background:#0c3; text-align:center;"|●|| || || || || || || || || || || || || || || || style="background:#e33; text-align:center;"|● |- ! Frar !!12<br />Ġ!!13<br />S!!14<br />Ħ!!15<br />T!!16<br />T!!17<br />E!!18<br />Ħ!!19<br />Ġ!!20<br />S!!21<br />Ħ!!22<br />T!!23<br />T!!24<br />E!!25<br />Ħ!!26<br />Ġ!!27<br />S!!28<br />Ħ |} === Midalji === {{artiklu prinċipali|Tabella tal-midalji tal-Logħob Olimpiku tax-xitwa 2010}} L-aqwa għaxar [[Kumitat Olimpiku Nazzjonali|KON]] skont in-numru ta' midalji tad-deheb mirbuħa huma mniżżla hawn taħt. L-organizzatur, il-Kanada, għandhom sfond bil-kulur. {|class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |- !Poż. !Pajjiż |style="background:gold; width:6em; font-weight:bold;"|Deheb |style="background:silver; width:6em; font-weight:bold;"|Fidda |style="background:#cc9966; width:6em; font-weight:bold;"|Bronż !style="width:6em;"|Total |-bgcolor=ccccff | 1 ||align=left| {{bandierapajjiż|CAN}} || 14 || 7 || 5 || 26 |- | 2 ||align=left| {{bandierapajjiż|GER}} || 10 || 13 || 7 || 30 |- | 3 ||align=left| {{bandierapajjiż|USA}} || 9 || 15 || 13 || 37 |- | 4 ||align=left| {{bandierapajjiż|NOR}} || 9 || 8 || 6 || 23 |- | 5 ||align=left| {{bandierapajjiż|KOR}} || 6 || 6 || 2 || 14 |- | 6 ||align=left| {{bandierapajjiż|SUI}} || 6 || 0 || 3 || 9 |- | 7 ||align=left| {{bandierapajjiż|CHN}} || 5 || 2 || 4 || 11 |- | 8 ||align=left| {{bandierapajjiż|SWE}} || 5 || 2 || 4 || 11 |- | 9 ||align=left| {{bandierapajjiż|AUT}} || 4 || 6 || 6 || 16 |- | 10 ||align=left| {{bandierapajjiż|NED}} || 4 || 1 || 3 || 8 |} == Referenzi == {{Referenzi|2}} == Ħoloq esterni == * [https://web.archive.org/web/20091025194336/http://www.vancouver2010.com/ Sit uffiċjali tal-Logħob Olimpiku u Paralimpiku tax-xitwa 2010] * [http://www.youtube.com/user/VANOCwebteam Stazzjon tal-Kumitat Olimpiku ta' Vancouver] fuq [[YouTube]] * [http://www.olympic.org/en/content/Olympic-Games/All-Future-Olympic-Games/Winter/Vancouver-2010/ Vancouver 2010] fuq il-Kumitat Olimpiku Internazzjonali {{Logħob Olimpiku}} [[Kategorija:Logħob Olimpiku tax-xitwa 2010| ]] m3ein1j712541kai1g9vfgzsk0j6dvr 0 16972 318295 299365 2024-12-05T00:30:36Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318295 wikitext text/x-wiki Il-'''Mudell Standard (MS)''' hu [[teorija kwantistika tal-kampi]] (rinormalizzabbli) li tiddeskrivi l-[[partiċella elementari|partiċelli elementari]] kollha magħrufa sal-lum u tlieta mill-erba' [[forza fundamentali|forzi fundamentali]] magħrufa, jiġifieri l-interazzjoni [[interazzjoni nukleari qawwija|qawwija]], [[elettromanjetiżmu|elettromanjetika]] u [[interazzjoni nukleari dgħajfa|dgħajfa]] (l-aħħar tnejn huma magħqudin flimkien fl-[[interazzjoni elettrodgħajfa]]). Il-[[forza gravitazzjonali]] hi l-unika interazzjoni magħrufa li mhijiex deskritta mill-Mudell Standard. Din it-teorija kwantistika tal-kampi taqbel mal-[[mekkanika kwantistika]] kif ukoll mar-[[relattività ristretta]]. Illum, il-previżjonijiet tal-Mudell Standard ġew fil-parti l-kbira verifikati sperimentalment bi preċiżjoni għolja ħafna. Madankollu ma jistax jitqis bħala [[Teorija ta' kollox|teorija kompluta tal-interazzjonijiet fundamentali]]. Infatti din it-teorija ma tinkludix il-[[gravità]] li għaliha sal-lum ma teżistix teorija [[mekkanika kwantistika|kwantistika]] koerenti. Barra minn hekk ma tipprevedix, l-eżistenza tal-[[materija skura]] li tagħmel parti kbira mill-materija li teżisti fl-[[univers]]. == Storja == Il-formulazzjoni tal-unifikazzjoni tal-interazzjoni [[elettromanjetiżmu|elettromanjetika]] u l-interazzjoni [[interazzjoni elettrodgħajfa|dgħajfa]] fil-Mudell Standard nafuha lil [[Steven Weinberg]], [[Abdus Salam]] u, qabilhom lil [[Sheldon Glashow]] . L-ewwel formulazzjoni bbażata fuq il-[[grupp]] tal-guage SU(2)xU(1) nafuha lil S. Glashow<ref>S. Glashow, ''Partial-symmetries of weak interactions'', Nucl. Phys., '''22''', ħarġa 4, 579-588 (1961)</ref> imma din il-proposta iltaqgħet ma' diffikultajiet li għandhom x'jaqsmu mal-introduzzjoni diretta tal-mases tal-[[bożon intermedju vettur|bożoni intermedji vetturi]].<br /> Wara indipendentement minn xulxin Weinberg fl-1967<ref>.Weinberg, ''A Model of Leptons'', Phys. Rev.Lett., '''19''' 1264-1266 (1967)</ref> u Salam<ref>{{ċita ktieb|awtur = A. Salam|sena = 1968|titlu = Elementary Particle Physics: Relativistic Groups and Analyticity|paġni= 367|editur = Almquvist u Wiksell|post=Stokkolma}}</ref> fl-[[1968]] estendewh u komplewh billi integrawh mal-proposta ta' [[Peter Higgs]] u oħrajn tal-[[ksur spontanju tas-simetrija]]<ref>P. W. Higgs, ''Broken Symmetries, Massless Particles and Gauge Fields'', Phys. Lett., '''12''', 132 (1964),</ref><ref>P. W. Higgs, ''Broken Symmetries and the Masses of Gauge Bosons'', Phys. Rev. Lett., '''13''' 508 (1964), paġni 321–323</ref><ref>[http://physicsworld.com/cws/article/print/19750 Peter Higgs, the man behind the boson]</ref>li biha il-partiċelli kollha deskritti fil-mudell setgħu jingħataw [[Massa (fiżika)|massa]]. Wara l-iskoperta fis-[[CERN]] tal-eżistenza ta' kurrenti newtrali dgħajfa <ref>F. J. Hasert ''et al.'', S''earch for elastic muon-neutrino electron scattering'', Phys. Lett., '''46B'''. pag. 121 (1973).</ref><ref>F. J. Hasert ''et al.'', , Phys. Lett., '''46B''',pag. 138, (1973).</ref><ref>F. J. Hasert ''et al.'', Observation of neutrino-like interactions without muon or electron in the Gargamelle neutrino experiment, Nucl. Phys., '''B73''', pag. 1, (1974).</ref><ref>D. Haidt [https://web.archive.org/web/20110520115858/http://cerncourier.com/cws/article/cern/29168 The discovery of the weak neutral currents], 2004, dal [http://cerncourier.com CERN courier]</ref> medjati mill-bożon <math>Z </math>, kif bassar il-Mudell Standard, Weinberg, Glashow u Salam ġew mogħtija l-[[Premju Nobel għall-Fiżika]] fl-1979. Il-mudell kif kien propost oriġinarjament kien limitat għall-[[leptoni]]. Il-[[quark (partiċella)|quarks]] ġew introdotti aktar tard permezz tax-xogħol pivotali tal-1970 ta' Glashow istess, [[John Iliopoulos]] u [[Luciano Maiani]] li introduċew ir-raba' quark, imsejjaħ [[quark charm|charm]], li kellu l-għan li jegħleb bil-qawwa l-kurrenti u l-bidla fl-i[[kariga tal-istramberija|stramberija]] ([[mekkaniżmu GIM]]). == Il-partiċelli elementari fil-Mudell Standard == [[Stampa:350px-Elementary particle interactions mt.svg.png|350px|thumb|lemin|Dijagramma tal-interazzjonijiet bejn il-partiċelli deskritti mill-Mudell Standard]] Fil-Mudell Standard il-partiċelli fundamentali huma miġbura f'żewġ kategoriji: * '''il-partiċelli li jiffurmaw il-materja''', li huma kollha [[fermijon]]i, jiġifieri l-[[quark (partiċella)|quarks]] u l-[[lepton]]i. Dawn tal-aħħar huma magħmulin mill-[[lepton]]i ċċarġjati u n-[[newtrino|newtrini]]. * '''il-partiċelli medjatriċi tal-forzi''', li huma kollha [[bożon]]i, magħrufin wkoll bħala [[Bożoni vetturi|bożoni vettorjali]] jew [[bożoni tal-gauge]] (il-[[fotoni]], il-bożoni [[bożoni W u Z|<math>W^{+}</math>]], [[bożoni W u Z|<math>W^{-}</math>]] u ż-[[bożoni W e Z|<math>Z</math>]] u l-[[gluoni]]) billi l-eżistenza tagħhom ġiet introdotta skond prinċipju ta' simetrija, magħruf bħala s-[[Teorija tal-gauge|simetrija tal-''gauge'']]) Il-materja ordinarja kollha li nosservaw fid-dinja makroskopika hi magħmula minn quarks u leptoni: infatti hi magħmula minn [[atomu|atomi]], li huma stess huma komposti minn [[nukleu atomiku|nukleu]] u minn għadd ta' [[elettroni]], li huma l-eħfef fost il-leptoni ċċarġjati. In-nukleu stess hu magħmul minn [[proton]]i u [[newtron]]i, li kull wieħed minnhom hu kompost minn tliet [[quark (partiċella)|quarks]]. Fil-Mudell Standard il-fermijoni huma miġbura ġo familji, tlieta għal-leptoni u tlieta għall-quarks. Kull waħda mit-tliet familji ta' leptoni fiha partiċella ċċarġjata (rispettivament [[elettron]], [[muon]] u [[tawon|taw]]) u [[newtrino]] li jikkorrispondi magħhom. Kull waħda mit-tliet familji ta' quarks fiha quark ta' ċarġ +2/3 u ieħor ta' ċarġ –1/3. L-eħfef quarks huma ''up'' ('''u''') u ''down'' ('''d'''), li magħquda flimkien skont l-iskema '''uud''' jiffurmaw il-proton (ta' ċarġ +2/3+2/3–1/3 = +1), u magħqudin skont l-iskema '''udd''' jiffurmaw in-newtron (ta' ċarġ +2/3 –1/3 –1/3 = 0). Il-[[bożoni tal-gauge]] li jimmedjaw l-interazzjonijiet huma: il-[[foton]] permezz tal- [[forza elettromanjetika|interazzjoni elettromanjetika]], iż-[[Bożoni W u Z|żewġ bożoni ċċarġjati W u il-bożon Z]] permezz tal-[[forza nukleari dgħajfa|interazzjoni dgħajfa]] u l-[[gluon]]i permezz tal-[[forza nukleari qawwija|interazzjoni qawwija]]. Il-Mudell Standard mistenni li jkun fih mill-inqas [[bożon ta' Higgs]] wieħed <ref> Xi estensjonijiet tal-Mudell Standard, li jgħidulhom mudelli mhux minimali, jipprevedu iżjed bożoni ta’ Higgs. </ref>li l-massa tiegħu mhux prevista mill-Mudell, u bħalissa qed jiġi riċerkat minn xi esperimenti kbar, fosthom l-Esperiment Atlas u l-Compact Muon Solenoid u fuq kollox il-[[Large Hadron Collider|LHC]], ta’ [[CERN]] li dan l-aħħar kellhom riżultati kważi konklużivi . Il-[[graviton]]i, jiġifieri, il-bożoni li xi xjenjati jaħsbu li jistgħu jimmedjaw l-interazzjoni gravitazzjonali f'waħda mill-formulazzjonijiet kwantistiċi possibbli tagħha, mhumiex inklużi fil-Mudell Standard. == L-unifikazzjoni tal-forzi fundamentali == Il-Mudell Standard huwa eżempju ta' unifikazzjoni ta' interazzjonijiet fundamentali għaliex l-interazzjonijiet elettromanjetiċi u dgħajfa huma flimkien manifestazzjonijiet ta' interazzjoni waħda li tissejjaħ ''elettrodgħajfa''. Storikament kien hemm eżempji oħra ta' unifikazzjoni: * [[Isaac Newton]] attribwixxa għal forza waħda tal-gravità, il-waqgħa tal-korpi u l-mixi tal-pjaneti. Din l-unifikazzjoni saret tissejjaħ il-gravità universali. * [[James Clerk Maxwell]] bl-[[ekwazzjonijiet ta' Maxwell|ekwazzjonijiet li jġibu ismu]], unifika l-forzi elettriċi u manjetiċi fl-interazzjoni elettromanjetika. Din l-unifikazzjoni tiddeskrivi l-[[mewġ elettromanjetiku]] li nużaw kuljum fit-telekomunikazzjoni. Ħafna fiżiċi tal-partiċelli jemmnu li tista' ssir unifikazzjoni tal-forzi iżjed profonda. L-interazzjoni elettrodgħajfa u l-qawwija, fil-fatt, huma karatterizzati minn żewġ kostanti ta' rabta li fil-Mudell Standard huma ffissati, iżda l-estrapolazzjoni tagħhom għal enerġiji ogħla tista' tkun mod ta' unifikazzjoni. Il-Mudell Standard ma jistax jinkludi l-gravità, li t-trattament tagħha fir- [[Relattività Ġenerali]] bħalissa mhux kompatibbli mal-mekkanika kwantistika. == Il-prinċipju ta' simetrija fil-Mudell Standard == Il-formulazzjoni tal-Mudell Standard hi bbażata fuq prinċipju ta' simetrija. Dan jikkonsisti fl-invarjanza taħt trasformazzjonijiet imsejħa trasformazzjonijiet tal-gauge. L-invarjanza tal-''gauge'' tiggarantixxi l-konsistenza matematika u l-prevedibbiltà tat-teorija, jiġifieri dik li teknikament tissejjaħ ir-[[Rinormalizzazzjoni|rinormalizzabbiltà]] tat-teorija. It-trasformazzjonijiet tal-gauge jikkorrispondu ma' xi ġeneraturi: il-bożoni vetturi, li jiddeskrivu l-forzi osservati fin-natura li huma dawk deskritti mill-[[Grupp (matematika)|grupp]] unitarju SU (3)×SU(2)×U(1). Dan il-grupp hu magħmul mill-prodott tal-grupp SU(2 )×U (1) li jiddeskrivi l-interazzjonijiet elettromanjetiċi u dgħajfa, u l-grupp SU(3) li jiddeskrivi l-interazzjonijiet qawwija. Id-deskrizzjoni tal-interazzjonijiet elettromanjetiċi permezz tal-grupp U(1) tissejjaħ [[elettrodinamika kwantistika]], jew QED, filwaqt li d-deskrizzjoni tal-interazzjonijiet qawwija permezz tal-grupp SU(3) tissejjaħ [[kromodinamika kwantistika]], jew QCD. == Il-partiċelli li jimmedjaw fil-forzi tas-simetriji tal-gauge == Fit-teorija tal-gauge, ma' kull grupp ikkunsidrat jikkorispondi għadd ta' xi bożoni vetturi u l-għadd tagħhom jiddependi min-numru ta ' ġeneraturi, li huwa proprjetà matematika tal-grupp stess. Mas-sottogrupp SU(2)×U (1) jikkorrispondu il-foton, il-medjatur tal-interazzjoni elettromanjetika, u il-bożoni W (iċċarġjat) u Z (newtrali)]] medjaturi tal-interazzjoni dgħajfa, filwaqt li mas-sottogrupp SU(3) jikkorispondu tmien gluoni, mogħnija b'ċarġ tal-kulur. <center> {| class="wikitable" align="center" |+Partiċelli medjatriċi tal-forzi |- ! colspan="2"|Forza elettromanjetika ! colspan="2"|Forza nukleari dgħajfa ! colspan="2"|Forza nukleari qawwija |- | valign="center"|[[Foton]] | valign="center" align="center"|<math>\gamma</math> | Bożoni intermedji | align="center"|<math>W^+</math>, <math>W^-</math>, <br /> <math>Z</math> | valign="center"|[[Gluon]] | valign="center" align="center"|<math>g</math> |} </center> Il-gluoni, kontra l-fotoni, li għandhom ċarġ elettriku żero, għandhom il-propjetà taċ-ċarġ tal-kulur, u għalhekk huma soġġetti għall-forza qawwija (din il-proprjetà għandha x’taqsam mal-fatt li SU(3) huwa grupp mhux abeljan). L-istess jiġri fil-każ tal-bożoni W u Z li jistgħu jinteraġixxu bejniethom. Din il-proprjetà ġiet ivverifikata sperimentalment, b'mod partikolari fuq l-aċċeleratur LEP ta' [[CERN]]<ref>[http://arxiv.org/abs/0801.1235 [0801.1235&#93; Study of W bożon polarisations and Triple Gauge boson Couplings in the reaction e+e- -> W+W- at LEP 2]</ref><ref>[http://arxiv.org/abs/0706.2741 [0706.2741&#93; Study of Triple-Gauge-Boson Couplings ZZZ, ZZgam and Zgamgam at LEP<!-- Titolo generato automaticamente -->]</ref><ref>[http://arxiv.org/abs/hep-ex/9901030 [hep-ex/9901030&#93; Measurement of triple gauge WWgamma couplings at LEP2 using photonic events>]</ref>. == Il-mases tal-partiċelli u l-mekkaniżmu ta' Higgs == It-teoriji tal-gauge, fihom infishom, ma jistgħux jiddeskrivu il-bożoni ''vetturi'' mogħnija bil-massa, u dan jikkontradixxi dak li ġie osservat sperimentalment. Min-naħa l-oħra, il-bożoni ''vetturi'' massivi jagħmlu t-teorija mhux rinormalizzabbli, allura inkoerenti mill-punto di vista matematiku. Biex niddeskrivu korrettament il-partiċelli massivi fil-Mudell Standard inżidu l-mekkaniżmu tal-ksur spontanju tas-simetrija. Is-sottogrupp U(2)×U(1) ''jinkiser'' spontanjament, u għalhekk bożon massiv ieħor imsejjaħ il-[[bożon ta’ Higgs]], ġie introdott fit-teorija. Il-mekkaniżmu ta' Higgs jista' wkoll jispjega, mingħajr tbassir kwantitattiv, il-preżenza tal-mases tal-fermijoni. Fl-4 ta’ Lulju 2012 tħabbar f'CERN li fl-esperimenti ATLAS u CMS tal-LHC ġiet osservata b’sigurtà ta’ 99.9996%, partiċella kompatibbli mal-bożon ta' Higgs b’massa bejn 125 GeV u 126 GeV .<ref name="test">[https://web.archive.org/web/20120705215550/http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2012/PR17.12E.html CERN experiments observe particle consistent with long-sought Higgs boson ''CERN experiments observe particle consistent with long-sought Higgs boson''</ref> == It-tliet ġenerazzjonijiet ta' fermijoni == Il-[[fermijoni]] jistgħu jiġu raggruppati skond il-proprjetajiet tagħhom ta' interazzjoni fi tliet ġenerazzjonijiet: l-ewwel magħmula minn [[elettroni]] [[newtrino]] u Quarks, ''Quark up'' u ''Quark down''. Kull materja ordinarja tikkonsisti, kif rajna, minn elettroni u quarks ''up'' u ''down''. Il-partiċelli taż-żewġ ġenerazzjonijiet li jmiss għandhom massa ikbar minn ta' qabel ta' hawn fuq (safejn nafu, għall newtrini il-kejl ma jippermettux qis dirett tal-massa, iżda biss il-valuri assoluti tad-differenzi fil-massa). Minħabba li għandhom massa akbar, il-leptons u l-Quarks tat-tieni u t-tielet familja (jew il-partiċelli ffurmati minnhom) jistgħu jinqasmu f'partiċelli eħfef magħmula minn elementi tal-ewwel familjal. Għalhekk, dawn il-partiċelli huma instabbli u jkollhom nofs-ħajja qasira. <center> {|class="wikitable" align="center" border="1" cellspacing="0" cellpadding="2" class="wikitable" style="margin:0 0 1em 1em" |+Organizzazzjoni tal-Fermijoni |- !&nbsp; !align="center" colspan="2"|L-ewwel generazzjoni !align="center" colspan="2"|It-tieni generazzjoni !align="center" colspan="2"|It-tielet generazzjoni |- !rowspan="2"|Quark |align="center"|Up<br /> |align="center" valign="middle"|<math>u\,</math> |align="center"|Charm<br /> |align="center" valign="middle"|<math>c\,</math> |align="center"|Top<br /> |align="center" valign="middle"|<math>t\,</math> |- |align="center"|Down<br /> |align="center" valign="middle"|<math>d\,</math> |align="center"|Strange<br /> |align="center" valign="middle"|<math>s\,</math> |align="center"|Bottom<br /> |align="center" valign="middle"|<math>b\,</math> |- !rowspan="2"|Leptoni |align="center"|Newtrino<br />elettroniku |align="center" valign="middle"|<math>\nu_e\,</math> |align="center"|Newtrino<br />muoniku |align="center" valign="middle"|<math>\nu_\mu\,</math> |align="center"|Newtrino<br />tawoniku |align="center" valign="middle"|<math>\nu_\tau\,</math> |- |align="center"|Elettron |align="center" valign="middle"|<math>e\,</math> |align="center"|Muon |align="center" valign="middle"|<math>\mu\,</math> |align="center"|Taw<br /> |align="center" valign="middle"|<math>\tau\,</math> |} </center> L-[[elettron]] il-[[muon]] u t-[[twuon|taw]] u n-[[newtrini]] li jikkorrispondu magħhom [[neutrino]] huma klassifikati bħala [[lepton]]i. <br /> Kontra l-Quarks, dawn ma għandhomx [[ċarġ tal-kulur]] u allura l-forza nukleari qawwija m'għandha l-ebda effett. Il-Quarks, għandhom ċarġ tal-kulur li jagħmilhom suġġetti għall-forza qawwija, li hi medjata mill-bożoni ''vetturi'' msejħin gluoni. Il-[[gluon]]i għandhom ċarġ bil-kulur u jistgħu jinteraġixxu bejniethom. Għal din ir-raġuni u minħabba l-valur għoli ta' kostanti tar-rabta, il-forza qawwija tiżdied mad-distanza, u hekk il-Quarks qatt ma jistgħu jiġu osservati ħielsa fil-materja ordinarja, imma biss magħqudin fi stati li għandhom ċarġ tal-kulur. Dawn l-istati b'kulur newtrali jissejħu [[adron]]i, u huma maqsuma f'[[barjon]]i tat-tip fermijoniku, magħmul minn tliet Quarks (protoni u newtroni), u [[meżon]]i, tat-tip bożoniku, kompost minn par quark-antiquark ([[pijon]]i). Il-massa totali ta' dawn il-partiċelli hi iżjed minn dik tal-komponenti individwali minħabba l-''[[enerġija tar-rabta]]''. <br /> Minbarra dawn l-istati marbuta ġew ipotizzati wkoll dawn li jsejħulhom stati ''eżotiċi'' magħmulin minn kombinazzjonijiet varji, bħall-[[pentaquark]]. Madankollu, sal-lum, m'hemmx xhieda sperimentali għal dawn l-istati. == Verifiki u tbassir == Il-Mudell Standard bassar l-eżistenza tal-bożoni W u Z, il-gluon, tal-quarks top u ċ-charm qabel ma dawn il-partiċelli ġew osservati. Ġie ivverifikat sperimentalment ukoll li l-karatteristiċi teoretiċi ta' dawn il-partiċelli jaqblu bi preċiżjoni kbira ma' dawk li fil-fatt jidhru li għandhom fin-natura. L-aċċeleratur ta' elettroni u pożitroni LEP ta' [[CERN]] ittestja u vverifika ħafna mit-tbassiriet tal-Mudell Standard, b'mod partikolari dwar id-diżintegrazzjoni tal-bożoni Z. Fost il-verifiki li saru ta' min isemmi dawk tal-eżistenza ta' tliet familji ta' newtrini ħfief. == Sfidi għall-Mudell Standard == Għalkemm il-Mudell Standard kellu suċċess kbir fl-ispjegazzjoni tar-riżultati sperimentali, qatt ma ġie aċċettat bħala teorija sħiħa tal-fiżika fundamentali, minħabba n-nuqqasijiet tiegħu partikolarment il-punti li ġejjin: # Il-mudell fih xi 19-il parametru ħieles, bħall-mases tal-partiċelli, li jridu jiġu determinati b'mod sperimentali (ma' 19-il parametru ieħor għall-mases tan-newtrini), iżda dawn mases ma jistgħux jiġu kkalkulati indipendentement minn xulxin, u għalhekk għandu jkun hemm bejniethom xi relazzjoni mhux prevista tal-mudell. # Il-mudell ma jistax jinkludi l-interazzjoni gravitazzjonali. # Il-mudell jonqos milli jbassar l-eżistenza tal-[[materja skura]], li tagħmel il-parti l-kbira tal-materjal eżistenti fl-[[Univers]]. Minn mindu kien lest il-Mudell Standard saru ħafna sforzi biex jintgħelbu dawn il-limiti u jibdluh f’teorija sħiħa. It-tentattiv biex jintgħeleb l-ewwel nuqqas hu magħruf bħala l-Unifikazzjoni l-Kbira. It-teorija msejħa GUT ("Grand Unification, Theory) tissuġġerixxi li l-gruppi SU(3 ), SU(2) u U(1) mhumiex ħlief sottogruppi ta' grupp ta' simetrija ikbar. F'enerġiji għolja (barra l-kapaċità tal-esperimenti tallum) is-simetrija tal-grupp unifikatur tibqa' konservata, f'enerġiji aktar baxxi min-naħa l-oħra il-grupp jinżel għall-SU(3)×SU(2)×U(1) permezz tal-proċess magħruf bħala l-[[ksur spontanju tas-simetrija]]. L-ewwel teorija ta' dan it-tip ġiet proposta fl-1974 minn Howard Georgi u Sheldon Glashow, bil-grupp SU(5) bħala l-grupp ta' unifikazzjoni. Il-GUT għandu l-proprjetà li m'għandux il-Mudell Standard. Din hi li jista' jbassar il-fenomenu tad-diżintegrazzjoni tal-protoni. Fl-1999 l-Osservatorju tan-Newtrini, Super-Kamiokande stabbilixxa li qatt ma osserva diżintegrazzjoni tal-protoni, u hekk stabilixxa l-limitu l-aktar baxx ta’ 6.7×10³² sena għan-nofs ħajja ipotetika tal-proton. Dan u esperimenti ipprovaw li ħafna teoriji GUT, fosthom dik ibbażata fuq il-grupp SU(5) kienu foloz, u dawn ġew skartati. L-evoluzzjoni tal-kostanti tar-rabta tat-tliet gruppi SU(3), SU(2) u U(1) li tat-support tat indikazzjoni sperimentali possibbli lil xi unifikazzjoni tal-interazzjonijiet. Meta tiżdied l-iskala l-enerġija (teknikament imsejħa ''running'') din tevolvi b'mod li l-kostanti, estrapolati għal enerġiji kbar, għandhom it-tendenza li jkollhom valuri viċin ta' xulxin. Madankollu, il-konverġenza tal-valuri tal-kostanti mhix preċiża, u nistgħu nissuspetaw li jeżistu fenomeni oħra li għadna ma skoprejnihomx li jidhru bejn l-iskala ta' enerġija tal-massa taż-Z u l-iskala ta' enerġija li fiha titwettaq l-unifikazzjoni l-kbira. L-ewwel konferma sperimentali tad-devjazzjoni mill-formulazzjoni oriġinali tal-Mudell Standard saret fil-1998, meta l-esperiment [[Super-Kamiokande]] ippubblika riżultati li indikaw xi oxxillazzjoni tan-newtrini bejn tipi differenti. Dan implika li n-newtrini għandhom massa differenti minn żero, peress li kieku l-massa kienet żero ma kienx jista' jkun hemm l-oxxillazzjoni bejn togħmiet differenti ta' newtrini, minbarra l-fatt li jridu jivvjaġġaw bil-[[veloċità tad-dawl]]. Il-Mudell Standard ma jipprevedix li n-newtrini għandhom massa, u jissoponi biss l-eżistenza ta' newtrini xellugin, jiġifieri l-ispin tagħhom hu orjentat fid-direzzjoni opposta għad-direzzjoni tal-mixi tagħhom. Kieku n-newtrini kellhom massa, kienu bilfors jivvjaġġaw b'veloċità inqas minn tad-dawl u kienu jistgħu jeżistu newtrini leminin (infatti kien ikun possibbli li ''tgħaddi jew taqbeż'' newtrino bl-għażla ta' sistema ta' referenza li fiha d-direzzjoni tal-mixi tiegħu tinqaleb mingħajr effett fuq l-ispin tiegħu, u hekk isir lemini). Minn dakinhar il-fiżiċi rrevedew il-Mudell Standard u introduċew massa għan-newtrini, li żiedet 9 parametri ħielsa oħra (3 mases, 3 angoli ta' taħlit u 3 fażi) mad-19 li kienu diġà hemm; dan il-mudell ġdid għadu jisejjaħ il-Mudell Standard, minkejja l-bidliet li sarulu It-teorija tas-[[Supersimetrija]] nistgħu inqisuha bħala estensjoni oħra tal-Mudell Standard. Din li tipproponi li kull partiċella tal-Mudell Standard konvenzjonali għandha ''sieħba'' supersimetrika bil-massa. Is-Supersimetrja tbassar l-eżistenza ta' partiċelli tqal stabbli li għandhom interazzjonijiet dgħajfa mal-materja ordinarja. Dawn il-partiċelli kienu kandidati fl-ispjegazzjoni tal-hekk imsejħa [[materja skura]] tal-univers. == Lista tal-partiċelli tal-Mudell Standard == Dawn huma l-'''bożoni medjaturi''' (imsejħin [[bożoni tal-gauge]]) li hemm fil-Mudell Standard: * Il-[[Foton|fotoni]], li jimmedjaw l-[[interazzjoni elettromanjetika]]. * Il-[[bożoni W u Z]], li jimmedjaw l-[[interazzjoni nukleari dgħajfa]]. * Il-[[Gluon|gluoni]], fi tmien tipi differenti, li jimmedjaw il-[[forza nukleari qawwija]]. Sitt tipi ta' gluoni huma mmarkati bħala pari ta' ''kulur'' u ''anti-kulur'' (pereżempju, gluon jista' jkun ''aħmar'' u ''anti-blu''), filwaqt li l-tnejn l-oħra huma [[kombinazzjoni lineari]] ta' kulur u antikulur, li jiffurmaw it-tliet pari aħmar-antiaħmar, blu-antiblu, aħdar-antiaħdar. * Il-[[Bożon ta' Higgs]], li jwassal għall-ksur spontanju tas-simetrija tal-gruppi tal-gauge u hu responsabbli għall-massa inerzjali. Dawn huma l-'''fermijoni''' tal-Mudell Standard imqassma skont il-ġenerazzjoni:<ref>[http://pdg.lbl.gov/2006/tables/qxxx.pdf W.-M. Yao ''et al''. (Particle Data Group), 2006, "Review of Particle Physics: Quarks", ''Journal of Physics G'', vol. 33, p.1]</ref> <center> {|align="center" border="1" cellspacing="0" cellpadding="4" class="wikitable" |+'''Fermijoni xellugin fil-Mudell Standard''' |- !colspan="8" style="background:#ffdead"|L-ewwel generazzjoni |-style="background:#ffdddd" !Fermijon<br />(xellugi) !Simbolu !Ċarġ elettriku|Ċarġ<br />elettriku !Isospin<br />dgħajjef !Iperċarġ !Ċarġ<br />tal-kulur&nbsp;* !Massa&nbsp;** |- |style="background:#efefef"|[[Elettron]] |<math>e^-\,</math> |<math>-1\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |511&nbsp;keV |- |style="background:#efefef"|[[Pożitron]] |<math>e^+\,</math> |<math>+1\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |511&nbsp;keV |- |style="background:#efefef"|[[newtrino]] elettroniku |<math>\nu_e\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1/2\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |<&nbsp;2&nbsp;eV |- |style="background:#efefef"|[[Quark up]] |<math>u\,</math> |<math>+2/3\,</math> |<math>+1/2\,</math> |<math>+1/6\,</math> |<math>\mathbf{3}\,</math> |~&nbsp;3&nbsp;MeV&nbsp;*** |- |style="background:#efefef"|[[Antiquark|Antiquark up]] |<math>\bar{u}\,</math> |<math>-2/3\,</math> |<math>0\,</math> |<math>-2/3\,</math> |<math>\mathbf{\bar{3}}\,</math> |~&nbsp;3&nbsp;MeV&nbsp;*** |- |style="background:#efefef"|[[Quark down]] |<math>d\,</math> |<math>-1/3\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>+1/6\,</math> |<math>\mathbf{3}\,</math> |~&nbsp;6&nbsp;MeV&nbsp;*** |- |style="background:#efefef"|[[Antiquark|Antiquark down]] |<math>\bar{d}\,</math> |<math>+1/3\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1/3\,</math> |<math>\mathbf{\bar{3}}\,</math> |~&nbsp;6&nbsp;MeV&nbsp;*** |- !colspan="8"|&nbsp; |- !colspan="8" style="background:#ffdead"|It-tieni generazzjoni |-style="background:#ffdddd" !Fermijon<br />(xellugi) !Simbolu !Ċarġ elettriku|Ċarġ<br />elettriku !Isospin<br />dgħajjef !Iperċarġ !Ċarġ<br />tal-kulur&nbsp;* !Massa&nbsp;** |- |style="background:#efefef"|[[Muon]] |<math>\mu^-\,</math> |<math>-1\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |106&nbsp;MeV |- |style="background:#efefef"|[[Antimuon]] |<math>\mu^+\,</math> |<math>+1\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |106&nbsp;MeV |- |style="background:#efefef"|[[newtrino]] muoniku |<math>\nu_\mu\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1/2\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |<&nbsp;2&nbsp;eV |- |style="background:#efefef"|[[Quark charm]] |<math>c\,</math> |<math>+2/3\,</math> |<math>+1/2\,</math> |<math>+1/6\,</math> |<math>\mathbf{3}\,</math> |~&nbsp;1,3&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[Antiquark|Antiquark charm]] |<math>\bar{c}\,</math> |<math>-2/3\,</math> |<math>0\,</math> |<math>-2/3\,</math> |<math>\mathbf{\bar{3}}\,</math> |~&nbsp;1,3&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[Quark strange]] |<math>s\,</math> |<math>-1/3\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>+1/6\,</math> |<math>\mathbf{3}\,</math> |~&nbsp;100&nbsp;MeV |- |style="background:#efefef"|[[Antiquark|Antiquark strange]] |<math>\bar{s}\,</math> |<math>+1/3\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1/3\,</math> |<math>\mathbf{\bar{3}}\,</math> |~&nbsp;100&nbsp;MeV |- !colspan="8"|&nbsp; |- !colspan="8" style="background:#ffdead"|It-tielet generazzjoni |-style="background:#ffdddd" !Fermijon<br />(xellugi) !Simbolu !Ċarġ elettriku|Ċarġ<br />elettriku !Isospin<br />dgħajjef !Iperċarġ !Ċarġ<br />tal-kulur&nbsp;* !Massa&nbsp;** |- |style="background:#efefef"|[[Tawon]] (jew Taw) |<math>\tau^-\,</math> |<math>-1\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |1,78&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[Anti-taw]] |<math>\tau^+\,</math> |<math>+1\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |1,78&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[newtrino]] Tawoniku |<math>\nu_\tau\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1/2\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>\mathbf{1}\,</math> |<&nbsp;2&nbsp;eV |- |style="background:#efefef"|[[Quark top]] |<math>t\,</math> |<math>+2/3\,</math> |<math>+1/2\,</math> |<math>+1/6\,</math> |<math>\mathbf{3}\,</math> |173&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[Antiquark|antiquark top]] |<math>\bar{t}\,</math> |<math>-2/3\,</math> |<math>0\,</math> |<math>-2/3\,</math> |<math>\mathbf{\bar{3}}\,</math> |173&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[Quark bottom]] |<math>b\,</math> |<math>-1/3\,</math> |<math>-1/2\,</math> |<math>+1/6\,</math> |<math>\mathbf{3}\,</math> |~&nbsp;4,2&nbsp;GeV |- |style="background:#efefef"|[[Antiquark|antiquark bottom]] |<math>\bar{b}\,</math> |<math>+1/3\,</math> |<math>0\,</math> |<math>+1/3\,</math> |<math>\mathbf{\bar{3}}\,</math> |~&nbsp;4,2&nbsp;GeV |- |colspan="8"|Noti: * '''*''' - Dawn iċ-ċarġijiet m’humiex ċarġijiet Abeljani normali li jistgħu jingħaddu flimkien imma awtovaluri tar-rappreżentazzjonijiet tal-grupp ta' Lie. * '''**''' - Dik li s-soltu nifhmu bħala massa tiġi mir-rabta bejn fermijon xellugi u ieħor lemini, pereżempju, il-massa ta' elettron ġejja mir-rabta bejn elettron xellugi u elettron lemini, li hu l-antipartiċella ta' [[pożitron]] xellugi. Anki n-newtrini juru varjetà kbira fir-rabtiet tal-massa, u għalhekk ma nkunux preċiżi meta nitkellmu dwar il-mases tan-neutrinos fit-tipi bażi tagħhom, jew li ngħidu li newtrino elettroniku xellugi u newtrino elettroniku lemini għandhom l-istess massa, kif tissuġġerixxi din it-tabella . * '''***''' – Fir-realtà dak li jitkejjel sperimentalment huma l-mases tal-barjoni u adroni u diversi sezzjonijiet ta' impatt. Billi l-quark ma nistgħux niżolawh minħabba l-[[konfinament]] tal-QCD, nassumu li l-kwantità li tidher hija l-massa tal-quarks fuq l-iskala ta' rinormalizzazzjoni tat-tranżizzjoni tal-fażi tal-QCD. Biex jirnexxilhom jikkalkulaw din il-kwantità, il-fiżiċi iridu jibnu mudell fuq xibka u jippruvaw jassenjaw mases differenti lill-quarks biex isibu dawk li bihom il-mudell joqrob l-iżjed id-data sperimentali. Billi l-mases tal-quarks tal-ewwel ġenerazzjoni huma taħt l-iskala QCD ħafna, l-inċertezzi huma kbar ħafna: fil-fatt, il-mudelli kurrenti ta' QCD fuq xibka qishom jissuġġerixxu li l-mases ta' dawn il-quarks huma sinifikament aktar baxxi minn dawk fit-tabella |} </center> == Referenzi == {{referenzi}} == Bibljografija == * {{ċita ktieb |isem=G. |kunjom=t'Hooft |titlu=In Search of the Ultimate Building Blocks |editur=Cambridge University Press |sena=2001 |isbn=978-0-521-57883-7}} * {{ċita ktieb |isem1=W. Noel |kunjom1=Cottingham |isem2=Derek A. |kunjom2=Greenwood |titlu=An Introduction to the Standard Model of Particle Physics |post=Londra |editur=Cambridge University Press |sena=1999 |isbn=978-0-521-58832-4}} * {{ċita ktieb |isem1=F. |kunjom1=Mandl |isem2=G. |kunjom2=Shaw |titlu=Quantum Field Theory |isbn=0-471-94186-7}} * {{ċita ktieb |isem=Y. |kunjom=Hayato |titlu=Search for Proton Decay through p → νK⁺ in a Large Water Cherenkov Detector |editur=Physical Review Letters 83 |paġni=1529 |sena=1999}} * {{ċita ktieb |isem=R. |kunjom=Oerter |titlu=La teoria del quasi tutto. Il Modello standard, il trionfo non celebrato della fisica moderna |sena=2006}} [[Kategorija:Interazzjonijiet fundamentali]] [[Kategorija:Partiċelli elementari]] [[Kategorija:Fiżika]] c800fj4pqvtsab9x3eft1m0xjzwqlme 0 20710 318264 318035 2024-12-04T19:51:55Z Sapp0512 19770 /* Demografija */ 318264 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Stat tal-Iżrael |isem_nattiv = מְדִינַת יִשְׂרָאֵל {{nobold|([[Ebrajk|Ebrajk]])}}<br />دَوْلَة إِسْرَائِيل {{nobold|([[Lingwa Għarbija|Għarbi]])}} |isem_komuni = Iżrael |stampa_bandiera = Flag of Israel.svg |stampa_emblema = Emblem of Israel.svg |stampa_mappa = ISR orthographic.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżrael |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżrael |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżrael |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Hatikvah]]''<br /><small>''It-tama''</small><center>[[Stampa:Hatikvah instrumental.ogg]]</center><small>''התקווה''</small> |lingwi_uffiċjali = [[Ebrajk|Ebrajk (עִברִית)]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Ġerusalemm]] |l-ikbar_belt = [[Ġerusalemm]] |latd=31 |latm=47 |latNS=N |lonġd=35 |lonġm=13 |lonġEW=E |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] [[Repubblika kostituzzjonali|kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[President tal-Iżrael|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Iżrael|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Lista ta' kelliema Knesset|Kelliem ta' ''Knesset'']] |titlu_kap4 = [[Qorti Suprema tal-Iżrael#Presidenti|President tal-Qorti Suprema]] |isem_kap1 = [[Reuven Rivlin]] (ראובן ריבלין) |isem_kap2 = [[Naftali Bennett]] (נפתלי בנט) |isem_kap3 = [[Mickey Levy]] (מיקי לוי) |isem_kap4 =[[Esther Hayut]] (אֶסְתֵּר חַיּוּת) |żona_kklassifika = 153 |poż_erja = 153 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 20,770 \ 22,072 |erja_mi_kw = 8,019 \ 8,522 |perċentwal_ilma = 2 |sena_stima_popolazzjoni = 2013 |stima_popolazzjoni = 8,134,100 |poż_stima_popolazzjoni = 97 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,412,200 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2008 |densità_popolazzjoni_km2 = 359 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 930 |poż_densità_popolazzjoni = 35 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $248.719 biljun |poż_PGD_PSX = 49 |PGD_PSX_per_capita = $32,312 |poż_PGD_PSX_per_capita = 26 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{increase}} 0.900<ref name="HDI">{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu= Rapport tal-Iżvilupp Uman 2011|sena=2011|editur=Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti|aċċessdata=2013-01-25}}</ref> |poż_IŻU = 16 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = Indipendenza {{nobold|minn [[Palestina Mandatorja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Iżraeljana|Dikjarazzjoni]] |data_stabbilit1 = 14 ta' Mejju 1948 |valuta = [[Xekel ġdid tal-Iżrael|Xekel ġdid (שֶׁקֶל חָדָשׁ)]] |kodiċi_valuta = ILS |żona_ħin = [[Ħin Standard tal-Iżrael|IST]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-Sajf tal-Iżrael|IDT]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.il]] |kodiċi_telefoniku = +972 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $240.894 biljun |poż_PGD_nominali = 43 |PGD_nominali_per_capita = $31,296 |poż_PGD_nominali_per_capita = 26 |nota1 = }} '''Iżrael''', uffiċjalment l-'''Istat ta' Iżrael''' (bl-[[Ebrajk]]: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל; bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: دولة إِسرائيل) huwa [[Sistema parlamentari|demokrazija parlamentari]] fil-[[Lvant Nofsani]], fuq il-kosta tax-Xlokk tal-[[Baħar Mediterran]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Libanu]] fit-Tramuntana, is-[[Sirja]] fil-Grigal, il-[[Ġordan]] u ċ-[[Ċisġordanja]] fil-Lvant, l-[[Eġittu]] u l-[[Medda ta' Gaża]] fil-Lbiċ, u l-[[Golf ta' Aqaba]] fil-[[Baħar l-Aħmar]] fin-Nofsinhar, u jinkludi diversi karatteristiċi [[Ġeografija|ġeografiċi]] fiż-żona relattivament żgħira tiegħu. Fil-[[Liġijiet bażiċi tal-Iżrael|Liġijiet bażiċi]], Iżrael jiddefinixxi ruħu bħala [[Stat Lhudi u Demokratiku]].<ref name=freedomhouse2008>{{ċita web|url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel |xogħol=Freedom in the World |titlu=Iżrael |editur=Freedom House |sena=2008 |aċċessdata=20 ta' Marzu 2012}}</ref> Il-post taħt il-livell tal-baħar fl-[[Asja]], fil-Lvant Nofsani u fid-Dinja jinsab fil-Wied tal-Ġordan, li jilħaq 430 metru taħt il-livell tal-baħar. L-istorja ta' Iżrael tibda meta [[Ġerusalemm]] titwaqqaf bħala l-[[Belt kapitali|kapitali]] tar-Renju tal-Lhudija, li aktar tard ġiet vassalizzata mill-[[Imperu Ruman]] u aktar tard annessa bħala l-Provinċja Primarja tal-[[Palestina]], li aktar tard ġiet taħt il-kontroll [[Biżantini|Biżantin]] bħala parti mid-Djoċesi tal-Lvant, aktar tard fis-snin 630. Imbagħad Iżrael inqabad mill-[[Iżlam|Musulmani]] li laqqmuha Jund Filastin bħala Provinċja tal-Kaliffat tal-Umajjad, l-Abbasidi u l-Fatimidi, imbagħad fis-seklu 11 mill-ewwel [[Kruċjata]] ssir ikkontrollata mir-Renju ta' Ġerusalemm (1099–1187; 1192–129), imbagħad reġa' waqa' taħt il-ħakma Musulmana mas-Sultanat Ajjubid tal-Eġittu (1171–1260a/1341), mas-Sultanat Mamluk (bl-Għarbi: سلطنة المماليك; Salṭanat al-Mamālīk; 1250–1517), fit-22 ta' Jannar 1517 ġie anness mill-Imperu Ruman wara t-Tieni Gwerra Ottomana-Mamluk u sseparata mill-Eġittu u fl-aħħar intrebaħ mill-alleati (ir-[[Renju Unit]] u [[Franza]]) fl-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]] f'Diċembru 1917 u ġie ddikjarat bħala kolonja Brittanika sal-1 ta' Jannar 1948, meta ġie pproklamat l-Istat ta' Iżrael. == Etimoloġija == Wara l-ħolqien tiegħu fl-1948, il-pajjiż adotta formalment l-isem tal-Istat ta' Iżrael (l-Ebrajk: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'elⓘ [mediˈnat jisʁaˈʔel]; Għarbi: َسَس َة َس َس: ئِيل, Dawlat Isrāʼīl ,[dawlat ʔisraːˈʔiːl]) wara Oħrajn proposti ġew ikkunsidrati ismijiet, inklużi Land of Israel (Eretz Israel), Ever (mill-antenat Eber), Sijon, u Lhudija, iżda ġew miċħuda. L-isem Iżrael ġie ssuġġerit minn Ben-Gurion u approvat b'vot ta' 6 kontra 3. Fl-ewwel ġimgħat wara t-twaqqif, il-gvern għażel it-terminu Iżraeljan biex jinnomina ċittadin tal-istat Iżraeljan. L-ismijiet Land of Israel u Children of Israel storikament intużaw biex jirreferu għas-Saltna biblika ta' Iżrael u l-poplu Lhudi kollu rispettivament. L-isem Iżrael (Lhud: Yīsrāʾēl; Settanta Grieg: Ἰσραήλ, Iżrael, "Hu (Alla) jippersisti/jirregola", għalkemm wara Hosegħa 12:4 huwa spiss interpretat bħala "jiġġieled ma 'Alla") jirreferi għall-patrijarka Ġakobb, li, skond il-Bibbja Ebrajka, irċieva l-isem wara li rnexxielha tiġġieled mal-anġlu tal-Mulej. L-eqdem artifact arkeoloġiku magħruf li jsemmi l-kelma Iżrael bħala kollettiv hija l-Merneptah Stele mill-Eġittu tal-qedem (li tmur għall-aħħar tas-seklu 13 QK). == Storja == === Preistorja === Il-preżenza bikrija tal-ominidi fil-Levant, fejn jinsab Iżrael, tmur lura għal mill-inqas 1.5 miljun sena skont is-sit preistoriku ta' Ubeidiya. L-ominidi ta' Skhul u Qafzeh, li jmorru lura għal 120,000 sena ilu, huma wħud mill-ewwel traċċi ta' bnedmin anatomikament moderni barra l-Afrika. Il-kultura Natufian ħarġet fl-għaxar millennju QK, segwita mill-kultura Ghassulian madwar 4,500 QK. === Età tal-Bronż u Età tal-Ħadid === [[Stampa:Merneptah Steli (cropped).jpg|daqsminuri|left|Il-Merneptah Stele (seklu 13 QK). Ħafna mill- arkeoloġi bibliċi jittraduċu sett ta' ġeroglifi bħala Iżrael, l- ewwel darba li l- isem jidher fir- rekord.]] [[Stampa:Silwan-inscr.jpg|daqsminuri|left|Il-Lintel ta' Shebna, li jappartjeni għall-qabar ta' qaddej irjali.Siloam, 7 seklu QK]] [[Stampa:Psalms Scroll (cropped).jpg|daqsminuri|Is-Scroll tas-Salmi l-Kbir (11Q5), wieħed mid-981 test tar-Rolls tal-Baħar Mejjet huma sett ta' manuskritti antiki Lhud mill-perjodu tat-Tieni Tempju. Ġew skoperti fuq perjodu ta' 10 snin, bejn l-1946 u l-1956, fl-Għerien ta' Qumran ħdejn Ein Feshkha, fuq ix-xatt tat-tramuntana tal-Baħar il-Mejjet Li jmorru mit-3 seklu Q.E.K]] L-ewwel referenzi għall-“Kangħanin” u “Kangħan” jidhru fit-testi Eġizzjani u tal-Lvant Qarib (c. 2000 QK); Dawn il-popolazzjonijiet kienu strutturati bħala bliet-stati politikament indipendenti. Matul l-Età tal-Bronż Tard (1550-1200 QK), partijiet kbar ta 'Kanan iffurmaw stati vassalli tar-Renju Ġdid ta' l-Eġittu. Bħala riżultat tal-kollass tal-Bronż Tard, Kanaan waqa' f'kaos u l-kontroll Eġizzjan fuq ir-reġjun waqa'. Poplu msejjaħ Iżrael jidher l-ewwel fuq il-Merneptah Stele, iskrizzjoni Eġizzjana antika li tmur għal madwar l-1200 QK. L-antenati ta' l-Iżraelin huma maħsuba li kienu jinkludu popli tal-qedem li jitkellmu bil-Semitiku indiġeni f'din iż-żona.  Ir- rakkonti arkeoloġiċi moderni jissuġġerixxu li l- Iżraelin u l- kultura tagħhom ġew mill- popli Kangħanin permezz tal- iżvilupp ta' reliġjon monolatrista—u aktar tard monoteista—iffukata fuq Yahweh. Huma tkellmu forma arkajka tal- Ebrajk, magħrufa bħala Ebrajk Bibliku. Madwar l-​istess żmien, il-​Filistin qagħdu fil-​pjanura tal-​kosta tan-​nofsinhar L-arkeoloġija moderna naqset fil-biċċa l-kbira tan-narrattiva fit-Torah u minflok tqis in-narrattiva bħala l-ħrafa nazzjonali tal-Iżraelin. Madankollu, xi elementi ta' dawn it-tradizzjonijiet jidhru li għandhom għeruq storiċi. Hemm dibattitu dwar l-eżistenza l-aktar bikrija tas-Saltji ta' Iżrael u Ġuda u l-firxa u l-qawwa tagħhom. Filwaqt li mhuwiex ċar jekk qatt kienx hemm Renju Unit ta 'Iżrael, l-istoriċi u l-arkeoloġi jaqblu li r-Renju tat-Tramuntana ta' Iżrael kien jeżisti madwar 900 QK u s-Saltna ta' Ġuda madwar is-sena 850 QK Is-Saltna ta' Iżrael kienet l-aktar prospera mit-tnejn u malajr saret qawwa reġjonali, bil-kapitali tagħha fis-Samarija; Matul id-dinastija Omrida, huwa kkontrolla s-Samarija, il-Galilija, il-Wied ta' fuq tal-Ġordan, Sharon, u partijiet kbar tat-Transjordan. Is-Saltna ta' Iżrael ġiet maħkuma madwar is-sena 720 QK mill-Imperu Neo-Assirja. Is-​Saltna ta' Ġuda, taħt il-​ħakma Davidika bil-​kapitali tagħha f'[[Ġerusalemm]], iktar tard saret stat klijent l-​ewwel ta' l-​Imperu Neo-Assirja u mbagħad ta' l-​Imperu Neo-Babiloniku. Huwa stmat li l-popolazzjoni tar-reġjun kienet madwar 400,000 fl-Età tal-Ħadid II. Fl-587/6 QK. Wara rewwixta f’Ġuda, is- Sultan Nabukodonosor II assedja u qered lil Ġerusalemm u t- Tempju ta' Salamun, xolta s- saltna, u eżilja ħafna mill- elite Lhudija lejn Babilonja. ==== Tel Megido ==== Tel Megiddo (bl-Ebrajk: תל מגידו) huwa s-sit tal-belt antika ta’ Megiddo (bil-Grieg: Μεγιδδώ), li l-fdalijiet tagħha jiffurmaw tell jew munzuna arkeoloġika, li tinsab fit-tramuntana ta' Iżrael fit-tarf tal-punent tal-Wied ta' Jezreel madwar 30 kilometru (19-il kilometru)) fix-Xlokk ta' Haifa. Matul iż- Żmien tal- Bronż, Megiddo kienet belt-stat Kangħanija importanti. Matul iż- Żmien tal- Ħadid, kienet belt rjali fis- Saltna ta' Iżrael <gallery> Stampa:תל מגידו.JPG|Veduta mill-ajru ta' Tel Megiddo Stampa:Megido City Gate1.jpg|Bieb tal-belt tal-Bronż tard Stampa:Outer opening of the chambered gate at Megiddo (B) (20693218186).jpg|Bieb 2156, mibni mill-qawwa proto-Iżraelita jew matul id-dinastija Omride, (Late Iron Age IIA, c. 900–780 Q.K.). Stampa:The Assyrian City in Megiddo.JPG|Il-fażi tal-Imperu Neo-Assirja, meta s-sit kien jissejjaħ Magiddu, c. 732–609 Q.K. – pjanta u fdalijiet. Stampa:JPF-Jezreel Valley and Mount Tabor.JPG|Veduta ta' Wied Ġeżrejl u Muntanja Tabor minn Megiddo Stampa:Tell Megiddo - 4.2006 -36.JPG|Santwarju ċirkolari bħal artal mill-Ag Bronż Bikri Stampa:Tell Megiddo Preservation 2009 037.JPG|Stalel tan-Nofsinhar Stampa:Female sphynx plaque, Megiddo, Stratum VIIA, Late Bronze IIB, 1300-1200 BC, ivory - Oriental Institute Museum, University of Chicago - DSC07703.JPG|Plakka sphynx femminili, avorju, Megiddo 1300-1200 QK </gallery> === Antikità klassika === [[Stampa:Ktovet recov AA.jpg|daqsminuri|left|Il-Możajk Reḥob ([[Ebrajk]]: כשוט רחוב, romanizzat: k'tovet rechov, magħruf ukoll bħala l-Iskrizzjoni Tel Rehov u l-Baraita ta' -Kofini), huwa mużajk mill-aħħar tat-3 sas-6 seklu WK. skopert fl-1973. Il-mużajk, miktub bl-Ebrajk tard Mishnaic, jiddeskrivi l-ġeografija u r-regoli agrikoli tal-Lhud lokali ta 'dak iż-żmien. Ġie mdaħħal fl-art tal-vestibule jew narthex ta' sinagoga antika qrib Tel Rehov, 4.5 kilometri (2.8 mi) fin-nofsinhar ta’ Beit She'an u madwar 6.5 kilometri (4.0 mi) fil-punent tax-Xmara Ġordan. Il-mużajk fih l-itwal test miktub li għadu skopert fi kwalunkwe mużajk Ebrajk fl-Iżrael, u wkoll l-eqdem test Talmudic magħruf.]] Wara li qabad Babilonja fl-539 QK, Ċiru l-Kbir, fundatur tal-Imperu Akemenidi, ħareġ proklama li tippermetti lill-popolazzjoni Lhudija eżiljata terġa' lura lejn Ġuda. Il-bini tat-Tieni Tempju tlesta madwar is-sena 520 QK. L-Akemenidi ħakmu r-reġjun bħala l-provinċja ta' Yehud Medinata. Fl-332 QK, Alessandru l-Kbir tal-Maċedonja rebaħ ir-reġjun bħala parti mill-kampanja tiegħu kontra l-Imperu Akemenidi. Wara mewtu, iż-żona kienet ikkontrollata mill-Imperji Ptolemajk u Seleucid bħala parti minn Coele-Sirja. Matul is-sekli ta' wara, l-Ellenizzazzjoni tar-reġjun ikkawżat tensjonijiet kulturali li waslu fl-ogħla livell matul ir-renju ta' Antjoku IV, li wasslu għar-Rivolta tal-Makkabej tal-167 QK. L-inkwiet ċivili dgħajjef il-gvern Seleucid u fl-aħħar tas-seklu 2 tfaċċa r-Renju Hasmonean semi-awtonomu tal-Lhudija, li eventwalment kiseb indipendenza sħiħa u jespandi f'reġjuni ġirien. [[Stampa:Israel-2013-Aerial_21-Masada.jpg|daqsminuri|Veduta tal-Fortizza Masada li tagħti fuq il-Baħar Mejjet, li kienet ix-xena ta' assedju Ruman fl-1 seklu.]] [[Stampa:Pesher Habakkuk Scroll.JPG|daqsminuri|left|Skroll tal-Baħar Mejjet: Profezija ta' Ħabakkuk, Qumran, c. 75 QK]] Ir-Repubblika Rumana invadiet ir-reġjun fis-sena 63 QK, l-ewwel ħa l-kontroll tas-Sirja u mbagħad intervjeni fil-Gwerra Ċivili Hasmonean. Il-ġlied bejn il-fazzjonijiet pro-Rumani u dawk favur il-Parti fil-Lhudija wassal għall-installazzjoni ta' Erodi l-Kbir bħala vassall dinastiku ta' Ruma. Fis-sena 6, iż-żona kienet annessa bħala l-provinċja Rumana tal-Lhudija; It- tensjonijiet mal- gvern Ruman wasslu għal serje ta' gwerer Ġudeo- Rumani, li rriżultaw f’qerda mifruxa. L-Ewwel Gwerra Lhudija-Rumana (66-73 AD) irriżulta fil-qerda ta 'Ġerusalemm u t-Tieni Tempju u porzjon konsiderevoli tal-popolazzjoni nqatlet jew imċaqalqa. It-tieni rewwixta magħrufa bħala r-Rivolta ta' Bar Kochba (132-136 AD) inizjalment ippermettiet lil-Lhud biex jiffurmaw stat indipendenti, iżda r-Rumani għerqu r-ribelljoni b'mod brutali, qerdu u depopolaw il-kampanja tal-Lhudija. Ġerusalemm reġgħet inbniet bħala kolonja Rumana (Aelia Capitolina), u l-provinċja tal-Lhudija ngħatat l-isem ġdid tas-Sirja Palestina. Il- Lhud tkeċċew mid- distretti ta' madwar Ġerusalemm. Madankollu, kien hemm preżenza żgħira kontinwa Lhudija u l-Galilija saret iċ-ċentru reliġjuż tagħha. ==== Kafarnahum ==== Kafarnahum (Latin: Capernaum) kienet insedjament fuq il-kosta tat-tramuntana tal-Baħar ta' Galilea, mhux 'il bogħod minn Korazim, fil-Wied ta' Ein Sheva, li kienet teżisti mill-perjodu Hasmonean (seklu 2 sal-1 QK) sal-perjodu Biżantin fil- Dinja. <gallery> Stampa:Kafarnaum BW 7.JPG|Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 20.jpg|Il-fdalijiet tas-sinagoga ta' Kafarnahum Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Antikità tard u żminijiet medjevali === [[Stampa:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg|daqsminuri|200px|It-3 seklu Kfar Bar'am Sinagoga fil-Galilija]] [[Stampa:Aleppo Codex (Deut).jpg|daqsminuri|left|150px|Il-Codex Aleppo jew Aleppo Codex ([[Ebrajk]]: כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא, Keter Aram Tsova) huwa l-eqdem u l-aktar manuskritt1 tat-Tanaj skont it-Tiberian Masora, prodott u editjat mill-Masorete Ash ben Aaron ben. Jmur għall-930 A.D., madwar terz jinkludi kważi t-Torah kollha. Il-kodex inkiteb fil-belt ta' Tiberija fl-10 seklu wara Kristu. (madwar 920) taħt il-ħakma tal-Kalifat Abbasid]] [[Stampa:Leningrad Codex Carpet Page.jpg|daqsminuri|150px|Il-Codex Leningrad (Latin: Codex Leningradensis [Ktieb ta' Leningrad]; Ebrajk: כתב יד לנינגרד) huwa l-eqdem manuskritt sħiħ magħruf tal-Bibbja Ebrajka bl-Ebrajk, bl-użu tat-test Masoretic u l-vokalizzazzjoni Tiberjana. Skont il-kolofonu tiegħu, sar fil-Kajr fis-sena 1008 AD. C. (jew possibilment fl-1009).]] [[Stampa:Chateau Neuf Fortress in Upper Galilee, Israel.jpg|daqsminuri|Il-Fortizza ta' Honin ("Chateau-Nef"), li nbniet matul il-perjodu tal-Kruċjati, tinsab ħdejn Margaliot.]] Il-Kristjaneżmu bikri ċċaqlaq il-paganiżmu Ruman fir-4 seklu wara Kristu, b'Kostantin iħaddan u jippromwovi r-reliġjon Nisranija u Teodosju I jagħmilha r-reliġjon tal-istat. Għaddew sensielata' liġijiet li jiddiskriminaw kontra l- Lhud u l- Ġudaiżmu, u l- Lhud kienu ppersegwitati kemm mill- knisja kif ukoll mill- awtoritajiet. Ħafna Lhud kienu emigraw lejn komunitajiet tad-dijaspora li qed jiffjorixxu, filwaqt li fil-livell lokali kien hemm kemm immigrazzjoni Nisranija kif ukoll konverżjoni lokali. F’nofs is-seklu 5, kien hemm maġġoranza Kristjana. Lejn l-aħħar tas-seklu 5, faqqgħu rewwixti Samaritani, li baqgħu għaddejjin sal-aħħar tas-seklu 6 u rriżultaw fi tnaqqis kbir fil-popolazzjoni Samaritana. Wara l-konkwista Sassanid ta' Ġerusalemm u r-rewwixta Lhudija għal żmien qasir kontra Erakliju fis-sena 614 AD, l-Imperu Biżantin ikkonsolida mill-ġdid il-kontroll taż-żona fl-628. Fis-sena 634-641 AD, il-kalifat Rashidun rebaħ il-Levant. Matul is-sitt sekli li ġejjin, il-kontroll tar-reġjun ġie trasferit bejn il-kalifati Umayyad, Abbasid, Fatimid, u sussegwentement id-dinastiji Seleucid u Ayyubid. Il-popolazzjoni naqset b'mod drammatiku matul il-ftit sekli ta' wara, waqgħet minn madwar 1 miljun matul il-perjodi Rumani u Biżantini għal madwar 300,000 fil-perjodu Ottoman bikri, u kien hemm proċess kostanti ta' Arabizzazzjoni u Iżlamizzazzjoni. It-tmiem tas-seklu 11 ġab miegħu l-Kruċjati, rejds sanzjonati mill-Papa minn kruċjati Kristjani bil-ħsieb li jeħilsu lil Ġerusalemm u l-Art Imqaddsa mill-kontroll Musulmani u jistabbilixxu Stati Kruċjati. L-Ayyubids saqu lura lill-kruċjati qabel ma l-ħakma Musulmana ġiet restawrata bis-sħiħ mis-sultani Mamluk tal-Eġittu fl-1291. ==== Caesarea Maritima ==== Belt tal-port antika u medjevali fuq il-kosta tal-Lvant tal-Mediterran, u aktar tard raħal żgħir tas-sajd. Kienet il-kapitali tal-Lhudija Rumana, is-Sirja Palaestina u Palaestina Prima, suċċessivament, għal perjodu ta' ċ. 650 sena, u ċentru intellettwali ewlieni tal-Mediterran, minn żmien Erodi I sal-konkwista Musulmana tal-Levant. Illum, is-sit huwa parti mill-Park Nazzjonali ta' Caesarea, fit-tarf tal-punent tal-pjanura ta' Sharon fl-Iżrael. <gallery> Stampa:Caesarea maritima (DerHexer) 2011-08-02 098.jpg|Il-fdalijiet ta' Caesarea Maritima Stampa:Caesarea.JPG|Il-fdalijiet ta' Caesarea Maritima, bil-belt resort moderna ta' Caesarea (Keisarya) murija fin-naħa ta' fuq tal-lemin Stampa:Caesarea Maritima aqueduct.jpg|Fdalijiet tal-akwedott Ruman antik fuq il-bajja ta' Caesarea Maritima. Stampa:Caesarea maritima BW 4.JPG|It-teatru Ruman ta' Caesarea Maritima </gallery> === L-era moderna === [[Stampa:Jews at Western Wall by Felix Bonfils, 1870s.jpg|daqsminuri|Lhud fil-Ħajt tal-Punent fl-1870]] Fl-1516, l-Imperu Ottoman rebaħ ir-reġjun u ħakem bħala parti mis-Sirja Ottomana. Saru żewġ inċidenti vjolenti kontra l-Lhud, l-attakki ta' Safed tal-1517 u l-attakki ta' Hebron tal-1517, wara li t-Torok Ottomani keċċew lill-Mamluks matul il-Gwerra Ottomana-Mamluk. Taħt l-Imperu Ottoman, il-Levant kien pjuttost kożmopolitana, b’libertajiet reliġjużi għall-Insara, il-Musulmani u l-Lhud. Fl-1561, is-sultan Ottoman stieden lil Lhud Sefardi li kienu qed jaħarbu mill-Inkwiżizzjoni Spanjola biex joqgħodu u jibnu mill-ġdid il-belt ta' Tiberija. Taħt is-sistema tal-millieġ tal-Imperu Ottoman, l-Insara u l-Lhud kienu kkunsidrati dhimmi (li tfisser "protetti") taħt il-liġi Ottomana bi skambju għal-lealtà lejn l-istat u l-ħlas tat-taxxa jizya. Is-suġġetti Ottomani mhux Musulmani ffaċċjaw restrizzjonijiet ġeografiċi u tal-istil tal-ħajja, għalkemm dawn mhux dejjem kienu infurzati. Is-sistema tal-millieġ organizzat lil dawk li mhumiex Musulmani f'komunitajiet awtonomi fuq il-bażi tar-reliġjon. [[Stampa:THEODOR_HERZL_AT_THE_FIRST_ZIONIST_CONGRESS_IN_BASEL_ON_25.8.1897._תאודור_הרצל_בקונגרס_הציוני_הראשון_-_1897.8.25.jpg|daqsminuri|L-Ewwel Kungress Żjonista (1897) f'Basel, Isvizzera]] Il-popolazzjoni Lhudija tal-Palestina mill-ħakma Ottomana sal-bidu tal-moviment Zionist, magħruf bħala l-Ancient Yishuv, kienet tinkludi minoranza u varja fid-daqs. Matul is- seklu 16, komunitajiet Lhud ħadu l- għeruq fl- Erba' Bliet Qaddisa—Ġerusalemm, Tiberija, Ħebron, u Safed—u fl-1697, Rabbi Yehuda Hachasid mexxa grupp ta' 1,500 Lhudi lejn Ġerusalemm. Rewwixta Druze fl-1660 kontra l-Ottomani qerdet lil Safed u Tiberias. Fit-tieni nofs tas-seklu 18, il-Lhud tal-Lvant tal-Ewropa li opponew il-Hasidiżmu, magħruf bħala l-Perushim, stabbilixxew fil-Palestina. Fl-aħħar tas-seklu 18, ix-xejk Għarbi lokali Zahir al-Umar ħoloq emirat indipendenti de facto fil-Galilija. It-tentattivi Ottomani biex jissottomettu lix-xejk fallew. Wara l-mewt ta' Zahir, l-Ottomani reġgħu ħadu l-kontroll taż-żona. Fl-1799, il-Gvernatur Jazzar Pasha reġġa' attakk fuq Acre mit-truppi ta' Napuljun, u wassal lill-Franċiżi jabbandunaw il-kampanja tas-Sirja. Fl-1834, rewwixta mill-bdiewa Għarab Palestinjani kontra l-konskrizzjoni Eġizzjana u l-politika tat-taxxa ta' Muhammad Ali ġiet imrażżna; L-armata ta' Muhammad Ali rtirat u l-gvern Ottoman ġie stabbilit mill-ġdid bl-appoġġ Brittaniku fl-1840. Ir-riformi Tanzimat ġew implimentati fl-Imperu Ottoman kollu. L-ewwel mewġa ta' migrazzjoni Lhudija moderna lejn il-Palestina mmexxija mill-Ottomani, magħrufa bħala l-Ewwel Aliyah, bdiet fl-1881, meta l-Lhud ħarbu mill-pogroms fl-Ewropa tal-Lvant. Il-Liġijiet ta' Mejju tal-1882 żiedu d-diskriminazzjoni ekonomika kontra l-Lhud u rrestrinġu fejn setgħu jgħixu. B’reazzjoni, ħa l-forma taż-Żjoniżmu politiku, moviment li fittex li jistabbilixxi stat Lhudi fil-Palestina, biex b’hekk joffri soluzzjoni għall-kwistjoni Lhudija tal-istati Ewropej. It-Tieni Aliyah (1904-1914) bdiet wara l-pogrom ta' Kishinev; Xi 40,000 Lhudi stabbilixxew fil-Palestina, għalkemm kważi nofs eventwalment telqu. Kemm l-ewwel u t-tieni mewġ ta' immigranti kienu primarjament Lhud Ortodossi. It-Tieni Aliyah inkludiet gruppi Sionisti soċjalisti li stabbilixxew il-moviment tal-kibbutz ibbażat fuq l-idea li tiġi stabbilita ekonomija Lhudija separata bbażata esklussivament fuq ix-xogħol Lhudi. Dawk mit-Tieni Aliyah li saru mexxejja tal-Yishuv fid-deċennji ta' wara emmnu li l-ekonomija tas-settlers Lhud m'għandhiex tiddependi fuq ix-xogħol Għarbi. Dan ikun sors dominanti ta' antagoniżmu mal-popolazzjoni Għarbija, bl-ideoloġija nazzjonalista l-ġdida ta' Yishuv tiddomina l-ideoloġija soċjalista tagħha. Għalkemm l-immigranti tat-Tieni Aliyah fil-biċċa l-kbira fittxew li joħolqu insedjamenti agrikoli komunali Lhud, Tel Aviv ġiet stabbilita bħala l-ewwel belt Lhudija ppjanata fl-1909. F'dan il-perjodu ħarġu milizzji Lhud armati, l-ewwel waħda kienet Bar-Giora fl-1907. Sentejn wara, l-akbar Hashomer. twaqqfet biex tissostitwiha. === Mandat Brittaniku fuq il-Palestina === L-isforzi ta' Chaim Weizmann biex jikseb appoġġ Brittaniku għall-moviment Żjonista fl-aħħar irriżulta fid-Dikjarazzjoni Balfour, li ddikjarat appoġġ Brittaniku għall-ħolqien ta' “dar nazzjonali” Lhudija fil-Palestina. L-interpretazzjoni ta' Weizmann tad-dikjarazzjoni kienet li n-negozjati dwar il-futur tal-pajjiż kellhom isiru direttament bejn il-Gran Brittanja u l-Lhud, bl-esklużjoni tal-Għarab. Fis-snin ta' wara, ir-relazzjonijiet bejn il-Lhud u l-Għarab fil-Palestina ddeterjoraw b'mod drammatiku. Fl-1918, il-Leġjun Lhudi, prinċipalment voluntiera Żjonisti, għenu fil-konkwista Ingliża tal-Palestina. Fl-1920, it-territorju kien maqsum bejn il-Gran Brittanja u Franza taħt is-sistema tal-mandat, u ż-żona amministrata mill-Ingliżi (inkluż l-Iżrael modern) ingħatat l-isem ta' Mandat Brittaniku tal-Palestina. L-oppożizzjoni Għarbija għall-ħakma Brittanika u l-immigrazzjoni Lhudija wasslet għall-irvellijiet tal-Palestina tal-1920 u l-formazzjoni ta' milizzja Lhudija magħrufa bħala l-Haganah bħala riżultat ta' Hashomer, li minnha l-paramilitari Irgun u Lehi aktar tard infirdu. Fl-1922, il-Lega tan-Nazzjonijiet tat lill-Gran Brittanja l-Mandat għall-Palestina taħt termini li kienu jinkludu d-Dikjarazzjoni Balfour bil-wegħda tagħha lil-Lhud, u b'dispożizzjonijiet simili rigward l-Għarab Palestinjani. Il-popolazzjoni taż-żona kienet prinċipalment Għarbija u Musulmana: il-Lhud kienu jirrappreżentaw madwar 11%, u l-Insara Għarab madwar 9.5% tal-popolazzjoni. [[Stampa:PikiWiki Israel 8742 Pioneers in Kibbutz Ein Harod.jpg|daqsminuri|left|Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) fil-bidu tas-snin għoxrin]] [[Stampa:"Jews and Arabs in Grim Struggle for Holy Land" article (1938).jpg|daqsminuri|“Lhud u Għarab fi ġlieda iebsa għall-Art Imqaddsa”, artiklu mill-1938]] [[Stampa:PikiWiki Israel 12820 Architecture of Israel.jpg|daqsminuri|left|Id-Dar tal-Poplu f'Givat Ada fl-1926]] [[Stampa:Kfar Saba 1929.jpg|daqsminuri|Pavimentar ta' triq f'Kfar Saba, 1929]] [[Stampa:כפר סבא - פנורמה - פרדסים צעירים.-JNF044195.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1930]] [[Stampa:Ghaffir force Kfar Saba 1933.jpg|daqsminuri|Pulizija ta' Kfar Saba, 1933]] [[Stampa:כפר סבא - התאחדות הנהגים "השרון".-JNF044331.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1936]] [[Stampa:שכונת אליעזר - סלילת כביש בשכונת אליעזר ליד כפר סבא-JNF036039.jpeg|daqsminuri|Kfar Saba mill-1938]] [[Stampa:Zoltan Kluger. Ain Harod.jpg|daqsminuri|left|Ritratti mill-ajru ta' Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) minn Zoltan Kluger, 1937-1938]] [[Stampa:נימראה הנקודה מספר ימים לאחר העליה של נירים בנגב-JNF025061.jpeg|daqsminuri|left|Il-Kibbutz ta' Nirim fl-1 ta' Ottubru, 1946]] It-Tielet Alija (1919-1923) u r-Raba' Alija (1924-1929) ġabu 100,000 Lhudi addizzjonali fil-Palestina. Iż-żieda tan-Naziżmu u l-persekuzzjoni dejjem tiżdied tal-Lhud fl-Ewropa tas-snin tletin wasslu għall-Ħames Aliyah, b'influss ta' kwart ta' miljun Lhudi. Din kienet waħda mill-kawżi ewlenin tar-Rivolta Għarbija tal-1936-39, li ġiet imrażżna mill-forzi tas-sigurtà Brittaniċi u l-milizzji Żjonisti. Inqatlu diversi mijiet ta' ħaddiema tas-sigurtà Brittaniċi u Lhudija. Inqatlu 5,032 Għarbi, ndarbu 14,760 u nżammu 12,622. Huwa stmat li għaxra fil-mija tal-popolazzjoni Għarbija Palestinjana maskili adulti nqatlu, ndarbu, ntbagħtu l-ħabs jew eżiljati. L-Ingliżi introduċew restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni Lhudija lejn il-Palestina bil-White Paper tal-1939. Bil-pajjiżi madwar id-dinja jwarrbu lir-refuġjati Lhud li qed jaħarbu mill-Olokawst, ġie organizzat moviment taħt l-art magħruf bħala Aliyah Bet biex iġib il-Lhud fil-Palestina. Fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija, 31% tal-popolazzjoni totali tal-Palestina kienet Lhudija. Ir-Renju Unit sab ruħu jiffaċċja ribelljoni Lhudija minħabba restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni u kunflitt kontinwu mal-komunità Għarbija dwar il-livelli ta' capping. Il-Haganah ngħaqdet mal-Irgun u Lehi fi ġlieda armata kontra l-ħakma Brittanika. L-Haganah ippruvat ġġib għexieren ta' eluf ta' refuġjati Lhud u superstiti tal-Olokawst lejn il-Palestina bid-dgħajsa fi programm imsejjaħ Aliyah Bet. Il-biċċa l-kbira tal-vapuri ġew interċettati mir-Royal Navy u r-refuġjati tpoġġew f'kampijiet ta' detenzjoni f’Atlit u Ċipru. [[Stampa:נקודה חדשה לפליטים ע"י שכונת אליעזר בכפר-סבא-JNF014323.jpeg|daqsminuri|left|Akkomodazzjoni għall-immigranti f'Kfar Saba, 1945]] [[Stampa:UN Palestine Partition Versions 1947.jpg|daqsminuri|Mappa tan-NU: "Pjan ta' diviżjoni tal-Palestina b'unjoni ekonomika"]] Fit-22 ta' Lulju, 1946, l-Irgun ibbumbardja l-kwartieri ġenerali amministrattivi Brittaniċi għall-Palestina, u qatel 91 persuna. L-attakk kien reazzjoni għall-Operazzjoni Agatha (serje ta' rejds, inkluż wieħed fuq l-Aġenzija Lhudija, mill-Ingliżi) u kien l-aktar fatali dirett kontra l-Ingliżi matul l-era tal-Mandat. Ir-ribelljoni Lhudija kompliet matul l-1946 u l-1947 minkejja l-isforzi miftiehma tal-Armata Brittanika u l-Korp tal-Pulizija Palestinjan biex irażżnuha. L-isforzi Brittaniċi biex jimmedjaw soluzzjoni negozjata mar-rappreżentanti Lhud u Għarab fallew ukoll, peress li l-Lhud ma kinux lesti jaċċettaw xi soluzzjoni li ma kinitx tinvolvi stat Lhudi u ssuġġeriet qsim tal-Palestina fi stati Lhud u Għarab, filwaqt li l-Għarab kienu sod li Stat Lhudi fi kwalunkwe parti tal-Palestina kien inaċċettabbli u li l-unika soluzzjoni kienet Palestina unifikata taħt il-ħakma Għarbija. Fi Frar 1947, l-Ingliżi rreferew il-kwistjoni tal-Palestina lin-Nazzjonijiet Uniti li għadhom kif ġew iffurmati. Fil-15 ta' Mejju, 1947, l-Assemblea Ġenerali tan-NU ddeċidiet li jinħoloq Kumitat Speċjali "biex jipprepara... rapport dwar il-kwistjoni tal-Palestina." Ir-Rapport tal-Kumitat ippropona pjan biex jissostitwixxi l-Mandat Brittaniku bi "Stat Għarbi indipendenti, Stat Lhudi indipendenti u l-Belt ta' Ġerusalemm l-aħħar li tkun taħt Sistema ta' Trusteeship Internazzjonali." Sadanittant, ir-ribelljoni Lhudija kompliet u laħqet il-quċċata f’Lulju tal-1947, b'serje ta' rejds ta' gwerillieri mifruxa li laħqu l-qofol tagħhom fl-Affair tas-Surġenti, li fiha l-Irgun ħadu żewġ surġenti Ingliżi ostaġġi bħala tentattiv ta' pressjoni kontra l-eżekuzzjoni ppjanata ta' tliet operazzjonijiet tal-Irgun. Wara li twettqu l-eżekuzzjonijiet, l-Irgun qatel liż-żewġ suldati Ingliżi, dendlu ġisimhom mas-siġar, u ħallew booby trap fuq il-post li weġġa’ suldat Ingliż wieħed. L-inċident qajjem rabja kbira fir-Renju Unit. F'Settembru 1947, il-Kabinett Ingliż iddeċieda li jevakwa l-Palestina peress li l-Mandat ma kienx għadu sostenibbli. Fid-29 ta' Novembru, 1947, l-Assemblea Ġenerali adottat ir-Riżoluzzjoni 181 (II). Il-pjan mehmuż mar-riżoluzzjoni kien essenzjalment dak propost fir-rapport tat-3 ta' Settembru. L-Aġenzija Lhudija, ir-rappreżentant rikonoxxut tal-komunità Lhudija, aċċettat il-pjan, li alloka 55-56% tal-Palestina Mandatorja għal-Lhud. F'dak iż-żmien, il-Lhud kienu madwar terz tal-popolazzjoni u kellhom madwar 6-7% tal-art. L-Għarab kienu jagħmlu l-maġġoranza u kellhom madwar 20% tal-art, bil-bqija f'idejn l-awtoritajiet tal-Mandat jew sidien tal-art barranin. Il-Lega Għarbija u l-Kumitat Għoli Għarbi tal-Palestina ċaħduha fuq il-bażi li l-pjan ta' qsim ipprivileġġa l-interessi Ewropej fuq dawk tal-Palestinjani, u indikaw li kienu se jirrifjutaw kwalunkwe pjan ta' qsim ieħor. Fl-1 ta' Diċembru, 1947, il-Kumitat Għoli Għarbi pproklama strajkta'ta’ tlett ijiem u faqqgħet irvellijiet f'Ġerusalemm. Is-sitwazzjoni wasslet għal gwerra ċivili. Is-Segretarju Kolonjali Arthur Creech Jones ħabbar li l-Mandat Brittaniku kien se jintemm fil-15 ta' Mejju, 1948, u dak iż-żmien l-Ingliżi kienu se jevakwaw. Meta milizzji u gruppi Għarab attakkaw żoni Lhud, huma primarjament iffaċċjaw il-Ħagana, kif ukoll il-gruppi iżgħar Irgun u Lehi. F'April 1948, il-Haganah marret fuq l-offensiva. Bejn l-1947 u l-1949, 750,000 Għarbi Palestinjan ħarbu jew tkeċċew, l-aktar bħala riżultat ta' tkeċċija minn forzi Żjonisti u, aktar tard, Iżraeljani. === Istat tal-Iżrael === [[Stampa:Flickr_-_Government_Press_Office_(GPO)_-_Ben_Gurion_(Left)_Signing_the_Declaration_of_Independence.jpg|daqsminuri|left|Ben Gurion (xellug) jiffirma d-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza mmexxija minn Moshe Sharett]] [[Stampa:Israel -Independence May 14, 1948.jpg|daqsminuri|Folla li tiċċelebra quddiem il-Mużew ta' Tel Aviv, li jinsab f'16 Rothschild Boulevar]] [[Stampa:Israel ind mus.JPG|daqsminuri|left|Sala tal-Indipendenza tal-Iżrael, 16 Rothschild Boulevard, Tel Aviv, 2007]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20755 The Palmach.jpg|daqsminuri|L-Operazzjoni Yebusi kienet waħda mill-operazzjonijiet ta' difiża tal-Gwerra tal-Indipendenza. L-operazzjoni saret fil-limiti tal-belt ta' [[Ġerusalemm]] u l-inħawi ta' madwarha, bejn it-22 ta' April u l-4 ta' Mejju, 1948.]] [[Stampa:Declaration of State of Israel 1948.jpg|daqsminuri|David Ben-Gurion li jiddikjara l-ħolqien ta' Iżrael fl-14 ta' Mejju, 1948]] Fl-14 ta' Mejju, 1948, jum qabel l-iskadenza tal-Mandat Brittaniku, David Ben-Gurion, il-kap tal-Aġenzija Lhudija, iddikjara “l-istabbiliment ta' stat Lhudi f'Eretz-Iżrael”. L-unika referenza fit-test tad-Dikjarazzjoni għall-fruntieri tal-istat il-ġdid hija l-użu tat-terminu Eretz-Iżrael ("L-Art ta' Iżrael"). L-għada, l-armati ta' erba' pajjiżi Għarab – l-Eġittu, is-Sirja, it-Transjordan u l-Iraq – daħlu f'dak li kien il-Mandat Brittaniku tal-Palestina, u bdiet il-Gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948; Kontinġenti mill-Jemen, il-Marokk, l-Arabja Sawdija u s-Sudan ingħaqdu fil-gwerra. L-iskop apparenti tal-invażjoni kien li jipprevjeni l-istabbiliment tal-istat Lhudi. Il-Lega Għarbija ddikjarat li l-invażjoni kienet immirata biex terġa’ lura l-ordni u tevita aktar tixrid ta' demm. Wara sena ta' ġlied, ġie ddikjarat waqfien mill-ġlied u ġew stabbiliti fruntieri temporanji, magħrufa bħala l-Linja l-Ħadra. Il-Ġordan annessa dak li sar magħruf bħala x-Xatt tal-Punent, inkluż Ġerusalemm tal-Lvant, u l-Eġittu okkupa l-Medda ta' Gaża. Aktar minn 700,000 Palestinjan tkeċċew jew ħarbu, li bl-Għarbi kienet issir magħrufa bħala n-Nakba (“katastrofi”). L-avvenimenti wasslu wkoll għall-qerda tas-soċjetà, il-kultura, l-identità, id-drittijiet politiċi u l-aspirazzjonijiet nazzjonali tal-maġġoranza tal-popolazzjoni predominantement Għarbija tal-Palestina. Xi 156,000 baqgħu u saru ċittadini Għarab ta' Iżrael. [[Stampa:Kibbutz Nirim.jpg|daqsminuri|left|Kibbutz Nirim. Ritratt mill-ajru mill-arkivju Palmach.]] [[Stampa:Operation Horev.jpg|daqsminuri|left|Forzi tal-Operazzjoni Horev ħdejn il-qsim ta' Nitzana]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20823 The Palmach.jpg|daqsminuri|Konvoj korazzat qabel ma jidħol fis-Sinaj fl-Operazzjoni Horev (1948)]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21416 The Palmach.JPG|daqsminuri|left|Assalt tas-saqajn u tneħħija ta' pożizzjonijiet f'qafas okkupat ta' sinjali ta' irtir mid-9 Battaljun waqt l-Operazzjoni Horev]] [[Stampa:Raising the Ink Flag at Umm Rashrash (Eilat) (3x4).jpg|daqsminuri|Tlugħ tal-Bandiera tal-Linka fl-10 ta' Marzu, 1949, li timmarka t-tmiem tal-gwerra tal-1948]] Iżrael ġie ammess bħala membru tan-NU fil-11 ta' Mejju, 1949. Fl-ewwel snin tal-istat, il-moviment Żjonista Laburista mmexxi mill-Prim Ministru David Ben-Gurion iddomina l-politika Iżraeljana. L-immigrazzjoni lejn l-Iżrael matul l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50 kienet assistita mid-Dipartiment tal-Immigrazzjoni Iżraeljan u l-Mossad LeAliyah Bet (lit. "Istitut għall-Immigrazzjoni B"), sponsorjati minn organizzazzjoni mhux governattiva. Dawn tal-aħħar ħadu sehem f'operazzjonijiet klandestini f'pajjiżi, partikolarment fil-Lvant Nofsani u l-Ewropa tal-Lvant, fejn il-ħajja tal-Lhud kienet maħsuba li kienet fil-periklu u l-ħarba kienet diffiċli. Il-Mossad LeAliyah Bet ġiet xolta fl-1953. L-immigrazzjoni saret skont il-Pjan ta' Miljun. Xi immigranti kellhom twemmin Żjonista jew ġew ifittxu l-wegħda ta' ħajja aħjar, filwaqt li oħrajn marru biex jaħarbu mill-persekuzzjoni jew ġew imkeċċija. [[Stampa:PikiWiki Israel 6558 Settlements in Israel.jpg|daqsminuri|Skola fi Sderot, kmieni fis-snin ħamsin]] Influss ta' superstiti tal-Olokawst u Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani lejn Iżrael matul l-ewwel tliet snin żied in-numru ta' Lhud minn 700,000 għal 1,400,000. Sal-1958, il-popolazzjoni kienet żdiedet għal żewġ miljuni. Bejn l-1948 u l-1970, madwar 1,150,000 refuġjat Lhudi rrisistemaw fl-Iżrael. Xi immigranti ġodda waslu bħala refuġjati u kienu miżmuma f'kampijiet temporanji magħrufa bħala ma'abarot; Sal-1952, aktar minn 200,000 ruħ kienu jgħixu f'dawn l-ibliet tat-tinda. Il-Lhud ta' oriġini Ewropea ħafna drabi kienu trattati b'mod aktar favorevoli mil-Lhud mill-pajjiżi tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq: unitajiet ta' akkomodazzjoni riżervati għal dawn tal-aħħar ta' spiss kienu riallokati għal dawk tal-ewwel, u għalhekk il-Lhud reċentement waslu minn artijiet Għarab ġeneralment spiċċaw joqogħdu aktar fit-tul f'kampijiet ta' tranżitu. Matul dan il-perjodu, l-ikel, il-ħwejjeġ u l-għamara ġew razzjonati f'dak li sar magħruf bħala l-perjodu tal-awsterità. Il-ħtieġa li tiġi solvuta l-kriżi wasslet lil Ben-Gurion biex jiffirma ftehim ta' riparazzjoni mal-Ġermanja tal-Punent li qanqal protesti tal-massa minn Lhud rrabjati għall-idea li Iżrael jista' jaċċetta kumpens monetarju għall-Olokawst. Matul is-snin ħamsin, Iżrael kien spiss attakkat minn fedayeen Palestinjani, kważi dejjem immiraw lejn iċ-ċivili, l-aktar mill-Medda ta' Gaża okkupata mill-Eġizzjani, li wasslu għal diversi operazzjonijiet ta' ritaljazzjoni Iżraeljani. Fl-1956, ir-Renju Unit u Franza ppruvaw jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-Kanal ta' Suez, li l-Eġittu kien nazzjonalizza. L-imblokk kontinwu tal-Kanal ta' Suez u l-Istrett ta' Tiran għat-tbaħħir Iżraeljan, flimkien ma' żieda fl-attakki tal-fedayeen kontra l-popolazzjoni tan-Nofsinhar ta' Iżrael u dikjarazzjonijiet Għarab reċenti ta' theddid, wasslu lill-Iżrael biex jattakka l-Eġittu. L-Iżrael ingħaqad ma' alleanza sigrieta mar-Renju Unit u Franza u invada l-Peniżola tas-Sinaj fil-Kriżi ta' Suez, iżda kien ippressat min-NU biex jirtira bi skambju għal garanziji tad-drittijiet tan-navigazzjoni Iżraeljani. Il-gwerra rriżultat fi tnaqqis sinifikanti fl-infiltrazzjoni tal-fruntiera Iżraeljana. Mill-1964, il-pajjiżi Għarab, imħassba dwar il-pjanijiet Iżraeljani li jiddevjaw l-ilmijiet tax-Xmara Ġordan lejn il-pjanura tal-kosta, kienu qed jippruvaw jiddevjaw l-ilma prinċipali biex iċaħħdu lill-Iżrael mir-riżorsi tal-ilma, u kkawżaw tensjonijiet bejn Iżrael minn naħa, u s-Sirja u l-Libanu. fuq l-oħra. Nazzjonalisti Għarab immexxija mill-President Eġizzjan Gamal Abdel Nasser irrifjutaw li jirrikonoxxu lill-Iżrael u talbu għall-qerda tiegħu. Sal-1966, ir-relazzjonijiet bejn l-Iżraeljani u l-Għarab kienu marru għall-agħar sal-punt li nqalgħu battalji bejn il-forzi Iżraeljani u Għarab. [[Stampa:SixDaysWar Montage.png|daqsminuri|left|il-gwerra sitt ijiem]] [[Stampa:Israeli tanks advancing on the Golan Heights. June 1967. D327-098.jpg|daqsminuri|Tankijiet Iżraeljani javvanzaw fuq l-Għoljiet tal-Golan. Ġunju 1967]] [[Stampa:Ammunition Hill Museum Exhibits P1010036.JPG|daqsminuri|left|Ġlied fl-Għolja tal-Mmunizzjon matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem.]] [[Stampa:Flickr_-_Israel_Defense_Forces_-_Life_of_Lt._Gen._Yitzhak_Rabin,_7th_IDF_Chief_of_Staff_in_photos_(14).jpg|daqsminuri|Moshe Dayan, Yitzhak Rabin u Uzi Narkis fil-Bieb tal-Iljun. Mil-lemin għax-xellug: il-Kap tal-Persunal Yitzhak Rabin, il-Ministru tad-Difiża Moshe Dayan u l-Ġeneral tal-Kmand Ċentrali Uzi Narkis jidħlu fil-Belt il-Qadima ta' [[Ġerusalemm]] mill-Bieb tal-Iljun wara l-Battalja ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Six Day War Territories.svg|daqsminuri|left|Territorju okkupat mill-Iżrael: qabel il-Gwerra tas-Sitt Ijiem bl-isfar, Wara l-gwerra bl-oranġjo (Il-Peniżola tas-Sinai ġiet ritornata lill-Eġittu fl-1982).]] F'Mejju 1967, l-Eġittu kkonċentra l-armata tiegħu ħdejn il-fruntiera ma' Iżrael, keċċa lill-għassa tal-paċi tan-NU, stazzjonati fil-Peniżola tas-Sinaj sa mill-1957, u mblokka l-aċċess ta' Iżrael għall-Baħar l-Aħmar. Stati Għarab oħra mmobilizzaw il-forzi tagħhom. Iżrael tenna li dawn l-azzjonijiet kienu casus belli u nieda attakk preventiv kontra l-Eġittu f'Ġunju. Il-Ġordan, is-Sirja u l-Iraq attakkaw lill-Iżrael. Fil-Gwerra tas-Sitt Ijiem, Iżrael qabad u okkupa x-Xatt tal-Punent mill-Ġordan, il-Medda ta' Gaża u l-Peniżola tas-Sinaj mill-Eġittu, u l-Għoljiet tal-Golan mis-Sirja. Il-​konfini ta' Ġerusalemm ġew estiżi, u nkorporaw Ġerusalemm tal-​Lvant. Il-Linja l-Ħadra tal-1949 saret il-konfini amministrattiva bejn l-Iżrael u t-territorji okkupati. Wara l-gwerra tal-1967 u r-riżoluzzjoni tat-"Tliet Le" tal-Lega Għarbija, Iżrael iffaċċja attakki minn Eġizzjani fil-Peniżola tas-Sinaj matul il-Gwerra tal-Attrizzjoni tal-1967-1970, u minn gruppi Palestinjani li jattakkaw Iżraeljani fit-territorji okkupati, globalment u fl-Iżrael. L-aktar importanti fost il-gruppi Palestinjani u Għarab kienet l-Organizzazzjoni għall-Ħelsien tal-Palestina (PLO), stabbilita fl-1964, li inizjalment impenjat ruħha għal "ġlieda armata bħala l-uniku mod biex teħles lill-patrija." Fl-aħħar tas-snin sittin u l-bidu tas-sebgħinijiet, gruppi Palestinjani nedew attakki kontra miri Iżraeljani u Lhud madwar id-dinja, inkluż massakru ta' atleti Iżraeljani fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1972 fi Munich. Il-gvern Iżraeljan wieġeb b'kampanja ta' qtil kontra l-organizzaturi tal-massakru, bumbardament, u attakk fuq il-kwartieri ġenerali tal-PLO fil-Libanu. Fis-6 ta' Ottubru, 1973, l-armati Eġizzjani u Sirjani nedew attakk sorpriża kontra l-forzi Iżraeljani fil-Peniżola tas-Sinaj u l-Għoljiet tal-Golan, u bdew il-Gwerra ta' Yom Kippur. Il-gwerra ntemmet fil-25 ta' Ottubru b'Iżrael iwarrab il-forzi Eġizzjani u Sirjani iżda jsofri telf kbir. Investigazzjoni interna ħelset lill-gvern mir-responsabbiltà għal fallimenti qabel u matul il-gwerra, iżda r-rabja pubblika ġiegħlet lill-Prim Ministru Golda Meir jirriżenja. F'Lulju tal-1976, ajruplan tal-passiġġieri nħataf fuq titjira minn Iżrael għal Franza minn gwerilli Palestinjani; Commandos Iżraeljani salvaw 102 mill-106 ostaġġ Iżraeljan. L-elezzjonijiet tal-Knesset tal-1977 immarkaw punt ta' bidla kbira fl-istorja politika Iżraeljana, hekk kif il-partit Likud ta' Menachem Begin ħa l-kontroll tal-Partit Laburista. Aktar tard dik is-sena, il-President Eġizzjan Anwar El Sadat għamel vjaġġ lejn Iżrael u tkellem quddiem il-Knesset f’dak li kien l-ewwel rikonoxximent ta' Iżrael minn kap ta' stat Għarbi. Sadat u Begin iffirmaw il-Ftehim ta’ Camp David (1978) u t-trattat ta' paċi bejn l-Eġittu u l-Iżrael (1979). Bi skambju, Iżrael irtira mill-Peniżola tas-Sinaj u qabel li jidħol f’negozjati dwar l-awtonomija Palestinjana fix-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Fil-11 ta' Marzu, 1978, rejd ta' gwerillieri tal-PLO mil-Libanu wassal għall-Massakru tal-Highway tal-Kosta. Iżrael irrisponda billi nieda invażjoni tan-Nofsinhar tal-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Il-biċċa l-kbira tal-ġellieda tal-PLO irtiraw, iżda l-Iżrael kien kapaċi jassigura n-Nofsinhar tal-Libanu sakemm forza tan-NU u l-armata Libaniża setgħu jieħdu l-kontroll. Il-PLO dalwaqt reġgħet bdiet ir-ribelljoni tagħha kontra l-Iżrael, u l-Iżrael wettaq bosta attakki ta' ritaljazzjoni. Sadanittant, il-gvern ta' Begin ipprovda inċentivi għall-Iżraeljani biex joqgħodu fix-Xatt tal-Punent okkupat, u żied il-frizzjoni mal-Palestinjani hemmhekk. Il-Liġi ta' Ġerusalemm (1980) kienet maħsuba minn xi wħud li jaffermaw mill-ġdid l-annessjoni ta' Ġerusalemm ta' Iżrael fl-1967 b'digriet tal-gvern, u reġgħet bdiet il-kontroversja internazzjonali dwar l-istatus tal-belt. L-ebda leġiżlazzjoni Iżraeljana ma ddefiniet it-territorju ta' Iżrael u l-ebda liġi ma kienet tinkludi speċifikament lil Ġerusalemm tal-Lvant fiha. Fl-1981 l-Iżrael effettivament annessa l-Għoljiet tal-Golan. Diversi mewġiet ta' Lhud Etjopjani emigraw lejn Iżrael mis-snin tmenin, filwaqt li bejn l-1990 u l-1994, l-immigrazzjoni minn stati post-Sovjetiċi żiedet il-popolazzjoni ta' Iżrael bi tnax fil-mija. Fis-7 ta' Ġunju, 1981, waqt il-Gwerra Iran-Iraq, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet l-uniku reattur nukleari tal-Iraq, li dak iż-żmien kien qed jinbena, sabiex jipprevjeni l-programm tal-armi nukleari tal-Iraq. Wara sensiela ta' attakki tal-PLO fl-1982, Iżrael invada l-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Fl-1992, Yitzhak Rabin sar Prim Ministru wara elezzjoni li fiha l-partit tiegħu sejjaħ għal kompromess mal-ġirien ta' Iżrael. Is-sena ta' wara, Shimon Peres f’isem l-Iżrael u Mahmoud Abbas f’isem il-PLO, iffirmaw il-Ftehimiet ta' Oslo, li taw lill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (PNA) id-dritt li tirregola partijiet tax-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Il-PLO għarfet ukoll id-dritt ta' Iżrael li jeżisti u wiegħed li jtemm it-terroriżmu. Fl-1994, ġie ffirmat it-trattat ta' paċi bejn l-Iżrael u l-Ġordan, li għamel il-Ġordan it-tieni pajjiż Għarbi li nnormalizza r-relazzjonijiet ma' Iżrael. L-appoġġ pubbliku Għarbi għall-Ftehimiet ġie mħassra mill-kontinwazzjoni tal-insedjamenti u l-punti ta' kontroll Iżraeljani, u l-kundizzjonijiet ekonomiċi li qed jiddeterjoraw. L-appoġġ pubbliku Iżraeljan għall-Ftehimiet naqas wara l-attakki suwiċida Palestinjani. F’Novembru tal-1995, Yitzhak Rabin kien maqtul minn Yigal Amir, Lhudi tal-lemin estrem li oppona l-Ftehim. Matul il-mandat ta’ Benjamin Netanyahu lejn l-aħħar tad-disgħinijiet, Iżrael qabel li jirtira minn Hebron, għalkemm dan qatt ma ġie ratifikat jew implimentat, u ffirma l-Memorandum ta' Wye River, li jagħti kontroll akbar lill-ANP. Ehud Barak, elett Prim Ministru fl-1999, irtira l-forzi tiegħu min-Nofsinhar tal-Libanu u mexxa negozjati maċ-Chairman tal-PA Yasser Arafat u l-President tal-Istati Uniti Bill Clinton fis-Summit ta' Camp David tal-2000 offra pjan għat-twaqqif ta’ stat Palestinjan l-Istrixxa ta’ Gaża kollha u aktar minn 90% tax-Xatt tal-Punent b’Ġerusalemm bħala kapital kondiviż. Kull naħa tat tort lill-oħra għall-falliment tat-taħditiet. ==== seklu 21 ==== Fl-aħħar tas-sena 2000, wara żjara kontroversjali mill-mexxej tal-Likud Ariel Sharon fuq il-Muntanja tat-Tempju, bdiet it-Tieni Intifada, li damet erba' snin u nofs. L-attakki suwiċida kienu karatteristika rikorrenti. Xi kummentaturi jsostnu li l-Intifada kienet ippjanata minn qabel minn Arafat minħabba l-falliment tat-taħditiet għall-paċi. Sharon saret Prim Ministru fl-elezzjoni tal-2001; Huwa wettaq il-pjan tiegħu li jirtira unilateralment mill-Medda ta' Gaża u mexxa l-kostruzzjoni tal-barriera Iżraeljana fix-Xatt tal-Punent, u temm l-Intifada. Bejn l-2000 u l-2008, inqatlu 1,063 Iżraeljan, 5,517 Palestinjan u 64 ċittadin barrani. Fl-2006, attakk tal-artillerija tal-Hezbollah fuq komunitajiet tal-fruntiera fit-Tramuntana ta' Iżrael u l-ħtif transkonfinali ta' żewġ suldati Iżraeljani ppreċipitaw it-Tieni Gwerra tal-Libanu ta' xahar. Fl-2007, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet reattur nukleari fis-Sirja. Fl-2008, waqfien mill-ġlied bejn il-Ħamas u l-Iżrael waqa’, li rriżulta fil-Gwerra ta’ Gaża ta’ tliet ġimgħat. F'dik li l-Iżrael iddeskriva bħala reazzjoni għal aktar minn mitt attakk bil-rokits Palestinjani fuq bliet fin-Nofsinhar ta’ Iżrael, Iżrael nieda operazzjoni fil-Medda ta’ Gaża fl-2012, li damet tmint ijiem. L-Iżrael beda operazzjoni oħra f'Gaża wara eskalazzjoni ta' attakki bir-rokits mill-Ħamas f'Lulju 2014. F'Mejju 2021, seħħ rawnd ieħor ta' ġlied f'Gaża u f'Iżrael, li damet ħdax-il jum. Fis-snin 2010, ġiet stabbilita kooperazzjoni reġjonali dejjem tikber bejn l-Iżrael u l-pajjiżi tal-Lega Għarbija, li laħqet il-qofol tagħha fl-iffirmar tal-Ftehimiet ta' Abraham. Is-sitwazzjoni tas-sigurtà Iżraeljana nbidlet mill-kunflitt tradizzjonali Għarbi-Iżraeljan għall-kunflitt prokura bejn l-Iran u l-Iżrael u l-konfrontazzjoni diretta mal-Iran matul il-gwerra ċivili Sirjana. Fis-7 ta' Ottubru, 2023, gruppi militanti Palestinjani f’Gaża, immexxija mill-Ħamas, nedew sensiela ta' attakki terroristiċi kkoordinati kontra l-Iżrael, li wasslu għall-bidu tal-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas. Dakinhar, madwar 1,300 Iżraeljan, fil-biċċa l-kbira ċivili, inqatlu f'komunitajiet qrib il-fruntiera tal-Istrixxa ta' Gaża u waqt festival tal-mużika. Aktar minn 200 ostaġġ inħatfu u ttieħdu fil-Medda ta' Gaża. Wara li keċċa lit-terroristi mit-territorju tiegħu, Iżrael nieda waħda mill-aktar kampanji distruttivi ta' bombi fl-istorja moderna u invada Gaża fis-27 ta' Ottubru bl-għanijiet iddikjarati li jeqred il-Ħamas u jeħles lill-ostaġġi. Il-ħames gwerra tal-kunflitt Gaża-Iżrael mill-2008, u l-akbar konfrontazzjoni militari fir-reġjun mill-Gwerra ta' Yom Kippur fl-1973. == Gvern u politika == [[Stampa:HaKirya.jpg|daqsminuri|Il-Kirya huwa kumpless fiċ-ċentru ta' Tel Aviv-Jaffa, użati mill-IDF, il-Ministeru tad-Difiża, ministeri tal-gvern u korpi oħra tal-stat.]] [[Stampa:Herzliya new city hall.jpg|daqsminuri|left|Belt Hall tal-Muniċipalità ta' Herzliya]] [[Stampa:JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|daqsminuri|Bell Hall tal-Muniċipalità ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61144 kfar saba at night.jpg|daqsminuri|left|Kfar Saba City Hall]] [[Stampa:Ramat Han006.jpg|daqsminuri|left|Il-Kwartieri Ġenerali tal-Kunsill Reġjonali ta' Ramat HaNegev (l-[[Ebrajk]]: מועצה אזורית רמת הנגב, lit. 'Kunsill Reġjonali tan-Negev Heights')]] L-Iżrael għandu sistema parlamentari, rappreżentanza proporzjonali u vot universali. Membru parlamentari appoġġat minn maġġoranza parlamentari jsir Prim Ministru; Dan normalment ikun il-president tal-akbar partit. Il-prim ministru huwa l-kap tal-gvern u l-kabinett. Il-president huwa l-kap tal-istat, b'dmirijiet limitati u fil-biċċa l-kbira ċerimonjali. Iżrael huwa mmexxi minn parlament ta' 120 membru, magħruf bħala l-Knesset. Is-sħubija fil-Knesset hija bbażata fuq rappreżentanza proporzjonali tal-partiti politiċi, b'limitu elettorali ta' 3.25%, li fil-prattika rriżultat fi gvernijiet ta' koalizzjoni. Ir-residenti tal-insedjamenti Iżraeljani fix-Xatt tal-Punent huma eliġibbli biex jivvutaw u wara l-elezzjonijiet tal-2015, 10 mill-120 membru tal-Knesset (8%) huma mix-Xatt tal-Punent. ] L-elezzjonijiet parlamentari huma skedati kull erba' snin, iżda koalizzjonijiet instabbli jew vot ta' sfiduċja jistgħu jxolji gvern qabel. L-ewwel partit immexxi mill-Għarab ġie stabbilit fl-1988 u mill-2022, il-partiti mmexxija mill-Għarab għandhom madwar 10% tas-siġġijiet. Il-Liġi Bażika: Il-Knesset (1958) u l-emendi tagħha jipprevjenu lista tal-partit milli toħroġ fl-elezzjonijiet tal-Knesset jekk l-għanijiet jew l-azzjonijiet tagħha jinkludu "ċ-ċaħda tal-eżistenza tal-Istat tal-Iżrael bħala l-Istat tal-poplu Lhudi." Il-Liġijiet Bażiċi ta' Iżrael jiffunzjonaw bħala kostituzzjoni mhux kodifikata. Fihom, Iżrael huwa definit bħala Stat Lhudi u demokratiku, u bħala l-istat-nazzjon esklussivament tal-poplu Lhudi. Fl-2003, il-Knesset bdiet tabbozza kostituzzjoni uffiċjali bbażata fuq dawn il-liġijiet. Iżrael m'għandu l-ebda reliġjon uffiċjali, iżda d-definizzjoni tal-istat bħala "Lhudi u demokratiku" toħloq konnessjoni qawwija mal-Ġudaiżmu. Fid-19 ta' Lulju, 2018, il-Knesset għaddiet Liġi Bażika li tikkaratterizza l-Istat ta' Iżrael primarjament bħala "stat nazzjon tal-poplu Lhudi", u l-Ebrajk bħala l-lingwa uffiċjali tiegħu. L-abbozz jattribwixxi status speċjali indefinit lill-lingwa Għarbija. L-istess abbozz jagħti lill-Lhud dritt uniku għall-awtodeterminazzjoni nazzjonali u jqis l-iżvilupp tal-insedjamenti Lhud fil-pajjiż bħala "interess nazzjonali", li jagħti s-setgħa lill-gvern biex "jieħu miżuri biex jinkoraġġixxi, jippromwovi u jimplimenta dan l-interess". === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Distritos Israel.PNG|daqsminuri|Organizzazzjoni territorjali]] L-Istat ta' Iżrael huwa maqsum f’sitt distretti amministrattivi ewlenin, magħrufa bħala mehozot ([[Ebrajk]]: מחוזות; sg.: mahoz): id-distretti Ċentrali, Ħaifa, Ġerusalemm, Tramuntana, Nofsinhar u Tel Aviv, kif ukoll iż-żona tal-Lhudija u s-Samarija f'Xatt tal-Punent. Id-distretti huma aktar maqsuma fi ħmistax-il sottodistrett magħrufa bħala nafot ([[Ebrajk]]: נפות; sg.: nafa), li mbagħad huma maqsuma f'ħamsin reġjun naturali. === Liġi taċ-Ċittadinanza Iżraeljana === Iż-żewġ liġijiet ewlenin relatati maċ-ċittadinanza Iżraeljana huma l-Liġi tar-Ritorn tal-1950 u l-Liġi taċ-Ċittadinanza tal-1952. Il-Liġi tar-Ritorn tagħti lill-Lhud id-dritt bla restrizzjonijiet li jemigraw lejn l-Iżrael u jiksbu ċittadinanza Iżraeljana. Persuni mwielda fil-pajjiż jirċievu ċittadinanza bi dritt tat-twelid jekk mill-inqas wieħed mill-ġenituri tagħhom ikun ċittadin. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi n-nazzjonalità Lhudija bħala distinta min-nazzjonalità Iżraeljana, u l-Qorti Suprema ta' Iżrael iddeċidiet li m'hemm l-ebda ħaġa bħal nazzjonalità Iżraeljana. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi ċittadin Lhudi bħala kwalunkwe persuna li tipprattika l-Ġudaiżmu u d-dixxendenti tagħhom. Il-leġiżlazzjoni ddefiniet lill-Iżrael bħala l-istat nazzjonali tal-poplu Lhudi mill-2018. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Hutz.JPG|daqsminuri|left|Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Iżraeljan f'[[Ġerusalemm]].]] [[File:Foreign relations of Israel (map).png|thumb|Relazzjonijiet diplomatiċi]] [[Stampa:Israeli Flag UN.jpg|daqsminuri|left|Bandiera Iżraeljana fil-bini tan-Nazzjonijiet Uniti fi New York]] L-Iżrael iżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma' 165 stat membru tan-NU, kif ukoll mas-Santa Sede, il-Kosovo, il-Gżejjer Cook u Niue. Għandha 107 missjoni diplomatika; Pajjiżi li magħhom m'għandux relazzjonijiet diplomatiċi jinkludu l-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Musulmani. Sitta mit-tnejn u għoxrin nazzjon tal-Lega Għarbija nnormalizzaw ir-relazzjonijiet mal-Iżrael. L-Iżrael għadu formalment fi stat ta' gwerra mas-Sirja, status li jmur lura mingħajr interruzzjoni għall-1948. Ilu fi stat formali simili ta' gwerra mal-Libanu sa mit-tmiem tal-Gwerra Ċivili Libaniża fl-2000, u l-fruntiera bejn l-Iżrael u l-Libanu. Il-Libanu għadu ma jaqbilx ma' trattat. L-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika kienu l-ewwel żewġ pajjiżi li rrikonoxxew l-Istat ta 'Iżrael, wara li ddikjaraw ir-rikonoxximent tagħhom bejn wieħed u ieħor simultanjament. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Unjoni Sovjetika tkissru fl-1967, wara l-Gwerra tas-Sitt Ijiem. L-Istati Uniti tqis lill-Iżrael bħala "l-aktar sieħeb affidabbli fil-Lvant Nofsani," ibbażat fuq "valuri demokratiċi komuni, affinitajiet reliġjużi u interessi tas-sigurtà." L-Istati Uniti pprovdew $ 68 biljun f'assistenza militari u $ 32 biljun f'sussidji lill-Iżrael mill-1967 taħt l-Att dwar l-Assistenza Barranija (perjodu li jibda fl-1962), aktar minn kwalunkwe pajjiż ieħor matul dak il-perjodu sa l-2003. Il-biċċa l-kbira tal-Amerikani mistħarrġa kellhom ukoll konsistentement favorevoli. fehmiet ta' Iżrael. Ir-Renju Unit huwa meqjus li għandu relazzjoni naturali mal-Iżrael minħabba l-Mandat għall-Palestina. Fl-2007, il-Ġermanja kienet ħallset 25 biljun ewro f'riparazzjonijiet lill-istat Iżraeljan u s-superstiti individwali tal-Olokawst Iżraeljan. L-Iżrael huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat tal-Unjoni Ewropea. Il-politiki tajbin ta' Iżrael u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam mill-2009 ġew ikkontestati u miċħuda mill-Iżrael, l-migranti Vjetnamiżi u l-attivisti Vjetnamiżi minħabba r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-popolazzjoni tiegħu stess. ==== Għajnuna barranija ==== L-Iżrael għandu storja li jipprovdi għajnuna barranija ta' emerġenza u rispons umanitarju għal diżastri madwar id-dinja. Fl-1955 Iżrael beda l-programm ta' għajnuna barranija tiegħu f'Burma. Il-fokus tal-programm sussegwentement inbidel għall-Afrika. L-isforzi umanitarji ta' Iżrael bdew uffiċjalment fl-1957, bit-twaqqif ta' Mashav, l-Aġenzija Iżraeljana għall-Kooperazzjoni Internazzjonali għall-Iżvilupp. F'dan il-perjodu bikri, għalkemm l-għajnuna tal-Iżrael kienet tirrappreżenta biss perċentwal żgħir tal-għajnuna totali lill-Afrika, il-programm tiegħu kien effettiv fil-ħolqien ta' rieda tajba; Madankollu, wara l-gwerra tal-1967 ir-relazzjonijiet marru għall-agħar. Il-programm ta' għajnuna barranija ta' Iżrael sussegwentement biddel il-fokus tiegħu lejn l-Amerika Latina. Sa mill-aħħar tas-snin sebgħin, l-għajnuna barranija ta' Iżrael naqset gradwalment, għalkemm f'dawn l-aħħar snin Iżrael fittex li jerġa' jagħti l-għajnuna lill-Afrika. Hemm gruppi oħra ta' rispons umanitarju u ta' emerġenza Iżraeljani li jaħdmu mal-gvern ta' Iżrael, inkluż IsraAid, programm konġunt immexxi minn organizzazzjonijiet Iżraeljani u gruppi Lhud Amerikani, ZAKA, The Fast Israeli Rescue and Search Team, Israeli Flying Aid, Save a Child's Heart u Latet. Bejn l-1985 u l-2015, l-Iżrael bagħat 24 delegazzjoni tal-unità tat-tiftix u s-salvataġġ tal-IDF, il-Kmand tal-Front Intern, fi 22 pajjiż. Il-pajjiż ġie kklassifikat fit-38 post fl-2018 World Giving Index. === Militari === [[Stampa:Oser. Tayessey HaEmek 071.jpg|thumb|left|Emek Jezreel ta' Mitzpoor, l-iskwadra Emek fuq Mt. Carmel]] [[Stampa:The Southern Lions. Squadron 116. I.jpg|thumb|Ġettijiet tal-ġlied F-35 tal-Forza tal-Ajru Iżraeljana]] Il-Forzi tad-Difiża Iżraeljani (IDF) huma l-uniku fergħa militari tal-forzi tas-sigurtà Iżraeljani u huma mmexxija mill-Kap tal-Persunal tagħha, ir-Ramatkal, subordinat għall-Kabinett. L-IDF hija magħmula mill-armata, il-forza tal-ajru u l-flotta. Huma twaqqfu matul il-gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948 permezz tal-konsolidazzjoni ta 'organizzazzjonijiet paramilitari, prinċipalment il-Haganah. L-IDF tibbaża wkoll fuq ir-riżorsi tad-Direttorat tal-Intelliġenza Militari (Aman). L-IDF ipparteċipat f'diversi gwerer u kunflitti fuq il-fruntieri ewlenin, u b'hekk għamlitha waħda mill-aktar forzi armati mħarrġa fil-ġlied fid-dinja. Ħafna mill-Iżraeljani huma reklutati fl-età ta' 18-il sena. L-irġiel iservu sentejn u tmien xhur u n-nisa sentejn. Wara servizz obbligatorju, l-irġiel Iżraeljani jingħaqdu mal-forzi ta' riżerva u tipikament jagħmlu sa diversi ġimgħat ta' servizz ta' riżerva kull sena sakemm ikollhom erbgħin. Ħafna nisa huma eżenti mis-servizz ta' riservazzjoni. Iċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael (ħlief Druze) u dawk involuti fi studji reliġjużi full-time huma eżenti, għalkemm l-eżenzjoni ta' studenti tal-yeshiva kienet sors ta' kontroversja. Alternattiva għal dawk li jirċievu eżenzjonijiet għal diversi raġunijiet hija Sherut Leumi, jew servizz nazzjonali, li jinvolvi programm ta' servizz taħt oqfsa ta' benesseri soċjali. Minoranza żgħira ta' Għarab Iżraeljani wkoll voluntiera fl-armata. Bħala riżultat tal-programm ta' reklutaġġ tagħha, l-IDF iżżomm madwar 176,500 truppi attivi u 465,000 riservist, li jagħti lill-Iżrael wieħed mill-ogħla perċentwali fid-dinja ta' ċittadini mħarrġa militari. [[Stampa:IDF Air Defense fighters during Operation Guardian of the Walls, May 2021. I.jpg|thumb|Iron Dome hija l-ewwel sistema ta' difiża tal-missili kontra l-artillerija operattiva fid-dinja.]] [[Stampa:MisradHabitahonSymbol.svg|daqsminuri|Ministeru tad-Difiża (Iżrael) (משרד הביטחון)]] [[Stampa:Kirya 19122009.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali tal-Ministeru tad-Difiża (Iżrael)]] Il-militar jiddependi ħafna fuq sistemi ta' armi ta' teknoloġija għolja ddisinjati u manifatturati fl-Iżrael, kif ukoll xi importazzjonijiet barranin. Il-missila Arrow hija waħda mill-ftit sistemi operazzjonali ta 'missili anti-ballistiċi fid-dinja. Is-serje Python ta' missili mill-ajru għall-ajru ħafna drabi titqies bħala waħda mill-aktar armi kruċjali fl-istorja militari tagħha. Il-missili Spike tal-Iżrael hija waħda mill-missili ggwidati kontra t-tank l-aktar esportati fid-dinja. Is-sistema ta' difiża tal-ajru kontra l-missili tal-Iron Dome tal-Iżrael kisbet akklamazzjoni globali wara li interċettat mijiet ta' rokits sparati minn militanti Palestinjani mill-Medda ta' Gaża. Mill-Gwerra ta' Yom Kippur, Iżrael żviluppa netwerk ta' satelliti ta' tkixxif. Il-programm Ofeq għamel lill-Iżrael wieħed minn seba' pajjiżi li kapaċi jniedu satelliti bħal dawn. L-Iżrael huwa mifhum li għandu armi nukleari u, skont rapport tal-1993, armi kimiċi u bijoloġiċi ta' qerda tal-massa. Is-sottomarini Dolphin tan-Navy Iżraeljana huma maħsuba li huma armati b'missili nukleari li joffru kapaċità tat-tieni attakk. Mill-Gwerra tal-Golf fl-1991, id-djar kollha fl-Iżrael għandu jkollhom kamra sigura rinfurzata, Merkhav Mugan, li ma' jgħaddix minn sustanzi kimiċi u bijoloġiċi. Mill-ħolqien ta' Iżrael, l-infiq militari għamel parti sinifikanti tal-prodott domestiku gross tal-pajjiż, u laħaq il-quċċata ta' 30.3% tal-PGD fl-1975. Mill-2021, l-Iżrael ikklassifika fil-15-il post fid-dinja għall-infiq militari totali, b'24.3 biljun dollaru, u l- is-sitt fl-infiq tad-difiża bħala perċentwal tal-PGD, b’5.2%. Mill-1974, l-Istati Uniti kienet kontributur partikolarment notevoli ta 'għajnuna militari. Taħt memorandum ta 'ftehim iffirmat fl-2016, l-Istati Uniti hija mistennija li tipprovdi lill-pajjiż b'$ 3.8 biljun fis-sena, jew madwar 20% tal-baġit tad-difiża tal-Iżrael, mill-2018 sal-2028. L-Iżrael ikklassifika fid-disa' fid-dinja fl-esportazzjoni tal-armi fl-2022. tal-esportazzjonijiet tal-armi tal-Iżrael mhumiex iddikjarati għal raġunijiet ta' sigurtà. === Sistema legali === [[File:Israel Supreme Court.jpg|thumb|Il-Qorti Suprema tal-Iżrael, Givat Ram, [[Ġerusalemm]]]] [[File:PikiWiki Israel 8854 meona(tarshiha) police station.jpg|thumb|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] [[File:Maalot-Tarshiha police station 5.jpg|thumb|left|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] L-Iżrael għandu sistema ġudizzjarja bi tliet livelli. Fl-aktar livell baxx hemm il-qrati tal-maġistrati, li jinsabu fil-biċċa l-kbira tal-bliet fil-pajjiż. Fuqhom hemm il-qrati distrettwali, li jservu bħala qrati tal-appell u qrati tal-ewwel istanza; Huma jinsabu f'ħamsa mis-sitt distretti ta' Iżrael. It-tielet u l-ogħla livell huwa l-Qorti Suprema, li tinsab f'Ġerusalemm; Isservi dmir doppju bħala l-ogħla qorti tal-appell u l-High Court of Justice. Fir-rwol tal-aħħar, il-Qorti Suprema tiddeċiedi bħala qorti tal-prim'istanza, li tippermetti lill-individwi, kemm ċittadini kif ukoll mhux ċittadini, jippreżentaw petizzjonijiet kontra d-deċiżjonijiet tal-awtoritajiet tal-istat. Is-sistema legali ta' Iżrael tgħaqqad tliet tradizzjonijiet legali: il-liġi komuni Ingliża, il-liġi ċivili, u l-liġi Lhudija. Huwa bbażat fuq il-prinċipju ta' stare decisis (preċedent) u huwa sistema kontradittorja. Il-każijiet tal-qorti jiġu deċiżi minn imħallfin professjonali mingħajr ebda rwol għall-ġurija. Iż-żwieġ u d-divorzju huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati reliġjużi: Lhudija, Musulmani, Drużi u Kristjani. L-elezzjoni tal-imħallfin issir minn kumitat tal-għażla ppresedut mill-ministru tal-ġustizzja. Il-Liġi Bażika tal-Iżrael: Id-Dinjità u l-Libertà tal-Bniedem tfittex li tiddefendi d-drittijiet u l-libertajiet tal-bniedem fl-Iżrael. Il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti u l-organizzazzjoni Iżraeljana tad-drittijiet tal-bniedem Adalah enfasizzaw li din il-liġi fil-fatt ma fihax dispożizzjoni ġenerali dwar l-ugwaljanza u n-nondiskriminazzjoni. Bħala riżultat tal-"Liġi tal-Enclave", porzjonijiet kbar tal-liġi ċivili Iżraeljana japplikaw għall-insedjamenti Iżraeljani u għar-residenti Iżraeljani fit-territorji. == Ġeografija == [[Stampa:BetLoya.jpg|daqsminuri|left|Yehuda Plains]] [[Stampa:סיבוב_סעד_-_1998.jpg|daqsminuri|Ara fuq Highway, Kunsill Reġjonali ta' Sha'ar HaNegev, Distrett tan-Nofsinhar]] [[Stampa:Caiobadner - mount carmel.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Karmel ([[Ebrajk]]: הַר הַכַּרְמֶל, romanizzat: Har haKarmel; Għarbi: جبل مار إلياس, romanizzat: Jabal Mār Ilyās, lit. ' Mount Saint Elias/Elijah'), fil-medda ta' muntanji tal-kosta tat-tramuntana tal-Mediterran Iżrael.]] [[Stampa:Banias spring1.JPG|daqsminuri|Banias Waterfall, Iżrael]] [[Stampa:PikiWiki Israel 1363 Lake Kinneret Sea of Galilee Israel_כנרת.jpg|daqsminuri|left|Lag Kinneret, Baħar tal-Galilja]] [[Stampa:Judea 2 by David Shankbone.jpg|daqsminuri|Id-Deżert tal-Lhudija jew Deżert tal-Lhudija ([[Ebrajk]]: מִדְבַּר יְהוּדָה, romanizzat: Midbar Yehuda)]] [[Stampa:Satellite image of Israel in January 2003.jpg|daqsminuri|left|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien matul il-ġurnata.]] [[Stampa:Israel at night.jpg|daqsminuri|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien bil-lejl.]] [[Stampa:Israel relief location map.svg|daqsminuri|left|Mappa Topografika ta' Iżrael]] [[Stampa:Soil moisture and climate change.svg|daqsminuril|240px|Projezzjonijiet mis-Sitt Rapport ta' Valutazzjoni tal-IPCC juru biċ-ċar l-impatti tat-tibdil fil-klima fuq l-Iżrael anke b'2 gradi ta' tisħin.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|left|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:Nahal Dishon 11.jpg|daqsminuri|left|Il-Galilija ta' Fuq huwa reġjun fit-Tramuntana ta' Iżrael.]] [[Stampa:Flickr - Israel Defense Forces - The Golan Heights.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan bis-siġar tal-ewkaliptu u l-Muntanja Hermon fl-isfond.]] [[Stampa:Meron 124PAN.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:ParkGolda1.jpg|daqsminuri|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:PikiWiki Israel 48644 Geography of Israel.jpg|daqsminuri|left|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:Nachal Aviv (4).JPG|daqsminuri|Nahal Obiv huwa nixxiegħa li tgħaddi lejn il-Lvant tal-Galilija ta' Fuq.]] [[Stampa:JPF-Jezreel Valley and Mount Tabor.JPG|daqsminuri|left|Veduta ta' Wied Ġeżrejl u Muntanja Tabor minn Megiddo]] Iżrael jinsab fiż-żona tal-Levant tan-Nofs Qamar Fertili. Il-pajjiż jinsab fit-tarf tal-lvant tal-Baħar Mediterran, u għandu fruntieri fit-tramuntana mal-Libanu, fil-grigal mas-Sirja, fil-lvant mal-Ġordan u x-Xatt tal-Punent, u fil-Lbiċ mal-Eġittu u l-Medda ta' Gaża. Hija tinsab bejn latitudnijiet 29° u 34° N u lonġitudnijiet 34° u 36° E. It-territorju sovran ta' Iżrael (skond il-linji ta' demarkazzjoni tal-Ftehim ta' l-Armistizju ta' l-1949 u esklużi t-territorji kollha maqbuda mill-Iżrael matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem ta 'l-1967) huwa ta' madwar 20,770 kilometru kwadru (8,019 sq mi), li minnhom tnejn fil-mija huma ilma. Madankollu, Iżrael tant hu dejjaq (100 km fl-aktar punt wiesa', meta mqabbel ma' 400 km mit-tramuntana għan-nofsinhar) li ż-żona ekonomika esklussiva fil-Mediterran hija d-doppju tal-art tal-pajjiż. L-erja totali taħt il-liġi Iżraeljana, inklużi Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan, hija ta' 22,072 kilometru kwadru (8,522 sq mi), u l-erja totali taħt il-kontroll Iżraeljan, inkluż territorju kkontrollat ​​mill-militar u parzjalment immexxi mill-Palestinjani, hija x-Xatt tal-Punent, hija 27,799. kilometri kwadri (10,733 sq mi). Minkejja ċ-ċokon tiegħu, Iżrael huwa dar għal varjetà ta' forom ta' art, mid-Deżert tan-Negev fin-Nofsinhar sal-Wied fertili ta' Jezreel fl-intern, il-meded muntanjużi tal-Galilija, Karmel u lejn il-Golan fit-tramuntana. Il-pjanura kostali Iżraeljana fuq ix-xtut tal-Mediterran hija dar għall-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tan-nazzjon. Lejn il-lvant tas-Central Highlands tinsab il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, parti żgħira mill-Wied tal-Kbir ta' 6,500 kilometru (4,039 mi). Ix-Xmara Ġordan tgħaddi tul il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, mill-Muntanja Hermon minn ġol-Wied ta' Ħula u l-Baħar ta' Galilea sal-Baħar Mejjet, l-iktar punt baxx fuq il-wiċċ tad-Dinja. Aktar fin-nofsinhar tinsab l-Araba, li tispiċċa fil-Golf ta' Eilat, parti mill-Baħar l-Aħmar. Makhtesh, jew "ċirki ta 'erożjoni", huma uniċi għan-Negev u l-Peniżola tas-Sinaj, l-akbar huwa l-Makhtesh Ramon b'tul ta' 38 km. Iżrael għandu l-ogħla numru ta' speċi ta' pjanti għal kull metru kwadru tal-pajjiżi tal-baċir tal-Mediterran. L-Iżrael fih erba 'ekoreġjuni terrestri: foresti tal-weraq wiesa' tal-koniferi-sklerofilli tal-Lvant tal-Mediterran, foresti tal-koniferi tal-weraq tal-muntanji tan-Nofsinhar tal-Anatolja, Deżert Għarbi, u Deżert tal-Arbuxxelli tal-Mesopotami. Il-foresti ammontaw għal 8.5% tal-art tal-pajjiż fl-2016, sa minn 2% fl-1948, bħala riżultat ta' programm ta' tħawwil tal-foresti fuq skala kbira mill-Fond Nazzjonali Lhudi. ==== Widien u Muntanji ==== <gallery> Stampa:Hermonsnow.jpg|Il-Muntanja Hermon tidher minn fuq il-Muntanja Bental Stampa:NahalRefaimJaffaJerusalemOldRailroadJan272023 01.jpg|Veduta tal-Muntanji tal-Lhudija qrib Ġerusalemm Stampa:Ravens in Kadita.jpg|daqsminuri|left|Il-muntanja Kanaan hija muntanja fit-Tramuntana ta' Iżrael, fil-majjistral tal-Baħar ta' Galilea. Stampa:Burnt mt meiron.JPG|daqsminuri|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Mountmeron.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:Meron VIew.jpg|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:MeronMountainPanorama.png|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Almog IL2 Movil.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Harrari059 (1).jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Beit Netofa Flodded zoom.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Kibbutz sasa.jpg|Panorama madwar Kibbutz Sasa Stampa:Afula aerial photo.JPG|Ritratt mill-ajru ta' Afula f'Wied Jezreel, Mejju 2013. Stampa:JezreelValley.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:Emek.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:YizraelFog.jpg|Ċpar fil-Wied Megiddo Stampa:AFULA & GIVAT HAMORE.jpg|Afula u Givat HaMorah Stampa:Avivim 6882.jpg|Moshav ta' Avivim (אביבים), iħares lejn in-nofsinhar. Fl-isfond tista’ tara l-firxa tal-muntanji Libaniżi li fiċ-ċentru tagħha hemm il-belt ta' Itron. </gallery> === Tettonika u sismiċità === [[Stampa:Northern slope of Mount Meron.jpg|daqsminuri|L-għoljiet tat-Tramuntana tal-Muntanja Meron]] Il-Wied tal-Ġordan Rift huwa r-riżultat ta' movimenti tettoniċi fi ħdan is-sistema Dead Sea Transformer Fault (DSF). Id-DSF jifforma l-konfini tat-trasformazzjoni bejn il-Pjanċa Afrikana lejn il-punent u l-Pjanċa Għarbija lejn il-Lvant. L-Għoljiet tal-Golan u l-Ġordan kollu huma parti mill-Pjanċa Għarbija, filwaqt li l-Galilija, ix-Xatt tal-Punent, il-pjanura tal-kosta u n-Negev flimkien mal-Peniżola tas-Sinai jinsabu fuq il-Pjanċa Afrikana. Dan l-arranġament tectonic iwassal għal attività sismika relattivament għolja. Is-segment kollu tal-Wied tal-Ġordan huwa maħsub li nqasam ripetutament, pereżempju matul l-aħħar żewġ terremoti kbar tul din l-istruttura f'749 u 1033. Id-defiċit ta' żlieq li akkumula mill-avveniment tal-1033 huwa biżżejjed biex jikkawża terremot ta' M w ~ 7.4. L-aktar terremoti katastrofiċi magħrufa seħħew fis-sena 31 QK, 363, 749 u 1033 AD, jiġifieri, bejn wieħed u ieħor kull 400 sena. Terremoti distruttivi li jikkawżaw telf serju ta' ħajjiet iseħħu madwar kull 80 sena. Filwaqt li hemm regolamenti stretti tal-bini u strutturi mibnija reċentement huma reżistenti għat-terremoti, mill-2007 ħafna bini pubbliku, kif ukoll 50,000 bini residenzjali, ma' laħqux l-istandards il-ġodda u kienu "mistennija li jikkollassaw" jekk ġew esposti għal terremot qawwi . === Klima === [[Stampa:Bental mountain.JPG|daqsminuri|left|Veduta mit-tramuntana sal-Muntanja Bantel b'kappa tas-silġ. Fit-tagħrif miksub tal-immaġni tista' tara l-Ġibjun ta' Bantel]] It-temperaturi fl-Iżrael ivarjaw ħafna, speċjalment matul ix-xitwa. Iż-żoni kostali, bħal dawk f'Tel Aviv u Ħaifa, għandhom klima tipika Mediterranja bi xtiewi friski u b’xita u sjuf twal u sħan. Iż-żona ta' Beersheba u n-Negev tat-Tramuntana għandhom klima semi-arida bi sjuf sħan, xtiewi friski u inqas ġranet tax-xita. Iż-żoni tan-Nofsinhar ta' Negev u Arava għandhom klima deżert bi sjuf sħan ħafna u niexfa u xtiewi ħfief bi ftit jiem ta' xita. L-ogħla temperatura fid-dinja barra l-Afrika u l-Amerika ta' Fuq fl-2021, 54 °C (129 °F), ġiet irreġistrata fl-1942 f'Kibbutz Tirat Zvi fil-Wied tax-Xmara Ġordan tat-Tramuntana. Ir-reġjuni muntanjużi jistgħu jkunu riħ u kesħin, u żoni f'altitudni ta' 750 metru (2,460 pied) jew ogħla (l-istess elevazzjoni bħal Ġerusalemm) tipikament jirċievu mill-inqas borra waħda fis-sena. Minn Mejju sa Settembru, ix-xita fl-Iżrael hija skarsa. Fl-Iżrael hemm erba' reġjuni fitoġeografiċi differenti, minħabba l-post tal-pajjiż bejn iż-żoni moderati u tropikali. Għal din ir-raġuni, il-flora u l-fawna huma estremament diversi. Hemm 2,867 speċi magħrufa ta' pjanti fl-Iżrael. Minnhom, mill-inqas 253 speċi huma introdotti u mhux indiġeni. Hemm 380 riżerva naturali Iżraeljana. B'riżorsi tal-ilma skarsi, l-Iżrael żviluppa diversi teknoloġiji li jiffrankaw l-ilma, inkluż l-irrigazzjoni bil-qtar. L-ammont konsiderevoli ta' dawl tax-xemx disponibbli għall-enerġija solari jagħmel l-Iżrael n-nazzjon ewlieni fl-użu tal-enerġija solari per capita: prattikament kull dar tuża pannelli solari biex issaħħan l-ilma. Il-Ministeru tal-Ħarsien Ambjentali Iżraeljan irrapporta li t-tibdil fil-klima "se jkollu impatt deċiżiv fuq l-oqsma kollha tal-ħajja," partikolarment għall-popolazzjonijiet vulnerabbli. == Ekonomija == [[Stampa:השטרות החדשים של ישראל.jpg|daqsminuri|left|Karti tal-flus Shekel ġodda (Serje Attwali Ċ)]] [[Stampa:Ayalon Highway, Tel Aviv (cropped).jpg|daqsminuri|Id-distrett tal-iskambju tad-djamanti f'Ramat Gan]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61141 kfar saba - weizman street.jpg|daqsminuri|left|Triq tax-xiri ta' Weizan f'Weizman, Kfar Saba]] [[Stampa:Tel Aviv Stock Exchange - New Building Lobby 1.jpg|daqsminuri|Borża ta' Tel Aviv]] [[Stampa:Kfar Saba new district.JPG|daqsminuri|left|Bini li qed jinbena f'Kfar Saba]] L-Iżrael huwa meqjus bħala l-aktar pajjiż avvanzat fl-Asja tal-Punent u fil-Lvant Nofsani fl-iżvilupp ekonomiku u industrijali. Minn Ottubru 2023, l-IMF stmat il-PGD ta' Iżrael għal $521.7 biljun u l-PGD ta' Iżrael per capita għal $53.2 elf (klassifika fit-13-il globalment). Huwa t-tielet l-aktar pajjiż sinjur fl-Asja bi dħul nominali per capita. Iżrael għandu l-ogħla ġid medju per capita fil-Lvant Nofsani. The Economist ikklassifika lill-Iżrael bħala r-raba 'l-aktar ekonomija ta' suċċess fost il-pajjiżi żviluppati sal-2022. Għandu l-aktar biljunarji fil-Lvant Nofsani u t-18 l-aktar fid-dinja. F'dawn l-aħħar snin, Iżrael kellu waħda mill-ogħla rati ta't kabbir fid-dinja żviluppata. Fl-2010, ingħaqad mal-OECD. Il-pajjiż huwa kklassifikat fl-20 post fir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-Forum Ekonomiku Dinji u fil-35 post fl-Indiċi tal-Faċilità ta' Doing Business tal-Bank Dinji. L-Iżrael ikklassifika wkoll fil-ħames post fid-dinja għall-proporzjon ta' nies f'impjiegi b'ħiliet għolja. Minkejja riżorsi naturali limitati, l-iżvilupp intensiv tas-setturi agrikoli u industrijali matul l-aħħar deċennji għamel lill-Iżrael fil-biċċa l-kbira awtosuffiċjenti fil-produzzjoni tal-ikel apparti mill-qamħ u ċ-ċanga. L-importazzjonijiet lejn l-Iżrael, li jammontaw għal $96.5 biljun fl-2020, jinkludu materja prima, tagħmir militari, oġġetti ta' investiment, djamanti mhux maħduma, karburanti, qmuħ u oġġetti tal-konsumatur. Esportazzjonijiet ewlenin jinkludu makkinarju, tagħmir, softwer, djamanti maqtugħin, prodotti agrikoli, kimiċi, tessuti u ħwejjeġ; Fl-2020, l-esportazzjonijiet Iżraeljani laħqu $114 biljun. Il-Bank ta' Iżrael għandu $201 biljun f'riżervi ta' kambju barrani, is-17-il l-ogħla fid-dinja. Mis-snin sebgħin, Iżrael irċieva għajnuna militari mill-Istati Uniti, kif ukoll assistenza ekonomika fil-forma ta' garanziji ta' self, li jammontaw għal madwar nofs id-dejn barrani ta' Iżrael. Iżrael għandu wieħed mill-inqas djun esterni fid-dinja żviluppata, u huwa sellief f'termini ta' dejn estern nett (assi vs obbligazzjonijiet barra), li fl-2015 laħaq bilanċ favorevoli ta' $69 biljun. Iżrael għandu t-tieni l-akbar numru ta' startups wara l-Istati Uniti, u t-tielet l-akbar numru ta' kumpaniji elenkati fuq in-NASDAQ. Huwa l-mexxej dinji fin-numru ta' startups per capita. Iżrael ġie msejjaħ bħala "Nazzjon Start-Up." u Microsoft bnew l-ewwel faċilitajiet ta' riċerka u żvilupp barranin tagħhom fl-Iżrael, u korporazzjonijiet multinazzjonali ta' teknoloġija għolja oħra fetħu ċentri ta' riċerka u żvilupp fil-pajjiż. Il-ġranet assenjati għall-ġurnata tax-xogħol fl-Iżrael huma mill-Ħadd sal-Ħamis (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' ħamest ijiem), jew il-Ġimgħa (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' sitt ijiem). Fl-osservanza tax-Xabbat, f'postijiet fejn il-Ġimgħa hija ġurnata tax-xogħol u l-maġġoranza tal-popolazzjoni hija Lhudija, il-Ġimgħa hija "ġurnata qasira." Tressqu diversi proposti biex il-ġimgħa tax-xogħol tiġi aġġustata għal dik tal-maġġoranza tad-dinja. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Emergencyroom.jpg|daqsminuri|left|Shamir Medical Center, li sal-2017 kien jissejjaħ "Assaf Harofeh Medical Center", huwa sptar fil-kumpless Zirifin.]] [[Stampa:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|daqsminuri|Matam High-Tech Park f'Haifa]] [[Stampa:PikiWiki Israel 13319 Soroka Hospital in Beersheba.jpg|daqsminuri|left|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Soroka Medical Center Aerial View.JPG|daqsminuri|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Kaplan Medical Center Aerial View.jpg|daqsminuri|left|Veduta mill-Ajru Kaplan Medical Center]] [[Stampa:AshdodAssutaMC.jpg|daqsminuri|L-Isptar Universitarju Assuta Ashdod]] L-iżvilupp ta 'l-Iżrael ta' teknoloġiji avvanzati fis-softwer, il-komunikazzjonijiet u x-xjenzi tal-ħajja qajjem paraguni ma' Silicon Valley. L-Iżrael huwa l-ewwel fid-dinja fl-infiq fuq ir-riċerka u l-iżvilupp bħala perċentwal tal-PGD. Huwa jikklassifika fl-14-il post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, u l-ħames fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Bloomberg tal-2019 Iżrael għandu 140 xjenzat, tekniku u inġinier għal kull 10,000 impjegat, l-ogħla numru fid-dinja. L-Iżrael ipproduċa sitt xjenzati rebbieħa tal-Premju Nobel mill-2004 u spiss ġie kklassifikat bħala wieħed mill-pajjiżi bl-ogħla proporzjonijiet ta' artikoli xjentifiċi per capita. L-universitajiet Iżraeljani huma fost l-aqwa 50 università fid-dinja fix-xjenza tal-kompjuter (Technion u l-Università ta' Tel Aviv), il-matematika (l-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm), u l-kimika (Weizmann Institute of Sciences). Fl-2012, l-Iżrael kien ikklassifikat fid-disa' fid-dinja mill-Indiċi tal-Kompetittività Spazjali Futron. L-Aġenzija Spazjali Iżraeljana tikkoordina l-programmi kollha ta' riċerka spazjali Iżraeljani b'għanijiet xjentifiċi u kummerċjali, u fasslet u bniet mill-inqas 13-il satellita kummerċjali, ta' riċerka u spy. Uħud mis-satelliti tal-Iżrael huma kklassifikati fost l-aktar sistemi spazjali avvanzati fid-dinja. Shavit hija vettura tal-varar fl-ispazju prodotta mill-Iżrael biex tniedi satelliti żgħar f'orbita baxxa tad-Dinja. Tnediet għall-ewwel darba fl-1988, u b'hekk l-Iżrael kien it-tmien nazzjon li għandu kapaċità ta' tnedija fl-ispazju. Fl-2003, Ilan Ramon sar l-ewwel astronawta ta' Iżrael, li serva fuq il-missjoni fatali ta' l-ispazju ta' Columbia. In-nuqqas ta' ilma attwali xpruna l-innovazzjoni fit-tekniki ta' konservazzjoni tal-ilma, u modernizzazzjoni agrikola sostanzjali, irrigazzjoni bil-qtar, ġiet ivvintata fl-Iżrael. Iżrael huwa wkoll fuq quddiem teknoloġiku tad-desalinizzazzjoni u r-riċiklaġġ tal-ilma. L-Impjant tad-Desalinizzazzjoni ta' Sorek huwa l-akbar faċilità tad-desalinizzazzjoni tar-reverse osmosis tal-ilma baħar fid-dinja. Fl-2014, il-programmi tad-desalinizzazzjoni tal-Iżrael ipprovdew madwar 35% tal-ilma tax-xorb tal-Iżrael u huma mistennija li jfornu 70% sal-2050. Fl-2015, aktar minn 50 fil-mija tal-ilma għad-djar, l-agrikoltura u l-industrija Iżraeljani Huwa prodott artifiċjalment. Fl-2011, l-industrija tat-teknoloġija tal-ilma tal-Iżrael kienet tiswa madwar $2 biljun fis-sena b'esportazzjonijiet annwali ta' prodotti u servizzi fl-għexieren ta' miljuni ta 'dollari. Bħala riżultat ta' innovazzjonijiet fit-teknoloġija tar-reverse osmosis, l-Iżrael se jsir esportatur nett ta' l-ilma. [[Stampa:Solar dish at Ben-Gurion National Solar Energy Center in Israel.jpg|daqsminuri|L-akbar dixx paraboliku solari fid-dinja fiċ-Ċentru Nazzjonali tal-Enerġija Solari Ben-Gurion]] === Enerġija === [[Stampa:Electric Turbines And The Hermon.JPG|daqsminuri|left|Turbini tar-riħ għall-produzzjoni tal-elettriku fil-Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan, bil-Muntanja Hermon fl-isfond.]] Iżrael beda jipproduċi gass naturali mill-oqsma tal-gass offshore tiegħu stess fl-2004. Fl-2009, riżerva tal-gass naturali, Tamar, instabet ħdejn il-kosta ta' Iżrael. It-tieni riżerva, Leviathan, ġiet skoperta fl-2010. Ir-riżervi tal-gass naturali f'dawn iż-żewġ oqsma jistgħu jagħmlu l-enerġija ta 'Iżrael sigura għal aktar minn 50 sena. Fl-2013, l-Iżrael beda l-produzzjoni kummerċjali ta' gass naturali mill-għalqa ta' Tamar. Mill-2014, l-Iżrael ipproduċa aktar minn 7.5 biljun metru kubu (bcm) ta' gass naturali kull sena. L-Iżrael kellu 199 biljun bcm ta 'riżervi ta' gass naturali ppruvati mill-2016. Il-qasam tal-gass Leviathan beda l-produzzjoni fl-2019. Ketura Sun hija l-ewwel qasam solari kummerċjali ta 'Iżrael. Mibnija fl-2011 minn Arava Power Company, il-qasam jikkonsisti fi 18,500 pannell fotovoltajku manifatturati minn Suntech, li se jipproduċu madwar 9 gigawatt-siegħa (GWh) ta' elettriku fis-sena. Matul l-għoxrin sena li ġejjin, il-qasam se jiffranka l-produzzjoni ta 'madwar 125,000 tunnellata metrika ta' dijossidu tal-karbonju. === Trasport === [[Stampa:The Israeli Ministry of Transport.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali ta' Ministeru tat-Trasport, Infrastruttura Nazzjonali u Sigurtà]] [[Stampa:461 Highway Israel.jpg|daqsminuri|Highway 461, f'Yeuda]] [[Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|daqsminuri|left|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station)]] [[Stampa:4X-ECC LLBG 09-05-2014b.jpg|daqsminuri|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Avi]] Iżrael għandu 19,224 kilometru (11,945 mil) ta' toroq pavimentati u 3 miljun vettura bil-mutur. In-numru ta' vetturi bil-mutur għal kull 1,000 ruħ huwa 365, relattivament baxx fost il-pajjiżi żviluppati. Il-pajjiż jimmira li 30% tal-vetturi fit-toroq tiegħu jkunu elettriċi sal-2030. L-Iżrael għandu 5,715 xarabank fuq rotot skedati, operati minn diversi trasportaturi, l-akbar u l-eqdem minnhom huwa Egged, li jaqdi l-biċċa l-kbira tal-pajjiż. Il-ferroviji jestendu fuq 1,277 kilometru (793 mi) u huma operati mill-Ferroviji tal-Iżrael tal-istat. Wara investimenti sinifikanti li bdew fil-bidu u nofs id-disgħinijiet, in-numru ta' passiġġieri tal-ferrovija fis-sena kiber minn 2.5 miljun fl-1990 għal 53 miljun fl-2015; Il-ferroviji jittrasportaw 7.5 miljun tunnellata ta' merkanzija fis-sena. L-Iżrael huwa moqdi minn tliet ajruporti internazzjonali: l-Ajruport Ben Gurion, iċ-ċentru ewlieni tal-pajjiż għall-ivvjaġġar bl-ajru internazzjonali; Ajruport Ramon; u l-Ajruport ta' Haifa. Ben Gurion, l-akbar ajruport ta' Iżrael, ittratta aktar minn 21.1 miljun passiġġier fl-2023. Il-pajjiż għandu tliet portijiet ewlenin: il-Port ta' Haifa, l-eqdem u l-akbar fil-pajjiż, fuq il-kosta tal-Mediterran, il-Port ta' Ashdod; u l-Port iżgħar ta' Eilat fuq il-Baħar l-Aħmar. <gallery> Stampa:Ben-gurion-airport-terminal--september-2012.jpg|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Aviv Stampa:Haifa Airport terminal 2013.jpg|L-Ajruport ta' Haifa ([[Ebrajk]]: נְמַל הַתְּעוּפָה חֵיפָה, Namal HaTe'ufa Haifa) (IATA: HFA, ICAO: LLHA) Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station) Stampa:KeturaJunctionMar172022.jpg|Highway 40 ([[Ebrajk]]: כביש 40) hija awtostrada interurbana tramuntana-nofsinhar fl-Iżrael. Fi 302 km fit-tul, hija t-tieni l-itwal triq fl-Iżrael </gallery> === Turiżmu === [[Stampa:Kfar Saba spring in the city.JPG|daqsminuri|left|Rebbiegħa fil-park taċ-ċentru tal-belt ta' Kfar Sava]] [[Stampa:Ein Bokek - Dead Sea2.jpg|daqsminuri|Ein Bokek jirrikorru fuq ix-xtut tal-Baħar Mejjet]] It-turiżmu, speċjalment it-turiżmu reliġjuż, huwa industrija ewlenija fl-Iżrael, u l-bajjiet tal-pajjiż, siti arkeoloġiċi, siti storiċi u bibliċi oħra, u ġeografija unika wkoll jattiraw turisti. Il-problemi tas-sigurtà tal-Iżrael ħadu effett fuq l-industrija, iżda n-numri tat-turisti qed jerġgħu lura. Fl-2017, rekord ta' 3.6 miljun turist żaru l-Iżrael, li pproduċew tkabbir ta' 25 fil-mija mill-2016 u kkontribwew NIS 20 biljun għall-ekonomija Iżraeljana. === Proprjetà immobbli === Il-prezzijiet tad-djar fl-Iżrael huma fl-ogħla terz tal-pajjiżi kollha, b'medja ta' 150 salarju meħtieġa biex jinxtara appartament. Mill-2022, hemm madwar 2.7 miljun proprjetà fl-Iżrael, b'żieda annwali ta 'aktar minn 50,000. Madankollu, id-domanda għall-akkomodazzjoni taqbeż il-provvista, b'nuqqas ta' madwar 200,000 appartament mill-2021. B'riżultat ta' dan, fl-2021 il-prezzijiet tad-djar żdiedu b’5.6%. Fl-2021, l-Iżraeljani ħadu rekord ta' NIS 116.1 biljun f'ipoteki, żieda ta' 50% mill-2020. == Demografija == [[Stampa:אירוע עפיפונים בקיבוץ 2020.jpg|daqsminuri|left|Iżraeljani fis-Kibbutz Sufa, Iżrael]] [[Stampa:Aliyah 1948-2015.png|daqsminuri|Immigrazzjoni lejn l-Iżrael bejn l-1948 u l-2015. Iż-żewġ qċaċet seħħew fl-1949 u fl-1990.]] Iżrael għandu l-akbar popolazzjoni Lhudija fid-dinja u huwa l-uniku pajjiż fejn il-Lhud huma maġġoranza. Mill-31 ta' Mejju, 2024, il-popolazzjoni ta' Iżrael kienet madwar 9,907,100. Fl-2022, il-gvern irreġistra 73.6% tal-popolazzjoni bħala Lhud, 21.1% bħala Għarab, u 5.3% bħala "Oħrajn" (insara mhux Għarab u nies li m'għandhomx reliġjon reġistrata). Matul l-aħħar għaxar snin, għadd kbir ta' ħaddiema migranti mir-Rumanija, it-Tajlandja, iċ-Ċina, l-Afrika u l-Amerika t'Isfel stabbilixxew fl-Iżrael. In-numri eżatti mhumiex magħrufa, peress li ħafna minnhom jgħixu fil-pajjiż illegalment, iżda l-istimi jvarjaw minn 166,000 għal 203,000. Sa Ġunju 2012, madwar 60,000 immigrant Afrikan kienu daħlu fl-Iżrael. Madwar 93% tal-Iżraeljani jgħixu f'żoni urbani. 90% tal-Iżraeljani Palestinjani joqogħdu f'139 belt u bliet b'popolazzjoni densa kkonċentrati fir-reġjuni tal-Galilija, Trijanglu u Negev, bl-10% li jifdal fi bliet u distretti mħallta. L-OECD fl-2016 stmat l-istennija tal-ħajja medja għal 82.5 snin, is-sitt l-ogħla fid-dinja. L-istennija tal-għomor tal-Għarab Iżraeljani hija 3 sa 4 snin lura u ogħla milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Għarab u Musulmani. Il-pajjiż għandu l-ogħla rata' ta' fertilità fl-OECD u l-unika waħda ogħla miċ-ċifra ta' sostituzzjoni ta' 2.1. Iż-żamma tal-popolazzjoni ta' Iżrael mill-1948 hija bejn wieħed u ieħor l-istess jew ogħla, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra b'immigrazzjoni tal-massa. Madwar 80% tal-Lhud Iżraeljani twieldu fl-Iżrael, 14% huma immigranti mill-Ewropa u l-Amerika, u 6% huma immigranti mill-Asja u l-Afrika. Lhud mill-Ewropa u l-ex Unjoni Sovjetika u d-dixxendenti tagħhom imwielda fl-Iżrael, inklużi Lhud Ashkenazi, jiffurmaw madwar 44% tal-Lhud Iżraeljani. Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani u d-dixxendenti tagħhom, inklużi Mizrahi u Lhud Sefardi, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-bqija tal-popolazzjoni Lhudija. Ir-rati ta' żwieġ bejn l-Lhud jaqbżu l-35% u studji reċenti jissuġġerixxu li l-perċentwal ta' Iżraeljani dixxendenti minn Lhud Sefardi u Ashkenazi qed jiżdied b’0.5 fil-mija kull sena, b’aktar minn 25% tat-tfal tal-iskola issa joriġinaw mit-tnejn. Madwar 4% tal-Iżraeljani (300,000), etnikament definiti bħala "oħrajn", huma ta' dixxendenza Russa ta' oriġini Lhudija jew minn familji li mhumiex Lhud taħt il-liġi rabbinika, iżda li kienu eliġibbli għaċ-ċittadinanza taħt il-Liġi tar-Ritorn. In-numru totali ta' Iżraeljani lil hinn mill-Linja l-Ħadra huwa aktar minn 600,000 (≈10% tal-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana). Mill-2016, 399,300 Iżraeljan għexu fl-insedjamenti tax-Xatt tal-Punent, inklużi dawk li qabel it-twaqqif tal-Istat ta 'Iżrael u ġew stabbiliti mill-ġdid wara l-Gwerra ta' Sitt Ijiem, fi bliet bħal Hebron u l-blokk Gush Etzion. Barra minn hekk, kien hemm aktar minn 200,000 Lhudi jgħixu f'Ġerusalemm tal-​Lvant, u 22,000 fl-​Għoljiet tal-​Golan. Madwar 7,800 Iżraeljan għexu f’insedjamenti fil-Medda ta’ Gaża, magħrufa bħala Gush Katif, sakemm ġew evakwati mill-gvern bħala parti mill-pjan ta' diżimpenn tiegħu tal-2005. L-Għarab Iżraeljani (inkluża l-popolazzjoni Għarbija ta' Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan) jinkludu 21.1% tal-popolazzjoni jew 1,995,000 ruħ. Fi stħarriġ tal-2017, 40% taċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael identifikaw lilhom infushom bħala "Għarab f'Iżrael" jew "ċittadini Għarab ta' Iżrael", 15% identifikaw lilhom infushom bħala "Palestinjani", 8.9% bħala "Palestinjani fl-Iżrael" jew "ċittadini Palestinjani ta' Iżrael". Iżrael", u 8.7% bħala "Għarab"; Stħarriġ wieħed sab li 60% tal-Għarab Iżraeljani għandhom ħarsa pożittiva tal-istat. === Żoni urbani ewlenin === [[Stampa:KatamonimFeb102023 04.jpg|daqsminuri|left|Gonenim (jew "Katmonim") huwa lokal fil-Lbiċ ta' Ġerusalemm. Il-popolazzjoni madwar 23,800 ruħ.]] [[Stampa:Tel Aviv Panorama.jpg|daqsminuri|Veduta taż-żona metropolitana ta' Tel Aviv]] Iżrael għandu erba' żoni metropolitani ewlenin: Gush Dan (żona metropolitana ta' Tel Aviv; popolazzjoni 3,854,000), Ġerusalemm (popolazzjoni 1,253,900), Haifa (924,400), u Beersheba (377,100). L-akbar muniċipalità ta' Iżrael, fil-popolazzjoni u l-erja, hija Ġerusalemm b'981,711 residenti f'żona ta' 125 kilometru kwadru (48 sq mi). Tel Aviv u Haifa jikklassifikaw bħala l-ibliet l-aktar popolati li jmiss fl-Iżrael, b’popolazzjonijiet ta’ 474,530 u 290,306, rispettivament. Il-belt (prinċipalment Haredi) ta' Bnei Brak hija l-aktar belt b'popolazzjoni densa fl-Iżrael u waħda mill-aqwa 10 bliet l-aktar popolati fid-dinja. Iżrael għandu 16-il belt b'aktar minn 100,000 abitant. Fl-2018, il-Ministeru tal-Intern kien ta l-istatus ta' "muniċipalitajiet" (jew "bliet") lil 77 lokalità Iżraeljana, li erbgħa minnhom jinsabu fix-Xatt tal-Punent. === Lingwa === [[Stampa:שלט_רחוב_יהודה_(3777232251).jpg|daqsminuri|Sinjali tat-toroq bl-Ebrajk, Għarbi u Ingliż]] Il-lingwa uffiċjali ta' Iżrael hija l-Ebrajk. L-Ebrajk huwa l-lingwa primarja tal-istat u huwa mitkellem kuljum mill-maġġoranza tal-popolazzjoni. L-Għarbi kien ukoll lingwa uffiċjali ta’ Iżrael; Fl-2018 l-Għarbi għandu status speċjali fl-istat. L-Għarbi huwa mitkellem mill-minoranza Għarbija, u l-Ebrajk huwa mgħallem fl-iskejjel Għarab. Il-Franċiż huwa mitkellem minn madwar 700,000 Iżraeljan, l-aktar li joriġinaw minn Franza u l-Afrika ta’ Fuq (ara Lhud Magrebi). L-Ingliż kien lingwa uffiċjali matul il-perjodu tal-Mandat; Hija tilfet dan l-istatus wara l-istabbiliment ta 'Iżrael, iżda żżomm rwol komparabbli ma' dak ta' lingwa uffiċjali. Ħafna Iżraeljani jikkomunikaw raġonevolment tajjeb bl-Ingliż, peress li ħafna programmi televiżivi huma mxandra bl-Ingliż bis-sottotitoli u l-lingwa hija mgħallma mill-ewwel gradi tal-iskola primarja. L-universitajiet Iżraeljani joffru korsijiet bl-Ingliż fuq suġġetti varji. === Reliġjon === [[Stampa:Elifelet 6908.jpg|daqsminuri|left|Is-Sinagoga ta' Elifalet]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21316 Ponevezh Yeshiva in Bnei Brak.JPG|daqsminuri|Yeshivá ta' Ponyvage]] [[Stampa:Westernwall2.jpg|daqsminuri|left|Il-Koppla tal-Blata u l-Ħajt tal-Punent, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Hebron yeshiva_1.jpg|daqsminuri|Yeshivá ta' Hebrón - Knesset, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Church of the Holy Sepulchre by Gerd Eichmann (cropped).jpg|daqsminuri|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]].]] L-affiljazzjoni reliġjuża tal-popolazzjoni Iżraeljana fl-2022 kienet 73.6% Lhudija, 18.1% Musulmana, 1.9% Kristjana, u 1.6% Druze. L-4.8% li jifdal kienu jinkludu reliġjonijiet bħas-Samaritaniżmu u l-Baha'i, kif ukoll "mhux klassifikati reliġjużi". L-affiljazzjoni reliġjuża tal-Lhud Iżraeljani tvarja ħafna: stħarriġ tal-2016 minn Pew Research jindika li 49% jidentifikaw bħala Hiloni (sekulari), 29% bħala Masorti (tradizzjonali), 13% bħala Dati (reliġjużi), u 9% bħala Haredi (ultra). -Ortodossa). Il-Lhud Haredi huma mistennija li jiffurmaw aktar minn 20% tal-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael sal-2028. Il-Musulmani jikkostitwixxu l-akbar minoranza reliġjuża fl-Iżrael, li jirrappreżentaw madwar 17.6% tal-popolazzjoni. Madwar 2% tal-popolazzjoni hija Kristjana u 1.6% hija Druze. Il-popolazzjoni Kristjana tinkludi primarjament Insara Għarab u Insara Aramajk, iżda tinkludi wkoll immigranti post-Sovjetiċi, ħaddiema barranin, u segwaċi tal-Ġudaiżmu Messjaniku, meqjusa mill-biċċa l-kbira tal-Insara u Lhud bħala forma ta' Kristjaneżmu. Membri ta' ħafna gruppi reliġjużi oħra, inklużi Buddisti u Ħindu, iżommu preżenza fl-Iżrael, għalkemm f’numru żgħir. Minn aktar minn miljun immigrant mill-ex Unjoni Sovjetika, madwar 300,000 huma meqjusa bħala mhux Lhud mir-Rabbinat Ewlieni ta' Iżrael. Iżrael jinkludi parti sinifikanti mill-Art Imqaddsa, reġjun ta 'importanza sinifikanti għar-reliġjonijiet Abrahamiċi kollha. Il-belt ta' Ġerusalemm hija ta' importanza partikolari għal-Lhud, il-Musulmani u l-Insara peress li hija dar għal siti li huma ċentrali għat-twemmin reliġjuż tagħhom, bħall-Belt il-Qadima li tinkorpora l-Ħajt tal-Punent u l-Muntanja tat-Tempju (precint tal-moskea ta' Al- Aqsa) u l-Knisja tas-Santu Sepulkru. Postijiet oħra ta' importanza reliġjuża huma Nazaret (sit tal-Lunzjata ta' Marija), Tiberija u Safed (tnejn mill-Erbgħa Bliet Mqaddsa tal-Ġudaiżmu), il-Moskea l-Bajda fir-Ramla (santwarju tal-profeta Saleh) u l-Knisja ta' San Ġorġ u il-Moskea ta' Al-Khadr, Lod (qabar ta' San Ġorġ jew Al Khidr). Bosta postijiet oħra ta' interess reliġjuż jinsabu fix-Xatt tal-Punent, fosthom il-Qabar ta' Ġużeppi, il-post fejn twieled Ġesù, il-Qabar ta' Rakel, u l-Għar tal-Patrijarki. Iċ-ċentru amministrattiv tal-Fidi Bahá'í u s-Santwarju tal-Báb jinsabu fiċ-Ċentru Dinji Bahá'í f'Ħaifa; il-mexxej tal-fidi huwa midfun f’Acre. Il-Moskea Mahmood hija affiljata mal-moviment riformista Ahmadiyya. Kababir, il-viċinat imħallat Lhudi u Aħmadi ta' Ħajfa, huwa wieħed mill-ftit tat-tip tiegħu fil-pajjiż. <gallery> Stampa:Jerusalem Holy Sepulchre BW 19.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]] Stampa:The Church of the Holy Sepulchre-Jerusalem.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]]. Stampa:Nazareth Verkündigungbasilika Church of Annunciation (34257296024).jpg||Il-Knisja tal-Lunzjata ([[Latin]]: Basilica Annuntiationis, [[Ebrajk]]: כנסיית הבשורה), kultant imsejħa wkoll bħala l-Bażilika tal-Lunzjata, hija knisja Kattolika f'Nazaret, fit-Tramuntana ta' Iżrael. Stampa:Netofa204.jpg|Knisja ta' Lauret Netufa Stampa:PikiWiki Israel 12865 st. simon monastery in katamon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Bell tower st.simon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Edukazzjoni === [[Stampa:University of Haifa, Israel.jpg|daqsminuri|left|L-Università ta' Haifa ([[Ebrajk]]: אוניברסיטת חיפה) f'Rosh Carmel u maġenbha, il-laboratorji ta' riċerka tal-kumpanija IBM]] [[Stampa:Giv'at Shmuel High School.jpg|daqsminuri|Skola Għolja tal-Istat f'Givat Shmuel]] [[Stampa:Brain research labs-Bar Ilan university.jpg|daqsminuri|left|Ċentru ta' Riċerka tal-Moħħ Multidixxiplinari tal-Università ta' Bar-Ilan]] [[Stampa:Avivim 6896.jpg|daqsminuri|Il-Librerija Moshav Avivim]] L-edukazzjoni hija apprezzata ħafna fil-kultura Iżraeljana u kienet meqjusa bħala element fundamentali tal-Iżraelin tal-qedem. Fl-2015, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fost il-membri tal-OECD għall-perċentwal ta' nies ta' bejn 25 u 64 sena li kisbu edukazzjoni ogħla, b'49% meta mqabbel mal-medja tal-OECD ta’ 35%. Fl-2012, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fin-numru ta' lawrji akkademiċi per capita (20 fil-mija tal-popolazzjoni). L-Iżrael għandu stennija tal-ħajja skolastika ta' 16-il sena u rata ta' litteriżmu ta' 97.8%. Il-Liġi tal-Edukazzjoni tal-Istat (1953) stabbilixxiet ħames tipi ta' skejjel: stat sekulari, stat reliġjuż, ultra-Ortodossi, skejjel ta' settlement komunali, u skejjel Għarab. L-iskejjel pubbliċi sekulari huma l-akbar grupp tal-iskejjel u jattendu għalihom il-maġġoranza tal-istudenti Lhud u mhux Għarab. Ħafna mill-Għarab jibagħtu lil uliedhom fi skejjel fejn l-Għarbi huwa l-lingwa tal-istruzzjoni. L-edukazzjoni hija obbligatorja għat-tfal bejn it-tliet snin u t-tmintax-il sena. L-iskola hija maqsuma fi tliet livelli: skola primarja (gradi 1 sa 6), skola medja (gradi 7 sa 9), u skola sekondarja (gradi 10 sa 12) li jilħqu l-qofol tagħhom fl-eżamijiet tal-matrikola ta' Bagrut. Il-ħakma tas-suġġetti ewlenin bħall-matematika, il-lingwa Ebrajka, il-letteratura Ebrajka u ġenerali, il-[[lingwa Ingliża]], l-istorja, il-kitba biblika, u ċ-ċivika hija meħtieġa biex tirċievi ċertifikat Bagrut. Il-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael iżżomm livell relattivament għoli ta' kisba edukattiva, bi ftit inqas minn nofs il-Lhud Iżraeljani kollha (46%) li għandhom lawrji post-sekondarji. Il-Lhud Iżraeljani (fost dawk 'il fuq minn 25) għandhom medja ta' 11.6 snin ta' skola, li jagħmluhom wieħed mill-aktar gruppi reliġjużi edukati fid-dinja. Fl-iskejjel Għarab, Kristjani u Drużi, l-eżami tal-istudji bibliċi jinbidel b’eżami dwar il-wirt Musulman, Kristjan jew Druze. Fl-2020, 68.7% tal-istudenti kollha Iżraeljani tat-tnax-il grad kisbu ċertifikat tal-matrikola. [[Stampa:MountScopusDec032022_03.jpg|daqsminuri|Mount Scopus Campus tal-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm]] L-Iżrael għandu tradizzjoni ta' edukazzjoni ogħla fejn l-edukazzjoni universitarja ta' kwalità tagħha kienet fil-biċċa l-kbira responsabbli biex tistimula l-iżvilupp ekonomiku modern tan-nazzjon. L-Iżrael għandu disa’ universitajiet pubbliċi sussidjati mill-istat u 49 kulleġġ privat. L-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm hija d-dar tal-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael, l-akbar repożitorju fid-dinja ta' Judaica u Hebraica. It-Technion u l-Università Ebrajka jikklassifikaw b'mod konsistenti fost l-aqwa 100 università fid-dinja skont il-klassifikazzjoni ARWU. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Istitut tax-Xjenza Weizmann, l-Università ta 'Tel Aviv, l-Università Ben-Gurion tan-Negev, l-Università ta' Bar-Ilan, l-Università ta' Haifa, u l-Università Miftuħa tal-Iżrael. == Kultura == Id-diversità kulturali ta' Iżrael hija dovuta għall-popolazzjoni diversa tiegħu: Lhud minn diversi komunitajiet tad-dijaspora ġabu magħhom it-tradizzjonijiet kulturali u reliġjużi tagħhom. Influwenzi Għarab huma preżenti f'ħafna sferi kulturali, li jinsabu fl-arkitettura, il-mużika u l-kċina Iżraeljani. Iżrael huwa l-uniku pajjiż fejn il-ħajja ddur madwar il-kalendarju Ebrajk. Il-vaganzi huma determinati mill-festi Lhud. Il-jum uffiċjali tal-mistrieħ huwa s-Sibt, is-Sabbath Lhudi. === Letteratura === [[Stampa:Agnon.jpg|daqsminuri|Shmuel Yosef Agnon, rebbieħ tal-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-letteratura Iżraeljana hija primarjament poeżija u proża miktuba bl-Ebrajk, bħala parti mill-qawmien mill-ġdid tal-Ebrajk bħala lingwa mitkellma minn nofs is-seklu 19, għalkemm korp żgħir ta' letteratura huwa ppubblikat f'lingwi oħra. Bil-liġi, żewġ kopji tal-materjal stampat kollu ppubblikat fl-Iżrael għandhom jiġu depożitati fil-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael. Fl-2001, il-liġi ġiet emendata biex tinkludi reġistrazzjonijiet awdjo u vidjo, u mezzi oħra mhux stampati. Fl-2016, 89 fil-mija mis-7,300 ktieb trasferiti għal-librerija kienu bl-Ebrajk. Fl-1966, Shmuel Yosef Agnon qasam il-Premju Nobel fil-Letteratura mal-awtur Lhudi Ġermaniż Nelly Sachs. Poeti Iżraeljani notevoli jinkludu Yehuda Amichai, Nathan Alterman, Leah Goldberg, u Rachel Bluwstein. Rumanziera Iżraeljani kontemporanji ta' fama internazzjonali jinkludu Amos Oz, Etgar Keret, u David Grossman. === Mużika u żfin === [[Stampa:Israel Philharmonic Orchestra.jpg|daqsminuri|Orkestra Filarmonika ta' Iżrael immexxija minn Zubin Mehta]] Il-mużika Iżraeljana tinkludi mużika Mizrahi u Sefardita, melodiji Hasidic, mużika Griega, jazz, u pop rock. L-Orkestra Filarmonika tal-Iżrael ilha topera għal aktar minn sebgħin sena u tesegwixxi aktar minn mitejn kunċert kull sena. Itzhak Perlman, Pinchas Zukerman u Ofra Haza huma fost mużiċisti milqugħin internazzjonalment imwielda fl-Iżrael. L-Iżrael ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest kważi kull sena mill-1973, rebaħ il-kompetizzjoni erba' darbiet u ospitaha darbtejn. Eilat ospita l-festival tal-mużika internazzjonali tiegħu stess, il-Festival tal-Jazz tal-Baħar l-Aħmar, kull sajf mill-1987. Il-kanzunetti folkloristiċi kanoniċi tan-nazzjon huma magħrufa bħala "Kanzunetti tal-Land ta 'Iżrael." === Ċinema u teatru === Għaxar films Iżraeljani ġew nominati għall-Aqwa Film b'Lingwa Barranija fl-Akkademja Awards. Iżrael iżomm xena teatrali vibranti, li ssegwi t-tradizzjoni qawwija tat-teatru Jiddix tal-Ewropa tal-Lvant. Imwaqqfa fl-1918, it-Teatru Habima ta 'Tel Aviv huwa l-eqdem kumpanija teatrali nazzjonali u tar-repertorju ta' Iżrael. Teatri oħra huma l-Ohel, il-Cameri u l-Gesher. === Arti === L-arti Lhudija Iżraeljana ġiet influwenzata b'mod partikolari mill-Kabbala, it-Talmud u ż-Zohar. Moviment artistiku ieħor li kellu rwol prominenti fis-seklu 20 kien l-Iskola ta' Pariġi. Fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, l-arti tal-Yishuv kienet iddominata minn xejriet artistiċi li joħorġu minn Bezalel. Mill-1920, ix-xena tal-arti lokali kienet influwenzata ħafna mill-arti Franċiża moderna, introdotta għall-ewwel darba minn Isaac Frenkel Frenel. Il-kaptani Lhud ta' l-iskola ta' Pariġi, bħal Soutine, Kikoine, Frenkel, Chagall influwenzaw bil-qawwa l-iżvilupp aktar tard ta 'l-arti Iżraeljana. L-iskultura Iżraeljana kienet ispirata mill-iskultura Ewropea moderna, kif ukoll mill-arti Mesopotamjana, Assirjana u lokali. Roaring Lion ta' Avraham Melnikov, Alexander Zaid ta' David Polus, u l-iskultura Kubista ta' Ze'ev Ben Zvi jagħtu eżempju ta' wħud mill-kurrenti differenti tal-iskultura Iżraeljana. Temi komuni fl-arti Iżraeljana huma l-ibliet mistiċi ta' Safed u Ġerusalemm, il-kultura tal-kafetterija boemja ta' Tel Aviv, pajsaġġi agrikoli, stejjer bibliċi, u gwerra. Illum, l-arti Iżraeljana daħlet fl-arti ottika, l-arti tal-intelliġenza artifiċjali, l-arti diġitali, u l-użu tal-melħ fl-iskultura. === Arkitettura === [[Stampa:מוזיאון_הבאוהאוס1.jpg|daqsminuri|Mużew Bauhaus, Tel Aviv]] Minħabba l-immigrazzjoni tal-periti Lhud, l-arkitettura fl-Iżrael saret tirrifletti stili differenti. Fil-bidu tas-seklu 20, periti Lhud fittxew li jgħaqqdu l-arkitettura tal-Punent u tal-Lvant billi jipproduċu bini li juri varjetà wiesgħa ta 'stili mdewba. L-istil eklettiku ċeda għall-istil modernista Bauhaus bl-influss ta' periti Lhud Ġermaniżi (inkluż Erich Mendelsohn) ħarbu mill-persekuzzjoni Nażista. Il-Belt l-Bajda ta' Tel Aviv hija sit ta' wirt tal-UNESCO. Wara l-indipendenza, ġew ikkummissjonati diversi proġetti tal-gvern, ħafna minnhom mibnija fi stil brutalist b'enfasi kbira fuq l-użu tal-konkrit u l-akklimatizzazzjoni għall-klima tad-deżert ta' Iżrael. Bosta ideat ġodda, bħall-Belt tal-Ġnien, ġew implimentati fl-ibliet Iżraeljani; Il-pjan Geddes ta' Tel Aviv sar famuż internazzjonalment għad-disinn rivoluzzjonarju tiegħu u l-adattament tiegħu għall-klima lokali. Id-disinn tal-kibbutz wasal ukoll biex jirrifletti l-ideoloġija, bħall-ippjanar tal-kibbutz ċirkolari Nahalal ta' Richard Kauffmann. === Midja === Il-midja Iżraeljana hija diversa u tirrifletti l-ispettru tal-udjenzi Iżraeljani. Gazzetti notevoli jinkludu ċ-ċentrista Yedioth Ahronoth, u ċ-ċentru-lemin Israel Hayom. Hemm diversi stazzjonijiet televiżivi ewlenin li jservu udjenzi differenti, bħall-Kan 33 bil-lingwa Għarbija. Ir-rapport tal-2024 ta' Freedom House ikkonkluda li l-midja Iżraeljana hija "vibranti u ħielsa li tikkritika l-politika tal-gvern." Fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa tal-2024 ta' Reporters Without Borders, Iżrael ikklassifika fil-101 ​​post minn 180 pajjiż, it-tieni fil-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq. Reporters Without Borders innutaw li l-Forzi tad-Difiża Iżraeljani qatlu aktar minn 100 ġurnalist f’Gaza. Mill-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas, Iżrael kien "jipprova jrażżan rapporti li joħorġu mill-enklavi assedjata hekk kif id-diżinformazzjoni tinfiltra l-ekosistema tal-midja tiegħu stess." === Mużewijiet === [[Stampa:Billy Rose Art Garden (14755133799).jpg|daqsminuri|Shrine of the Book, repożitorju tar-Rolls tal-Baħar Mejjet f'Ġerusalemm]] Il-Mużew ta' Iżrael f'Ġerusalemm huwa wieħed mill-istituzzjonijiet kulturali l-aktar importanti ta' Iżrael u huwa d-dar tar-Rolli tal-Baħar Mejjet, flimkien ma' kollezzjoni estensiva ta' arti Lhudija u Ewropea. Il-Mużew Nazzjonali tal-Olokawst tal-Iżrael, Yad Vashem, huwa l-arkivju ċentrali tad-dinja għall-informazzjoni relatata mal-Olokawst. ANU – Mużew tal-Poplu Lhudi fil-kampus tal-Università ta' Tel Aviv, huwa mużew interattiv iddedikat għall-istorja tal-komunitajiet Lhud madwar id-dinja. L-Iżrael għandu l-ogħla numru ta' mużewijiet per capita. Diversi mużewijiet Iżraeljani huma ddedikati għall-kultura Iżlamika, inkluż il-Mużew Rockefeller u l-Istitut L.A. Mayer tal-Arti Iżlamika, it-tnejn f'Ġerusalemm. Il-Rockefeller jispeċjalizza fi fdalijiet arkeoloġiċi mill-istorja tal-Lvant Nofsani. Hija wkoll dar għall-ewwel kranju fossili ominidi misjub fl-Asja tal-Punent, imsejjaħ Galilee Man. === Kċina === [[Stampa:Food in Israel.jpg|daqsminuri|Ikla li tinkludi falafel, hummus, fries u insalata Iżraeljana.]] Il-kċina Iżraeljana tinkludi platti lokali, kif ukoll kċina Lhudija miġjuba fil-pajjiż minn immigranti. Partikolarment mill-aħħar tas-snin sebgħin, żviluppat kċina fużjoni Iżraeljana. Il-kċina Iżraeljana adottat, u qed tkompli tadatta, elementi tal-istili tat-tisjir Mizrahi, Sefardi, u Ashkenazi. Jinkorpora ħafna ikel tradizzjonalment ikkunsmat fil-kċejjen Levantini, Għarbi, tal-Lvant Nofsani u tal-Mediterran, bħal falafel, hummus, shakshouka, couscous u za'atar. Schnitzel, pizza, hamburgers, Fries, ross, u insalata huma komuni fl-Iżrael. Madwar nofs il-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana tgħid li żżomm ikel kosher id-dar. Ir-ristoranti kosher jammontaw għal madwar kwart tat-total fl-2015. Flimkien ma’ ħut, fniek u ngħam mhux kosher, il-majjal, spiss imsejjaħ "laħam abjad" fl-Iżrael, jiġi prodott u kkunsmat, għalkemm huwa pprojbit kemm mill-Ġudaiżmu kif ukoll għal Iżlam. === Sports === [[Stampa:Ramat Gan Ramat Gan Stadium 3.jpg|daqsminuri|Ramat Gan Stadium (li qabel kien jissejjaħ National Stadium) huwa grawnd tal-futbol li jinsab f'Ramat Gan, li għandu 41,583 siġġu. L-istadium ġie inawgurat fl-1950]] [[Stampa:ירוק_עולה.jpg|daqsminuri|Il-partitarji ta' Maccabi Haifa FC fis-Sammy Ofer Stadium fil-Belt ta' Haifa]] L-aktar sports popolari għall-ispettaturi fl-Iżrael huma l-futbol u l-basketball. Il-Premier League Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-futbol tal-pajjiż, u l-Premier League tal-Baskitbol Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-basketball. Maccabi Haifa, Maccabi Tel Aviv, Hapoel Tel Aviv u Beitar Jerusalem huma l-akbar klabbs tal-futbol. Maccabi Tel Aviv, Maccabi Haifa u Hapoel Tel Aviv ikkompetew fil-UEFA Champions League u Hapoel Tel Aviv waslu sal-kwarti tal-finali tat-Tazza UEFA. Iżrael ospita u rebaħ it-Tazza tal-Asja AFC tal-1964; Fl-1970, it-tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżrael ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA, l-unika darba li pparteċipa fit-Tazza tad-Dinja. Il-Logħob Ażjatiku tal-1974, li saru f’Tehran, kienu l-aħħar Logħob Ażjatiku li l-Iżrael ħa sehem fihom, milquta minn pajjiżi Għarab li rrifjutaw li jikkompetu mal-Iżrael. L-Iżrael kien eskluż mil-Logħob Asjatiku tal-1978 u minn dak iż-żmien ma kkompetix f'avvenimenti sportivi Asjatiċi. Fl-1994, il-UEFA qablet li tammetti lill-Iżrael u t-timijiet tal-futbol tagħha issa jikkompetu fl-Ewropa. Maccabi Tel Aviv BC rebaħ il-kampjonat Ewropew tal-basketball sitt darbiet. L-Iżrael rebaħ disa' midalji Olimpiċi mill-ewwel rebħa tiegħu fl-1992, inkluża midalja tad-deheb fil-Windsurfing fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 Iżrael rebaħ aktar minn 100 midalja tad-deheb fil-Logħob Paralimpiku u jinsab fl-20 post fl-ammont ta' midalji ta' kull żmien . Il-Logħob Paralimpiku tas-Sajf tal-1968 kien ospitat mill-Iżrael. Il-Logħob tal-Maccabee, avveniment ta' stil Olimpiku għall-atleti Lhud u Iżraeljani, fetaħ fis-snin tletin u minn dakinhar ilu jsir kull erba’ snin. Il-Krav Maga, arti marzjali żviluppata minn difensuri tal-ghettos Lhud waqt il-ġlieda kontra l-faxxiżmu fl-Ewropa, tintuża mill-forzi tas-sigurtà u l-pulizija Iżraeljani. Iċ-ċess huwa sport importanti ħafna fl-Iżrael. Hemm ħafna grandmasters Iżraeljani u plejers taċ-ċess Iżraeljani rebħu bosta kampjonati tad-dinja taż-żgħar. Iżrael jospita kampjonat internazzjonali annwali u ospita l-Kampjonat Dinji taċ-Ċess tat-Timijiet fl-2005. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Iżrael| ]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] kojafwubx26zqiwgm3377tswcf55cni 318265 318264 2024-12-04T19:54:16Z Sapp0512 19770 /* Storja */ 318265 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Stat tal-Iżrael |isem_nattiv = מְדִינַת יִשְׂרָאֵל {{nobold|([[Ebrajk|Ebrajk]])}}<br />دَوْلَة إِسْرَائِيل {{nobold|([[Lingwa Għarbija|Għarbi]])}} |isem_komuni = Iżrael |stampa_bandiera = Flag of Israel.svg |stampa_emblema = Emblem of Israel.svg |stampa_mappa = ISR orthographic.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżrael |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżrael |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżrael |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Hatikvah]]''<br /><small>''It-tama''</small><center>[[Stampa:Hatikvah instrumental.ogg]]</center><small>''התקווה''</small> |lingwi_uffiċjali = [[Ebrajk|Ebrajk (עִברִית)]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Ġerusalemm]] |l-ikbar_belt = [[Ġerusalemm]] |latd=31 |latm=47 |latNS=N |lonġd=35 |lonġm=13 |lonġEW=E |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] [[Repubblika kostituzzjonali|kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[President tal-Iżrael|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Iżrael|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Lista ta' kelliema Knesset|Kelliem ta' ''Knesset'']] |titlu_kap4 = [[Qorti Suprema tal-Iżrael#Presidenti|President tal-Qorti Suprema]] |isem_kap1 = [[Reuven Rivlin]] (ראובן ריבלין) |isem_kap2 = [[Naftali Bennett]] (נפתלי בנט) |isem_kap3 = [[Mickey Levy]] (מיקי לוי) |isem_kap4 =[[Esther Hayut]] (אֶסְתֵּר חַיּוּת) |żona_kklassifika = 153 |poż_erja = 153 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 20,770 \ 22,072 |erja_mi_kw = 8,019 \ 8,522 |perċentwal_ilma = 2 |sena_stima_popolazzjoni = 2013 |stima_popolazzjoni = 8,134,100 |poż_stima_popolazzjoni = 97 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,412,200 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2008 |densità_popolazzjoni_km2 = 359 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 930 |poż_densità_popolazzjoni = 35 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $248.719 biljun |poż_PGD_PSX = 49 |PGD_PSX_per_capita = $32,312 |poż_PGD_PSX_per_capita = 26 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{increase}} 0.900<ref name="HDI">{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu= Rapport tal-Iżvilupp Uman 2011|sena=2011|editur=Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti|aċċessdata=2013-01-25}}</ref> |poż_IŻU = 16 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = Indipendenza {{nobold|minn [[Palestina Mandatorja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Iżraeljana|Dikjarazzjoni]] |data_stabbilit1 = 14 ta' Mejju 1948 |valuta = [[Xekel ġdid tal-Iżrael|Xekel ġdid (שֶׁקֶל חָדָשׁ)]] |kodiċi_valuta = ILS |żona_ħin = [[Ħin Standard tal-Iżrael|IST]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-Sajf tal-Iżrael|IDT]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.il]] |kodiċi_telefoniku = +972 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $240.894 biljun |poż_PGD_nominali = 43 |PGD_nominali_per_capita = $31,296 |poż_PGD_nominali_per_capita = 26 |nota1 = }} '''Iżrael''', uffiċjalment l-'''Istat ta' Iżrael''' (bl-[[Ebrajk]]: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל; bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: دولة إِسرائيل) huwa [[Sistema parlamentari|demokrazija parlamentari]] fil-[[Lvant Nofsani]], fuq il-kosta tax-Xlokk tal-[[Baħar Mediterran]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Libanu]] fit-Tramuntana, is-[[Sirja]] fil-Grigal, il-[[Ġordan]] u ċ-[[Ċisġordanja]] fil-Lvant, l-[[Eġittu]] u l-[[Medda ta' Gaża]] fil-Lbiċ, u l-[[Golf ta' Aqaba]] fil-[[Baħar l-Aħmar]] fin-Nofsinhar, u jinkludi diversi karatteristiċi [[Ġeografija|ġeografiċi]] fiż-żona relattivament żgħira tiegħu. Fil-[[Liġijiet bażiċi tal-Iżrael|Liġijiet bażiċi]], Iżrael jiddefinixxi ruħu bħala [[Stat Lhudi u Demokratiku]].<ref name=freedomhouse2008>{{ċita web|url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel |xogħol=Freedom in the World |titlu=Iżrael |editur=Freedom House |sena=2008 |aċċessdata=20 ta' Marzu 2012}}</ref> Il-post taħt il-livell tal-baħar fl-[[Asja]], fil-Lvant Nofsani u fid-Dinja jinsab fil-Wied tal-Ġordan, li jilħaq 430 metru taħt il-livell tal-baħar. L-istorja ta' Iżrael tibda meta [[Ġerusalemm]] titwaqqaf bħala l-[[Belt kapitali|kapitali]] tar-Renju tal-Lhudija, li aktar tard ġiet vassalizzata mill-[[Imperu Ruman]] u aktar tard annessa bħala l-Provinċja Primarja tal-[[Palestina]], li aktar tard ġiet taħt il-kontroll [[Biżantini|Biżantin]] bħala parti mid-Djoċesi tal-Lvant, aktar tard fis-snin 630. Imbagħad Iżrael inqabad mill-[[Iżlam|Musulmani]] li laqqmuha Jund Filastin bħala Provinċja tal-Kaliffat tal-Umajjad, l-Abbasidi u l-Fatimidi, imbagħad fis-seklu 11 mill-ewwel [[Kruċjata]] ssir ikkontrollata mir-Renju ta' Ġerusalemm (1099–1187; 1192–129), imbagħad reġa' waqa' taħt il-ħakma Musulmana mas-Sultanat Ajjubid tal-Eġittu (1171–1260a/1341), mas-Sultanat Mamluk (bl-Għarbi: سلطنة المماليك; Salṭanat al-Mamālīk; 1250–1517), fit-22 ta' Jannar 1517 ġie anness mill-Imperu Ruman wara t-Tieni Gwerra Ottomana-Mamluk u sseparata mill-Eġittu u fl-aħħar intrebaħ mill-alleati (ir-[[Renju Unit]] u [[Franza]]) fl-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]] f'Diċembru 1917 u ġie ddikjarat bħala kolonja Brittanika sal-1 ta' Jannar 1948, meta ġie pproklamat l-Istat ta' Iżrael. == Etimoloġija == Wara l-ħolqien tiegħu fl-1948, il-pajjiż adotta formalment l-isem tal-Istat ta' Iżrael (l-Ebrajk: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'elⓘ [mediˈnat jisʁaˈʔel]; Għarbi: َسَس َة َس َس: ئِيل, Dawlat Isrāʼīl ,[dawlat ʔisraːˈʔiːl]) wara Oħrajn proposti ġew ikkunsidrati ismijiet, inklużi Land of Israel (Eretz Israel), Ever (mill-antenat Eber), Sijon, u Lhudija, iżda ġew miċħuda. L-isem Iżrael ġie ssuġġerit minn Ben-Gurion u approvat b'vot ta' 6 kontra 3. Fl-ewwel ġimgħat wara t-twaqqif, il-gvern għażel it-terminu Iżraeljan biex jinnomina ċittadin tal-istat Iżraeljan. L-ismijiet Land of Israel u Children of Israel storikament intużaw biex jirreferu għas-Saltna biblika ta' Iżrael u l-poplu Lhudi kollu rispettivament. L-isem Iżrael (Lhud: Yīsrāʾēl; Settanta Grieg: Ἰσραήλ, Iżrael, "Hu (Alla) jippersisti/jirregola", għalkemm wara Hosegħa 12:4 huwa spiss interpretat bħala "jiġġieled ma 'Alla") jirreferi għall-patrijarka Ġakobb, li, skond il-Bibbja Ebrajka, irċieva l-isem wara li rnexxielha tiġġieled mal-anġlu tal-Mulej. L-eqdem artifact arkeoloġiku magħruf li jsemmi l-kelma Iżrael bħala kollettiv hija l-Merneptah Stele mill-Eġittu tal-qedem (li tmur għall-aħħar tas-seklu 13 QK). == Storja == === Preistorja === Il-preżenza bikrija tal-ominidi fil-Levant, fejn jinsab Iżrael, tmur lura għal mill-inqas 1.5 miljun sena skont is-sit preistoriku ta' Ubeidiya. L-ominidi ta' Skhul u Qafzeh, li jmorru lura għal 120,000 sena ilu, huma wħud mill-ewwel traċċi ta' bnedmin anatomikament moderni barra l-Afrika. Il-kultura Natufian ħarġet fl-għaxar millennju QK, segwita mill-kultura Ghassulian madwar 4,500 QK. === Età tal-Bronż u Età tal-Ħadid === [[Stampa:Merneptah Steli (cropped).jpg|daqsminuri|left|Il-Merneptah Stele (seklu 13 QK). Ħafna mill- arkeoloġi bibliċi jittraduċu sett ta' ġeroglifi bħala Iżrael, l- ewwel darba li l- isem jidher fir- rekord.]] [[Stampa:Silwan-inscr.jpg|daqsminuri|left|Il-Lintel ta' Shebna, li jappartjeni għall-qabar ta' qaddej irjali.Siloam, 7 seklu QK]] [[Stampa:Psalms Scroll (cropped).jpg|daqsminuri|Is-Scroll tas-Salmi l-Kbir (11Q5), wieħed mid-981 test tar-Rolls tal-Baħar Mejjet huma sett ta' manuskritti antiki Lhud mill-perjodu tat-Tieni Tempju. Ġew skoperti fuq perjodu ta' 10 snin, bejn l-1946 u l-1956, fl-Għerien ta' Qumran ħdejn Ein Feshkha, fuq ix-xatt tat-tramuntana tal-Baħar il-Mejjet Li jmorru mit-3 seklu Q.E.K]] L-ewwel referenzi għall-“Kangħanin” u “Kangħan” jidhru fit-testi Eġizzjani u tal-Lvant Qarib (c. 2000 QK); Dawn il-popolazzjonijiet kienu strutturati bħala bliet-stati politikament indipendenti. Matul l-Età tal-Bronż Tard (1550-1200 QK), partijiet kbar ta 'Kanan iffurmaw stati vassalli tar-Renju Ġdid ta' l-Eġittu. Bħala riżultat tal-kollass tal-Bronż Tard, Kanaan waqa' f'kaos u l-kontroll Eġizzjan fuq ir-reġjun waqa'. Poplu msejjaħ Iżrael jidher l-ewwel fuq il-Merneptah Stele, iskrizzjoni Eġizzjana antika li tmur għal madwar l-1200 QK. L-antenati ta' l-Iżraelin huma maħsuba li kienu jinkludu popli tal-qedem li jitkellmu bil-Semitiku indiġeni f'din iż-żona.  Ir- rakkonti arkeoloġiċi moderni jissuġġerixxu li l- Iżraelin u l- kultura tagħhom ġew mill- popli Kangħanin permezz tal- iżvilupp ta' reliġjon monolatrista—u aktar tard monoteista—iffukata fuq Yahweh. Huma tkellmu forma arkajka tal- Ebrajk, magħrufa bħala Ebrajk Bibliku. Madwar l-​istess żmien, il-​Filistin qagħdu fil-​pjanura tal-​kosta tan-​nofsinhar L-arkeoloġija moderna naqset fil-biċċa l-kbira tan-narrattiva fit-Torah u minflok tqis in-narrattiva bħala l-ħrafa nazzjonali tal-Iżraelin. Madankollu, xi elementi ta' dawn it-tradizzjonijiet jidhru li għandhom għeruq storiċi. Hemm dibattitu dwar l-eżistenza l-aktar bikrija tas-Saltji ta' Iżrael u Ġuda u l-firxa u l-qawwa tagħhom. Filwaqt li mhuwiex ċar jekk qatt kienx hemm Renju Unit ta 'Iżrael, l-istoriċi u l-arkeoloġi jaqblu li r-Renju tat-Tramuntana ta' Iżrael kien jeżisti madwar 900 QK u s-Saltna ta' Ġuda madwar is-sena 850 QK Is-Saltna ta' Iżrael kienet l-aktar prospera mit-tnejn u malajr saret qawwa reġjonali, bil-kapitali tagħha fis-Samarija; Matul id-dinastija Omrida, huwa kkontrolla s-Samarija, il-Galilija, il-Wied ta' fuq tal-Ġordan, Sharon, u partijiet kbar tat-Transjordan. Is-Saltna ta' Iżrael ġiet maħkuma madwar is-sena 720 QK mill-Imperu Neo-Assirja. Is-​Saltna ta' Ġuda, taħt il-​ħakma Davidika bil-​kapitali tagħha f'[[Ġerusalemm]], iktar tard saret stat klijent l-​ewwel ta' l-​Imperu Neo-Assirja u mbagħad ta' l-​Imperu Neo-Babiloniku. Huwa stmat li l-popolazzjoni tar-reġjun kienet madwar 400,000 fl-Età tal-Ħadid II. Fl-587/6 QK. Wara rewwixta f’Ġuda, is- Sultan Nabukodonosor II assedja u qered lil Ġerusalemm u t- Tempju ta' Salamun, xolta s- saltna, u eżilja ħafna mill- elite Lhudija lejn Babilonja. === Antikità klassika === [[Stampa:Ktovet recov AA.jpg|daqsminuri|left|Il-Możajk Reḥob ([[Ebrajk]]: כשוט רחוב, romanizzat: k'tovet rechov, magħruf ukoll bħala l-Iskrizzjoni Tel Rehov u l-Baraita ta' -Kofini), huwa mużajk mill-aħħar tat-3 sas-6 seklu WK. skopert fl-1973. Il-mużajk, miktub bl-Ebrajk tard Mishnaic, jiddeskrivi l-ġeografija u r-regoli agrikoli tal-Lhud lokali ta 'dak iż-żmien. Ġie mdaħħal fl-art tal-vestibule jew narthex ta' sinagoga antika qrib Tel Rehov, 4.5 kilometri (2.8 mi) fin-nofsinhar ta’ Beit She'an u madwar 6.5 kilometri (4.0 mi) fil-punent tax-Xmara Ġordan. Il-mużajk fih l-itwal test miktub li għadu skopert fi kwalunkwe mużajk Ebrajk fl-Iżrael, u wkoll l-eqdem test Talmudic magħruf.]] Wara li qabad Babilonja fl-539 QK, Ċiru l-Kbir, fundatur tal-Imperu Akemenidi, ħareġ proklama li tippermetti lill-popolazzjoni Lhudija eżiljata terġa' lura lejn Ġuda. Il-bini tat-Tieni Tempju tlesta madwar is-sena 520 QK. L-Akemenidi ħakmu r-reġjun bħala l-provinċja ta' Yehud Medinata. Fl-332 QK, Alessandru l-Kbir tal-Maċedonja rebaħ ir-reġjun bħala parti mill-kampanja tiegħu kontra l-Imperu Akemenidi. Wara mewtu, iż-żona kienet ikkontrollata mill-Imperji Ptolemajk u Seleucid bħala parti minn Coele-Sirja. Matul is-sekli ta' wara, l-Ellenizzazzjoni tar-reġjun ikkawżat tensjonijiet kulturali li waslu fl-ogħla livell matul ir-renju ta' Antjoku IV, li wasslu għar-Rivolta tal-Makkabej tal-167 QK. L-inkwiet ċivili dgħajjef il-gvern Seleucid u fl-aħħar tas-seklu 2 tfaċċa r-Renju Hasmonean semi-awtonomu tal-Lhudija, li eventwalment kiseb indipendenza sħiħa u jespandi f'reġjuni ġirien. [[Stampa:Israel-2013-Aerial_21-Masada.jpg|daqsminuri|Veduta tal-Fortizza Masada li tagħti fuq il-Baħar Mejjet, li kienet ix-xena ta' assedju Ruman fl-1 seklu.]] [[Stampa:Pesher Habakkuk Scroll.JPG|daqsminuri|left|Skroll tal-Baħar Mejjet: Profezija ta' Ħabakkuk, Qumran, c. 75 QK]] Ir-Repubblika Rumana invadiet ir-reġjun fis-sena 63 QK, l-ewwel ħa l-kontroll tas-Sirja u mbagħad intervjeni fil-Gwerra Ċivili Hasmonean. Il-ġlied bejn il-fazzjonijiet pro-Rumani u dawk favur il-Parti fil-Lhudija wassal għall-installazzjoni ta' Erodi l-Kbir bħala vassall dinastiku ta' Ruma. Fis-sena 6, iż-żona kienet annessa bħala l-provinċja Rumana tal-Lhudija; It- tensjonijiet mal- gvern Ruman wasslu għal serje ta' gwerer Ġudeo- Rumani, li rriżultaw f’qerda mifruxa. L-Ewwel Gwerra Lhudija-Rumana (66-73 AD) irriżulta fil-qerda ta 'Ġerusalemm u t-Tieni Tempju u porzjon konsiderevoli tal-popolazzjoni nqatlet jew imċaqalqa. It-tieni rewwixta magħrufa bħala r-Rivolta ta' Bar Kochba (132-136 AD) inizjalment ippermettiet lil-Lhud biex jiffurmaw stat indipendenti, iżda r-Rumani għerqu r-ribelljoni b'mod brutali, qerdu u depopolaw il-kampanja tal-Lhudija. Ġerusalemm reġgħet inbniet bħala kolonja Rumana (Aelia Capitolina), u l-provinċja tal-Lhudija ngħatat l-isem ġdid tas-Sirja Palestina. Il- Lhud tkeċċew mid- distretti ta' madwar Ġerusalemm. Madankollu, kien hemm preżenza żgħira kontinwa Lhudija u l-Galilija saret iċ-ċentru reliġjuż tagħha. ==== Kafarnahum ==== Kafarnahum (Latin: Capernaum) kienet insedjament fuq il-kosta tat-tramuntana tal-Baħar ta' Galilea, mhux 'il bogħod minn Korazim, fil-Wied ta' Ein Sheva, li kienet teżisti mill-perjodu Hasmonean (seklu 2 sal-1 QK) sal-perjodu Biżantin fil- Dinja. <gallery> Stampa:Kafarnaum BW 7.JPG|Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 20.jpg|Il-fdalijiet tas-sinagoga ta' Kafarnahum Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Antikità tard u żminijiet medjevali === [[Stampa:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg|daqsminuri|200px|It-3 seklu Kfar Bar'am Sinagoga fil-Galilija]] [[Stampa:Aleppo Codex (Deut).jpg|daqsminuri|left|150px|Il-Codex Aleppo jew Aleppo Codex ([[Ebrajk]]: כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא, Keter Aram Tsova) huwa l-eqdem u l-aktar manuskritt1 tat-Tanaj skont it-Tiberian Masora, prodott u editjat mill-Masorete Ash ben Aaron ben. Jmur għall-930 A.D., madwar terz jinkludi kważi t-Torah kollha. Il-kodex inkiteb fil-belt ta' Tiberija fl-10 seklu wara Kristu. (madwar 920) taħt il-ħakma tal-Kalifat Abbasid]] [[Stampa:Leningrad Codex Carpet Page.jpg|daqsminuri|150px|Il-Codex Leningrad (Latin: Codex Leningradensis [Ktieb ta' Leningrad]; Ebrajk: כתב יד לנינגרד) huwa l-eqdem manuskritt sħiħ magħruf tal-Bibbja Ebrajka bl-Ebrajk, bl-użu tat-test Masoretic u l-vokalizzazzjoni Tiberjana. Skont il-kolofonu tiegħu, sar fil-Kajr fis-sena 1008 AD. C. (jew possibilment fl-1009).]] [[Stampa:Chateau Neuf Fortress in Upper Galilee, Israel.jpg|daqsminuri|Il-Fortizza ta' Honin ("Chateau-Nef"), li nbniet matul il-perjodu tal-Kruċjati, tinsab ħdejn Margaliot.]] Il-Kristjaneżmu bikri ċċaqlaq il-paganiżmu Ruman fir-4 seklu wara Kristu, b'Kostantin iħaddan u jippromwovi r-reliġjon Nisranija u Teodosju I jagħmilha r-reliġjon tal-istat. Għaddew sensielata' liġijiet li jiddiskriminaw kontra l- Lhud u l- Ġudaiżmu, u l- Lhud kienu ppersegwitati kemm mill- knisja kif ukoll mill- awtoritajiet. Ħafna Lhud kienu emigraw lejn komunitajiet tad-dijaspora li qed jiffjorixxu, filwaqt li fil-livell lokali kien hemm kemm immigrazzjoni Nisranija kif ukoll konverżjoni lokali. F’nofs is-seklu 5, kien hemm maġġoranza Kristjana. Lejn l-aħħar tas-seklu 5, faqqgħu rewwixti Samaritani, li baqgħu għaddejjin sal-aħħar tas-seklu 6 u rriżultaw fi tnaqqis kbir fil-popolazzjoni Samaritana. Wara l-konkwista Sassanid ta' Ġerusalemm u r-rewwixta Lhudija għal żmien qasir kontra Erakliju fis-sena 614 AD, l-Imperu Biżantin ikkonsolida mill-ġdid il-kontroll taż-żona fl-628. Fis-sena 634-641 AD, il-kalifat Rashidun rebaħ il-Levant. Matul is-sitt sekli li ġejjin, il-kontroll tar-reġjun ġie trasferit bejn il-kalifati Umayyad, Abbasid, Fatimid, u sussegwentement id-dinastiji Seleucid u Ayyubid. Il-popolazzjoni naqset b'mod drammatiku matul il-ftit sekli ta' wara, waqgħet minn madwar 1 miljun matul il-perjodi Rumani u Biżantini għal madwar 300,000 fil-perjodu Ottoman bikri, u kien hemm proċess kostanti ta' Arabizzazzjoni u Iżlamizzazzjoni. It-tmiem tas-seklu 11 ġab miegħu l-Kruċjati, rejds sanzjonati mill-Papa minn kruċjati Kristjani bil-ħsieb li jeħilsu lil Ġerusalemm u l-Art Imqaddsa mill-kontroll Musulmani u jistabbilixxu Stati Kruċjati. L-Ayyubids saqu lura lill-kruċjati qabel ma l-ħakma Musulmana ġiet restawrata bis-sħiħ mis-sultani Mamluk tal-Eġittu fl-1291. === L-era moderna === [[Stampa:Jews at Western Wall by Felix Bonfils, 1870s.jpg|daqsminuri|Lhud fil-Ħajt tal-Punent fl-1870]] Fl-1516, l-Imperu Ottoman rebaħ ir-reġjun u ħakem bħala parti mis-Sirja Ottomana. Saru żewġ inċidenti vjolenti kontra l-Lhud, l-attakki ta' Safed tal-1517 u l-attakki ta' Hebron tal-1517, wara li t-Torok Ottomani keċċew lill-Mamluks matul il-Gwerra Ottomana-Mamluk. Taħt l-Imperu Ottoman, il-Levant kien pjuttost kożmopolitana, b’libertajiet reliġjużi għall-Insara, il-Musulmani u l-Lhud. Fl-1561, is-sultan Ottoman stieden lil Lhud Sefardi li kienu qed jaħarbu mill-Inkwiżizzjoni Spanjola biex joqgħodu u jibnu mill-ġdid il-belt ta' Tiberija. Taħt is-sistema tal-millieġ tal-Imperu Ottoman, l-Insara u l-Lhud kienu kkunsidrati dhimmi (li tfisser "protetti") taħt il-liġi Ottomana bi skambju għal-lealtà lejn l-istat u l-ħlas tat-taxxa jizya. Is-suġġetti Ottomani mhux Musulmani ffaċċjaw restrizzjonijiet ġeografiċi u tal-istil tal-ħajja, għalkemm dawn mhux dejjem kienu infurzati. Is-sistema tal-millieġ organizzat lil dawk li mhumiex Musulmani f'komunitajiet awtonomi fuq il-bażi tar-reliġjon. [[Stampa:THEODOR_HERZL_AT_THE_FIRST_ZIONIST_CONGRESS_IN_BASEL_ON_25.8.1897._תאודור_הרצל_בקונגרס_הציוני_הראשון_-_1897.8.25.jpg|daqsminuri|L-Ewwel Kungress Żjonista (1897) f'Basel, Isvizzera]] Il-popolazzjoni Lhudija tal-Palestina mill-ħakma Ottomana sal-bidu tal-moviment Zionist, magħruf bħala l-Ancient Yishuv, kienet tinkludi minoranza u varja fid-daqs. Matul is- seklu 16, komunitajiet Lhud ħadu l- għeruq fl- Erba' Bliet Qaddisa—Ġerusalemm, Tiberija, Ħebron, u Safed—u fl-1697, Rabbi Yehuda Hachasid mexxa grupp ta' 1,500 Lhudi lejn Ġerusalemm. Rewwixta Druze fl-1660 kontra l-Ottomani qerdet lil Safed u Tiberias. Fit-tieni nofs tas-seklu 18, il-Lhud tal-Lvant tal-Ewropa li opponew il-Hasidiżmu, magħruf bħala l-Perushim, stabbilixxew fil-Palestina. Fl-aħħar tas-seklu 18, ix-xejk Għarbi lokali Zahir al-Umar ħoloq emirat indipendenti de facto fil-Galilija. It-tentattivi Ottomani biex jissottomettu lix-xejk fallew. Wara l-mewt ta' Zahir, l-Ottomani reġgħu ħadu l-kontroll taż-żona. Fl-1799, il-Gvernatur Jazzar Pasha reġġa' attakk fuq Acre mit-truppi ta' Napuljun, u wassal lill-Franċiżi jabbandunaw il-kampanja tas-Sirja. Fl-1834, rewwixta mill-bdiewa Għarab Palestinjani kontra l-konskrizzjoni Eġizzjana u l-politika tat-taxxa ta' Muhammad Ali ġiet imrażżna; L-armata ta' Muhammad Ali rtirat u l-gvern Ottoman ġie stabbilit mill-ġdid bl-appoġġ Brittaniku fl-1840. Ir-riformi Tanzimat ġew implimentati fl-Imperu Ottoman kollu. L-ewwel mewġa ta' migrazzjoni Lhudija moderna lejn il-Palestina mmexxija mill-Ottomani, magħrufa bħala l-Ewwel Aliyah, bdiet fl-1881, meta l-Lhud ħarbu mill-pogroms fl-Ewropa tal-Lvant. Il-Liġijiet ta' Mejju tal-1882 żiedu d-diskriminazzjoni ekonomika kontra l-Lhud u rrestrinġu fejn setgħu jgħixu. B’reazzjoni, ħa l-forma taż-Żjoniżmu politiku, moviment li fittex li jistabbilixxi stat Lhudi fil-Palestina, biex b’hekk joffri soluzzjoni għall-kwistjoni Lhudija tal-istati Ewropej. It-Tieni Aliyah (1904-1914) bdiet wara l-pogrom ta' Kishinev; Xi 40,000 Lhudi stabbilixxew fil-Palestina, għalkemm kważi nofs eventwalment telqu. Kemm l-ewwel u t-tieni mewġ ta' immigranti kienu primarjament Lhud Ortodossi. It-Tieni Aliyah inkludiet gruppi Sionisti soċjalisti li stabbilixxew il-moviment tal-kibbutz ibbażat fuq l-idea li tiġi stabbilita ekonomija Lhudija separata bbażata esklussivament fuq ix-xogħol Lhudi. Dawk mit-Tieni Aliyah li saru mexxejja tal-Yishuv fid-deċennji ta' wara emmnu li l-ekonomija tas-settlers Lhud m'għandhiex tiddependi fuq ix-xogħol Għarbi. Dan ikun sors dominanti ta' antagoniżmu mal-popolazzjoni Għarbija, bl-ideoloġija nazzjonalista l-ġdida ta' Yishuv tiddomina l-ideoloġija soċjalista tagħha. Għalkemm l-immigranti tat-Tieni Aliyah fil-biċċa l-kbira fittxew li joħolqu insedjamenti agrikoli komunali Lhud, Tel Aviv ġiet stabbilita bħala l-ewwel belt Lhudija ppjanata fl-1909. F'dan il-perjodu ħarġu milizzji Lhud armati, l-ewwel waħda kienet Bar-Giora fl-1907. Sentejn wara, l-akbar Hashomer. twaqqfet biex tissostitwiha. === Mandat Brittaniku fuq il-Palestina === L-isforzi ta' Chaim Weizmann biex jikseb appoġġ Brittaniku għall-moviment Żjonista fl-aħħar irriżulta fid-Dikjarazzjoni Balfour, li ddikjarat appoġġ Brittaniku għall-ħolqien ta' “dar nazzjonali” Lhudija fil-Palestina. L-interpretazzjoni ta' Weizmann tad-dikjarazzjoni kienet li n-negozjati dwar il-futur tal-pajjiż kellhom isiru direttament bejn il-Gran Brittanja u l-Lhud, bl-esklużjoni tal-Għarab. Fis-snin ta' wara, ir-relazzjonijiet bejn il-Lhud u l-Għarab fil-Palestina ddeterjoraw b'mod drammatiku. Fl-1918, il-Leġjun Lhudi, prinċipalment voluntiera Żjonisti, għenu fil-konkwista Ingliża tal-Palestina. Fl-1920, it-territorju kien maqsum bejn il-Gran Brittanja u Franza taħt is-sistema tal-mandat, u ż-żona amministrata mill-Ingliżi (inkluż l-Iżrael modern) ingħatat l-isem ta' Mandat Brittaniku tal-Palestina. L-oppożizzjoni Għarbija għall-ħakma Brittanika u l-immigrazzjoni Lhudija wasslet għall-irvellijiet tal-Palestina tal-1920 u l-formazzjoni ta' milizzja Lhudija magħrufa bħala l-Haganah bħala riżultat ta' Hashomer, li minnha l-paramilitari Irgun u Lehi aktar tard infirdu. Fl-1922, il-Lega tan-Nazzjonijiet tat lill-Gran Brittanja l-Mandat għall-Palestina taħt termini li kienu jinkludu d-Dikjarazzjoni Balfour bil-wegħda tagħha lil-Lhud, u b'dispożizzjonijiet simili rigward l-Għarab Palestinjani. Il-popolazzjoni taż-żona kienet prinċipalment Għarbija u Musulmana: il-Lhud kienu jirrappreżentaw madwar 11%, u l-Insara Għarab madwar 9.5% tal-popolazzjoni. [[Stampa:PikiWiki Israel 8742 Pioneers in Kibbutz Ein Harod.jpg|daqsminuri|left|Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) fil-bidu tas-snin għoxrin]] [[Stampa:"Jews and Arabs in Grim Struggle for Holy Land" article (1938).jpg|daqsminuri|“Lhud u Għarab fi ġlieda iebsa għall-Art Imqaddsa”, artiklu mill-1938]] [[Stampa:PikiWiki Israel 12820 Architecture of Israel.jpg|daqsminuri|left|Id-Dar tal-Poplu f'Givat Ada fl-1926]] [[Stampa:Kfar Saba 1929.jpg|daqsminuri|Pavimentar ta' triq f'Kfar Saba, 1929]] [[Stampa:כפר סבא - פנורמה - פרדסים צעירים.-JNF044195.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1930]] [[Stampa:Ghaffir force Kfar Saba 1933.jpg|daqsminuri|Pulizija ta' Kfar Saba, 1933]] [[Stampa:כפר סבא - התאחדות הנהגים "השרון".-JNF044331.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1936]] [[Stampa:שכונת אליעזר - סלילת כביש בשכונת אליעזר ליד כפר סבא-JNF036039.jpeg|daqsminuri|Kfar Saba mill-1938]] [[Stampa:Zoltan Kluger. Ain Harod.jpg|daqsminuri|left|Ritratti mill-ajru ta' Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) minn Zoltan Kluger, 1937-1938]] [[Stampa:נימראה הנקודה מספר ימים לאחר העליה של נירים בנגב-JNF025061.jpeg|daqsminuri|left|Il-Kibbutz ta' Nirim fl-1 ta' Ottubru, 1946]] It-Tielet Alija (1919-1923) u r-Raba' Alija (1924-1929) ġabu 100,000 Lhudi addizzjonali fil-Palestina. Iż-żieda tan-Naziżmu u l-persekuzzjoni dejjem tiżdied tal-Lhud fl-Ewropa tas-snin tletin wasslu għall-Ħames Aliyah, b'influss ta' kwart ta' miljun Lhudi. Din kienet waħda mill-kawżi ewlenin tar-Rivolta Għarbija tal-1936-39, li ġiet imrażżna mill-forzi tas-sigurtà Brittaniċi u l-milizzji Żjonisti. Inqatlu diversi mijiet ta' ħaddiema tas-sigurtà Brittaniċi u Lhudija. Inqatlu 5,032 Għarbi, ndarbu 14,760 u nżammu 12,622. Huwa stmat li għaxra fil-mija tal-popolazzjoni Għarbija Palestinjana maskili adulti nqatlu, ndarbu, ntbagħtu l-ħabs jew eżiljati. L-Ingliżi introduċew restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni Lhudija lejn il-Palestina bil-White Paper tal-1939. Bil-pajjiżi madwar id-dinja jwarrbu lir-refuġjati Lhud li qed jaħarbu mill-Olokawst, ġie organizzat moviment taħt l-art magħruf bħala Aliyah Bet biex iġib il-Lhud fil-Palestina. Fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija, 31% tal-popolazzjoni totali tal-Palestina kienet Lhudija. Ir-Renju Unit sab ruħu jiffaċċja ribelljoni Lhudija minħabba restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni u kunflitt kontinwu mal-komunità Għarbija dwar il-livelli ta' capping. Il-Haganah ngħaqdet mal-Irgun u Lehi fi ġlieda armata kontra l-ħakma Brittanika. L-Haganah ippruvat ġġib għexieren ta' eluf ta' refuġjati Lhud u superstiti tal-Olokawst lejn il-Palestina bid-dgħajsa fi programm imsejjaħ Aliyah Bet. Il-biċċa l-kbira tal-vapuri ġew interċettati mir-Royal Navy u r-refuġjati tpoġġew f'kampijiet ta' detenzjoni f’Atlit u Ċipru. [[Stampa:נקודה חדשה לפליטים ע"י שכונת אליעזר בכפר-סבא-JNF014323.jpeg|daqsminuri|left|Akkomodazzjoni għall-immigranti f'Kfar Saba, 1945]] [[Stampa:UN Palestine Partition Versions 1947.jpg|daqsminuri|Mappa tan-NU: "Pjan ta' diviżjoni tal-Palestina b'unjoni ekonomika"]] Fit-22 ta' Lulju, 1946, l-Irgun ibbumbardja l-kwartieri ġenerali amministrattivi Brittaniċi għall-Palestina, u qatel 91 persuna. L-attakk kien reazzjoni għall-Operazzjoni Agatha (serje ta' rejds, inkluż wieħed fuq l-Aġenzija Lhudija, mill-Ingliżi) u kien l-aktar fatali dirett kontra l-Ingliżi matul l-era tal-Mandat. Ir-ribelljoni Lhudija kompliet matul l-1946 u l-1947 minkejja l-isforzi miftiehma tal-Armata Brittanika u l-Korp tal-Pulizija Palestinjan biex irażżnuha. L-isforzi Brittaniċi biex jimmedjaw soluzzjoni negozjata mar-rappreżentanti Lhud u Għarab fallew ukoll, peress li l-Lhud ma kinux lesti jaċċettaw xi soluzzjoni li ma kinitx tinvolvi stat Lhudi u ssuġġeriet qsim tal-Palestina fi stati Lhud u Għarab, filwaqt li l-Għarab kienu sod li Stat Lhudi fi kwalunkwe parti tal-Palestina kien inaċċettabbli u li l-unika soluzzjoni kienet Palestina unifikata taħt il-ħakma Għarbija. Fi Frar 1947, l-Ingliżi rreferew il-kwistjoni tal-Palestina lin-Nazzjonijiet Uniti li għadhom kif ġew iffurmati. Fil-15 ta' Mejju, 1947, l-Assemblea Ġenerali tan-NU ddeċidiet li jinħoloq Kumitat Speċjali "biex jipprepara... rapport dwar il-kwistjoni tal-Palestina." Ir-Rapport tal-Kumitat ippropona pjan biex jissostitwixxi l-Mandat Brittaniku bi "Stat Għarbi indipendenti, Stat Lhudi indipendenti u l-Belt ta' Ġerusalemm l-aħħar li tkun taħt Sistema ta' Trusteeship Internazzjonali." Sadanittant, ir-ribelljoni Lhudija kompliet u laħqet il-quċċata f’Lulju tal-1947, b'serje ta' rejds ta' gwerillieri mifruxa li laħqu l-qofol tagħhom fl-Affair tas-Surġenti, li fiha l-Irgun ħadu żewġ surġenti Ingliżi ostaġġi bħala tentattiv ta' pressjoni kontra l-eżekuzzjoni ppjanata ta' tliet operazzjonijiet tal-Irgun. Wara li twettqu l-eżekuzzjonijiet, l-Irgun qatel liż-żewġ suldati Ingliżi, dendlu ġisimhom mas-siġar, u ħallew booby trap fuq il-post li weġġa’ suldat Ingliż wieħed. L-inċident qajjem rabja kbira fir-Renju Unit. F'Settembru 1947, il-Kabinett Ingliż iddeċieda li jevakwa l-Palestina peress li l-Mandat ma kienx għadu sostenibbli. Fid-29 ta' Novembru, 1947, l-Assemblea Ġenerali adottat ir-Riżoluzzjoni 181 (II). Il-pjan mehmuż mar-riżoluzzjoni kien essenzjalment dak propost fir-rapport tat-3 ta' Settembru. L-Aġenzija Lhudija, ir-rappreżentant rikonoxxut tal-komunità Lhudija, aċċettat il-pjan, li alloka 55-56% tal-Palestina Mandatorja għal-Lhud. F'dak iż-żmien, il-Lhud kienu madwar terz tal-popolazzjoni u kellhom madwar 6-7% tal-art. L-Għarab kienu jagħmlu l-maġġoranza u kellhom madwar 20% tal-art, bil-bqija f'idejn l-awtoritajiet tal-Mandat jew sidien tal-art barranin. Il-Lega Għarbija u l-Kumitat Għoli Għarbi tal-Palestina ċaħduha fuq il-bażi li l-pjan ta' qsim ipprivileġġa l-interessi Ewropej fuq dawk tal-Palestinjani, u indikaw li kienu se jirrifjutaw kwalunkwe pjan ta' qsim ieħor. Fl-1 ta' Diċembru, 1947, il-Kumitat Għoli Għarbi pproklama strajkta'ta’ tlett ijiem u faqqgħet irvellijiet f'Ġerusalemm. Is-sitwazzjoni wasslet għal gwerra ċivili. Is-Segretarju Kolonjali Arthur Creech Jones ħabbar li l-Mandat Brittaniku kien se jintemm fil-15 ta' Mejju, 1948, u dak iż-żmien l-Ingliżi kienu se jevakwaw. Meta milizzji u gruppi Għarab attakkaw żoni Lhud, huma primarjament iffaċċjaw il-Ħagana, kif ukoll il-gruppi iżgħar Irgun u Lehi. F'April 1948, il-Haganah marret fuq l-offensiva. Bejn l-1947 u l-1949, 750,000 Għarbi Palestinjan ħarbu jew tkeċċew, l-aktar bħala riżultat ta' tkeċċija minn forzi Żjonisti u, aktar tard, Iżraeljani. === Istat tal-Iżrael === [[Stampa:Flickr_-_Government_Press_Office_(GPO)_-_Ben_Gurion_(Left)_Signing_the_Declaration_of_Independence.jpg|daqsminuri|left|Ben Gurion (xellug) jiffirma d-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza mmexxija minn Moshe Sharett]] [[Stampa:Israel -Independence May 14, 1948.jpg|daqsminuri|Folla li tiċċelebra quddiem il-Mużew ta' Tel Aviv, li jinsab f'16 Rothschild Boulevar]] [[Stampa:Israel ind mus.JPG|daqsminuri|left|Sala tal-Indipendenza tal-Iżrael, 16 Rothschild Boulevard, Tel Aviv, 2007]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20755 The Palmach.jpg|daqsminuri|L-Operazzjoni Yebusi kienet waħda mill-operazzjonijiet ta' difiża tal-Gwerra tal-Indipendenza. L-operazzjoni saret fil-limiti tal-belt ta' [[Ġerusalemm]] u l-inħawi ta' madwarha, bejn it-22 ta' April u l-4 ta' Mejju, 1948.]] [[Stampa:Declaration of State of Israel 1948.jpg|daqsminuri|David Ben-Gurion li jiddikjara l-ħolqien ta' Iżrael fl-14 ta' Mejju, 1948]] Fl-14 ta' Mejju, 1948, jum qabel l-iskadenza tal-Mandat Brittaniku, David Ben-Gurion, il-kap tal-Aġenzija Lhudija, iddikjara “l-istabbiliment ta' stat Lhudi f'Eretz-Iżrael”. L-unika referenza fit-test tad-Dikjarazzjoni għall-fruntieri tal-istat il-ġdid hija l-użu tat-terminu Eretz-Iżrael ("L-Art ta' Iżrael"). L-għada, l-armati ta' erba' pajjiżi Għarab – l-Eġittu, is-Sirja, it-Transjordan u l-Iraq – daħlu f'dak li kien il-Mandat Brittaniku tal-Palestina, u bdiet il-Gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948; Kontinġenti mill-Jemen, il-Marokk, l-Arabja Sawdija u s-Sudan ingħaqdu fil-gwerra. L-iskop apparenti tal-invażjoni kien li jipprevjeni l-istabbiliment tal-istat Lhudi. Il-Lega Għarbija ddikjarat li l-invażjoni kienet immirata biex terġa’ lura l-ordni u tevita aktar tixrid ta' demm. Wara sena ta' ġlied, ġie ddikjarat waqfien mill-ġlied u ġew stabbiliti fruntieri temporanji, magħrufa bħala l-Linja l-Ħadra. Il-Ġordan annessa dak li sar magħruf bħala x-Xatt tal-Punent, inkluż Ġerusalemm tal-Lvant, u l-Eġittu okkupa l-Medda ta' Gaża. Aktar minn 700,000 Palestinjan tkeċċew jew ħarbu, li bl-Għarbi kienet issir magħrufa bħala n-Nakba (“katastrofi”). L-avvenimenti wasslu wkoll għall-qerda tas-soċjetà, il-kultura, l-identità, id-drittijiet politiċi u l-aspirazzjonijiet nazzjonali tal-maġġoranza tal-popolazzjoni predominantement Għarbija tal-Palestina. Xi 156,000 baqgħu u saru ċittadini Għarab ta' Iżrael. [[Stampa:Kibbutz Nirim.jpg|daqsminuri|left|Kibbutz Nirim. Ritratt mill-ajru mill-arkivju Palmach.]] [[Stampa:Operation Horev.jpg|daqsminuri|left|Forzi tal-Operazzjoni Horev ħdejn il-qsim ta' Nitzana]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20823 The Palmach.jpg|daqsminuri|Konvoj korazzat qabel ma jidħol fis-Sinaj fl-Operazzjoni Horev (1948)]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21416 The Palmach.JPG|daqsminuri|left|Assalt tas-saqajn u tneħħija ta' pożizzjonijiet f'qafas okkupat ta' sinjali ta' irtir mid-9 Battaljun waqt l-Operazzjoni Horev]] [[Stampa:Raising the Ink Flag at Umm Rashrash (Eilat) (3x4).jpg|daqsminuri|Tlugħ tal-Bandiera tal-Linka fl-10 ta' Marzu, 1949, li timmarka t-tmiem tal-gwerra tal-1948]] Iżrael ġie ammess bħala membru tan-NU fil-11 ta' Mejju, 1949. Fl-ewwel snin tal-istat, il-moviment Żjonista Laburista mmexxi mill-Prim Ministru David Ben-Gurion iddomina l-politika Iżraeljana. L-immigrazzjoni lejn l-Iżrael matul l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50 kienet assistita mid-Dipartiment tal-Immigrazzjoni Iżraeljan u l-Mossad LeAliyah Bet (lit. "Istitut għall-Immigrazzjoni B"), sponsorjati minn organizzazzjoni mhux governattiva. Dawn tal-aħħar ħadu sehem f'operazzjonijiet klandestini f'pajjiżi, partikolarment fil-Lvant Nofsani u l-Ewropa tal-Lvant, fejn il-ħajja tal-Lhud kienet maħsuba li kienet fil-periklu u l-ħarba kienet diffiċli. Il-Mossad LeAliyah Bet ġiet xolta fl-1953. L-immigrazzjoni saret skont il-Pjan ta' Miljun. Xi immigranti kellhom twemmin Żjonista jew ġew ifittxu l-wegħda ta' ħajja aħjar, filwaqt li oħrajn marru biex jaħarbu mill-persekuzzjoni jew ġew imkeċċija. [[Stampa:PikiWiki Israel 6558 Settlements in Israel.jpg|daqsminuri|Skola fi Sderot, kmieni fis-snin ħamsin]] Influss ta' superstiti tal-Olokawst u Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani lejn Iżrael matul l-ewwel tliet snin żied in-numru ta' Lhud minn 700,000 għal 1,400,000. Sal-1958, il-popolazzjoni kienet żdiedet għal żewġ miljuni. Bejn l-1948 u l-1970, madwar 1,150,000 refuġjat Lhudi rrisistemaw fl-Iżrael. Xi immigranti ġodda waslu bħala refuġjati u kienu miżmuma f'kampijiet temporanji magħrufa bħala ma'abarot; Sal-1952, aktar minn 200,000 ruħ kienu jgħixu f'dawn l-ibliet tat-tinda. Il-Lhud ta' oriġini Ewropea ħafna drabi kienu trattati b'mod aktar favorevoli mil-Lhud mill-pajjiżi tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq: unitajiet ta' akkomodazzjoni riżervati għal dawn tal-aħħar ta' spiss kienu riallokati għal dawk tal-ewwel, u għalhekk il-Lhud reċentement waslu minn artijiet Għarab ġeneralment spiċċaw joqogħdu aktar fit-tul f'kampijiet ta' tranżitu. Matul dan il-perjodu, l-ikel, il-ħwejjeġ u l-għamara ġew razzjonati f'dak li sar magħruf bħala l-perjodu tal-awsterità. Il-ħtieġa li tiġi solvuta l-kriżi wasslet lil Ben-Gurion biex jiffirma ftehim ta' riparazzjoni mal-Ġermanja tal-Punent li qanqal protesti tal-massa minn Lhud rrabjati għall-idea li Iżrael jista' jaċċetta kumpens monetarju għall-Olokawst. Matul is-snin ħamsin, Iżrael kien spiss attakkat minn fedayeen Palestinjani, kważi dejjem immiraw lejn iċ-ċivili, l-aktar mill-Medda ta' Gaża okkupata mill-Eġizzjani, li wasslu għal diversi operazzjonijiet ta' ritaljazzjoni Iżraeljani. Fl-1956, ir-Renju Unit u Franza ppruvaw jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-Kanal ta' Suez, li l-Eġittu kien nazzjonalizza. L-imblokk kontinwu tal-Kanal ta' Suez u l-Istrett ta' Tiran għat-tbaħħir Iżraeljan, flimkien ma' żieda fl-attakki tal-fedayeen kontra l-popolazzjoni tan-Nofsinhar ta' Iżrael u dikjarazzjonijiet Għarab reċenti ta' theddid, wasslu lill-Iżrael biex jattakka l-Eġittu. L-Iżrael ingħaqad ma' alleanza sigrieta mar-Renju Unit u Franza u invada l-Peniżola tas-Sinaj fil-Kriżi ta' Suez, iżda kien ippressat min-NU biex jirtira bi skambju għal garanziji tad-drittijiet tan-navigazzjoni Iżraeljani. Il-gwerra rriżultat fi tnaqqis sinifikanti fl-infiltrazzjoni tal-fruntiera Iżraeljana. Mill-1964, il-pajjiżi Għarab, imħassba dwar il-pjanijiet Iżraeljani li jiddevjaw l-ilmijiet tax-Xmara Ġordan lejn il-pjanura tal-kosta, kienu qed jippruvaw jiddevjaw l-ilma prinċipali biex iċaħħdu lill-Iżrael mir-riżorsi tal-ilma, u kkawżaw tensjonijiet bejn Iżrael minn naħa, u s-Sirja u l-Libanu. fuq l-oħra. Nazzjonalisti Għarab immexxija mill-President Eġizzjan Gamal Abdel Nasser irrifjutaw li jirrikonoxxu lill-Iżrael u talbu għall-qerda tiegħu. Sal-1966, ir-relazzjonijiet bejn l-Iżraeljani u l-Għarab kienu marru għall-agħar sal-punt li nqalgħu battalji bejn il-forzi Iżraeljani u Għarab. [[Stampa:SixDaysWar Montage.png|daqsminuri|left|il-gwerra sitt ijiem]] [[Stampa:Israeli tanks advancing on the Golan Heights. June 1967. D327-098.jpg|daqsminuri|Tankijiet Iżraeljani javvanzaw fuq l-Għoljiet tal-Golan. Ġunju 1967]] [[Stampa:Ammunition Hill Museum Exhibits P1010036.JPG|daqsminuri|left|Ġlied fl-Għolja tal-Mmunizzjon matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem.]] [[Stampa:Flickr_-_Israel_Defense_Forces_-_Life_of_Lt._Gen._Yitzhak_Rabin,_7th_IDF_Chief_of_Staff_in_photos_(14).jpg|daqsminuri|Moshe Dayan, Yitzhak Rabin u Uzi Narkis fil-Bieb tal-Iljun. Mil-lemin għax-xellug: il-Kap tal-Persunal Yitzhak Rabin, il-Ministru tad-Difiża Moshe Dayan u l-Ġeneral tal-Kmand Ċentrali Uzi Narkis jidħlu fil-Belt il-Qadima ta' [[Ġerusalemm]] mill-Bieb tal-Iljun wara l-Battalja ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Six Day War Territories.svg|daqsminuri|left|Territorju okkupat mill-Iżrael: qabel il-Gwerra tas-Sitt Ijiem bl-isfar, Wara l-gwerra bl-oranġjo (Il-Peniżola tas-Sinai ġiet ritornata lill-Eġittu fl-1982).]] F'Mejju 1967, l-Eġittu kkonċentra l-armata tiegħu ħdejn il-fruntiera ma' Iżrael, keċċa lill-għassa tal-paċi tan-NU, stazzjonati fil-Peniżola tas-Sinaj sa mill-1957, u mblokka l-aċċess ta' Iżrael għall-Baħar l-Aħmar. Stati Għarab oħra mmobilizzaw il-forzi tagħhom. Iżrael tenna li dawn l-azzjonijiet kienu casus belli u nieda attakk preventiv kontra l-Eġittu f'Ġunju. Il-Ġordan, is-Sirja u l-Iraq attakkaw lill-Iżrael. Fil-Gwerra tas-Sitt Ijiem, Iżrael qabad u okkupa x-Xatt tal-Punent mill-Ġordan, il-Medda ta' Gaża u l-Peniżola tas-Sinaj mill-Eġittu, u l-Għoljiet tal-Golan mis-Sirja. Il-​konfini ta' Ġerusalemm ġew estiżi, u nkorporaw Ġerusalemm tal-​Lvant. Il-Linja l-Ħadra tal-1949 saret il-konfini amministrattiva bejn l-Iżrael u t-territorji okkupati. Wara l-gwerra tal-1967 u r-riżoluzzjoni tat-"Tliet Le" tal-Lega Għarbija, Iżrael iffaċċja attakki minn Eġizzjani fil-Peniżola tas-Sinaj matul il-Gwerra tal-Attrizzjoni tal-1967-1970, u minn gruppi Palestinjani li jattakkaw Iżraeljani fit-territorji okkupati, globalment u fl-Iżrael. L-aktar importanti fost il-gruppi Palestinjani u Għarab kienet l-Organizzazzjoni għall-Ħelsien tal-Palestina (PLO), stabbilita fl-1964, li inizjalment impenjat ruħha għal "ġlieda armata bħala l-uniku mod biex teħles lill-patrija." Fl-aħħar tas-snin sittin u l-bidu tas-sebgħinijiet, gruppi Palestinjani nedew attakki kontra miri Iżraeljani u Lhud madwar id-dinja, inkluż massakru ta' atleti Iżraeljani fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1972 fi Munich. Il-gvern Iżraeljan wieġeb b'kampanja ta' qtil kontra l-organizzaturi tal-massakru, bumbardament, u attakk fuq il-kwartieri ġenerali tal-PLO fil-Libanu. Fis-6 ta' Ottubru, 1973, l-armati Eġizzjani u Sirjani nedew attakk sorpriża kontra l-forzi Iżraeljani fil-Peniżola tas-Sinaj u l-Għoljiet tal-Golan, u bdew il-Gwerra ta' Yom Kippur. Il-gwerra ntemmet fil-25 ta' Ottubru b'Iżrael iwarrab il-forzi Eġizzjani u Sirjani iżda jsofri telf kbir. Investigazzjoni interna ħelset lill-gvern mir-responsabbiltà għal fallimenti qabel u matul il-gwerra, iżda r-rabja pubblika ġiegħlet lill-Prim Ministru Golda Meir jirriżenja. F'Lulju tal-1976, ajruplan tal-passiġġieri nħataf fuq titjira minn Iżrael għal Franza minn gwerilli Palestinjani; Commandos Iżraeljani salvaw 102 mill-106 ostaġġ Iżraeljan. L-elezzjonijiet tal-Knesset tal-1977 immarkaw punt ta' bidla kbira fl-istorja politika Iżraeljana, hekk kif il-partit Likud ta' Menachem Begin ħa l-kontroll tal-Partit Laburista. Aktar tard dik is-sena, il-President Eġizzjan Anwar El Sadat għamel vjaġġ lejn Iżrael u tkellem quddiem il-Knesset f’dak li kien l-ewwel rikonoxximent ta' Iżrael minn kap ta' stat Għarbi. Sadat u Begin iffirmaw il-Ftehim ta’ Camp David (1978) u t-trattat ta' paċi bejn l-Eġittu u l-Iżrael (1979). Bi skambju, Iżrael irtira mill-Peniżola tas-Sinaj u qabel li jidħol f’negozjati dwar l-awtonomija Palestinjana fix-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Fil-11 ta' Marzu, 1978, rejd ta' gwerillieri tal-PLO mil-Libanu wassal għall-Massakru tal-Highway tal-Kosta. Iżrael irrisponda billi nieda invażjoni tan-Nofsinhar tal-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Il-biċċa l-kbira tal-ġellieda tal-PLO irtiraw, iżda l-Iżrael kien kapaċi jassigura n-Nofsinhar tal-Libanu sakemm forza tan-NU u l-armata Libaniża setgħu jieħdu l-kontroll. Il-PLO dalwaqt reġgħet bdiet ir-ribelljoni tagħha kontra l-Iżrael, u l-Iżrael wettaq bosta attakki ta' ritaljazzjoni. Sadanittant, il-gvern ta' Begin ipprovda inċentivi għall-Iżraeljani biex joqgħodu fix-Xatt tal-Punent okkupat, u żied il-frizzjoni mal-Palestinjani hemmhekk. Il-Liġi ta' Ġerusalemm (1980) kienet maħsuba minn xi wħud li jaffermaw mill-ġdid l-annessjoni ta' Ġerusalemm ta' Iżrael fl-1967 b'digriet tal-gvern, u reġgħet bdiet il-kontroversja internazzjonali dwar l-istatus tal-belt. L-ebda leġiżlazzjoni Iżraeljana ma ddefiniet it-territorju ta' Iżrael u l-ebda liġi ma kienet tinkludi speċifikament lil Ġerusalemm tal-Lvant fiha. Fl-1981 l-Iżrael effettivament annessa l-Għoljiet tal-Golan. Diversi mewġiet ta' Lhud Etjopjani emigraw lejn Iżrael mis-snin tmenin, filwaqt li bejn l-1990 u l-1994, l-immigrazzjoni minn stati post-Sovjetiċi żiedet il-popolazzjoni ta' Iżrael bi tnax fil-mija. Fis-7 ta' Ġunju, 1981, waqt il-Gwerra Iran-Iraq, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet l-uniku reattur nukleari tal-Iraq, li dak iż-żmien kien qed jinbena, sabiex jipprevjeni l-programm tal-armi nukleari tal-Iraq. Wara sensiela ta' attakki tal-PLO fl-1982, Iżrael invada l-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Fl-1992, Yitzhak Rabin sar Prim Ministru wara elezzjoni li fiha l-partit tiegħu sejjaħ għal kompromess mal-ġirien ta' Iżrael. Is-sena ta' wara, Shimon Peres f’isem l-Iżrael u Mahmoud Abbas f’isem il-PLO, iffirmaw il-Ftehimiet ta' Oslo, li taw lill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (PNA) id-dritt li tirregola partijiet tax-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Il-PLO għarfet ukoll id-dritt ta' Iżrael li jeżisti u wiegħed li jtemm it-terroriżmu. Fl-1994, ġie ffirmat it-trattat ta' paċi bejn l-Iżrael u l-Ġordan, li għamel il-Ġordan it-tieni pajjiż Għarbi li nnormalizza r-relazzjonijiet ma' Iżrael. L-appoġġ pubbliku Għarbi għall-Ftehimiet ġie mħassra mill-kontinwazzjoni tal-insedjamenti u l-punti ta' kontroll Iżraeljani, u l-kundizzjonijiet ekonomiċi li qed jiddeterjoraw. L-appoġġ pubbliku Iżraeljan għall-Ftehimiet naqas wara l-attakki suwiċida Palestinjani. F’Novembru tal-1995, Yitzhak Rabin kien maqtul minn Yigal Amir, Lhudi tal-lemin estrem li oppona l-Ftehim. Matul il-mandat ta’ Benjamin Netanyahu lejn l-aħħar tad-disgħinijiet, Iżrael qabel li jirtira minn Hebron, għalkemm dan qatt ma ġie ratifikat jew implimentat, u ffirma l-Memorandum ta' Wye River, li jagħti kontroll akbar lill-ANP. Ehud Barak, elett Prim Ministru fl-1999, irtira l-forzi tiegħu min-Nofsinhar tal-Libanu u mexxa negozjati maċ-Chairman tal-PA Yasser Arafat u l-President tal-Istati Uniti Bill Clinton fis-Summit ta' Camp David tal-2000 offra pjan għat-twaqqif ta’ stat Palestinjan l-Istrixxa ta’ Gaża kollha u aktar minn 90% tax-Xatt tal-Punent b’Ġerusalemm bħala kapital kondiviż. Kull naħa tat tort lill-oħra għall-falliment tat-taħditiet. ==== seklu 21 ==== Fl-aħħar tas-sena 2000, wara żjara kontroversjali mill-mexxej tal-Likud Ariel Sharon fuq il-Muntanja tat-Tempju, bdiet it-Tieni Intifada, li damet erba' snin u nofs. L-attakki suwiċida kienu karatteristika rikorrenti. Xi kummentaturi jsostnu li l-Intifada kienet ippjanata minn qabel minn Arafat minħabba l-falliment tat-taħditiet għall-paċi. Sharon saret Prim Ministru fl-elezzjoni tal-2001; Huwa wettaq il-pjan tiegħu li jirtira unilateralment mill-Medda ta' Gaża u mexxa l-kostruzzjoni tal-barriera Iżraeljana fix-Xatt tal-Punent, u temm l-Intifada. Bejn l-2000 u l-2008, inqatlu 1,063 Iżraeljan, 5,517 Palestinjan u 64 ċittadin barrani. Fl-2006, attakk tal-artillerija tal-Hezbollah fuq komunitajiet tal-fruntiera fit-Tramuntana ta' Iżrael u l-ħtif transkonfinali ta' żewġ suldati Iżraeljani ppreċipitaw it-Tieni Gwerra tal-Libanu ta' xahar. Fl-2007, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet reattur nukleari fis-Sirja. Fl-2008, waqfien mill-ġlied bejn il-Ħamas u l-Iżrael waqa’, li rriżulta fil-Gwerra ta’ Gaża ta’ tliet ġimgħat. F'dik li l-Iżrael iddeskriva bħala reazzjoni għal aktar minn mitt attakk bil-rokits Palestinjani fuq bliet fin-Nofsinhar ta’ Iżrael, Iżrael nieda operazzjoni fil-Medda ta’ Gaża fl-2012, li damet tmint ijiem. L-Iżrael beda operazzjoni oħra f'Gaża wara eskalazzjoni ta' attakki bir-rokits mill-Ħamas f'Lulju 2014. F'Mejju 2021, seħħ rawnd ieħor ta' ġlied f'Gaża u f'Iżrael, li damet ħdax-il jum. Fis-snin 2010, ġiet stabbilita kooperazzjoni reġjonali dejjem tikber bejn l-Iżrael u l-pajjiżi tal-Lega Għarbija, li laħqet il-qofol tagħha fl-iffirmar tal-Ftehimiet ta' Abraham. Is-sitwazzjoni tas-sigurtà Iżraeljana nbidlet mill-kunflitt tradizzjonali Għarbi-Iżraeljan għall-kunflitt prokura bejn l-Iran u l-Iżrael u l-konfrontazzjoni diretta mal-Iran matul il-gwerra ċivili Sirjana. Fis-7 ta' Ottubru, 2023, gruppi militanti Palestinjani f’Gaża, immexxija mill-Ħamas, nedew sensiela ta' attakki terroristiċi kkoordinati kontra l-Iżrael, li wasslu għall-bidu tal-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas. Dakinhar, madwar 1,300 Iżraeljan, fil-biċċa l-kbira ċivili, inqatlu f'komunitajiet qrib il-fruntiera tal-Istrixxa ta' Gaża u waqt festival tal-mużika. Aktar minn 200 ostaġġ inħatfu u ttieħdu fil-Medda ta' Gaża. Wara li keċċa lit-terroristi mit-territorju tiegħu, Iżrael nieda waħda mill-aktar kampanji distruttivi ta' bombi fl-istorja moderna u invada Gaża fis-27 ta' Ottubru bl-għanijiet iddikjarati li jeqred il-Ħamas u jeħles lill-ostaġġi. Il-ħames gwerra tal-kunflitt Gaża-Iżrael mill-2008, u l-akbar konfrontazzjoni militari fir-reġjun mill-Gwerra ta' Yom Kippur fl-1973. == Gvern u politika == [[Stampa:HaKirya.jpg|daqsminuri|Il-Kirya huwa kumpless fiċ-ċentru ta' Tel Aviv-Jaffa, użati mill-IDF, il-Ministeru tad-Difiża, ministeri tal-gvern u korpi oħra tal-stat.]] [[Stampa:Herzliya new city hall.jpg|daqsminuri|left|Belt Hall tal-Muniċipalità ta' Herzliya]] [[Stampa:JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|daqsminuri|Bell Hall tal-Muniċipalità ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61144 kfar saba at night.jpg|daqsminuri|left|Kfar Saba City Hall]] [[Stampa:Ramat Han006.jpg|daqsminuri|left|Il-Kwartieri Ġenerali tal-Kunsill Reġjonali ta' Ramat HaNegev (l-[[Ebrajk]]: מועצה אזורית רמת הנגב, lit. 'Kunsill Reġjonali tan-Negev Heights')]] L-Iżrael għandu sistema parlamentari, rappreżentanza proporzjonali u vot universali. Membru parlamentari appoġġat minn maġġoranza parlamentari jsir Prim Ministru; Dan normalment ikun il-president tal-akbar partit. Il-prim ministru huwa l-kap tal-gvern u l-kabinett. Il-president huwa l-kap tal-istat, b'dmirijiet limitati u fil-biċċa l-kbira ċerimonjali. Iżrael huwa mmexxi minn parlament ta' 120 membru, magħruf bħala l-Knesset. Is-sħubija fil-Knesset hija bbażata fuq rappreżentanza proporzjonali tal-partiti politiċi, b'limitu elettorali ta' 3.25%, li fil-prattika rriżultat fi gvernijiet ta' koalizzjoni. Ir-residenti tal-insedjamenti Iżraeljani fix-Xatt tal-Punent huma eliġibbli biex jivvutaw u wara l-elezzjonijiet tal-2015, 10 mill-120 membru tal-Knesset (8%) huma mix-Xatt tal-Punent. ] L-elezzjonijiet parlamentari huma skedati kull erba' snin, iżda koalizzjonijiet instabbli jew vot ta' sfiduċja jistgħu jxolji gvern qabel. L-ewwel partit immexxi mill-Għarab ġie stabbilit fl-1988 u mill-2022, il-partiti mmexxija mill-Għarab għandhom madwar 10% tas-siġġijiet. Il-Liġi Bażika: Il-Knesset (1958) u l-emendi tagħha jipprevjenu lista tal-partit milli toħroġ fl-elezzjonijiet tal-Knesset jekk l-għanijiet jew l-azzjonijiet tagħha jinkludu "ċ-ċaħda tal-eżistenza tal-Istat tal-Iżrael bħala l-Istat tal-poplu Lhudi." Il-Liġijiet Bażiċi ta' Iżrael jiffunzjonaw bħala kostituzzjoni mhux kodifikata. Fihom, Iżrael huwa definit bħala Stat Lhudi u demokratiku, u bħala l-istat-nazzjon esklussivament tal-poplu Lhudi. Fl-2003, il-Knesset bdiet tabbozza kostituzzjoni uffiċjali bbażata fuq dawn il-liġijiet. Iżrael m'għandu l-ebda reliġjon uffiċjali, iżda d-definizzjoni tal-istat bħala "Lhudi u demokratiku" toħloq konnessjoni qawwija mal-Ġudaiżmu. Fid-19 ta' Lulju, 2018, il-Knesset għaddiet Liġi Bażika li tikkaratterizza l-Istat ta' Iżrael primarjament bħala "stat nazzjon tal-poplu Lhudi", u l-Ebrajk bħala l-lingwa uffiċjali tiegħu. L-abbozz jattribwixxi status speċjali indefinit lill-lingwa Għarbija. L-istess abbozz jagħti lill-Lhud dritt uniku għall-awtodeterminazzjoni nazzjonali u jqis l-iżvilupp tal-insedjamenti Lhud fil-pajjiż bħala "interess nazzjonali", li jagħti s-setgħa lill-gvern biex "jieħu miżuri biex jinkoraġġixxi, jippromwovi u jimplimenta dan l-interess". === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Distritos Israel.PNG|daqsminuri|Organizzazzjoni territorjali]] L-Istat ta' Iżrael huwa maqsum f’sitt distretti amministrattivi ewlenin, magħrufa bħala mehozot ([[Ebrajk]]: מחוזות; sg.: mahoz): id-distretti Ċentrali, Ħaifa, Ġerusalemm, Tramuntana, Nofsinhar u Tel Aviv, kif ukoll iż-żona tal-Lhudija u s-Samarija f'Xatt tal-Punent. Id-distretti huma aktar maqsuma fi ħmistax-il sottodistrett magħrufa bħala nafot ([[Ebrajk]]: נפות; sg.: nafa), li mbagħad huma maqsuma f'ħamsin reġjun naturali. === Liġi taċ-Ċittadinanza Iżraeljana === Iż-żewġ liġijiet ewlenin relatati maċ-ċittadinanza Iżraeljana huma l-Liġi tar-Ritorn tal-1950 u l-Liġi taċ-Ċittadinanza tal-1952. Il-Liġi tar-Ritorn tagħti lill-Lhud id-dritt bla restrizzjonijiet li jemigraw lejn l-Iżrael u jiksbu ċittadinanza Iżraeljana. Persuni mwielda fil-pajjiż jirċievu ċittadinanza bi dritt tat-twelid jekk mill-inqas wieħed mill-ġenituri tagħhom ikun ċittadin. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi n-nazzjonalità Lhudija bħala distinta min-nazzjonalità Iżraeljana, u l-Qorti Suprema ta' Iżrael iddeċidiet li m'hemm l-ebda ħaġa bħal nazzjonalità Iżraeljana. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi ċittadin Lhudi bħala kwalunkwe persuna li tipprattika l-Ġudaiżmu u d-dixxendenti tagħhom. Il-leġiżlazzjoni ddefiniet lill-Iżrael bħala l-istat nazzjonali tal-poplu Lhudi mill-2018. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Hutz.JPG|daqsminuri|left|Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Iżraeljan f'[[Ġerusalemm]].]] [[File:Foreign relations of Israel (map).png|thumb|Relazzjonijiet diplomatiċi]] [[Stampa:Israeli Flag UN.jpg|daqsminuri|left|Bandiera Iżraeljana fil-bini tan-Nazzjonijiet Uniti fi New York]] L-Iżrael iżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma' 165 stat membru tan-NU, kif ukoll mas-Santa Sede, il-Kosovo, il-Gżejjer Cook u Niue. Għandha 107 missjoni diplomatika; Pajjiżi li magħhom m'għandux relazzjonijiet diplomatiċi jinkludu l-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Musulmani. Sitta mit-tnejn u għoxrin nazzjon tal-Lega Għarbija nnormalizzaw ir-relazzjonijiet mal-Iżrael. L-Iżrael għadu formalment fi stat ta' gwerra mas-Sirja, status li jmur lura mingħajr interruzzjoni għall-1948. Ilu fi stat formali simili ta' gwerra mal-Libanu sa mit-tmiem tal-Gwerra Ċivili Libaniża fl-2000, u l-fruntiera bejn l-Iżrael u l-Libanu. Il-Libanu għadu ma jaqbilx ma' trattat. L-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika kienu l-ewwel żewġ pajjiżi li rrikonoxxew l-Istat ta 'Iżrael, wara li ddikjaraw ir-rikonoxximent tagħhom bejn wieħed u ieħor simultanjament. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Unjoni Sovjetika tkissru fl-1967, wara l-Gwerra tas-Sitt Ijiem. L-Istati Uniti tqis lill-Iżrael bħala "l-aktar sieħeb affidabbli fil-Lvant Nofsani," ibbażat fuq "valuri demokratiċi komuni, affinitajiet reliġjużi u interessi tas-sigurtà." L-Istati Uniti pprovdew $ 68 biljun f'assistenza militari u $ 32 biljun f'sussidji lill-Iżrael mill-1967 taħt l-Att dwar l-Assistenza Barranija (perjodu li jibda fl-1962), aktar minn kwalunkwe pajjiż ieħor matul dak il-perjodu sa l-2003. Il-biċċa l-kbira tal-Amerikani mistħarrġa kellhom ukoll konsistentement favorevoli. fehmiet ta' Iżrael. Ir-Renju Unit huwa meqjus li għandu relazzjoni naturali mal-Iżrael minħabba l-Mandat għall-Palestina. Fl-2007, il-Ġermanja kienet ħallset 25 biljun ewro f'riparazzjonijiet lill-istat Iżraeljan u s-superstiti individwali tal-Olokawst Iżraeljan. L-Iżrael huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat tal-Unjoni Ewropea. Il-politiki tajbin ta' Iżrael u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam mill-2009 ġew ikkontestati u miċħuda mill-Iżrael, l-migranti Vjetnamiżi u l-attivisti Vjetnamiżi minħabba r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-popolazzjoni tiegħu stess. ==== Għajnuna barranija ==== L-Iżrael għandu storja li jipprovdi għajnuna barranija ta' emerġenza u rispons umanitarju għal diżastri madwar id-dinja. Fl-1955 Iżrael beda l-programm ta' għajnuna barranija tiegħu f'Burma. Il-fokus tal-programm sussegwentement inbidel għall-Afrika. L-isforzi umanitarji ta' Iżrael bdew uffiċjalment fl-1957, bit-twaqqif ta' Mashav, l-Aġenzija Iżraeljana għall-Kooperazzjoni Internazzjonali għall-Iżvilupp. F'dan il-perjodu bikri, għalkemm l-għajnuna tal-Iżrael kienet tirrappreżenta biss perċentwal żgħir tal-għajnuna totali lill-Afrika, il-programm tiegħu kien effettiv fil-ħolqien ta' rieda tajba; Madankollu, wara l-gwerra tal-1967 ir-relazzjonijiet marru għall-agħar. Il-programm ta' għajnuna barranija ta' Iżrael sussegwentement biddel il-fokus tiegħu lejn l-Amerika Latina. Sa mill-aħħar tas-snin sebgħin, l-għajnuna barranija ta' Iżrael naqset gradwalment, għalkemm f'dawn l-aħħar snin Iżrael fittex li jerġa' jagħti l-għajnuna lill-Afrika. Hemm gruppi oħra ta' rispons umanitarju u ta' emerġenza Iżraeljani li jaħdmu mal-gvern ta' Iżrael, inkluż IsraAid, programm konġunt immexxi minn organizzazzjonijiet Iżraeljani u gruppi Lhud Amerikani, ZAKA, The Fast Israeli Rescue and Search Team, Israeli Flying Aid, Save a Child's Heart u Latet. Bejn l-1985 u l-2015, l-Iżrael bagħat 24 delegazzjoni tal-unità tat-tiftix u s-salvataġġ tal-IDF, il-Kmand tal-Front Intern, fi 22 pajjiż. Il-pajjiż ġie kklassifikat fit-38 post fl-2018 World Giving Index. === Militari === [[Stampa:Oser. Tayessey HaEmek 071.jpg|thumb|left|Emek Jezreel ta' Mitzpoor, l-iskwadra Emek fuq Mt. Carmel]] [[Stampa:The Southern Lions. Squadron 116. I.jpg|thumb|Ġettijiet tal-ġlied F-35 tal-Forza tal-Ajru Iżraeljana]] Il-Forzi tad-Difiża Iżraeljani (IDF) huma l-uniku fergħa militari tal-forzi tas-sigurtà Iżraeljani u huma mmexxija mill-Kap tal-Persunal tagħha, ir-Ramatkal, subordinat għall-Kabinett. L-IDF hija magħmula mill-armata, il-forza tal-ajru u l-flotta. Huma twaqqfu matul il-gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948 permezz tal-konsolidazzjoni ta 'organizzazzjonijiet paramilitari, prinċipalment il-Haganah. L-IDF tibbaża wkoll fuq ir-riżorsi tad-Direttorat tal-Intelliġenza Militari (Aman). L-IDF ipparteċipat f'diversi gwerer u kunflitti fuq il-fruntieri ewlenin, u b'hekk għamlitha waħda mill-aktar forzi armati mħarrġa fil-ġlied fid-dinja. Ħafna mill-Iżraeljani huma reklutati fl-età ta' 18-il sena. L-irġiel iservu sentejn u tmien xhur u n-nisa sentejn. Wara servizz obbligatorju, l-irġiel Iżraeljani jingħaqdu mal-forzi ta' riżerva u tipikament jagħmlu sa diversi ġimgħat ta' servizz ta' riżerva kull sena sakemm ikollhom erbgħin. Ħafna nisa huma eżenti mis-servizz ta' riservazzjoni. Iċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael (ħlief Druze) u dawk involuti fi studji reliġjużi full-time huma eżenti, għalkemm l-eżenzjoni ta' studenti tal-yeshiva kienet sors ta' kontroversja. Alternattiva għal dawk li jirċievu eżenzjonijiet għal diversi raġunijiet hija Sherut Leumi, jew servizz nazzjonali, li jinvolvi programm ta' servizz taħt oqfsa ta' benesseri soċjali. Minoranza żgħira ta' Għarab Iżraeljani wkoll voluntiera fl-armata. Bħala riżultat tal-programm ta' reklutaġġ tagħha, l-IDF iżżomm madwar 176,500 truppi attivi u 465,000 riservist, li jagħti lill-Iżrael wieħed mill-ogħla perċentwali fid-dinja ta' ċittadini mħarrġa militari. [[Stampa:IDF Air Defense fighters during Operation Guardian of the Walls, May 2021. I.jpg|thumb|Iron Dome hija l-ewwel sistema ta' difiża tal-missili kontra l-artillerija operattiva fid-dinja.]] [[Stampa:MisradHabitahonSymbol.svg|daqsminuri|Ministeru tad-Difiża (Iżrael) (משרד הביטחון)]] [[Stampa:Kirya 19122009.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali tal-Ministeru tad-Difiża (Iżrael)]] Il-militar jiddependi ħafna fuq sistemi ta' armi ta' teknoloġija għolja ddisinjati u manifatturati fl-Iżrael, kif ukoll xi importazzjonijiet barranin. Il-missila Arrow hija waħda mill-ftit sistemi operazzjonali ta 'missili anti-ballistiċi fid-dinja. Is-serje Python ta' missili mill-ajru għall-ajru ħafna drabi titqies bħala waħda mill-aktar armi kruċjali fl-istorja militari tagħha. Il-missili Spike tal-Iżrael hija waħda mill-missili ggwidati kontra t-tank l-aktar esportati fid-dinja. Is-sistema ta' difiża tal-ajru kontra l-missili tal-Iron Dome tal-Iżrael kisbet akklamazzjoni globali wara li interċettat mijiet ta' rokits sparati minn militanti Palestinjani mill-Medda ta' Gaża. Mill-Gwerra ta' Yom Kippur, Iżrael żviluppa netwerk ta' satelliti ta' tkixxif. Il-programm Ofeq għamel lill-Iżrael wieħed minn seba' pajjiżi li kapaċi jniedu satelliti bħal dawn. L-Iżrael huwa mifhum li għandu armi nukleari u, skont rapport tal-1993, armi kimiċi u bijoloġiċi ta' qerda tal-massa. Is-sottomarini Dolphin tan-Navy Iżraeljana huma maħsuba li huma armati b'missili nukleari li joffru kapaċità tat-tieni attakk. Mill-Gwerra tal-Golf fl-1991, id-djar kollha fl-Iżrael għandu jkollhom kamra sigura rinfurzata, Merkhav Mugan, li ma' jgħaddix minn sustanzi kimiċi u bijoloġiċi. Mill-ħolqien ta' Iżrael, l-infiq militari għamel parti sinifikanti tal-prodott domestiku gross tal-pajjiż, u laħaq il-quċċata ta' 30.3% tal-PGD fl-1975. Mill-2021, l-Iżrael ikklassifika fil-15-il post fid-dinja għall-infiq militari totali, b'24.3 biljun dollaru, u l- is-sitt fl-infiq tad-difiża bħala perċentwal tal-PGD, b’5.2%. Mill-1974, l-Istati Uniti kienet kontributur partikolarment notevoli ta 'għajnuna militari. Taħt memorandum ta 'ftehim iffirmat fl-2016, l-Istati Uniti hija mistennija li tipprovdi lill-pajjiż b'$ 3.8 biljun fis-sena, jew madwar 20% tal-baġit tad-difiża tal-Iżrael, mill-2018 sal-2028. L-Iżrael ikklassifika fid-disa' fid-dinja fl-esportazzjoni tal-armi fl-2022. tal-esportazzjonijiet tal-armi tal-Iżrael mhumiex iddikjarati għal raġunijiet ta' sigurtà. === Sistema legali === [[File:Israel Supreme Court.jpg|thumb|Il-Qorti Suprema tal-Iżrael, Givat Ram, [[Ġerusalemm]]]] [[File:PikiWiki Israel 8854 meona(tarshiha) police station.jpg|thumb|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] [[File:Maalot-Tarshiha police station 5.jpg|thumb|left|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] L-Iżrael għandu sistema ġudizzjarja bi tliet livelli. Fl-aktar livell baxx hemm il-qrati tal-maġistrati, li jinsabu fil-biċċa l-kbira tal-bliet fil-pajjiż. Fuqhom hemm il-qrati distrettwali, li jservu bħala qrati tal-appell u qrati tal-ewwel istanza; Huma jinsabu f'ħamsa mis-sitt distretti ta' Iżrael. It-tielet u l-ogħla livell huwa l-Qorti Suprema, li tinsab f'Ġerusalemm; Isservi dmir doppju bħala l-ogħla qorti tal-appell u l-High Court of Justice. Fir-rwol tal-aħħar, il-Qorti Suprema tiddeċiedi bħala qorti tal-prim'istanza, li tippermetti lill-individwi, kemm ċittadini kif ukoll mhux ċittadini, jippreżentaw petizzjonijiet kontra d-deċiżjonijiet tal-awtoritajiet tal-istat. Is-sistema legali ta' Iżrael tgħaqqad tliet tradizzjonijiet legali: il-liġi komuni Ingliża, il-liġi ċivili, u l-liġi Lhudija. Huwa bbażat fuq il-prinċipju ta' stare decisis (preċedent) u huwa sistema kontradittorja. Il-każijiet tal-qorti jiġu deċiżi minn imħallfin professjonali mingħajr ebda rwol għall-ġurija. Iż-żwieġ u d-divorzju huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati reliġjużi: Lhudija, Musulmani, Drużi u Kristjani. L-elezzjoni tal-imħallfin issir minn kumitat tal-għażla ppresedut mill-ministru tal-ġustizzja. Il-Liġi Bażika tal-Iżrael: Id-Dinjità u l-Libertà tal-Bniedem tfittex li tiddefendi d-drittijiet u l-libertajiet tal-bniedem fl-Iżrael. Il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti u l-organizzazzjoni Iżraeljana tad-drittijiet tal-bniedem Adalah enfasizzaw li din il-liġi fil-fatt ma fihax dispożizzjoni ġenerali dwar l-ugwaljanza u n-nondiskriminazzjoni. Bħala riżultat tal-"Liġi tal-Enclave", porzjonijiet kbar tal-liġi ċivili Iżraeljana japplikaw għall-insedjamenti Iżraeljani u għar-residenti Iżraeljani fit-territorji. == Ġeografija == [[Stampa:BetLoya.jpg|daqsminuri|left|Yehuda Plains]] [[Stampa:סיבוב_סעד_-_1998.jpg|daqsminuri|Ara fuq Highway, Kunsill Reġjonali ta' Sha'ar HaNegev, Distrett tan-Nofsinhar]] [[Stampa:Caiobadner - mount carmel.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Karmel ([[Ebrajk]]: הַר הַכַּרְמֶל, romanizzat: Har haKarmel; Għarbi: جبل مار إلياس, romanizzat: Jabal Mār Ilyās, lit. ' Mount Saint Elias/Elijah'), fil-medda ta' muntanji tal-kosta tat-tramuntana tal-Mediterran Iżrael.]] [[Stampa:Banias spring1.JPG|daqsminuri|Banias Waterfall, Iżrael]] [[Stampa:PikiWiki Israel 1363 Lake Kinneret Sea of Galilee Israel_כנרת.jpg|daqsminuri|left|Lag Kinneret, Baħar tal-Galilja]] [[Stampa:Judea 2 by David Shankbone.jpg|daqsminuri|Id-Deżert tal-Lhudija jew Deżert tal-Lhudija ([[Ebrajk]]: מִדְבַּר יְהוּדָה, romanizzat: Midbar Yehuda)]] [[Stampa:Satellite image of Israel in January 2003.jpg|daqsminuri|left|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien matul il-ġurnata.]] [[Stampa:Israel at night.jpg|daqsminuri|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien bil-lejl.]] [[Stampa:Israel relief location map.svg|daqsminuri|left|Mappa Topografika ta' Iżrael]] [[Stampa:Soil moisture and climate change.svg|daqsminuril|240px|Projezzjonijiet mis-Sitt Rapport ta' Valutazzjoni tal-IPCC juru biċ-ċar l-impatti tat-tibdil fil-klima fuq l-Iżrael anke b'2 gradi ta' tisħin.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|left|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:Nahal Dishon 11.jpg|daqsminuri|left|Il-Galilija ta' Fuq huwa reġjun fit-Tramuntana ta' Iżrael.]] [[Stampa:Flickr - Israel Defense Forces - The Golan Heights.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan bis-siġar tal-ewkaliptu u l-Muntanja Hermon fl-isfond.]] [[Stampa:Meron 124PAN.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:ParkGolda1.jpg|daqsminuri|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:PikiWiki Israel 48644 Geography of Israel.jpg|daqsminuri|left|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:Nachal Aviv (4).JPG|daqsminuri|Nahal Obiv huwa nixxiegħa li tgħaddi lejn il-Lvant tal-Galilija ta' Fuq.]] [[Stampa:JPF-Jezreel Valley and Mount Tabor.JPG|daqsminuri|left|Veduta ta' Wied Ġeżrejl u Muntanja Tabor minn Megiddo]] Iżrael jinsab fiż-żona tal-Levant tan-Nofs Qamar Fertili. Il-pajjiż jinsab fit-tarf tal-lvant tal-Baħar Mediterran, u għandu fruntieri fit-tramuntana mal-Libanu, fil-grigal mas-Sirja, fil-lvant mal-Ġordan u x-Xatt tal-Punent, u fil-Lbiċ mal-Eġittu u l-Medda ta' Gaża. Hija tinsab bejn latitudnijiet 29° u 34° N u lonġitudnijiet 34° u 36° E. It-territorju sovran ta' Iżrael (skond il-linji ta' demarkazzjoni tal-Ftehim ta' l-Armistizju ta' l-1949 u esklużi t-territorji kollha maqbuda mill-Iżrael matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem ta 'l-1967) huwa ta' madwar 20,770 kilometru kwadru (8,019 sq mi), li minnhom tnejn fil-mija huma ilma. Madankollu, Iżrael tant hu dejjaq (100 km fl-aktar punt wiesa', meta mqabbel ma' 400 km mit-tramuntana għan-nofsinhar) li ż-żona ekonomika esklussiva fil-Mediterran hija d-doppju tal-art tal-pajjiż. L-erja totali taħt il-liġi Iżraeljana, inklużi Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan, hija ta' 22,072 kilometru kwadru (8,522 sq mi), u l-erja totali taħt il-kontroll Iżraeljan, inkluż territorju kkontrollat ​​mill-militar u parzjalment immexxi mill-Palestinjani, hija x-Xatt tal-Punent, hija 27,799. kilometri kwadri (10,733 sq mi). Minkejja ċ-ċokon tiegħu, Iżrael huwa dar għal varjetà ta' forom ta' art, mid-Deżert tan-Negev fin-Nofsinhar sal-Wied fertili ta' Jezreel fl-intern, il-meded muntanjużi tal-Galilija, Karmel u lejn il-Golan fit-tramuntana. Il-pjanura kostali Iżraeljana fuq ix-xtut tal-Mediterran hija dar għall-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tan-nazzjon. Lejn il-lvant tas-Central Highlands tinsab il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, parti żgħira mill-Wied tal-Kbir ta' 6,500 kilometru (4,039 mi). Ix-Xmara Ġordan tgħaddi tul il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, mill-Muntanja Hermon minn ġol-Wied ta' Ħula u l-Baħar ta' Galilea sal-Baħar Mejjet, l-iktar punt baxx fuq il-wiċċ tad-Dinja. Aktar fin-nofsinhar tinsab l-Araba, li tispiċċa fil-Golf ta' Eilat, parti mill-Baħar l-Aħmar. Makhtesh, jew "ċirki ta 'erożjoni", huma uniċi għan-Negev u l-Peniżola tas-Sinaj, l-akbar huwa l-Makhtesh Ramon b'tul ta' 38 km. Iżrael għandu l-ogħla numru ta' speċi ta' pjanti għal kull metru kwadru tal-pajjiżi tal-baċir tal-Mediterran. L-Iżrael fih erba 'ekoreġjuni terrestri: foresti tal-weraq wiesa' tal-koniferi-sklerofilli tal-Lvant tal-Mediterran, foresti tal-koniferi tal-weraq tal-muntanji tan-Nofsinhar tal-Anatolja, Deżert Għarbi, u Deżert tal-Arbuxxelli tal-Mesopotami. Il-foresti ammontaw għal 8.5% tal-art tal-pajjiż fl-2016, sa minn 2% fl-1948, bħala riżultat ta' programm ta' tħawwil tal-foresti fuq skala kbira mill-Fond Nazzjonali Lhudi. ==== Widien u Muntanji ==== <gallery> Stampa:Hermonsnow.jpg|Il-Muntanja Hermon tidher minn fuq il-Muntanja Bental Stampa:NahalRefaimJaffaJerusalemOldRailroadJan272023 01.jpg|Veduta tal-Muntanji tal-Lhudija qrib Ġerusalemm Stampa:Ravens in Kadita.jpg|daqsminuri|left|Il-muntanja Kanaan hija muntanja fit-Tramuntana ta' Iżrael, fil-majjistral tal-Baħar ta' Galilea. Stampa:Burnt mt meiron.JPG|daqsminuri|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Mountmeron.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:Meron VIew.jpg|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:MeronMountainPanorama.png|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Almog IL2 Movil.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Harrari059 (1).jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Beit Netofa Flodded zoom.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Kibbutz sasa.jpg|Panorama madwar Kibbutz Sasa Stampa:Afula aerial photo.JPG|Ritratt mill-ajru ta' Afula f'Wied Jezreel, Mejju 2013. Stampa:JezreelValley.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:Emek.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:YizraelFog.jpg|Ċpar fil-Wied Megiddo Stampa:AFULA & GIVAT HAMORE.jpg|Afula u Givat HaMorah Stampa:Avivim 6882.jpg|Moshav ta' Avivim (אביבים), iħares lejn in-nofsinhar. Fl-isfond tista’ tara l-firxa tal-muntanji Libaniżi li fiċ-ċentru tagħha hemm il-belt ta' Itron. </gallery> === Tettonika u sismiċità === [[Stampa:Northern slope of Mount Meron.jpg|daqsminuri|L-għoljiet tat-Tramuntana tal-Muntanja Meron]] Il-Wied tal-Ġordan Rift huwa r-riżultat ta' movimenti tettoniċi fi ħdan is-sistema Dead Sea Transformer Fault (DSF). Id-DSF jifforma l-konfini tat-trasformazzjoni bejn il-Pjanċa Afrikana lejn il-punent u l-Pjanċa Għarbija lejn il-Lvant. L-Għoljiet tal-Golan u l-Ġordan kollu huma parti mill-Pjanċa Għarbija, filwaqt li l-Galilija, ix-Xatt tal-Punent, il-pjanura tal-kosta u n-Negev flimkien mal-Peniżola tas-Sinai jinsabu fuq il-Pjanċa Afrikana. Dan l-arranġament tectonic iwassal għal attività sismika relattivament għolja. Is-segment kollu tal-Wied tal-Ġordan huwa maħsub li nqasam ripetutament, pereżempju matul l-aħħar żewġ terremoti kbar tul din l-istruttura f'749 u 1033. Id-defiċit ta' żlieq li akkumula mill-avveniment tal-1033 huwa biżżejjed biex jikkawża terremot ta' M w ~ 7.4. L-aktar terremoti katastrofiċi magħrufa seħħew fis-sena 31 QK, 363, 749 u 1033 AD, jiġifieri, bejn wieħed u ieħor kull 400 sena. Terremoti distruttivi li jikkawżaw telf serju ta' ħajjiet iseħħu madwar kull 80 sena. Filwaqt li hemm regolamenti stretti tal-bini u strutturi mibnija reċentement huma reżistenti għat-terremoti, mill-2007 ħafna bini pubbliku, kif ukoll 50,000 bini residenzjali, ma' laħqux l-istandards il-ġodda u kienu "mistennija li jikkollassaw" jekk ġew esposti għal terremot qawwi . === Klima === [[Stampa:Bental mountain.JPG|daqsminuri|left|Veduta mit-tramuntana sal-Muntanja Bantel b'kappa tas-silġ. Fit-tagħrif miksub tal-immaġni tista' tara l-Ġibjun ta' Bantel]] It-temperaturi fl-Iżrael ivarjaw ħafna, speċjalment matul ix-xitwa. Iż-żoni kostali, bħal dawk f'Tel Aviv u Ħaifa, għandhom klima tipika Mediterranja bi xtiewi friski u b’xita u sjuf twal u sħan. Iż-żona ta' Beersheba u n-Negev tat-Tramuntana għandhom klima semi-arida bi sjuf sħan, xtiewi friski u inqas ġranet tax-xita. Iż-żoni tan-Nofsinhar ta' Negev u Arava għandhom klima deżert bi sjuf sħan ħafna u niexfa u xtiewi ħfief bi ftit jiem ta' xita. L-ogħla temperatura fid-dinja barra l-Afrika u l-Amerika ta' Fuq fl-2021, 54 °C (129 °F), ġiet irreġistrata fl-1942 f'Kibbutz Tirat Zvi fil-Wied tax-Xmara Ġordan tat-Tramuntana. Ir-reġjuni muntanjużi jistgħu jkunu riħ u kesħin, u żoni f'altitudni ta' 750 metru (2,460 pied) jew ogħla (l-istess elevazzjoni bħal Ġerusalemm) tipikament jirċievu mill-inqas borra waħda fis-sena. Minn Mejju sa Settembru, ix-xita fl-Iżrael hija skarsa. Fl-Iżrael hemm erba' reġjuni fitoġeografiċi differenti, minħabba l-post tal-pajjiż bejn iż-żoni moderati u tropikali. Għal din ir-raġuni, il-flora u l-fawna huma estremament diversi. Hemm 2,867 speċi magħrufa ta' pjanti fl-Iżrael. Minnhom, mill-inqas 253 speċi huma introdotti u mhux indiġeni. Hemm 380 riżerva naturali Iżraeljana. B'riżorsi tal-ilma skarsi, l-Iżrael żviluppa diversi teknoloġiji li jiffrankaw l-ilma, inkluż l-irrigazzjoni bil-qtar. L-ammont konsiderevoli ta' dawl tax-xemx disponibbli għall-enerġija solari jagħmel l-Iżrael n-nazzjon ewlieni fl-użu tal-enerġija solari per capita: prattikament kull dar tuża pannelli solari biex issaħħan l-ilma. Il-Ministeru tal-Ħarsien Ambjentali Iżraeljan irrapporta li t-tibdil fil-klima "se jkollu impatt deċiżiv fuq l-oqsma kollha tal-ħajja," partikolarment għall-popolazzjonijiet vulnerabbli. == Ekonomija == [[Stampa:השטרות החדשים של ישראל.jpg|daqsminuri|left|Karti tal-flus Shekel ġodda (Serje Attwali Ċ)]] [[Stampa:Ayalon Highway, Tel Aviv (cropped).jpg|daqsminuri|Id-distrett tal-iskambju tad-djamanti f'Ramat Gan]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61141 kfar saba - weizman street.jpg|daqsminuri|left|Triq tax-xiri ta' Weizan f'Weizman, Kfar Saba]] [[Stampa:Tel Aviv Stock Exchange - New Building Lobby 1.jpg|daqsminuri|Borża ta' Tel Aviv]] [[Stampa:Kfar Saba new district.JPG|daqsminuri|left|Bini li qed jinbena f'Kfar Saba]] L-Iżrael huwa meqjus bħala l-aktar pajjiż avvanzat fl-Asja tal-Punent u fil-Lvant Nofsani fl-iżvilupp ekonomiku u industrijali. Minn Ottubru 2023, l-IMF stmat il-PGD ta' Iżrael għal $521.7 biljun u l-PGD ta' Iżrael per capita għal $53.2 elf (klassifika fit-13-il globalment). Huwa t-tielet l-aktar pajjiż sinjur fl-Asja bi dħul nominali per capita. Iżrael għandu l-ogħla ġid medju per capita fil-Lvant Nofsani. The Economist ikklassifika lill-Iżrael bħala r-raba 'l-aktar ekonomija ta' suċċess fost il-pajjiżi żviluppati sal-2022. Għandu l-aktar biljunarji fil-Lvant Nofsani u t-18 l-aktar fid-dinja. F'dawn l-aħħar snin, Iżrael kellu waħda mill-ogħla rati ta't kabbir fid-dinja żviluppata. Fl-2010, ingħaqad mal-OECD. Il-pajjiż huwa kklassifikat fl-20 post fir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-Forum Ekonomiku Dinji u fil-35 post fl-Indiċi tal-Faċilità ta' Doing Business tal-Bank Dinji. L-Iżrael ikklassifika wkoll fil-ħames post fid-dinja għall-proporzjon ta' nies f'impjiegi b'ħiliet għolja. Minkejja riżorsi naturali limitati, l-iżvilupp intensiv tas-setturi agrikoli u industrijali matul l-aħħar deċennji għamel lill-Iżrael fil-biċċa l-kbira awtosuffiċjenti fil-produzzjoni tal-ikel apparti mill-qamħ u ċ-ċanga. L-importazzjonijiet lejn l-Iżrael, li jammontaw għal $96.5 biljun fl-2020, jinkludu materja prima, tagħmir militari, oġġetti ta' investiment, djamanti mhux maħduma, karburanti, qmuħ u oġġetti tal-konsumatur. Esportazzjonijiet ewlenin jinkludu makkinarju, tagħmir, softwer, djamanti maqtugħin, prodotti agrikoli, kimiċi, tessuti u ħwejjeġ; Fl-2020, l-esportazzjonijiet Iżraeljani laħqu $114 biljun. Il-Bank ta' Iżrael għandu $201 biljun f'riżervi ta' kambju barrani, is-17-il l-ogħla fid-dinja. Mis-snin sebgħin, Iżrael irċieva għajnuna militari mill-Istati Uniti, kif ukoll assistenza ekonomika fil-forma ta' garanziji ta' self, li jammontaw għal madwar nofs id-dejn barrani ta' Iżrael. Iżrael għandu wieħed mill-inqas djun esterni fid-dinja żviluppata, u huwa sellief f'termini ta' dejn estern nett (assi vs obbligazzjonijiet barra), li fl-2015 laħaq bilanċ favorevoli ta' $69 biljun. Iżrael għandu t-tieni l-akbar numru ta' startups wara l-Istati Uniti, u t-tielet l-akbar numru ta' kumpaniji elenkati fuq in-NASDAQ. Huwa l-mexxej dinji fin-numru ta' startups per capita. Iżrael ġie msejjaħ bħala "Nazzjon Start-Up." u Microsoft bnew l-ewwel faċilitajiet ta' riċerka u żvilupp barranin tagħhom fl-Iżrael, u korporazzjonijiet multinazzjonali ta' teknoloġija għolja oħra fetħu ċentri ta' riċerka u żvilupp fil-pajjiż. Il-ġranet assenjati għall-ġurnata tax-xogħol fl-Iżrael huma mill-Ħadd sal-Ħamis (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' ħamest ijiem), jew il-Ġimgħa (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' sitt ijiem). Fl-osservanza tax-Xabbat, f'postijiet fejn il-Ġimgħa hija ġurnata tax-xogħol u l-maġġoranza tal-popolazzjoni hija Lhudija, il-Ġimgħa hija "ġurnata qasira." Tressqu diversi proposti biex il-ġimgħa tax-xogħol tiġi aġġustata għal dik tal-maġġoranza tad-dinja. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Emergencyroom.jpg|daqsminuri|left|Shamir Medical Center, li sal-2017 kien jissejjaħ "Assaf Harofeh Medical Center", huwa sptar fil-kumpless Zirifin.]] [[Stampa:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|daqsminuri|Matam High-Tech Park f'Haifa]] [[Stampa:PikiWiki Israel 13319 Soroka Hospital in Beersheba.jpg|daqsminuri|left|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Soroka Medical Center Aerial View.JPG|daqsminuri|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Kaplan Medical Center Aerial View.jpg|daqsminuri|left|Veduta mill-Ajru Kaplan Medical Center]] [[Stampa:AshdodAssutaMC.jpg|daqsminuri|L-Isptar Universitarju Assuta Ashdod]] L-iżvilupp ta 'l-Iżrael ta' teknoloġiji avvanzati fis-softwer, il-komunikazzjonijiet u x-xjenzi tal-ħajja qajjem paraguni ma' Silicon Valley. L-Iżrael huwa l-ewwel fid-dinja fl-infiq fuq ir-riċerka u l-iżvilupp bħala perċentwal tal-PGD. Huwa jikklassifika fl-14-il post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, u l-ħames fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Bloomberg tal-2019 Iżrael għandu 140 xjenzat, tekniku u inġinier għal kull 10,000 impjegat, l-ogħla numru fid-dinja. L-Iżrael ipproduċa sitt xjenzati rebbieħa tal-Premju Nobel mill-2004 u spiss ġie kklassifikat bħala wieħed mill-pajjiżi bl-ogħla proporzjonijiet ta' artikoli xjentifiċi per capita. L-universitajiet Iżraeljani huma fost l-aqwa 50 università fid-dinja fix-xjenza tal-kompjuter (Technion u l-Università ta' Tel Aviv), il-matematika (l-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm), u l-kimika (Weizmann Institute of Sciences). Fl-2012, l-Iżrael kien ikklassifikat fid-disa' fid-dinja mill-Indiċi tal-Kompetittività Spazjali Futron. L-Aġenzija Spazjali Iżraeljana tikkoordina l-programmi kollha ta' riċerka spazjali Iżraeljani b'għanijiet xjentifiċi u kummerċjali, u fasslet u bniet mill-inqas 13-il satellita kummerċjali, ta' riċerka u spy. Uħud mis-satelliti tal-Iżrael huma kklassifikati fost l-aktar sistemi spazjali avvanzati fid-dinja. Shavit hija vettura tal-varar fl-ispazju prodotta mill-Iżrael biex tniedi satelliti żgħar f'orbita baxxa tad-Dinja. Tnediet għall-ewwel darba fl-1988, u b'hekk l-Iżrael kien it-tmien nazzjon li għandu kapaċità ta' tnedija fl-ispazju. Fl-2003, Ilan Ramon sar l-ewwel astronawta ta' Iżrael, li serva fuq il-missjoni fatali ta' l-ispazju ta' Columbia. In-nuqqas ta' ilma attwali xpruna l-innovazzjoni fit-tekniki ta' konservazzjoni tal-ilma, u modernizzazzjoni agrikola sostanzjali, irrigazzjoni bil-qtar, ġiet ivvintata fl-Iżrael. Iżrael huwa wkoll fuq quddiem teknoloġiku tad-desalinizzazzjoni u r-riċiklaġġ tal-ilma. L-Impjant tad-Desalinizzazzjoni ta' Sorek huwa l-akbar faċilità tad-desalinizzazzjoni tar-reverse osmosis tal-ilma baħar fid-dinja. Fl-2014, il-programmi tad-desalinizzazzjoni tal-Iżrael ipprovdew madwar 35% tal-ilma tax-xorb tal-Iżrael u huma mistennija li jfornu 70% sal-2050. Fl-2015, aktar minn 50 fil-mija tal-ilma għad-djar, l-agrikoltura u l-industrija Iżraeljani Huwa prodott artifiċjalment. Fl-2011, l-industrija tat-teknoloġija tal-ilma tal-Iżrael kienet tiswa madwar $2 biljun fis-sena b'esportazzjonijiet annwali ta' prodotti u servizzi fl-għexieren ta' miljuni ta 'dollari. Bħala riżultat ta' innovazzjonijiet fit-teknoloġija tar-reverse osmosis, l-Iżrael se jsir esportatur nett ta' l-ilma. [[Stampa:Solar dish at Ben-Gurion National Solar Energy Center in Israel.jpg|daqsminuri|L-akbar dixx paraboliku solari fid-dinja fiċ-Ċentru Nazzjonali tal-Enerġija Solari Ben-Gurion]] === Enerġija === [[Stampa:Electric Turbines And The Hermon.JPG|daqsminuri|left|Turbini tar-riħ għall-produzzjoni tal-elettriku fil-Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan, bil-Muntanja Hermon fl-isfond.]] Iżrael beda jipproduċi gass naturali mill-oqsma tal-gass offshore tiegħu stess fl-2004. Fl-2009, riżerva tal-gass naturali, Tamar, instabet ħdejn il-kosta ta' Iżrael. It-tieni riżerva, Leviathan, ġiet skoperta fl-2010. Ir-riżervi tal-gass naturali f'dawn iż-żewġ oqsma jistgħu jagħmlu l-enerġija ta 'Iżrael sigura għal aktar minn 50 sena. Fl-2013, l-Iżrael beda l-produzzjoni kummerċjali ta' gass naturali mill-għalqa ta' Tamar. Mill-2014, l-Iżrael ipproduċa aktar minn 7.5 biljun metru kubu (bcm) ta' gass naturali kull sena. L-Iżrael kellu 199 biljun bcm ta 'riżervi ta' gass naturali ppruvati mill-2016. Il-qasam tal-gass Leviathan beda l-produzzjoni fl-2019. Ketura Sun hija l-ewwel qasam solari kummerċjali ta 'Iżrael. Mibnija fl-2011 minn Arava Power Company, il-qasam jikkonsisti fi 18,500 pannell fotovoltajku manifatturati minn Suntech, li se jipproduċu madwar 9 gigawatt-siegħa (GWh) ta' elettriku fis-sena. Matul l-għoxrin sena li ġejjin, il-qasam se jiffranka l-produzzjoni ta 'madwar 125,000 tunnellata metrika ta' dijossidu tal-karbonju. === Trasport === [[Stampa:The Israeli Ministry of Transport.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali ta' Ministeru tat-Trasport, Infrastruttura Nazzjonali u Sigurtà]] [[Stampa:461 Highway Israel.jpg|daqsminuri|Highway 461, f'Yeuda]] [[Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|daqsminuri|left|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station)]] [[Stampa:4X-ECC LLBG 09-05-2014b.jpg|daqsminuri|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Avi]] Iżrael għandu 19,224 kilometru (11,945 mil) ta' toroq pavimentati u 3 miljun vettura bil-mutur. In-numru ta' vetturi bil-mutur għal kull 1,000 ruħ huwa 365, relattivament baxx fost il-pajjiżi żviluppati. Il-pajjiż jimmira li 30% tal-vetturi fit-toroq tiegħu jkunu elettriċi sal-2030. L-Iżrael għandu 5,715 xarabank fuq rotot skedati, operati minn diversi trasportaturi, l-akbar u l-eqdem minnhom huwa Egged, li jaqdi l-biċċa l-kbira tal-pajjiż. Il-ferroviji jestendu fuq 1,277 kilometru (793 mi) u huma operati mill-Ferroviji tal-Iżrael tal-istat. Wara investimenti sinifikanti li bdew fil-bidu u nofs id-disgħinijiet, in-numru ta' passiġġieri tal-ferrovija fis-sena kiber minn 2.5 miljun fl-1990 għal 53 miljun fl-2015; Il-ferroviji jittrasportaw 7.5 miljun tunnellata ta' merkanzija fis-sena. L-Iżrael huwa moqdi minn tliet ajruporti internazzjonali: l-Ajruport Ben Gurion, iċ-ċentru ewlieni tal-pajjiż għall-ivvjaġġar bl-ajru internazzjonali; Ajruport Ramon; u l-Ajruport ta' Haifa. Ben Gurion, l-akbar ajruport ta' Iżrael, ittratta aktar minn 21.1 miljun passiġġier fl-2023. Il-pajjiż għandu tliet portijiet ewlenin: il-Port ta' Haifa, l-eqdem u l-akbar fil-pajjiż, fuq il-kosta tal-Mediterran, il-Port ta' Ashdod; u l-Port iżgħar ta' Eilat fuq il-Baħar l-Aħmar. <gallery> Stampa:Ben-gurion-airport-terminal--september-2012.jpg|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Aviv Stampa:Haifa Airport terminal 2013.jpg|L-Ajruport ta' Haifa ([[Ebrajk]]: נְמַל הַתְּעוּפָה חֵיפָה, Namal HaTe'ufa Haifa) (IATA: HFA, ICAO: LLHA) Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station) Stampa:KeturaJunctionMar172022.jpg|Highway 40 ([[Ebrajk]]: כביש 40) hija awtostrada interurbana tramuntana-nofsinhar fl-Iżrael. Fi 302 km fit-tul, hija t-tieni l-itwal triq fl-Iżrael </gallery> === Turiżmu === [[Stampa:Kfar Saba spring in the city.JPG|daqsminuri|left|Rebbiegħa fil-park taċ-ċentru tal-belt ta' Kfar Sava]] [[Stampa:Ein Bokek - Dead Sea2.jpg|daqsminuri|Ein Bokek jirrikorru fuq ix-xtut tal-Baħar Mejjet]] It-turiżmu, speċjalment it-turiżmu reliġjuż, huwa industrija ewlenija fl-Iżrael, u l-bajjiet tal-pajjiż, siti arkeoloġiċi, siti storiċi u bibliċi oħra, u ġeografija unika wkoll jattiraw turisti. Il-problemi tas-sigurtà tal-Iżrael ħadu effett fuq l-industrija, iżda n-numri tat-turisti qed jerġgħu lura. Fl-2017, rekord ta' 3.6 miljun turist żaru l-Iżrael, li pproduċew tkabbir ta' 25 fil-mija mill-2016 u kkontribwew NIS 20 biljun għall-ekonomija Iżraeljana. === Proprjetà immobbli === Il-prezzijiet tad-djar fl-Iżrael huma fl-ogħla terz tal-pajjiżi kollha, b'medja ta' 150 salarju meħtieġa biex jinxtara appartament. Mill-2022, hemm madwar 2.7 miljun proprjetà fl-Iżrael, b'żieda annwali ta 'aktar minn 50,000. Madankollu, id-domanda għall-akkomodazzjoni taqbeż il-provvista, b'nuqqas ta' madwar 200,000 appartament mill-2021. B'riżultat ta' dan, fl-2021 il-prezzijiet tad-djar żdiedu b’5.6%. Fl-2021, l-Iżraeljani ħadu rekord ta' NIS 116.1 biljun f'ipoteki, żieda ta' 50% mill-2020. == Demografija == [[Stampa:אירוע עפיפונים בקיבוץ 2020.jpg|daqsminuri|left|Iżraeljani fis-Kibbutz Sufa, Iżrael]] [[Stampa:Aliyah 1948-2015.png|daqsminuri|Immigrazzjoni lejn l-Iżrael bejn l-1948 u l-2015. Iż-żewġ qċaċet seħħew fl-1949 u fl-1990.]] Iżrael għandu l-akbar popolazzjoni Lhudija fid-dinja u huwa l-uniku pajjiż fejn il-Lhud huma maġġoranza. Mill-31 ta' Mejju, 2024, il-popolazzjoni ta' Iżrael kienet madwar 9,907,100. Fl-2022, il-gvern irreġistra 73.6% tal-popolazzjoni bħala Lhud, 21.1% bħala Għarab, u 5.3% bħala "Oħrajn" (insara mhux Għarab u nies li m'għandhomx reliġjon reġistrata). Matul l-aħħar għaxar snin, għadd kbir ta' ħaddiema migranti mir-Rumanija, it-Tajlandja, iċ-Ċina, l-Afrika u l-Amerika t'Isfel stabbilixxew fl-Iżrael. In-numri eżatti mhumiex magħrufa, peress li ħafna minnhom jgħixu fil-pajjiż illegalment, iżda l-istimi jvarjaw minn 166,000 għal 203,000. Sa Ġunju 2012, madwar 60,000 immigrant Afrikan kienu daħlu fl-Iżrael. Madwar 93% tal-Iżraeljani jgħixu f'żoni urbani. 90% tal-Iżraeljani Palestinjani joqogħdu f'139 belt u bliet b'popolazzjoni densa kkonċentrati fir-reġjuni tal-Galilija, Trijanglu u Negev, bl-10% li jifdal fi bliet u distretti mħallta. L-OECD fl-2016 stmat l-istennija tal-ħajja medja għal 82.5 snin, is-sitt l-ogħla fid-dinja. L-istennija tal-għomor tal-Għarab Iżraeljani hija 3 sa 4 snin lura u ogħla milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Għarab u Musulmani. Il-pajjiż għandu l-ogħla rata' ta' fertilità fl-OECD u l-unika waħda ogħla miċ-ċifra ta' sostituzzjoni ta' 2.1. Iż-żamma tal-popolazzjoni ta' Iżrael mill-1948 hija bejn wieħed u ieħor l-istess jew ogħla, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra b'immigrazzjoni tal-massa. Madwar 80% tal-Lhud Iżraeljani twieldu fl-Iżrael, 14% huma immigranti mill-Ewropa u l-Amerika, u 6% huma immigranti mill-Asja u l-Afrika. Lhud mill-Ewropa u l-ex Unjoni Sovjetika u d-dixxendenti tagħhom imwielda fl-Iżrael, inklużi Lhud Ashkenazi, jiffurmaw madwar 44% tal-Lhud Iżraeljani. Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani u d-dixxendenti tagħhom, inklużi Mizrahi u Lhud Sefardi, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-bqija tal-popolazzjoni Lhudija. Ir-rati ta' żwieġ bejn l-Lhud jaqbżu l-35% u studji reċenti jissuġġerixxu li l-perċentwal ta' Iżraeljani dixxendenti minn Lhud Sefardi u Ashkenazi qed jiżdied b’0.5 fil-mija kull sena, b’aktar minn 25% tat-tfal tal-iskola issa joriġinaw mit-tnejn. Madwar 4% tal-Iżraeljani (300,000), etnikament definiti bħala "oħrajn", huma ta' dixxendenza Russa ta' oriġini Lhudija jew minn familji li mhumiex Lhud taħt il-liġi rabbinika, iżda li kienu eliġibbli għaċ-ċittadinanza taħt il-Liġi tar-Ritorn. In-numru totali ta' Iżraeljani lil hinn mill-Linja l-Ħadra huwa aktar minn 600,000 (≈10% tal-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana). Mill-2016, 399,300 Iżraeljan għexu fl-insedjamenti tax-Xatt tal-Punent, inklużi dawk li qabel it-twaqqif tal-Istat ta 'Iżrael u ġew stabbiliti mill-ġdid wara l-Gwerra ta' Sitt Ijiem, fi bliet bħal Hebron u l-blokk Gush Etzion. Barra minn hekk, kien hemm aktar minn 200,000 Lhudi jgħixu f'Ġerusalemm tal-​Lvant, u 22,000 fl-​Għoljiet tal-​Golan. Madwar 7,800 Iżraeljan għexu f’insedjamenti fil-Medda ta’ Gaża, magħrufa bħala Gush Katif, sakemm ġew evakwati mill-gvern bħala parti mill-pjan ta' diżimpenn tiegħu tal-2005. L-Għarab Iżraeljani (inkluża l-popolazzjoni Għarbija ta' Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan) jinkludu 21.1% tal-popolazzjoni jew 1,995,000 ruħ. Fi stħarriġ tal-2017, 40% taċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael identifikaw lilhom infushom bħala "Għarab f'Iżrael" jew "ċittadini Għarab ta' Iżrael", 15% identifikaw lilhom infushom bħala "Palestinjani", 8.9% bħala "Palestinjani fl-Iżrael" jew "ċittadini Palestinjani ta' Iżrael". Iżrael", u 8.7% bħala "Għarab"; Stħarriġ wieħed sab li 60% tal-Għarab Iżraeljani għandhom ħarsa pożittiva tal-istat. === Żoni urbani ewlenin === [[Stampa:KatamonimFeb102023 04.jpg|daqsminuri|left|Gonenim (jew "Katmonim") huwa lokal fil-Lbiċ ta' Ġerusalemm. Il-popolazzjoni madwar 23,800 ruħ.]] [[Stampa:Tel Aviv Panorama.jpg|daqsminuri|Veduta taż-żona metropolitana ta' Tel Aviv]] Iżrael għandu erba' żoni metropolitani ewlenin: Gush Dan (żona metropolitana ta' Tel Aviv; popolazzjoni 3,854,000), Ġerusalemm (popolazzjoni 1,253,900), Haifa (924,400), u Beersheba (377,100). L-akbar muniċipalità ta' Iżrael, fil-popolazzjoni u l-erja, hija Ġerusalemm b'981,711 residenti f'żona ta' 125 kilometru kwadru (48 sq mi). Tel Aviv u Haifa jikklassifikaw bħala l-ibliet l-aktar popolati li jmiss fl-Iżrael, b’popolazzjonijiet ta’ 474,530 u 290,306, rispettivament. Il-belt (prinċipalment Haredi) ta' Bnei Brak hija l-aktar belt b'popolazzjoni densa fl-Iżrael u waħda mill-aqwa 10 bliet l-aktar popolati fid-dinja. Iżrael għandu 16-il belt b'aktar minn 100,000 abitant. Fl-2018, il-Ministeru tal-Intern kien ta l-istatus ta' "muniċipalitajiet" (jew "bliet") lil 77 lokalità Iżraeljana, li erbgħa minnhom jinsabu fix-Xatt tal-Punent. === Lingwa === [[Stampa:שלט_רחוב_יהודה_(3777232251).jpg|daqsminuri|Sinjali tat-toroq bl-Ebrajk, Għarbi u Ingliż]] Il-lingwa uffiċjali ta' Iżrael hija l-Ebrajk. L-Ebrajk huwa l-lingwa primarja tal-istat u huwa mitkellem kuljum mill-maġġoranza tal-popolazzjoni. L-Għarbi kien ukoll lingwa uffiċjali ta’ Iżrael; Fl-2018 l-Għarbi għandu status speċjali fl-istat. L-Għarbi huwa mitkellem mill-minoranza Għarbija, u l-Ebrajk huwa mgħallem fl-iskejjel Għarab. Il-Franċiż huwa mitkellem minn madwar 700,000 Iżraeljan, l-aktar li joriġinaw minn Franza u l-Afrika ta’ Fuq (ara Lhud Magrebi). L-Ingliż kien lingwa uffiċjali matul il-perjodu tal-Mandat; Hija tilfet dan l-istatus wara l-istabbiliment ta 'Iżrael, iżda żżomm rwol komparabbli ma' dak ta' lingwa uffiċjali. Ħafna Iżraeljani jikkomunikaw raġonevolment tajjeb bl-Ingliż, peress li ħafna programmi televiżivi huma mxandra bl-Ingliż bis-sottotitoli u l-lingwa hija mgħallma mill-ewwel gradi tal-iskola primarja. L-universitajiet Iżraeljani joffru korsijiet bl-Ingliż fuq suġġetti varji. === Reliġjon === [[Stampa:Elifelet 6908.jpg|daqsminuri|left|Is-Sinagoga ta' Elifalet]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21316 Ponevezh Yeshiva in Bnei Brak.JPG|daqsminuri|Yeshivá ta' Ponyvage]] [[Stampa:Westernwall2.jpg|daqsminuri|left|Il-Koppla tal-Blata u l-Ħajt tal-Punent, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Hebron yeshiva_1.jpg|daqsminuri|Yeshivá ta' Hebrón - Knesset, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Church of the Holy Sepulchre by Gerd Eichmann (cropped).jpg|daqsminuri|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]].]] L-affiljazzjoni reliġjuża tal-popolazzjoni Iżraeljana fl-2022 kienet 73.6% Lhudija, 18.1% Musulmana, 1.9% Kristjana, u 1.6% Druze. L-4.8% li jifdal kienu jinkludu reliġjonijiet bħas-Samaritaniżmu u l-Baha'i, kif ukoll "mhux klassifikati reliġjużi". L-affiljazzjoni reliġjuża tal-Lhud Iżraeljani tvarja ħafna: stħarriġ tal-2016 minn Pew Research jindika li 49% jidentifikaw bħala Hiloni (sekulari), 29% bħala Masorti (tradizzjonali), 13% bħala Dati (reliġjużi), u 9% bħala Haredi (ultra). -Ortodossa). Il-Lhud Haredi huma mistennija li jiffurmaw aktar minn 20% tal-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael sal-2028. Il-Musulmani jikkostitwixxu l-akbar minoranza reliġjuża fl-Iżrael, li jirrappreżentaw madwar 17.6% tal-popolazzjoni. Madwar 2% tal-popolazzjoni hija Kristjana u 1.6% hija Druze. Il-popolazzjoni Kristjana tinkludi primarjament Insara Għarab u Insara Aramajk, iżda tinkludi wkoll immigranti post-Sovjetiċi, ħaddiema barranin, u segwaċi tal-Ġudaiżmu Messjaniku, meqjusa mill-biċċa l-kbira tal-Insara u Lhud bħala forma ta' Kristjaneżmu. Membri ta' ħafna gruppi reliġjużi oħra, inklużi Buddisti u Ħindu, iżommu preżenza fl-Iżrael, għalkemm f’numru żgħir. Minn aktar minn miljun immigrant mill-ex Unjoni Sovjetika, madwar 300,000 huma meqjusa bħala mhux Lhud mir-Rabbinat Ewlieni ta' Iżrael. Iżrael jinkludi parti sinifikanti mill-Art Imqaddsa, reġjun ta 'importanza sinifikanti għar-reliġjonijiet Abrahamiċi kollha. Il-belt ta' Ġerusalemm hija ta' importanza partikolari għal-Lhud, il-Musulmani u l-Insara peress li hija dar għal siti li huma ċentrali għat-twemmin reliġjuż tagħhom, bħall-Belt il-Qadima li tinkorpora l-Ħajt tal-Punent u l-Muntanja tat-Tempju (precint tal-moskea ta' Al- Aqsa) u l-Knisja tas-Santu Sepulkru. Postijiet oħra ta' importanza reliġjuża huma Nazaret (sit tal-Lunzjata ta' Marija), Tiberija u Safed (tnejn mill-Erbgħa Bliet Mqaddsa tal-Ġudaiżmu), il-Moskea l-Bajda fir-Ramla (santwarju tal-profeta Saleh) u l-Knisja ta' San Ġorġ u il-Moskea ta' Al-Khadr, Lod (qabar ta' San Ġorġ jew Al Khidr). Bosta postijiet oħra ta' interess reliġjuż jinsabu fix-Xatt tal-Punent, fosthom il-Qabar ta' Ġużeppi, il-post fejn twieled Ġesù, il-Qabar ta' Rakel, u l-Għar tal-Patrijarki. Iċ-ċentru amministrattiv tal-Fidi Bahá'í u s-Santwarju tal-Báb jinsabu fiċ-Ċentru Dinji Bahá'í f'Ħaifa; il-mexxej tal-fidi huwa midfun f’Acre. Il-Moskea Mahmood hija affiljata mal-moviment riformista Ahmadiyya. Kababir, il-viċinat imħallat Lhudi u Aħmadi ta' Ħajfa, huwa wieħed mill-ftit tat-tip tiegħu fil-pajjiż. <gallery> Stampa:Jerusalem Holy Sepulchre BW 19.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]] Stampa:The Church of the Holy Sepulchre-Jerusalem.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]]. Stampa:Nazareth Verkündigungbasilika Church of Annunciation (34257296024).jpg||Il-Knisja tal-Lunzjata ([[Latin]]: Basilica Annuntiationis, [[Ebrajk]]: כנסיית הבשורה), kultant imsejħa wkoll bħala l-Bażilika tal-Lunzjata, hija knisja Kattolika f'Nazaret, fit-Tramuntana ta' Iżrael. Stampa:Netofa204.jpg|Knisja ta' Lauret Netufa Stampa:PikiWiki Israel 12865 st. simon monastery in katamon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Bell tower st.simon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Edukazzjoni === [[Stampa:University of Haifa, Israel.jpg|daqsminuri|left|L-Università ta' Haifa ([[Ebrajk]]: אוניברסיטת חיפה) f'Rosh Carmel u maġenbha, il-laboratorji ta' riċerka tal-kumpanija IBM]] [[Stampa:Giv'at Shmuel High School.jpg|daqsminuri|Skola Għolja tal-Istat f'Givat Shmuel]] [[Stampa:Brain research labs-Bar Ilan university.jpg|daqsminuri|left|Ċentru ta' Riċerka tal-Moħħ Multidixxiplinari tal-Università ta' Bar-Ilan]] [[Stampa:Avivim 6896.jpg|daqsminuri|Il-Librerija Moshav Avivim]] L-edukazzjoni hija apprezzata ħafna fil-kultura Iżraeljana u kienet meqjusa bħala element fundamentali tal-Iżraelin tal-qedem. Fl-2015, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fost il-membri tal-OECD għall-perċentwal ta' nies ta' bejn 25 u 64 sena li kisbu edukazzjoni ogħla, b'49% meta mqabbel mal-medja tal-OECD ta’ 35%. Fl-2012, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fin-numru ta' lawrji akkademiċi per capita (20 fil-mija tal-popolazzjoni). L-Iżrael għandu stennija tal-ħajja skolastika ta' 16-il sena u rata ta' litteriżmu ta' 97.8%. Il-Liġi tal-Edukazzjoni tal-Istat (1953) stabbilixxiet ħames tipi ta' skejjel: stat sekulari, stat reliġjuż, ultra-Ortodossi, skejjel ta' settlement komunali, u skejjel Għarab. L-iskejjel pubbliċi sekulari huma l-akbar grupp tal-iskejjel u jattendu għalihom il-maġġoranza tal-istudenti Lhud u mhux Għarab. Ħafna mill-Għarab jibagħtu lil uliedhom fi skejjel fejn l-Għarbi huwa l-lingwa tal-istruzzjoni. L-edukazzjoni hija obbligatorja għat-tfal bejn it-tliet snin u t-tmintax-il sena. L-iskola hija maqsuma fi tliet livelli: skola primarja (gradi 1 sa 6), skola medja (gradi 7 sa 9), u skola sekondarja (gradi 10 sa 12) li jilħqu l-qofol tagħhom fl-eżamijiet tal-matrikola ta' Bagrut. Il-ħakma tas-suġġetti ewlenin bħall-matematika, il-lingwa Ebrajka, il-letteratura Ebrajka u ġenerali, il-[[lingwa Ingliża]], l-istorja, il-kitba biblika, u ċ-ċivika hija meħtieġa biex tirċievi ċertifikat Bagrut. Il-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael iżżomm livell relattivament għoli ta' kisba edukattiva, bi ftit inqas minn nofs il-Lhud Iżraeljani kollha (46%) li għandhom lawrji post-sekondarji. Il-Lhud Iżraeljani (fost dawk 'il fuq minn 25) għandhom medja ta' 11.6 snin ta' skola, li jagħmluhom wieħed mill-aktar gruppi reliġjużi edukati fid-dinja. Fl-iskejjel Għarab, Kristjani u Drużi, l-eżami tal-istudji bibliċi jinbidel b’eżami dwar il-wirt Musulman, Kristjan jew Druze. Fl-2020, 68.7% tal-istudenti kollha Iżraeljani tat-tnax-il grad kisbu ċertifikat tal-matrikola. [[Stampa:MountScopusDec032022_03.jpg|daqsminuri|Mount Scopus Campus tal-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm]] L-Iżrael għandu tradizzjoni ta' edukazzjoni ogħla fejn l-edukazzjoni universitarja ta' kwalità tagħha kienet fil-biċċa l-kbira responsabbli biex tistimula l-iżvilupp ekonomiku modern tan-nazzjon. L-Iżrael għandu disa’ universitajiet pubbliċi sussidjati mill-istat u 49 kulleġġ privat. L-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm hija d-dar tal-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael, l-akbar repożitorju fid-dinja ta' Judaica u Hebraica. It-Technion u l-Università Ebrajka jikklassifikaw b'mod konsistenti fost l-aqwa 100 università fid-dinja skont il-klassifikazzjoni ARWU. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Istitut tax-Xjenza Weizmann, l-Università ta 'Tel Aviv, l-Università Ben-Gurion tan-Negev, l-Università ta' Bar-Ilan, l-Università ta' Haifa, u l-Università Miftuħa tal-Iżrael. == Kultura == Id-diversità kulturali ta' Iżrael hija dovuta għall-popolazzjoni diversa tiegħu: Lhud minn diversi komunitajiet tad-dijaspora ġabu magħhom it-tradizzjonijiet kulturali u reliġjużi tagħhom. Influwenzi Għarab huma preżenti f'ħafna sferi kulturali, li jinsabu fl-arkitettura, il-mużika u l-kċina Iżraeljani. Iżrael huwa l-uniku pajjiż fejn il-ħajja ddur madwar il-kalendarju Ebrajk. Il-vaganzi huma determinati mill-festi Lhud. Il-jum uffiċjali tal-mistrieħ huwa s-Sibt, is-Sabbath Lhudi. === Letteratura === [[Stampa:Agnon.jpg|daqsminuri|Shmuel Yosef Agnon, rebbieħ tal-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-letteratura Iżraeljana hija primarjament poeżija u proża miktuba bl-Ebrajk, bħala parti mill-qawmien mill-ġdid tal-Ebrajk bħala lingwa mitkellma minn nofs is-seklu 19, għalkemm korp żgħir ta' letteratura huwa ppubblikat f'lingwi oħra. Bil-liġi, żewġ kopji tal-materjal stampat kollu ppubblikat fl-Iżrael għandhom jiġu depożitati fil-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael. Fl-2001, il-liġi ġiet emendata biex tinkludi reġistrazzjonijiet awdjo u vidjo, u mezzi oħra mhux stampati. Fl-2016, 89 fil-mija mis-7,300 ktieb trasferiti għal-librerija kienu bl-Ebrajk. Fl-1966, Shmuel Yosef Agnon qasam il-Premju Nobel fil-Letteratura mal-awtur Lhudi Ġermaniż Nelly Sachs. Poeti Iżraeljani notevoli jinkludu Yehuda Amichai, Nathan Alterman, Leah Goldberg, u Rachel Bluwstein. Rumanziera Iżraeljani kontemporanji ta' fama internazzjonali jinkludu Amos Oz, Etgar Keret, u David Grossman. === Mużika u żfin === [[Stampa:Israel Philharmonic Orchestra.jpg|daqsminuri|Orkestra Filarmonika ta' Iżrael immexxija minn Zubin Mehta]] Il-mużika Iżraeljana tinkludi mużika Mizrahi u Sefardita, melodiji Hasidic, mużika Griega, jazz, u pop rock. L-Orkestra Filarmonika tal-Iżrael ilha topera għal aktar minn sebgħin sena u tesegwixxi aktar minn mitejn kunċert kull sena. Itzhak Perlman, Pinchas Zukerman u Ofra Haza huma fost mużiċisti milqugħin internazzjonalment imwielda fl-Iżrael. L-Iżrael ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest kważi kull sena mill-1973, rebaħ il-kompetizzjoni erba' darbiet u ospitaha darbtejn. Eilat ospita l-festival tal-mużika internazzjonali tiegħu stess, il-Festival tal-Jazz tal-Baħar l-Aħmar, kull sajf mill-1987. Il-kanzunetti folkloristiċi kanoniċi tan-nazzjon huma magħrufa bħala "Kanzunetti tal-Land ta 'Iżrael." === Ċinema u teatru === Għaxar films Iżraeljani ġew nominati għall-Aqwa Film b'Lingwa Barranija fl-Akkademja Awards. Iżrael iżomm xena teatrali vibranti, li ssegwi t-tradizzjoni qawwija tat-teatru Jiddix tal-Ewropa tal-Lvant. Imwaqqfa fl-1918, it-Teatru Habima ta 'Tel Aviv huwa l-eqdem kumpanija teatrali nazzjonali u tar-repertorju ta' Iżrael. Teatri oħra huma l-Ohel, il-Cameri u l-Gesher. === Arti === L-arti Lhudija Iżraeljana ġiet influwenzata b'mod partikolari mill-Kabbala, it-Talmud u ż-Zohar. Moviment artistiku ieħor li kellu rwol prominenti fis-seklu 20 kien l-Iskola ta' Pariġi. Fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, l-arti tal-Yishuv kienet iddominata minn xejriet artistiċi li joħorġu minn Bezalel. Mill-1920, ix-xena tal-arti lokali kienet influwenzata ħafna mill-arti Franċiża moderna, introdotta għall-ewwel darba minn Isaac Frenkel Frenel. Il-kaptani Lhud ta' l-iskola ta' Pariġi, bħal Soutine, Kikoine, Frenkel, Chagall influwenzaw bil-qawwa l-iżvilupp aktar tard ta 'l-arti Iżraeljana. L-iskultura Iżraeljana kienet ispirata mill-iskultura Ewropea moderna, kif ukoll mill-arti Mesopotamjana, Assirjana u lokali. Roaring Lion ta' Avraham Melnikov, Alexander Zaid ta' David Polus, u l-iskultura Kubista ta' Ze'ev Ben Zvi jagħtu eżempju ta' wħud mill-kurrenti differenti tal-iskultura Iżraeljana. Temi komuni fl-arti Iżraeljana huma l-ibliet mistiċi ta' Safed u Ġerusalemm, il-kultura tal-kafetterija boemja ta' Tel Aviv, pajsaġġi agrikoli, stejjer bibliċi, u gwerra. Illum, l-arti Iżraeljana daħlet fl-arti ottika, l-arti tal-intelliġenza artifiċjali, l-arti diġitali, u l-użu tal-melħ fl-iskultura. === Arkitettura === [[Stampa:מוזיאון_הבאוהאוס1.jpg|daqsminuri|Mużew Bauhaus, Tel Aviv]] Minħabba l-immigrazzjoni tal-periti Lhud, l-arkitettura fl-Iżrael saret tirrifletti stili differenti. Fil-bidu tas-seklu 20, periti Lhud fittxew li jgħaqqdu l-arkitettura tal-Punent u tal-Lvant billi jipproduċu bini li juri varjetà wiesgħa ta 'stili mdewba. L-istil eklettiku ċeda għall-istil modernista Bauhaus bl-influss ta' periti Lhud Ġermaniżi (inkluż Erich Mendelsohn) ħarbu mill-persekuzzjoni Nażista. Il-Belt l-Bajda ta' Tel Aviv hija sit ta' wirt tal-UNESCO. Wara l-indipendenza, ġew ikkummissjonati diversi proġetti tal-gvern, ħafna minnhom mibnija fi stil brutalist b'enfasi kbira fuq l-użu tal-konkrit u l-akklimatizzazzjoni għall-klima tad-deżert ta' Iżrael. Bosta ideat ġodda, bħall-Belt tal-Ġnien, ġew implimentati fl-ibliet Iżraeljani; Il-pjan Geddes ta' Tel Aviv sar famuż internazzjonalment għad-disinn rivoluzzjonarju tiegħu u l-adattament tiegħu għall-klima lokali. Id-disinn tal-kibbutz wasal ukoll biex jirrifletti l-ideoloġija, bħall-ippjanar tal-kibbutz ċirkolari Nahalal ta' Richard Kauffmann. === Midja === Il-midja Iżraeljana hija diversa u tirrifletti l-ispettru tal-udjenzi Iżraeljani. Gazzetti notevoli jinkludu ċ-ċentrista Yedioth Ahronoth, u ċ-ċentru-lemin Israel Hayom. Hemm diversi stazzjonijiet televiżivi ewlenin li jservu udjenzi differenti, bħall-Kan 33 bil-lingwa Għarbija. Ir-rapport tal-2024 ta' Freedom House ikkonkluda li l-midja Iżraeljana hija "vibranti u ħielsa li tikkritika l-politika tal-gvern." Fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa tal-2024 ta' Reporters Without Borders, Iżrael ikklassifika fil-101 ​​post minn 180 pajjiż, it-tieni fil-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq. Reporters Without Borders innutaw li l-Forzi tad-Difiża Iżraeljani qatlu aktar minn 100 ġurnalist f’Gaza. Mill-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas, Iżrael kien "jipprova jrażżan rapporti li joħorġu mill-enklavi assedjata hekk kif id-diżinformazzjoni tinfiltra l-ekosistema tal-midja tiegħu stess." === Mużewijiet === [[Stampa:Billy Rose Art Garden (14755133799).jpg|daqsminuri|Shrine of the Book, repożitorju tar-Rolls tal-Baħar Mejjet f'Ġerusalemm]] Il-Mużew ta' Iżrael f'Ġerusalemm huwa wieħed mill-istituzzjonijiet kulturali l-aktar importanti ta' Iżrael u huwa d-dar tar-Rolli tal-Baħar Mejjet, flimkien ma' kollezzjoni estensiva ta' arti Lhudija u Ewropea. Il-Mużew Nazzjonali tal-Olokawst tal-Iżrael, Yad Vashem, huwa l-arkivju ċentrali tad-dinja għall-informazzjoni relatata mal-Olokawst. ANU – Mużew tal-Poplu Lhudi fil-kampus tal-Università ta' Tel Aviv, huwa mużew interattiv iddedikat għall-istorja tal-komunitajiet Lhud madwar id-dinja. L-Iżrael għandu l-ogħla numru ta' mużewijiet per capita. Diversi mużewijiet Iżraeljani huma ddedikati għall-kultura Iżlamika, inkluż il-Mużew Rockefeller u l-Istitut L.A. Mayer tal-Arti Iżlamika, it-tnejn f'Ġerusalemm. Il-Rockefeller jispeċjalizza fi fdalijiet arkeoloġiċi mill-istorja tal-Lvant Nofsani. Hija wkoll dar għall-ewwel kranju fossili ominidi misjub fl-Asja tal-Punent, imsejjaħ Galilee Man. === Kċina === [[Stampa:Food in Israel.jpg|daqsminuri|Ikla li tinkludi falafel, hummus, fries u insalata Iżraeljana.]] Il-kċina Iżraeljana tinkludi platti lokali, kif ukoll kċina Lhudija miġjuba fil-pajjiż minn immigranti. Partikolarment mill-aħħar tas-snin sebgħin, żviluppat kċina fużjoni Iżraeljana. Il-kċina Iżraeljana adottat, u qed tkompli tadatta, elementi tal-istili tat-tisjir Mizrahi, Sefardi, u Ashkenazi. Jinkorpora ħafna ikel tradizzjonalment ikkunsmat fil-kċejjen Levantini, Għarbi, tal-Lvant Nofsani u tal-Mediterran, bħal falafel, hummus, shakshouka, couscous u za'atar. Schnitzel, pizza, hamburgers, Fries, ross, u insalata huma komuni fl-Iżrael. Madwar nofs il-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana tgħid li żżomm ikel kosher id-dar. Ir-ristoranti kosher jammontaw għal madwar kwart tat-total fl-2015. Flimkien ma’ ħut, fniek u ngħam mhux kosher, il-majjal, spiss imsejjaħ "laħam abjad" fl-Iżrael, jiġi prodott u kkunsmat, għalkemm huwa pprojbit kemm mill-Ġudaiżmu kif ukoll għal Iżlam. === Sports === [[Stampa:Ramat Gan Ramat Gan Stadium 3.jpg|daqsminuri|Ramat Gan Stadium (li qabel kien jissejjaħ National Stadium) huwa grawnd tal-futbol li jinsab f'Ramat Gan, li għandu 41,583 siġġu. L-istadium ġie inawgurat fl-1950]] [[Stampa:ירוק_עולה.jpg|daqsminuri|Il-partitarji ta' Maccabi Haifa FC fis-Sammy Ofer Stadium fil-Belt ta' Haifa]] L-aktar sports popolari għall-ispettaturi fl-Iżrael huma l-futbol u l-basketball. Il-Premier League Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-futbol tal-pajjiż, u l-Premier League tal-Baskitbol Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-basketball. Maccabi Haifa, Maccabi Tel Aviv, Hapoel Tel Aviv u Beitar Jerusalem huma l-akbar klabbs tal-futbol. Maccabi Tel Aviv, Maccabi Haifa u Hapoel Tel Aviv ikkompetew fil-UEFA Champions League u Hapoel Tel Aviv waslu sal-kwarti tal-finali tat-Tazza UEFA. Iżrael ospita u rebaħ it-Tazza tal-Asja AFC tal-1964; Fl-1970, it-tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżrael ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA, l-unika darba li pparteċipa fit-Tazza tad-Dinja. Il-Logħob Ażjatiku tal-1974, li saru f’Tehran, kienu l-aħħar Logħob Ażjatiku li l-Iżrael ħa sehem fihom, milquta minn pajjiżi Għarab li rrifjutaw li jikkompetu mal-Iżrael. L-Iżrael kien eskluż mil-Logħob Asjatiku tal-1978 u minn dak iż-żmien ma kkompetix f'avvenimenti sportivi Asjatiċi. Fl-1994, il-UEFA qablet li tammetti lill-Iżrael u t-timijiet tal-futbol tagħha issa jikkompetu fl-Ewropa. Maccabi Tel Aviv BC rebaħ il-kampjonat Ewropew tal-basketball sitt darbiet. L-Iżrael rebaħ disa' midalji Olimpiċi mill-ewwel rebħa tiegħu fl-1992, inkluża midalja tad-deheb fil-Windsurfing fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 Iżrael rebaħ aktar minn 100 midalja tad-deheb fil-Logħob Paralimpiku u jinsab fl-20 post fl-ammont ta' midalji ta' kull żmien . Il-Logħob Paralimpiku tas-Sajf tal-1968 kien ospitat mill-Iżrael. Il-Logħob tal-Maccabee, avveniment ta' stil Olimpiku għall-atleti Lhud u Iżraeljani, fetaħ fis-snin tletin u minn dakinhar ilu jsir kull erba’ snin. Il-Krav Maga, arti marzjali żviluppata minn difensuri tal-ghettos Lhud waqt il-ġlieda kontra l-faxxiżmu fl-Ewropa, tintuża mill-forzi tas-sigurtà u l-pulizija Iżraeljani. Iċ-ċess huwa sport importanti ħafna fl-Iżrael. Hemm ħafna grandmasters Iżraeljani u plejers taċ-ċess Iżraeljani rebħu bosta kampjonati tad-dinja taż-żgħar. Iżrael jospita kampjonat internazzjonali annwali u ospita l-Kampjonat Dinji taċ-Ċess tat-Timijiet fl-2005. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Iżrael| ]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] ejc92zvbaffhvxmmg5cefoyrbnnqeco 318266 318265 2024-12-04T19:54:34Z Sapp0512 19770 /* Storja */ 318266 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Stat tal-Iżrael |isem_nattiv = מְדִינַת יִשְׂרָאֵל {{nobold|([[Ebrajk|Ebrajk]])}}<br />دَوْلَة إِسْرَائِيل {{nobold|([[Lingwa Għarbija|Għarbi]])}} |isem_komuni = Iżrael |stampa_bandiera = Flag of Israel.svg |stampa_emblema = Emblem of Israel.svg |stampa_mappa = ISR orthographic.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżrael |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżrael |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżrael |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Hatikvah]]''<br /><small>''It-tama''</small><center>[[Stampa:Hatikvah instrumental.ogg]]</center><small>''התקווה''</small> |lingwi_uffiċjali = [[Ebrajk|Ebrajk (עִברִית)]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Ġerusalemm]] |l-ikbar_belt = [[Ġerusalemm]] |latd=31 |latm=47 |latNS=N |lonġd=35 |lonġm=13 |lonġEW=E |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] [[Repubblika kostituzzjonali|kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[President tal-Iżrael|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Iżrael|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Lista ta' kelliema Knesset|Kelliem ta' ''Knesset'']] |titlu_kap4 = [[Qorti Suprema tal-Iżrael#Presidenti|President tal-Qorti Suprema]] |isem_kap1 = [[Reuven Rivlin]] (ראובן ריבלין) |isem_kap2 = [[Naftali Bennett]] (נפתלי בנט) |isem_kap3 = [[Mickey Levy]] (מיקי לוי) |isem_kap4 =[[Esther Hayut]] (אֶסְתֵּר חַיּוּת) |żona_kklassifika = 153 |poż_erja = 153 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 20,770 \ 22,072 |erja_mi_kw = 8,019 \ 8,522 |perċentwal_ilma = 2 |sena_stima_popolazzjoni = 2013 |stima_popolazzjoni = 8,134,100 |poż_stima_popolazzjoni = 97 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,412,200 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2008 |densità_popolazzjoni_km2 = 359 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 930 |poż_densità_popolazzjoni = 35 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $248.719 biljun |poż_PGD_PSX = 49 |PGD_PSX_per_capita = $32,312 |poż_PGD_PSX_per_capita = 26 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{increase}} 0.900<ref name="HDI">{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu= Rapport tal-Iżvilupp Uman 2011|sena=2011|editur=Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti|aċċessdata=2013-01-25}}</ref> |poż_IŻU = 16 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = Indipendenza {{nobold|minn [[Palestina Mandatorja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Iżraeljana|Dikjarazzjoni]] |data_stabbilit1 = 14 ta' Mejju 1948 |valuta = [[Xekel ġdid tal-Iżrael|Xekel ġdid (שֶׁקֶל חָדָשׁ)]] |kodiċi_valuta = ILS |żona_ħin = [[Ħin Standard tal-Iżrael|IST]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-Sajf tal-Iżrael|IDT]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.il]] |kodiċi_telefoniku = +972 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $240.894 biljun |poż_PGD_nominali = 43 |PGD_nominali_per_capita = $31,296 |poż_PGD_nominali_per_capita = 26 |nota1 = }} '''Iżrael''', uffiċjalment l-'''Istat ta' Iżrael''' (bl-[[Ebrajk]]: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל; bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: دولة إِسرائيل) huwa [[Sistema parlamentari|demokrazija parlamentari]] fil-[[Lvant Nofsani]], fuq il-kosta tax-Xlokk tal-[[Baħar Mediterran]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Libanu]] fit-Tramuntana, is-[[Sirja]] fil-Grigal, il-[[Ġordan]] u ċ-[[Ċisġordanja]] fil-Lvant, l-[[Eġittu]] u l-[[Medda ta' Gaża]] fil-Lbiċ, u l-[[Golf ta' Aqaba]] fil-[[Baħar l-Aħmar]] fin-Nofsinhar, u jinkludi diversi karatteristiċi [[Ġeografija|ġeografiċi]] fiż-żona relattivament żgħira tiegħu. Fil-[[Liġijiet bażiċi tal-Iżrael|Liġijiet bażiċi]], Iżrael jiddefinixxi ruħu bħala [[Stat Lhudi u Demokratiku]].<ref name=freedomhouse2008>{{ċita web|url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel |xogħol=Freedom in the World |titlu=Iżrael |editur=Freedom House |sena=2008 |aċċessdata=20 ta' Marzu 2012}}</ref> Il-post taħt il-livell tal-baħar fl-[[Asja]], fil-Lvant Nofsani u fid-Dinja jinsab fil-Wied tal-Ġordan, li jilħaq 430 metru taħt il-livell tal-baħar. L-istorja ta' Iżrael tibda meta [[Ġerusalemm]] titwaqqaf bħala l-[[Belt kapitali|kapitali]] tar-Renju tal-Lhudija, li aktar tard ġiet vassalizzata mill-[[Imperu Ruman]] u aktar tard annessa bħala l-Provinċja Primarja tal-[[Palestina]], li aktar tard ġiet taħt il-kontroll [[Biżantini|Biżantin]] bħala parti mid-Djoċesi tal-Lvant, aktar tard fis-snin 630. Imbagħad Iżrael inqabad mill-[[Iżlam|Musulmani]] li laqqmuha Jund Filastin bħala Provinċja tal-Kaliffat tal-Umajjad, l-Abbasidi u l-Fatimidi, imbagħad fis-seklu 11 mill-ewwel [[Kruċjata]] ssir ikkontrollata mir-Renju ta' Ġerusalemm (1099–1187; 1192–129), imbagħad reġa' waqa' taħt il-ħakma Musulmana mas-Sultanat Ajjubid tal-Eġittu (1171–1260a/1341), mas-Sultanat Mamluk (bl-Għarbi: سلطنة المماليك; Salṭanat al-Mamālīk; 1250–1517), fit-22 ta' Jannar 1517 ġie anness mill-Imperu Ruman wara t-Tieni Gwerra Ottomana-Mamluk u sseparata mill-Eġittu u fl-aħħar intrebaħ mill-alleati (ir-[[Renju Unit]] u [[Franza]]) fl-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]] f'Diċembru 1917 u ġie ddikjarat bħala kolonja Brittanika sal-1 ta' Jannar 1948, meta ġie pproklamat l-Istat ta' Iżrael. == Etimoloġija == Wara l-ħolqien tiegħu fl-1948, il-pajjiż adotta formalment l-isem tal-Istat ta' Iżrael (l-Ebrajk: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'elⓘ [mediˈnat jisʁaˈʔel]; Għarbi: َسَس َة َس َس: ئِيل, Dawlat Isrāʼīl ,[dawlat ʔisraːˈʔiːl]) wara Oħrajn proposti ġew ikkunsidrati ismijiet, inklużi Land of Israel (Eretz Israel), Ever (mill-antenat Eber), Sijon, u Lhudija, iżda ġew miċħuda. L-isem Iżrael ġie ssuġġerit minn Ben-Gurion u approvat b'vot ta' 6 kontra 3. Fl-ewwel ġimgħat wara t-twaqqif, il-gvern għażel it-terminu Iżraeljan biex jinnomina ċittadin tal-istat Iżraeljan. L-ismijiet Land of Israel u Children of Israel storikament intużaw biex jirreferu għas-Saltna biblika ta' Iżrael u l-poplu Lhudi kollu rispettivament. L-isem Iżrael (Lhud: Yīsrāʾēl; Settanta Grieg: Ἰσραήλ, Iżrael, "Hu (Alla) jippersisti/jirregola", għalkemm wara Hosegħa 12:4 huwa spiss interpretat bħala "jiġġieled ma 'Alla") jirreferi għall-patrijarka Ġakobb, li, skond il-Bibbja Ebrajka, irċieva l-isem wara li rnexxielha tiġġieled mal-anġlu tal-Mulej. L-eqdem artifact arkeoloġiku magħruf li jsemmi l-kelma Iżrael bħala kollettiv hija l-Merneptah Stele mill-Eġittu tal-qedem (li tmur għall-aħħar tas-seklu 13 QK). == Storja == === Preistorja === Il-preżenza bikrija tal-ominidi fil-Levant, fejn jinsab Iżrael, tmur lura għal mill-inqas 1.5 miljun sena skont is-sit preistoriku ta' Ubeidiya. L-ominidi ta' Skhul u Qafzeh, li jmorru lura għal 120,000 sena ilu, huma wħud mill-ewwel traċċi ta' bnedmin anatomikament moderni barra l-Afrika. Il-kultura Natufian ħarġet fl-għaxar millennju QK, segwita mill-kultura Ghassulian madwar 4,500 QK. === Età tal-Bronż u Età tal-Ħadid === [[Stampa:Merneptah Steli (cropped).jpg|daqsminuri|left|Il-Merneptah Stele (seklu 13 QK). Ħafna mill- arkeoloġi bibliċi jittraduċu sett ta' ġeroglifi bħala Iżrael, l- ewwel darba li l- isem jidher fir- rekord.]] [[Stampa:Silwan-inscr.jpg|daqsminuri|left|Il-Lintel ta' Shebna, li jappartjeni għall-qabar ta' qaddej irjali.Siloam, 7 seklu QK]] [[Stampa:Psalms Scroll (cropped).jpg|daqsminuri|Is-Scroll tas-Salmi l-Kbir (11Q5), wieħed mid-981 test tar-Rolls tal-Baħar Mejjet huma sett ta' manuskritti antiki Lhud mill-perjodu tat-Tieni Tempju. Ġew skoperti fuq perjodu ta' 10 snin, bejn l-1946 u l-1956, fl-Għerien ta' Qumran ħdejn Ein Feshkha, fuq ix-xatt tat-tramuntana tal-Baħar il-Mejjet Li jmorru mit-3 seklu Q.E.K]] L-ewwel referenzi għall-“Kangħanin” u “Kangħan” jidhru fit-testi Eġizzjani u tal-Lvant Qarib (c. 2000 QK); Dawn il-popolazzjonijiet kienu strutturati bħala bliet-stati politikament indipendenti. Matul l-Età tal-Bronż Tard (1550-1200 QK), partijiet kbar ta 'Kanan iffurmaw stati vassalli tar-Renju Ġdid ta' l-Eġittu. Bħala riżultat tal-kollass tal-Bronż Tard, Kanaan waqa' f'kaos u l-kontroll Eġizzjan fuq ir-reġjun waqa'. Poplu msejjaħ Iżrael jidher l-ewwel fuq il-Merneptah Stele, iskrizzjoni Eġizzjana antika li tmur għal madwar l-1200 QK. L-antenati ta' l-Iżraelin huma maħsuba li kienu jinkludu popli tal-qedem li jitkellmu bil-Semitiku indiġeni f'din iż-żona.  Ir- rakkonti arkeoloġiċi moderni jissuġġerixxu li l- Iżraelin u l- kultura tagħhom ġew mill- popli Kangħanin permezz tal- iżvilupp ta' reliġjon monolatrista—u aktar tard monoteista—iffukata fuq Yahweh. Huma tkellmu forma arkajka tal- Ebrajk, magħrufa bħala Ebrajk Bibliku. Madwar l-​istess żmien, il-​Filistin qagħdu fil-​pjanura tal-​kosta tan-​nofsinhar L-arkeoloġija moderna naqset fil-biċċa l-kbira tan-narrattiva fit-Torah u minflok tqis in-narrattiva bħala l-ħrafa nazzjonali tal-Iżraelin. Madankollu, xi elementi ta' dawn it-tradizzjonijiet jidhru li għandhom għeruq storiċi. Hemm dibattitu dwar l-eżistenza l-aktar bikrija tas-Saltji ta' Iżrael u Ġuda u l-firxa u l-qawwa tagħhom. Filwaqt li mhuwiex ċar jekk qatt kienx hemm Renju Unit ta 'Iżrael, l-istoriċi u l-arkeoloġi jaqblu li r-Renju tat-Tramuntana ta' Iżrael kien jeżisti madwar 900 QK u s-Saltna ta' Ġuda madwar is-sena 850 QK Is-Saltna ta' Iżrael kienet l-aktar prospera mit-tnejn u malajr saret qawwa reġjonali, bil-kapitali tagħha fis-Samarija; Matul id-dinastija Omrida, huwa kkontrolla s-Samarija, il-Galilija, il-Wied ta' fuq tal-Ġordan, Sharon, u partijiet kbar tat-Transjordan. Is-Saltna ta' Iżrael ġiet maħkuma madwar is-sena 720 QK mill-Imperu Neo-Assirja. Is-​Saltna ta' Ġuda, taħt il-​ħakma Davidika bil-​kapitali tagħha f'[[Ġerusalemm]], iktar tard saret stat klijent l-​ewwel ta' l-​Imperu Neo-Assirja u mbagħad ta' l-​Imperu Neo-Babiloniku. Huwa stmat li l-popolazzjoni tar-reġjun kienet madwar 400,000 fl-Età tal-Ħadid II. Fl-587/6 QK. Wara rewwixta f’Ġuda, is- Sultan Nabukodonosor II assedja u qered lil Ġerusalemm u t- Tempju ta' Salamun, xolta s- saltna, u eżilja ħafna mill- elite Lhudija lejn Babilonja. === Antikità klassika === [[Stampa:Ktovet recov AA.jpg|daqsminuri|left|Il-Możajk Reḥob ([[Ebrajk]]: כשוט רחוב, romanizzat: k'tovet rechov, magħruf ukoll bħala l-Iskrizzjoni Tel Rehov u l-Baraita ta' -Kofini), huwa mużajk mill-aħħar tat-3 sas-6 seklu WK. skopert fl-1973. Il-mużajk, miktub bl-Ebrajk tard Mishnaic, jiddeskrivi l-ġeografija u r-regoli agrikoli tal-Lhud lokali ta 'dak iż-żmien. Ġie mdaħħal fl-art tal-vestibule jew narthex ta' sinagoga antika qrib Tel Rehov, 4.5 kilometri (2.8 mi) fin-nofsinhar ta’ Beit She'an u madwar 6.5 kilometri (4.0 mi) fil-punent tax-Xmara Ġordan. Il-mużajk fih l-itwal test miktub li għadu skopert fi kwalunkwe mużajk Ebrajk fl-Iżrael, u wkoll l-eqdem test Talmudic magħruf.]] Wara li qabad Babilonja fl-539 QK, Ċiru l-Kbir, fundatur tal-Imperu Akemenidi, ħareġ proklama li tippermetti lill-popolazzjoni Lhudija eżiljata terġa' lura lejn Ġuda. Il-bini tat-Tieni Tempju tlesta madwar is-sena 520 QK. L-Akemenidi ħakmu r-reġjun bħala l-provinċja ta' Yehud Medinata. Fl-332 QK, Alessandru l-Kbir tal-Maċedonja rebaħ ir-reġjun bħala parti mill-kampanja tiegħu kontra l-Imperu Akemenidi. Wara mewtu, iż-żona kienet ikkontrollata mill-Imperji Ptolemajk u Seleucid bħala parti minn Coele-Sirja. Matul is-sekli ta' wara, l-Ellenizzazzjoni tar-reġjun ikkawżat tensjonijiet kulturali li waslu fl-ogħla livell matul ir-renju ta' Antjoku IV, li wasslu għar-Rivolta tal-Makkabej tal-167 QK. L-inkwiet ċivili dgħajjef il-gvern Seleucid u fl-aħħar tas-seklu 2 tfaċċa r-Renju Hasmonean semi-awtonomu tal-Lhudija, li eventwalment kiseb indipendenza sħiħa u jespandi f'reġjuni ġirien. [[Stampa:Israel-2013-Aerial_21-Masada.jpg|daqsminuri|Veduta tal-Fortizza Masada li tagħti fuq il-Baħar Mejjet, li kienet ix-xena ta' assedju Ruman fl-1 seklu.]] [[Stampa:Pesher Habakkuk Scroll.JPG|daqsminuri|left|Skroll tal-Baħar Mejjet: Profezija ta' Ħabakkuk, Qumran, c. 75 QK]] Ir-Repubblika Rumana invadiet ir-reġjun fis-sena 63 QK, l-ewwel ħa l-kontroll tas-Sirja u mbagħad intervjeni fil-Gwerra Ċivili Hasmonean. Il-ġlied bejn il-fazzjonijiet pro-Rumani u dawk favur il-Parti fil-Lhudija wassal għall-installazzjoni ta' Erodi l-Kbir bħala vassall dinastiku ta' Ruma. Fis-sena 6, iż-żona kienet annessa bħala l-provinċja Rumana tal-Lhudija; It- tensjonijiet mal- gvern Ruman wasslu għal serje ta' gwerer Ġudeo- Rumani, li rriżultaw f’qerda mifruxa. L-Ewwel Gwerra Lhudija-Rumana (66-73 AD) irriżulta fil-qerda ta 'Ġerusalemm u t-Tieni Tempju u porzjon konsiderevoli tal-popolazzjoni nqatlet jew imċaqalqa. It-tieni rewwixta magħrufa bħala r-Rivolta ta' Bar Kochba (132-136 AD) inizjalment ippermettiet lil-Lhud biex jiffurmaw stat indipendenti, iżda r-Rumani għerqu r-ribelljoni b'mod brutali, qerdu u depopolaw il-kampanja tal-Lhudija. Ġerusalemm reġgħet inbniet bħala kolonja Rumana (Aelia Capitolina), u l-provinċja tal-Lhudija ngħatat l-isem ġdid tas-Sirja Palestina. Il- Lhud tkeċċew mid- distretti ta' madwar Ġerusalemm. Madankollu, kien hemm preżenza żgħira kontinwa Lhudija u l-Galilija saret iċ-ċentru reliġjuż tagħha. === Antikità tard u żminijiet medjevali === [[Stampa:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg|daqsminuri|200px|It-3 seklu Kfar Bar'am Sinagoga fil-Galilija]] [[Stampa:Aleppo Codex (Deut).jpg|daqsminuri|left|150px|Il-Codex Aleppo jew Aleppo Codex ([[Ebrajk]]: כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא, Keter Aram Tsova) huwa l-eqdem u l-aktar manuskritt1 tat-Tanaj skont it-Tiberian Masora, prodott u editjat mill-Masorete Ash ben Aaron ben. Jmur għall-930 A.D., madwar terz jinkludi kważi t-Torah kollha. Il-kodex inkiteb fil-belt ta' Tiberija fl-10 seklu wara Kristu. (madwar 920) taħt il-ħakma tal-Kalifat Abbasid]] [[Stampa:Leningrad Codex Carpet Page.jpg|daqsminuri|150px|Il-Codex Leningrad (Latin: Codex Leningradensis [Ktieb ta' Leningrad]; Ebrajk: כתב יד לנינגרד) huwa l-eqdem manuskritt sħiħ magħruf tal-Bibbja Ebrajka bl-Ebrajk, bl-użu tat-test Masoretic u l-vokalizzazzjoni Tiberjana. Skont il-kolofonu tiegħu, sar fil-Kajr fis-sena 1008 AD. C. (jew possibilment fl-1009).]] [[Stampa:Chateau Neuf Fortress in Upper Galilee, Israel.jpg|daqsminuri|Il-Fortizza ta' Honin ("Chateau-Nef"), li nbniet matul il-perjodu tal-Kruċjati, tinsab ħdejn Margaliot.]] Il-Kristjaneżmu bikri ċċaqlaq il-paganiżmu Ruman fir-4 seklu wara Kristu, b'Kostantin iħaddan u jippromwovi r-reliġjon Nisranija u Teodosju I jagħmilha r-reliġjon tal-istat. Għaddew sensielata' liġijiet li jiddiskriminaw kontra l- Lhud u l- Ġudaiżmu, u l- Lhud kienu ppersegwitati kemm mill- knisja kif ukoll mill- awtoritajiet. Ħafna Lhud kienu emigraw lejn komunitajiet tad-dijaspora li qed jiffjorixxu, filwaqt li fil-livell lokali kien hemm kemm immigrazzjoni Nisranija kif ukoll konverżjoni lokali. F’nofs is-seklu 5, kien hemm maġġoranza Kristjana. Lejn l-aħħar tas-seklu 5, faqqgħu rewwixti Samaritani, li baqgħu għaddejjin sal-aħħar tas-seklu 6 u rriżultaw fi tnaqqis kbir fil-popolazzjoni Samaritana. Wara l-konkwista Sassanid ta' Ġerusalemm u r-rewwixta Lhudija għal żmien qasir kontra Erakliju fis-sena 614 AD, l-Imperu Biżantin ikkonsolida mill-ġdid il-kontroll taż-żona fl-628. Fis-sena 634-641 AD, il-kalifat Rashidun rebaħ il-Levant. Matul is-sitt sekli li ġejjin, il-kontroll tar-reġjun ġie trasferit bejn il-kalifati Umayyad, Abbasid, Fatimid, u sussegwentement id-dinastiji Seleucid u Ayyubid. Il-popolazzjoni naqset b'mod drammatiku matul il-ftit sekli ta' wara, waqgħet minn madwar 1 miljun matul il-perjodi Rumani u Biżantini għal madwar 300,000 fil-perjodu Ottoman bikri, u kien hemm proċess kostanti ta' Arabizzazzjoni u Iżlamizzazzjoni. It-tmiem tas-seklu 11 ġab miegħu l-Kruċjati, rejds sanzjonati mill-Papa minn kruċjati Kristjani bil-ħsieb li jeħilsu lil Ġerusalemm u l-Art Imqaddsa mill-kontroll Musulmani u jistabbilixxu Stati Kruċjati. L-Ayyubids saqu lura lill-kruċjati qabel ma l-ħakma Musulmana ġiet restawrata bis-sħiħ mis-sultani Mamluk tal-Eġittu fl-1291. === L-era moderna === [[Stampa:Jews at Western Wall by Felix Bonfils, 1870s.jpg|daqsminuri|Lhud fil-Ħajt tal-Punent fl-1870]] Fl-1516, l-Imperu Ottoman rebaħ ir-reġjun u ħakem bħala parti mis-Sirja Ottomana. Saru żewġ inċidenti vjolenti kontra l-Lhud, l-attakki ta' Safed tal-1517 u l-attakki ta' Hebron tal-1517, wara li t-Torok Ottomani keċċew lill-Mamluks matul il-Gwerra Ottomana-Mamluk. Taħt l-Imperu Ottoman, il-Levant kien pjuttost kożmopolitana, b’libertajiet reliġjużi għall-Insara, il-Musulmani u l-Lhud. Fl-1561, is-sultan Ottoman stieden lil Lhud Sefardi li kienu qed jaħarbu mill-Inkwiżizzjoni Spanjola biex joqgħodu u jibnu mill-ġdid il-belt ta' Tiberija. Taħt is-sistema tal-millieġ tal-Imperu Ottoman, l-Insara u l-Lhud kienu kkunsidrati dhimmi (li tfisser "protetti") taħt il-liġi Ottomana bi skambju għal-lealtà lejn l-istat u l-ħlas tat-taxxa jizya. Is-suġġetti Ottomani mhux Musulmani ffaċċjaw restrizzjonijiet ġeografiċi u tal-istil tal-ħajja, għalkemm dawn mhux dejjem kienu infurzati. Is-sistema tal-millieġ organizzat lil dawk li mhumiex Musulmani f'komunitajiet awtonomi fuq il-bażi tar-reliġjon. [[Stampa:THEODOR_HERZL_AT_THE_FIRST_ZIONIST_CONGRESS_IN_BASEL_ON_25.8.1897._תאודור_הרצל_בקונגרס_הציוני_הראשון_-_1897.8.25.jpg|daqsminuri|L-Ewwel Kungress Żjonista (1897) f'Basel, Isvizzera]] Il-popolazzjoni Lhudija tal-Palestina mill-ħakma Ottomana sal-bidu tal-moviment Zionist, magħruf bħala l-Ancient Yishuv, kienet tinkludi minoranza u varja fid-daqs. Matul is- seklu 16, komunitajiet Lhud ħadu l- għeruq fl- Erba' Bliet Qaddisa—Ġerusalemm, Tiberija, Ħebron, u Safed—u fl-1697, Rabbi Yehuda Hachasid mexxa grupp ta' 1,500 Lhudi lejn Ġerusalemm. Rewwixta Druze fl-1660 kontra l-Ottomani qerdet lil Safed u Tiberias. Fit-tieni nofs tas-seklu 18, il-Lhud tal-Lvant tal-Ewropa li opponew il-Hasidiżmu, magħruf bħala l-Perushim, stabbilixxew fil-Palestina. Fl-aħħar tas-seklu 18, ix-xejk Għarbi lokali Zahir al-Umar ħoloq emirat indipendenti de facto fil-Galilija. It-tentattivi Ottomani biex jissottomettu lix-xejk fallew. Wara l-mewt ta' Zahir, l-Ottomani reġgħu ħadu l-kontroll taż-żona. Fl-1799, il-Gvernatur Jazzar Pasha reġġa' attakk fuq Acre mit-truppi ta' Napuljun, u wassal lill-Franċiżi jabbandunaw il-kampanja tas-Sirja. Fl-1834, rewwixta mill-bdiewa Għarab Palestinjani kontra l-konskrizzjoni Eġizzjana u l-politika tat-taxxa ta' Muhammad Ali ġiet imrażżna; L-armata ta' Muhammad Ali rtirat u l-gvern Ottoman ġie stabbilit mill-ġdid bl-appoġġ Brittaniku fl-1840. Ir-riformi Tanzimat ġew implimentati fl-Imperu Ottoman kollu. L-ewwel mewġa ta' migrazzjoni Lhudija moderna lejn il-Palestina mmexxija mill-Ottomani, magħrufa bħala l-Ewwel Aliyah, bdiet fl-1881, meta l-Lhud ħarbu mill-pogroms fl-Ewropa tal-Lvant. Il-Liġijiet ta' Mejju tal-1882 żiedu d-diskriminazzjoni ekonomika kontra l-Lhud u rrestrinġu fejn setgħu jgħixu. B’reazzjoni, ħa l-forma taż-Żjoniżmu politiku, moviment li fittex li jistabbilixxi stat Lhudi fil-Palestina, biex b’hekk joffri soluzzjoni għall-kwistjoni Lhudija tal-istati Ewropej. It-Tieni Aliyah (1904-1914) bdiet wara l-pogrom ta' Kishinev; Xi 40,000 Lhudi stabbilixxew fil-Palestina, għalkemm kważi nofs eventwalment telqu. Kemm l-ewwel u t-tieni mewġ ta' immigranti kienu primarjament Lhud Ortodossi. It-Tieni Aliyah inkludiet gruppi Sionisti soċjalisti li stabbilixxew il-moviment tal-kibbutz ibbażat fuq l-idea li tiġi stabbilita ekonomija Lhudija separata bbażata esklussivament fuq ix-xogħol Lhudi. Dawk mit-Tieni Aliyah li saru mexxejja tal-Yishuv fid-deċennji ta' wara emmnu li l-ekonomija tas-settlers Lhud m'għandhiex tiddependi fuq ix-xogħol Għarbi. Dan ikun sors dominanti ta' antagoniżmu mal-popolazzjoni Għarbija, bl-ideoloġija nazzjonalista l-ġdida ta' Yishuv tiddomina l-ideoloġija soċjalista tagħha. Għalkemm l-immigranti tat-Tieni Aliyah fil-biċċa l-kbira fittxew li joħolqu insedjamenti agrikoli komunali Lhud, Tel Aviv ġiet stabbilita bħala l-ewwel belt Lhudija ppjanata fl-1909. F'dan il-perjodu ħarġu milizzji Lhud armati, l-ewwel waħda kienet Bar-Giora fl-1907. Sentejn wara, l-akbar Hashomer. twaqqfet biex tissostitwiha. === Mandat Brittaniku fuq il-Palestina === L-isforzi ta' Chaim Weizmann biex jikseb appoġġ Brittaniku għall-moviment Żjonista fl-aħħar irriżulta fid-Dikjarazzjoni Balfour, li ddikjarat appoġġ Brittaniku għall-ħolqien ta' “dar nazzjonali” Lhudija fil-Palestina. L-interpretazzjoni ta' Weizmann tad-dikjarazzjoni kienet li n-negozjati dwar il-futur tal-pajjiż kellhom isiru direttament bejn il-Gran Brittanja u l-Lhud, bl-esklużjoni tal-Għarab. Fis-snin ta' wara, ir-relazzjonijiet bejn il-Lhud u l-Għarab fil-Palestina ddeterjoraw b'mod drammatiku. Fl-1918, il-Leġjun Lhudi, prinċipalment voluntiera Żjonisti, għenu fil-konkwista Ingliża tal-Palestina. Fl-1920, it-territorju kien maqsum bejn il-Gran Brittanja u Franza taħt is-sistema tal-mandat, u ż-żona amministrata mill-Ingliżi (inkluż l-Iżrael modern) ingħatat l-isem ta' Mandat Brittaniku tal-Palestina. L-oppożizzjoni Għarbija għall-ħakma Brittanika u l-immigrazzjoni Lhudija wasslet għall-irvellijiet tal-Palestina tal-1920 u l-formazzjoni ta' milizzja Lhudija magħrufa bħala l-Haganah bħala riżultat ta' Hashomer, li minnha l-paramilitari Irgun u Lehi aktar tard infirdu. Fl-1922, il-Lega tan-Nazzjonijiet tat lill-Gran Brittanja l-Mandat għall-Palestina taħt termini li kienu jinkludu d-Dikjarazzjoni Balfour bil-wegħda tagħha lil-Lhud, u b'dispożizzjonijiet simili rigward l-Għarab Palestinjani. Il-popolazzjoni taż-żona kienet prinċipalment Għarbija u Musulmana: il-Lhud kienu jirrappreżentaw madwar 11%, u l-Insara Għarab madwar 9.5% tal-popolazzjoni. [[Stampa:PikiWiki Israel 8742 Pioneers in Kibbutz Ein Harod.jpg|daqsminuri|left|Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) fil-bidu tas-snin għoxrin]] [[Stampa:"Jews and Arabs in Grim Struggle for Holy Land" article (1938).jpg|daqsminuri|“Lhud u Għarab fi ġlieda iebsa għall-Art Imqaddsa”, artiklu mill-1938]] [[Stampa:PikiWiki Israel 12820 Architecture of Israel.jpg|daqsminuri|left|Id-Dar tal-Poplu f'Givat Ada fl-1926]] [[Stampa:Kfar Saba 1929.jpg|daqsminuri|Pavimentar ta' triq f'Kfar Saba, 1929]] [[Stampa:כפר סבא - פנורמה - פרדסים צעירים.-JNF044195.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1930]] [[Stampa:Ghaffir force Kfar Saba 1933.jpg|daqsminuri|Pulizija ta' Kfar Saba, 1933]] [[Stampa:כפר סבא - התאחדות הנהגים "השרון".-JNF044331.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1936]] [[Stampa:שכונת אליעזר - סלילת כביש בשכונת אליעזר ליד כפר סבא-JNF036039.jpeg|daqsminuri|Kfar Saba mill-1938]] [[Stampa:Zoltan Kluger. Ain Harod.jpg|daqsminuri|left|Ritratti mill-ajru ta' Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) minn Zoltan Kluger, 1937-1938]] [[Stampa:נימראה הנקודה מספר ימים לאחר העליה של נירים בנגב-JNF025061.jpeg|daqsminuri|left|Il-Kibbutz ta' Nirim fl-1 ta' Ottubru, 1946]] It-Tielet Alija (1919-1923) u r-Raba' Alija (1924-1929) ġabu 100,000 Lhudi addizzjonali fil-Palestina. Iż-żieda tan-Naziżmu u l-persekuzzjoni dejjem tiżdied tal-Lhud fl-Ewropa tas-snin tletin wasslu għall-Ħames Aliyah, b'influss ta' kwart ta' miljun Lhudi. Din kienet waħda mill-kawżi ewlenin tar-Rivolta Għarbija tal-1936-39, li ġiet imrażżna mill-forzi tas-sigurtà Brittaniċi u l-milizzji Żjonisti. Inqatlu diversi mijiet ta' ħaddiema tas-sigurtà Brittaniċi u Lhudija. Inqatlu 5,032 Għarbi, ndarbu 14,760 u nżammu 12,622. Huwa stmat li għaxra fil-mija tal-popolazzjoni Għarbija Palestinjana maskili adulti nqatlu, ndarbu, ntbagħtu l-ħabs jew eżiljati. L-Ingliżi introduċew restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni Lhudija lejn il-Palestina bil-White Paper tal-1939. Bil-pajjiżi madwar id-dinja jwarrbu lir-refuġjati Lhud li qed jaħarbu mill-Olokawst, ġie organizzat moviment taħt l-art magħruf bħala Aliyah Bet biex iġib il-Lhud fil-Palestina. Fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija, 31% tal-popolazzjoni totali tal-Palestina kienet Lhudija. Ir-Renju Unit sab ruħu jiffaċċja ribelljoni Lhudija minħabba restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni u kunflitt kontinwu mal-komunità Għarbija dwar il-livelli ta' capping. Il-Haganah ngħaqdet mal-Irgun u Lehi fi ġlieda armata kontra l-ħakma Brittanika. L-Haganah ippruvat ġġib għexieren ta' eluf ta' refuġjati Lhud u superstiti tal-Olokawst lejn il-Palestina bid-dgħajsa fi programm imsejjaħ Aliyah Bet. Il-biċċa l-kbira tal-vapuri ġew interċettati mir-Royal Navy u r-refuġjati tpoġġew f'kampijiet ta' detenzjoni f’Atlit u Ċipru. [[Stampa:נקודה חדשה לפליטים ע"י שכונת אליעזר בכפר-סבא-JNF014323.jpeg|daqsminuri|left|Akkomodazzjoni għall-immigranti f'Kfar Saba, 1945]] [[Stampa:UN Palestine Partition Versions 1947.jpg|daqsminuri|Mappa tan-NU: "Pjan ta' diviżjoni tal-Palestina b'unjoni ekonomika"]] Fit-22 ta' Lulju, 1946, l-Irgun ibbumbardja l-kwartieri ġenerali amministrattivi Brittaniċi għall-Palestina, u qatel 91 persuna. L-attakk kien reazzjoni għall-Operazzjoni Agatha (serje ta' rejds, inkluż wieħed fuq l-Aġenzija Lhudija, mill-Ingliżi) u kien l-aktar fatali dirett kontra l-Ingliżi matul l-era tal-Mandat. Ir-ribelljoni Lhudija kompliet matul l-1946 u l-1947 minkejja l-isforzi miftiehma tal-Armata Brittanika u l-Korp tal-Pulizija Palestinjan biex irażżnuha. L-isforzi Brittaniċi biex jimmedjaw soluzzjoni negozjata mar-rappreżentanti Lhud u Għarab fallew ukoll, peress li l-Lhud ma kinux lesti jaċċettaw xi soluzzjoni li ma kinitx tinvolvi stat Lhudi u ssuġġeriet qsim tal-Palestina fi stati Lhud u Għarab, filwaqt li l-Għarab kienu sod li Stat Lhudi fi kwalunkwe parti tal-Palestina kien inaċċettabbli u li l-unika soluzzjoni kienet Palestina unifikata taħt il-ħakma Għarbija. Fi Frar 1947, l-Ingliżi rreferew il-kwistjoni tal-Palestina lin-Nazzjonijiet Uniti li għadhom kif ġew iffurmati. Fil-15 ta' Mejju, 1947, l-Assemblea Ġenerali tan-NU ddeċidiet li jinħoloq Kumitat Speċjali "biex jipprepara... rapport dwar il-kwistjoni tal-Palestina." Ir-Rapport tal-Kumitat ippropona pjan biex jissostitwixxi l-Mandat Brittaniku bi "Stat Għarbi indipendenti, Stat Lhudi indipendenti u l-Belt ta' Ġerusalemm l-aħħar li tkun taħt Sistema ta' Trusteeship Internazzjonali." Sadanittant, ir-ribelljoni Lhudija kompliet u laħqet il-quċċata f’Lulju tal-1947, b'serje ta' rejds ta' gwerillieri mifruxa li laħqu l-qofol tagħhom fl-Affair tas-Surġenti, li fiha l-Irgun ħadu żewġ surġenti Ingliżi ostaġġi bħala tentattiv ta' pressjoni kontra l-eżekuzzjoni ppjanata ta' tliet operazzjonijiet tal-Irgun. Wara li twettqu l-eżekuzzjonijiet, l-Irgun qatel liż-żewġ suldati Ingliżi, dendlu ġisimhom mas-siġar, u ħallew booby trap fuq il-post li weġġa’ suldat Ingliż wieħed. L-inċident qajjem rabja kbira fir-Renju Unit. F'Settembru 1947, il-Kabinett Ingliż iddeċieda li jevakwa l-Palestina peress li l-Mandat ma kienx għadu sostenibbli. Fid-29 ta' Novembru, 1947, l-Assemblea Ġenerali adottat ir-Riżoluzzjoni 181 (II). Il-pjan mehmuż mar-riżoluzzjoni kien essenzjalment dak propost fir-rapport tat-3 ta' Settembru. L-Aġenzija Lhudija, ir-rappreżentant rikonoxxut tal-komunità Lhudija, aċċettat il-pjan, li alloka 55-56% tal-Palestina Mandatorja għal-Lhud. F'dak iż-żmien, il-Lhud kienu madwar terz tal-popolazzjoni u kellhom madwar 6-7% tal-art. L-Għarab kienu jagħmlu l-maġġoranza u kellhom madwar 20% tal-art, bil-bqija f'idejn l-awtoritajiet tal-Mandat jew sidien tal-art barranin. Il-Lega Għarbija u l-Kumitat Għoli Għarbi tal-Palestina ċaħduha fuq il-bażi li l-pjan ta' qsim ipprivileġġa l-interessi Ewropej fuq dawk tal-Palestinjani, u indikaw li kienu se jirrifjutaw kwalunkwe pjan ta' qsim ieħor. Fl-1 ta' Diċembru, 1947, il-Kumitat Għoli Għarbi pproklama strajkta'ta’ tlett ijiem u faqqgħet irvellijiet f'Ġerusalemm. Is-sitwazzjoni wasslet għal gwerra ċivili. Is-Segretarju Kolonjali Arthur Creech Jones ħabbar li l-Mandat Brittaniku kien se jintemm fil-15 ta' Mejju, 1948, u dak iż-żmien l-Ingliżi kienu se jevakwaw. Meta milizzji u gruppi Għarab attakkaw żoni Lhud, huma primarjament iffaċċjaw il-Ħagana, kif ukoll il-gruppi iżgħar Irgun u Lehi. F'April 1948, il-Haganah marret fuq l-offensiva. Bejn l-1947 u l-1949, 750,000 Għarbi Palestinjan ħarbu jew tkeċċew, l-aktar bħala riżultat ta' tkeċċija minn forzi Żjonisti u, aktar tard, Iżraeljani. === Istat tal-Iżrael === [[Stampa:Flickr_-_Government_Press_Office_(GPO)_-_Ben_Gurion_(Left)_Signing_the_Declaration_of_Independence.jpg|daqsminuri|left|Ben Gurion (xellug) jiffirma d-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza mmexxija minn Moshe Sharett]] [[Stampa:Israel -Independence May 14, 1948.jpg|daqsminuri|Folla li tiċċelebra quddiem il-Mużew ta' Tel Aviv, li jinsab f'16 Rothschild Boulevar]] [[Stampa:Israel ind mus.JPG|daqsminuri|left|Sala tal-Indipendenza tal-Iżrael, 16 Rothschild Boulevard, Tel Aviv, 2007]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20755 The Palmach.jpg|daqsminuri|L-Operazzjoni Yebusi kienet waħda mill-operazzjonijiet ta' difiża tal-Gwerra tal-Indipendenza. L-operazzjoni saret fil-limiti tal-belt ta' [[Ġerusalemm]] u l-inħawi ta' madwarha, bejn it-22 ta' April u l-4 ta' Mejju, 1948.]] [[Stampa:Declaration of State of Israel 1948.jpg|daqsminuri|David Ben-Gurion li jiddikjara l-ħolqien ta' Iżrael fl-14 ta' Mejju, 1948]] Fl-14 ta' Mejju, 1948, jum qabel l-iskadenza tal-Mandat Brittaniku, David Ben-Gurion, il-kap tal-Aġenzija Lhudija, iddikjara “l-istabbiliment ta' stat Lhudi f'Eretz-Iżrael”. L-unika referenza fit-test tad-Dikjarazzjoni għall-fruntieri tal-istat il-ġdid hija l-użu tat-terminu Eretz-Iżrael ("L-Art ta' Iżrael"). L-għada, l-armati ta' erba' pajjiżi Għarab – l-Eġittu, is-Sirja, it-Transjordan u l-Iraq – daħlu f'dak li kien il-Mandat Brittaniku tal-Palestina, u bdiet il-Gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948; Kontinġenti mill-Jemen, il-Marokk, l-Arabja Sawdija u s-Sudan ingħaqdu fil-gwerra. L-iskop apparenti tal-invażjoni kien li jipprevjeni l-istabbiliment tal-istat Lhudi. Il-Lega Għarbija ddikjarat li l-invażjoni kienet immirata biex terġa’ lura l-ordni u tevita aktar tixrid ta' demm. Wara sena ta' ġlied, ġie ddikjarat waqfien mill-ġlied u ġew stabbiliti fruntieri temporanji, magħrufa bħala l-Linja l-Ħadra. Il-Ġordan annessa dak li sar magħruf bħala x-Xatt tal-Punent, inkluż Ġerusalemm tal-Lvant, u l-Eġittu okkupa l-Medda ta' Gaża. Aktar minn 700,000 Palestinjan tkeċċew jew ħarbu, li bl-Għarbi kienet issir magħrufa bħala n-Nakba (“katastrofi”). L-avvenimenti wasslu wkoll għall-qerda tas-soċjetà, il-kultura, l-identità, id-drittijiet politiċi u l-aspirazzjonijiet nazzjonali tal-maġġoranza tal-popolazzjoni predominantement Għarbija tal-Palestina. Xi 156,000 baqgħu u saru ċittadini Għarab ta' Iżrael. [[Stampa:Kibbutz Nirim.jpg|daqsminuri|left|Kibbutz Nirim. Ritratt mill-ajru mill-arkivju Palmach.]] [[Stampa:Operation Horev.jpg|daqsminuri|left|Forzi tal-Operazzjoni Horev ħdejn il-qsim ta' Nitzana]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20823 The Palmach.jpg|daqsminuri|Konvoj korazzat qabel ma jidħol fis-Sinaj fl-Operazzjoni Horev (1948)]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21416 The Palmach.JPG|daqsminuri|left|Assalt tas-saqajn u tneħħija ta' pożizzjonijiet f'qafas okkupat ta' sinjali ta' irtir mid-9 Battaljun waqt l-Operazzjoni Horev]] [[Stampa:Raising the Ink Flag at Umm Rashrash (Eilat) (3x4).jpg|daqsminuri|Tlugħ tal-Bandiera tal-Linka fl-10 ta' Marzu, 1949, li timmarka t-tmiem tal-gwerra tal-1948]] Iżrael ġie ammess bħala membru tan-NU fil-11 ta' Mejju, 1949. Fl-ewwel snin tal-istat, il-moviment Żjonista Laburista mmexxi mill-Prim Ministru David Ben-Gurion iddomina l-politika Iżraeljana. L-immigrazzjoni lejn l-Iżrael matul l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50 kienet assistita mid-Dipartiment tal-Immigrazzjoni Iżraeljan u l-Mossad LeAliyah Bet (lit. "Istitut għall-Immigrazzjoni B"), sponsorjati minn organizzazzjoni mhux governattiva. Dawn tal-aħħar ħadu sehem f'operazzjonijiet klandestini f'pajjiżi, partikolarment fil-Lvant Nofsani u l-Ewropa tal-Lvant, fejn il-ħajja tal-Lhud kienet maħsuba li kienet fil-periklu u l-ħarba kienet diffiċli. Il-Mossad LeAliyah Bet ġiet xolta fl-1953. L-immigrazzjoni saret skont il-Pjan ta' Miljun. Xi immigranti kellhom twemmin Żjonista jew ġew ifittxu l-wegħda ta' ħajja aħjar, filwaqt li oħrajn marru biex jaħarbu mill-persekuzzjoni jew ġew imkeċċija. [[Stampa:PikiWiki Israel 6558 Settlements in Israel.jpg|daqsminuri|Skola fi Sderot, kmieni fis-snin ħamsin]] Influss ta' superstiti tal-Olokawst u Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani lejn Iżrael matul l-ewwel tliet snin żied in-numru ta' Lhud minn 700,000 għal 1,400,000. Sal-1958, il-popolazzjoni kienet żdiedet għal żewġ miljuni. Bejn l-1948 u l-1970, madwar 1,150,000 refuġjat Lhudi rrisistemaw fl-Iżrael. Xi immigranti ġodda waslu bħala refuġjati u kienu miżmuma f'kampijiet temporanji magħrufa bħala ma'abarot; Sal-1952, aktar minn 200,000 ruħ kienu jgħixu f'dawn l-ibliet tat-tinda. Il-Lhud ta' oriġini Ewropea ħafna drabi kienu trattati b'mod aktar favorevoli mil-Lhud mill-pajjiżi tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq: unitajiet ta' akkomodazzjoni riżervati għal dawn tal-aħħar ta' spiss kienu riallokati għal dawk tal-ewwel, u għalhekk il-Lhud reċentement waslu minn artijiet Għarab ġeneralment spiċċaw joqogħdu aktar fit-tul f'kampijiet ta' tranżitu. Matul dan il-perjodu, l-ikel, il-ħwejjeġ u l-għamara ġew razzjonati f'dak li sar magħruf bħala l-perjodu tal-awsterità. Il-ħtieġa li tiġi solvuta l-kriżi wasslet lil Ben-Gurion biex jiffirma ftehim ta' riparazzjoni mal-Ġermanja tal-Punent li qanqal protesti tal-massa minn Lhud rrabjati għall-idea li Iżrael jista' jaċċetta kumpens monetarju għall-Olokawst. Matul is-snin ħamsin, Iżrael kien spiss attakkat minn fedayeen Palestinjani, kważi dejjem immiraw lejn iċ-ċivili, l-aktar mill-Medda ta' Gaża okkupata mill-Eġizzjani, li wasslu għal diversi operazzjonijiet ta' ritaljazzjoni Iżraeljani. Fl-1956, ir-Renju Unit u Franza ppruvaw jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-Kanal ta' Suez, li l-Eġittu kien nazzjonalizza. L-imblokk kontinwu tal-Kanal ta' Suez u l-Istrett ta' Tiran għat-tbaħħir Iżraeljan, flimkien ma' żieda fl-attakki tal-fedayeen kontra l-popolazzjoni tan-Nofsinhar ta' Iżrael u dikjarazzjonijiet Għarab reċenti ta' theddid, wasslu lill-Iżrael biex jattakka l-Eġittu. L-Iżrael ingħaqad ma' alleanza sigrieta mar-Renju Unit u Franza u invada l-Peniżola tas-Sinaj fil-Kriżi ta' Suez, iżda kien ippressat min-NU biex jirtira bi skambju għal garanziji tad-drittijiet tan-navigazzjoni Iżraeljani. Il-gwerra rriżultat fi tnaqqis sinifikanti fl-infiltrazzjoni tal-fruntiera Iżraeljana. Mill-1964, il-pajjiżi Għarab, imħassba dwar il-pjanijiet Iżraeljani li jiddevjaw l-ilmijiet tax-Xmara Ġordan lejn il-pjanura tal-kosta, kienu qed jippruvaw jiddevjaw l-ilma prinċipali biex iċaħħdu lill-Iżrael mir-riżorsi tal-ilma, u kkawżaw tensjonijiet bejn Iżrael minn naħa, u s-Sirja u l-Libanu. fuq l-oħra. Nazzjonalisti Għarab immexxija mill-President Eġizzjan Gamal Abdel Nasser irrifjutaw li jirrikonoxxu lill-Iżrael u talbu għall-qerda tiegħu. Sal-1966, ir-relazzjonijiet bejn l-Iżraeljani u l-Għarab kienu marru għall-agħar sal-punt li nqalgħu battalji bejn il-forzi Iżraeljani u Għarab. [[Stampa:SixDaysWar Montage.png|daqsminuri|left|il-gwerra sitt ijiem]] [[Stampa:Israeli tanks advancing on the Golan Heights. June 1967. D327-098.jpg|daqsminuri|Tankijiet Iżraeljani javvanzaw fuq l-Għoljiet tal-Golan. Ġunju 1967]] [[Stampa:Ammunition Hill Museum Exhibits P1010036.JPG|daqsminuri|left|Ġlied fl-Għolja tal-Mmunizzjon matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem.]] [[Stampa:Flickr_-_Israel_Defense_Forces_-_Life_of_Lt._Gen._Yitzhak_Rabin,_7th_IDF_Chief_of_Staff_in_photos_(14).jpg|daqsminuri|Moshe Dayan, Yitzhak Rabin u Uzi Narkis fil-Bieb tal-Iljun. Mil-lemin għax-xellug: il-Kap tal-Persunal Yitzhak Rabin, il-Ministru tad-Difiża Moshe Dayan u l-Ġeneral tal-Kmand Ċentrali Uzi Narkis jidħlu fil-Belt il-Qadima ta' [[Ġerusalemm]] mill-Bieb tal-Iljun wara l-Battalja ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Six Day War Territories.svg|daqsminuri|left|Territorju okkupat mill-Iżrael: qabel il-Gwerra tas-Sitt Ijiem bl-isfar, Wara l-gwerra bl-oranġjo (Il-Peniżola tas-Sinai ġiet ritornata lill-Eġittu fl-1982).]] F'Mejju 1967, l-Eġittu kkonċentra l-armata tiegħu ħdejn il-fruntiera ma' Iżrael, keċċa lill-għassa tal-paċi tan-NU, stazzjonati fil-Peniżola tas-Sinaj sa mill-1957, u mblokka l-aċċess ta' Iżrael għall-Baħar l-Aħmar. Stati Għarab oħra mmobilizzaw il-forzi tagħhom. Iżrael tenna li dawn l-azzjonijiet kienu casus belli u nieda attakk preventiv kontra l-Eġittu f'Ġunju. Il-Ġordan, is-Sirja u l-Iraq attakkaw lill-Iżrael. Fil-Gwerra tas-Sitt Ijiem, Iżrael qabad u okkupa x-Xatt tal-Punent mill-Ġordan, il-Medda ta' Gaża u l-Peniżola tas-Sinaj mill-Eġittu, u l-Għoljiet tal-Golan mis-Sirja. Il-​konfini ta' Ġerusalemm ġew estiżi, u nkorporaw Ġerusalemm tal-​Lvant. Il-Linja l-Ħadra tal-1949 saret il-konfini amministrattiva bejn l-Iżrael u t-territorji okkupati. Wara l-gwerra tal-1967 u r-riżoluzzjoni tat-"Tliet Le" tal-Lega Għarbija, Iżrael iffaċċja attakki minn Eġizzjani fil-Peniżola tas-Sinaj matul il-Gwerra tal-Attrizzjoni tal-1967-1970, u minn gruppi Palestinjani li jattakkaw Iżraeljani fit-territorji okkupati, globalment u fl-Iżrael. L-aktar importanti fost il-gruppi Palestinjani u Għarab kienet l-Organizzazzjoni għall-Ħelsien tal-Palestina (PLO), stabbilita fl-1964, li inizjalment impenjat ruħha għal "ġlieda armata bħala l-uniku mod biex teħles lill-patrija." Fl-aħħar tas-snin sittin u l-bidu tas-sebgħinijiet, gruppi Palestinjani nedew attakki kontra miri Iżraeljani u Lhud madwar id-dinja, inkluż massakru ta' atleti Iżraeljani fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1972 fi Munich. Il-gvern Iżraeljan wieġeb b'kampanja ta' qtil kontra l-organizzaturi tal-massakru, bumbardament, u attakk fuq il-kwartieri ġenerali tal-PLO fil-Libanu. Fis-6 ta' Ottubru, 1973, l-armati Eġizzjani u Sirjani nedew attakk sorpriża kontra l-forzi Iżraeljani fil-Peniżola tas-Sinaj u l-Għoljiet tal-Golan, u bdew il-Gwerra ta' Yom Kippur. Il-gwerra ntemmet fil-25 ta' Ottubru b'Iżrael iwarrab il-forzi Eġizzjani u Sirjani iżda jsofri telf kbir. Investigazzjoni interna ħelset lill-gvern mir-responsabbiltà għal fallimenti qabel u matul il-gwerra, iżda r-rabja pubblika ġiegħlet lill-Prim Ministru Golda Meir jirriżenja. F'Lulju tal-1976, ajruplan tal-passiġġieri nħataf fuq titjira minn Iżrael għal Franza minn gwerilli Palestinjani; Commandos Iżraeljani salvaw 102 mill-106 ostaġġ Iżraeljan. L-elezzjonijiet tal-Knesset tal-1977 immarkaw punt ta' bidla kbira fl-istorja politika Iżraeljana, hekk kif il-partit Likud ta' Menachem Begin ħa l-kontroll tal-Partit Laburista. Aktar tard dik is-sena, il-President Eġizzjan Anwar El Sadat għamel vjaġġ lejn Iżrael u tkellem quddiem il-Knesset f’dak li kien l-ewwel rikonoxximent ta' Iżrael minn kap ta' stat Għarbi. Sadat u Begin iffirmaw il-Ftehim ta’ Camp David (1978) u t-trattat ta' paċi bejn l-Eġittu u l-Iżrael (1979). Bi skambju, Iżrael irtira mill-Peniżola tas-Sinaj u qabel li jidħol f’negozjati dwar l-awtonomija Palestinjana fix-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Fil-11 ta' Marzu, 1978, rejd ta' gwerillieri tal-PLO mil-Libanu wassal għall-Massakru tal-Highway tal-Kosta. Iżrael irrisponda billi nieda invażjoni tan-Nofsinhar tal-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Il-biċċa l-kbira tal-ġellieda tal-PLO irtiraw, iżda l-Iżrael kien kapaċi jassigura n-Nofsinhar tal-Libanu sakemm forza tan-NU u l-armata Libaniża setgħu jieħdu l-kontroll. Il-PLO dalwaqt reġgħet bdiet ir-ribelljoni tagħha kontra l-Iżrael, u l-Iżrael wettaq bosta attakki ta' ritaljazzjoni. Sadanittant, il-gvern ta' Begin ipprovda inċentivi għall-Iżraeljani biex joqgħodu fix-Xatt tal-Punent okkupat, u żied il-frizzjoni mal-Palestinjani hemmhekk. Il-Liġi ta' Ġerusalemm (1980) kienet maħsuba minn xi wħud li jaffermaw mill-ġdid l-annessjoni ta' Ġerusalemm ta' Iżrael fl-1967 b'digriet tal-gvern, u reġgħet bdiet il-kontroversja internazzjonali dwar l-istatus tal-belt. L-ebda leġiżlazzjoni Iżraeljana ma ddefiniet it-territorju ta' Iżrael u l-ebda liġi ma kienet tinkludi speċifikament lil Ġerusalemm tal-Lvant fiha. Fl-1981 l-Iżrael effettivament annessa l-Għoljiet tal-Golan. Diversi mewġiet ta' Lhud Etjopjani emigraw lejn Iżrael mis-snin tmenin, filwaqt li bejn l-1990 u l-1994, l-immigrazzjoni minn stati post-Sovjetiċi żiedet il-popolazzjoni ta' Iżrael bi tnax fil-mija. Fis-7 ta' Ġunju, 1981, waqt il-Gwerra Iran-Iraq, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet l-uniku reattur nukleari tal-Iraq, li dak iż-żmien kien qed jinbena, sabiex jipprevjeni l-programm tal-armi nukleari tal-Iraq. Wara sensiela ta' attakki tal-PLO fl-1982, Iżrael invada l-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Fl-1992, Yitzhak Rabin sar Prim Ministru wara elezzjoni li fiha l-partit tiegħu sejjaħ għal kompromess mal-ġirien ta' Iżrael. Is-sena ta' wara, Shimon Peres f’isem l-Iżrael u Mahmoud Abbas f’isem il-PLO, iffirmaw il-Ftehimiet ta' Oslo, li taw lill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (PNA) id-dritt li tirregola partijiet tax-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Il-PLO għarfet ukoll id-dritt ta' Iżrael li jeżisti u wiegħed li jtemm it-terroriżmu. Fl-1994, ġie ffirmat it-trattat ta' paċi bejn l-Iżrael u l-Ġordan, li għamel il-Ġordan it-tieni pajjiż Għarbi li nnormalizza r-relazzjonijiet ma' Iżrael. L-appoġġ pubbliku Għarbi għall-Ftehimiet ġie mħassra mill-kontinwazzjoni tal-insedjamenti u l-punti ta' kontroll Iżraeljani, u l-kundizzjonijiet ekonomiċi li qed jiddeterjoraw. L-appoġġ pubbliku Iżraeljan għall-Ftehimiet naqas wara l-attakki suwiċida Palestinjani. F’Novembru tal-1995, Yitzhak Rabin kien maqtul minn Yigal Amir, Lhudi tal-lemin estrem li oppona l-Ftehim. Matul il-mandat ta’ Benjamin Netanyahu lejn l-aħħar tad-disgħinijiet, Iżrael qabel li jirtira minn Hebron, għalkemm dan qatt ma ġie ratifikat jew implimentat, u ffirma l-Memorandum ta' Wye River, li jagħti kontroll akbar lill-ANP. Ehud Barak, elett Prim Ministru fl-1999, irtira l-forzi tiegħu min-Nofsinhar tal-Libanu u mexxa negozjati maċ-Chairman tal-PA Yasser Arafat u l-President tal-Istati Uniti Bill Clinton fis-Summit ta' Camp David tal-2000 offra pjan għat-twaqqif ta’ stat Palestinjan l-Istrixxa ta’ Gaża kollha u aktar minn 90% tax-Xatt tal-Punent b’Ġerusalemm bħala kapital kondiviż. Kull naħa tat tort lill-oħra għall-falliment tat-taħditiet. ==== seklu 21 ==== Fl-aħħar tas-sena 2000, wara żjara kontroversjali mill-mexxej tal-Likud Ariel Sharon fuq il-Muntanja tat-Tempju, bdiet it-Tieni Intifada, li damet erba' snin u nofs. L-attakki suwiċida kienu karatteristika rikorrenti. Xi kummentaturi jsostnu li l-Intifada kienet ippjanata minn qabel minn Arafat minħabba l-falliment tat-taħditiet għall-paċi. Sharon saret Prim Ministru fl-elezzjoni tal-2001; Huwa wettaq il-pjan tiegħu li jirtira unilateralment mill-Medda ta' Gaża u mexxa l-kostruzzjoni tal-barriera Iżraeljana fix-Xatt tal-Punent, u temm l-Intifada. Bejn l-2000 u l-2008, inqatlu 1,063 Iżraeljan, 5,517 Palestinjan u 64 ċittadin barrani. Fl-2006, attakk tal-artillerija tal-Hezbollah fuq komunitajiet tal-fruntiera fit-Tramuntana ta' Iżrael u l-ħtif transkonfinali ta' żewġ suldati Iżraeljani ppreċipitaw it-Tieni Gwerra tal-Libanu ta' xahar. Fl-2007, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet reattur nukleari fis-Sirja. Fl-2008, waqfien mill-ġlied bejn il-Ħamas u l-Iżrael waqa’, li rriżulta fil-Gwerra ta’ Gaża ta’ tliet ġimgħat. F'dik li l-Iżrael iddeskriva bħala reazzjoni għal aktar minn mitt attakk bil-rokits Palestinjani fuq bliet fin-Nofsinhar ta’ Iżrael, Iżrael nieda operazzjoni fil-Medda ta’ Gaża fl-2012, li damet tmint ijiem. L-Iżrael beda operazzjoni oħra f'Gaża wara eskalazzjoni ta' attakki bir-rokits mill-Ħamas f'Lulju 2014. F'Mejju 2021, seħħ rawnd ieħor ta' ġlied f'Gaża u f'Iżrael, li damet ħdax-il jum. Fis-snin 2010, ġiet stabbilita kooperazzjoni reġjonali dejjem tikber bejn l-Iżrael u l-pajjiżi tal-Lega Għarbija, li laħqet il-qofol tagħha fl-iffirmar tal-Ftehimiet ta' Abraham. Is-sitwazzjoni tas-sigurtà Iżraeljana nbidlet mill-kunflitt tradizzjonali Għarbi-Iżraeljan għall-kunflitt prokura bejn l-Iran u l-Iżrael u l-konfrontazzjoni diretta mal-Iran matul il-gwerra ċivili Sirjana. Fis-7 ta' Ottubru, 2023, gruppi militanti Palestinjani f’Gaża, immexxija mill-Ħamas, nedew sensiela ta' attakki terroristiċi kkoordinati kontra l-Iżrael, li wasslu għall-bidu tal-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas. Dakinhar, madwar 1,300 Iżraeljan, fil-biċċa l-kbira ċivili, inqatlu f'komunitajiet qrib il-fruntiera tal-Istrixxa ta' Gaża u waqt festival tal-mużika. Aktar minn 200 ostaġġ inħatfu u ttieħdu fil-Medda ta' Gaża. Wara li keċċa lit-terroristi mit-territorju tiegħu, Iżrael nieda waħda mill-aktar kampanji distruttivi ta' bombi fl-istorja moderna u invada Gaża fis-27 ta' Ottubru bl-għanijiet iddikjarati li jeqred il-Ħamas u jeħles lill-ostaġġi. Il-ħames gwerra tal-kunflitt Gaża-Iżrael mill-2008, u l-akbar konfrontazzjoni militari fir-reġjun mill-Gwerra ta' Yom Kippur fl-1973. == Gvern u politika == [[Stampa:HaKirya.jpg|daqsminuri|Il-Kirya huwa kumpless fiċ-ċentru ta' Tel Aviv-Jaffa, użati mill-IDF, il-Ministeru tad-Difiża, ministeri tal-gvern u korpi oħra tal-stat.]] [[Stampa:Herzliya new city hall.jpg|daqsminuri|left|Belt Hall tal-Muniċipalità ta' Herzliya]] [[Stampa:JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|daqsminuri|Bell Hall tal-Muniċipalità ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61144 kfar saba at night.jpg|daqsminuri|left|Kfar Saba City Hall]] [[Stampa:Ramat Han006.jpg|daqsminuri|left|Il-Kwartieri Ġenerali tal-Kunsill Reġjonali ta' Ramat HaNegev (l-[[Ebrajk]]: מועצה אזורית רמת הנגב, lit. 'Kunsill Reġjonali tan-Negev Heights')]] L-Iżrael għandu sistema parlamentari, rappreżentanza proporzjonali u vot universali. Membru parlamentari appoġġat minn maġġoranza parlamentari jsir Prim Ministru; Dan normalment ikun il-president tal-akbar partit. Il-prim ministru huwa l-kap tal-gvern u l-kabinett. Il-president huwa l-kap tal-istat, b'dmirijiet limitati u fil-biċċa l-kbira ċerimonjali. Iżrael huwa mmexxi minn parlament ta' 120 membru, magħruf bħala l-Knesset. Is-sħubija fil-Knesset hija bbażata fuq rappreżentanza proporzjonali tal-partiti politiċi, b'limitu elettorali ta' 3.25%, li fil-prattika rriżultat fi gvernijiet ta' koalizzjoni. Ir-residenti tal-insedjamenti Iżraeljani fix-Xatt tal-Punent huma eliġibbli biex jivvutaw u wara l-elezzjonijiet tal-2015, 10 mill-120 membru tal-Knesset (8%) huma mix-Xatt tal-Punent. ] L-elezzjonijiet parlamentari huma skedati kull erba' snin, iżda koalizzjonijiet instabbli jew vot ta' sfiduċja jistgħu jxolji gvern qabel. L-ewwel partit immexxi mill-Għarab ġie stabbilit fl-1988 u mill-2022, il-partiti mmexxija mill-Għarab għandhom madwar 10% tas-siġġijiet. Il-Liġi Bażika: Il-Knesset (1958) u l-emendi tagħha jipprevjenu lista tal-partit milli toħroġ fl-elezzjonijiet tal-Knesset jekk l-għanijiet jew l-azzjonijiet tagħha jinkludu "ċ-ċaħda tal-eżistenza tal-Istat tal-Iżrael bħala l-Istat tal-poplu Lhudi." Il-Liġijiet Bażiċi ta' Iżrael jiffunzjonaw bħala kostituzzjoni mhux kodifikata. Fihom, Iżrael huwa definit bħala Stat Lhudi u demokratiku, u bħala l-istat-nazzjon esklussivament tal-poplu Lhudi. Fl-2003, il-Knesset bdiet tabbozza kostituzzjoni uffiċjali bbażata fuq dawn il-liġijiet. Iżrael m'għandu l-ebda reliġjon uffiċjali, iżda d-definizzjoni tal-istat bħala "Lhudi u demokratiku" toħloq konnessjoni qawwija mal-Ġudaiżmu. Fid-19 ta' Lulju, 2018, il-Knesset għaddiet Liġi Bażika li tikkaratterizza l-Istat ta' Iżrael primarjament bħala "stat nazzjon tal-poplu Lhudi", u l-Ebrajk bħala l-lingwa uffiċjali tiegħu. L-abbozz jattribwixxi status speċjali indefinit lill-lingwa Għarbija. L-istess abbozz jagħti lill-Lhud dritt uniku għall-awtodeterminazzjoni nazzjonali u jqis l-iżvilupp tal-insedjamenti Lhud fil-pajjiż bħala "interess nazzjonali", li jagħti s-setgħa lill-gvern biex "jieħu miżuri biex jinkoraġġixxi, jippromwovi u jimplimenta dan l-interess". === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Distritos Israel.PNG|daqsminuri|Organizzazzjoni territorjali]] L-Istat ta' Iżrael huwa maqsum f’sitt distretti amministrattivi ewlenin, magħrufa bħala mehozot ([[Ebrajk]]: מחוזות; sg.: mahoz): id-distretti Ċentrali, Ħaifa, Ġerusalemm, Tramuntana, Nofsinhar u Tel Aviv, kif ukoll iż-żona tal-Lhudija u s-Samarija f'Xatt tal-Punent. Id-distretti huma aktar maqsuma fi ħmistax-il sottodistrett magħrufa bħala nafot ([[Ebrajk]]: נפות; sg.: nafa), li mbagħad huma maqsuma f'ħamsin reġjun naturali. === Liġi taċ-Ċittadinanza Iżraeljana === Iż-żewġ liġijiet ewlenin relatati maċ-ċittadinanza Iżraeljana huma l-Liġi tar-Ritorn tal-1950 u l-Liġi taċ-Ċittadinanza tal-1952. Il-Liġi tar-Ritorn tagħti lill-Lhud id-dritt bla restrizzjonijiet li jemigraw lejn l-Iżrael u jiksbu ċittadinanza Iżraeljana. Persuni mwielda fil-pajjiż jirċievu ċittadinanza bi dritt tat-twelid jekk mill-inqas wieħed mill-ġenituri tagħhom ikun ċittadin. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi n-nazzjonalità Lhudija bħala distinta min-nazzjonalità Iżraeljana, u l-Qorti Suprema ta' Iżrael iddeċidiet li m'hemm l-ebda ħaġa bħal nazzjonalità Iżraeljana. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi ċittadin Lhudi bħala kwalunkwe persuna li tipprattika l-Ġudaiżmu u d-dixxendenti tagħhom. Il-leġiżlazzjoni ddefiniet lill-Iżrael bħala l-istat nazzjonali tal-poplu Lhudi mill-2018. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Hutz.JPG|daqsminuri|left|Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Iżraeljan f'[[Ġerusalemm]].]] [[File:Foreign relations of Israel (map).png|thumb|Relazzjonijiet diplomatiċi]] [[Stampa:Israeli Flag UN.jpg|daqsminuri|left|Bandiera Iżraeljana fil-bini tan-Nazzjonijiet Uniti fi New York]] L-Iżrael iżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma' 165 stat membru tan-NU, kif ukoll mas-Santa Sede, il-Kosovo, il-Gżejjer Cook u Niue. Għandha 107 missjoni diplomatika; Pajjiżi li magħhom m'għandux relazzjonijiet diplomatiċi jinkludu l-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Musulmani. Sitta mit-tnejn u għoxrin nazzjon tal-Lega Għarbija nnormalizzaw ir-relazzjonijiet mal-Iżrael. L-Iżrael għadu formalment fi stat ta' gwerra mas-Sirja, status li jmur lura mingħajr interruzzjoni għall-1948. Ilu fi stat formali simili ta' gwerra mal-Libanu sa mit-tmiem tal-Gwerra Ċivili Libaniża fl-2000, u l-fruntiera bejn l-Iżrael u l-Libanu. Il-Libanu għadu ma jaqbilx ma' trattat. L-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika kienu l-ewwel żewġ pajjiżi li rrikonoxxew l-Istat ta 'Iżrael, wara li ddikjaraw ir-rikonoxximent tagħhom bejn wieħed u ieħor simultanjament. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Unjoni Sovjetika tkissru fl-1967, wara l-Gwerra tas-Sitt Ijiem. L-Istati Uniti tqis lill-Iżrael bħala "l-aktar sieħeb affidabbli fil-Lvant Nofsani," ibbażat fuq "valuri demokratiċi komuni, affinitajiet reliġjużi u interessi tas-sigurtà." L-Istati Uniti pprovdew $ 68 biljun f'assistenza militari u $ 32 biljun f'sussidji lill-Iżrael mill-1967 taħt l-Att dwar l-Assistenza Barranija (perjodu li jibda fl-1962), aktar minn kwalunkwe pajjiż ieħor matul dak il-perjodu sa l-2003. Il-biċċa l-kbira tal-Amerikani mistħarrġa kellhom ukoll konsistentement favorevoli. fehmiet ta' Iżrael. Ir-Renju Unit huwa meqjus li għandu relazzjoni naturali mal-Iżrael minħabba l-Mandat għall-Palestina. Fl-2007, il-Ġermanja kienet ħallset 25 biljun ewro f'riparazzjonijiet lill-istat Iżraeljan u s-superstiti individwali tal-Olokawst Iżraeljan. L-Iżrael huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat tal-Unjoni Ewropea. Il-politiki tajbin ta' Iżrael u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam mill-2009 ġew ikkontestati u miċħuda mill-Iżrael, l-migranti Vjetnamiżi u l-attivisti Vjetnamiżi minħabba r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-popolazzjoni tiegħu stess. ==== Għajnuna barranija ==== L-Iżrael għandu storja li jipprovdi għajnuna barranija ta' emerġenza u rispons umanitarju għal diżastri madwar id-dinja. Fl-1955 Iżrael beda l-programm ta' għajnuna barranija tiegħu f'Burma. Il-fokus tal-programm sussegwentement inbidel għall-Afrika. L-isforzi umanitarji ta' Iżrael bdew uffiċjalment fl-1957, bit-twaqqif ta' Mashav, l-Aġenzija Iżraeljana għall-Kooperazzjoni Internazzjonali għall-Iżvilupp. F'dan il-perjodu bikri, għalkemm l-għajnuna tal-Iżrael kienet tirrappreżenta biss perċentwal żgħir tal-għajnuna totali lill-Afrika, il-programm tiegħu kien effettiv fil-ħolqien ta' rieda tajba; Madankollu, wara l-gwerra tal-1967 ir-relazzjonijiet marru għall-agħar. Il-programm ta' għajnuna barranija ta' Iżrael sussegwentement biddel il-fokus tiegħu lejn l-Amerika Latina. Sa mill-aħħar tas-snin sebgħin, l-għajnuna barranija ta' Iżrael naqset gradwalment, għalkemm f'dawn l-aħħar snin Iżrael fittex li jerġa' jagħti l-għajnuna lill-Afrika. Hemm gruppi oħra ta' rispons umanitarju u ta' emerġenza Iżraeljani li jaħdmu mal-gvern ta' Iżrael, inkluż IsraAid, programm konġunt immexxi minn organizzazzjonijiet Iżraeljani u gruppi Lhud Amerikani, ZAKA, The Fast Israeli Rescue and Search Team, Israeli Flying Aid, Save a Child's Heart u Latet. Bejn l-1985 u l-2015, l-Iżrael bagħat 24 delegazzjoni tal-unità tat-tiftix u s-salvataġġ tal-IDF, il-Kmand tal-Front Intern, fi 22 pajjiż. Il-pajjiż ġie kklassifikat fit-38 post fl-2018 World Giving Index. === Militari === [[Stampa:Oser. Tayessey HaEmek 071.jpg|thumb|left|Emek Jezreel ta' Mitzpoor, l-iskwadra Emek fuq Mt. Carmel]] [[Stampa:The Southern Lions. Squadron 116. I.jpg|thumb|Ġettijiet tal-ġlied F-35 tal-Forza tal-Ajru Iżraeljana]] Il-Forzi tad-Difiża Iżraeljani (IDF) huma l-uniku fergħa militari tal-forzi tas-sigurtà Iżraeljani u huma mmexxija mill-Kap tal-Persunal tagħha, ir-Ramatkal, subordinat għall-Kabinett. L-IDF hija magħmula mill-armata, il-forza tal-ajru u l-flotta. Huma twaqqfu matul il-gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948 permezz tal-konsolidazzjoni ta 'organizzazzjonijiet paramilitari, prinċipalment il-Haganah. L-IDF tibbaża wkoll fuq ir-riżorsi tad-Direttorat tal-Intelliġenza Militari (Aman). L-IDF ipparteċipat f'diversi gwerer u kunflitti fuq il-fruntieri ewlenin, u b'hekk għamlitha waħda mill-aktar forzi armati mħarrġa fil-ġlied fid-dinja. Ħafna mill-Iżraeljani huma reklutati fl-età ta' 18-il sena. L-irġiel iservu sentejn u tmien xhur u n-nisa sentejn. Wara servizz obbligatorju, l-irġiel Iżraeljani jingħaqdu mal-forzi ta' riżerva u tipikament jagħmlu sa diversi ġimgħat ta' servizz ta' riżerva kull sena sakemm ikollhom erbgħin. Ħafna nisa huma eżenti mis-servizz ta' riservazzjoni. Iċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael (ħlief Druze) u dawk involuti fi studji reliġjużi full-time huma eżenti, għalkemm l-eżenzjoni ta' studenti tal-yeshiva kienet sors ta' kontroversja. Alternattiva għal dawk li jirċievu eżenzjonijiet għal diversi raġunijiet hija Sherut Leumi, jew servizz nazzjonali, li jinvolvi programm ta' servizz taħt oqfsa ta' benesseri soċjali. Minoranza żgħira ta' Għarab Iżraeljani wkoll voluntiera fl-armata. Bħala riżultat tal-programm ta' reklutaġġ tagħha, l-IDF iżżomm madwar 176,500 truppi attivi u 465,000 riservist, li jagħti lill-Iżrael wieħed mill-ogħla perċentwali fid-dinja ta' ċittadini mħarrġa militari. [[Stampa:IDF Air Defense fighters during Operation Guardian of the Walls, May 2021. I.jpg|thumb|Iron Dome hija l-ewwel sistema ta' difiża tal-missili kontra l-artillerija operattiva fid-dinja.]] [[Stampa:MisradHabitahonSymbol.svg|daqsminuri|Ministeru tad-Difiża (Iżrael) (משרד הביטחון)]] [[Stampa:Kirya 19122009.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali tal-Ministeru tad-Difiża (Iżrael)]] Il-militar jiddependi ħafna fuq sistemi ta' armi ta' teknoloġija għolja ddisinjati u manifatturati fl-Iżrael, kif ukoll xi importazzjonijiet barranin. Il-missila Arrow hija waħda mill-ftit sistemi operazzjonali ta 'missili anti-ballistiċi fid-dinja. Is-serje Python ta' missili mill-ajru għall-ajru ħafna drabi titqies bħala waħda mill-aktar armi kruċjali fl-istorja militari tagħha. Il-missili Spike tal-Iżrael hija waħda mill-missili ggwidati kontra t-tank l-aktar esportati fid-dinja. Is-sistema ta' difiża tal-ajru kontra l-missili tal-Iron Dome tal-Iżrael kisbet akklamazzjoni globali wara li interċettat mijiet ta' rokits sparati minn militanti Palestinjani mill-Medda ta' Gaża. Mill-Gwerra ta' Yom Kippur, Iżrael żviluppa netwerk ta' satelliti ta' tkixxif. Il-programm Ofeq għamel lill-Iżrael wieħed minn seba' pajjiżi li kapaċi jniedu satelliti bħal dawn. L-Iżrael huwa mifhum li għandu armi nukleari u, skont rapport tal-1993, armi kimiċi u bijoloġiċi ta' qerda tal-massa. Is-sottomarini Dolphin tan-Navy Iżraeljana huma maħsuba li huma armati b'missili nukleari li joffru kapaċità tat-tieni attakk. Mill-Gwerra tal-Golf fl-1991, id-djar kollha fl-Iżrael għandu jkollhom kamra sigura rinfurzata, Merkhav Mugan, li ma' jgħaddix minn sustanzi kimiċi u bijoloġiċi. Mill-ħolqien ta' Iżrael, l-infiq militari għamel parti sinifikanti tal-prodott domestiku gross tal-pajjiż, u laħaq il-quċċata ta' 30.3% tal-PGD fl-1975. Mill-2021, l-Iżrael ikklassifika fil-15-il post fid-dinja għall-infiq militari totali, b'24.3 biljun dollaru, u l- is-sitt fl-infiq tad-difiża bħala perċentwal tal-PGD, b’5.2%. Mill-1974, l-Istati Uniti kienet kontributur partikolarment notevoli ta 'għajnuna militari. Taħt memorandum ta 'ftehim iffirmat fl-2016, l-Istati Uniti hija mistennija li tipprovdi lill-pajjiż b'$ 3.8 biljun fis-sena, jew madwar 20% tal-baġit tad-difiża tal-Iżrael, mill-2018 sal-2028. L-Iżrael ikklassifika fid-disa' fid-dinja fl-esportazzjoni tal-armi fl-2022. tal-esportazzjonijiet tal-armi tal-Iżrael mhumiex iddikjarati għal raġunijiet ta' sigurtà. === Sistema legali === [[File:Israel Supreme Court.jpg|thumb|Il-Qorti Suprema tal-Iżrael, Givat Ram, [[Ġerusalemm]]]] [[File:PikiWiki Israel 8854 meona(tarshiha) police station.jpg|thumb|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] [[File:Maalot-Tarshiha police station 5.jpg|thumb|left|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] L-Iżrael għandu sistema ġudizzjarja bi tliet livelli. Fl-aktar livell baxx hemm il-qrati tal-maġistrati, li jinsabu fil-biċċa l-kbira tal-bliet fil-pajjiż. Fuqhom hemm il-qrati distrettwali, li jservu bħala qrati tal-appell u qrati tal-ewwel istanza; Huma jinsabu f'ħamsa mis-sitt distretti ta' Iżrael. It-tielet u l-ogħla livell huwa l-Qorti Suprema, li tinsab f'Ġerusalemm; Isservi dmir doppju bħala l-ogħla qorti tal-appell u l-High Court of Justice. Fir-rwol tal-aħħar, il-Qorti Suprema tiddeċiedi bħala qorti tal-prim'istanza, li tippermetti lill-individwi, kemm ċittadini kif ukoll mhux ċittadini, jippreżentaw petizzjonijiet kontra d-deċiżjonijiet tal-awtoritajiet tal-istat. Is-sistema legali ta' Iżrael tgħaqqad tliet tradizzjonijiet legali: il-liġi komuni Ingliża, il-liġi ċivili, u l-liġi Lhudija. Huwa bbażat fuq il-prinċipju ta' stare decisis (preċedent) u huwa sistema kontradittorja. Il-każijiet tal-qorti jiġu deċiżi minn imħallfin professjonali mingħajr ebda rwol għall-ġurija. Iż-żwieġ u d-divorzju huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati reliġjużi: Lhudija, Musulmani, Drużi u Kristjani. L-elezzjoni tal-imħallfin issir minn kumitat tal-għażla ppresedut mill-ministru tal-ġustizzja. Il-Liġi Bażika tal-Iżrael: Id-Dinjità u l-Libertà tal-Bniedem tfittex li tiddefendi d-drittijiet u l-libertajiet tal-bniedem fl-Iżrael. Il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti u l-organizzazzjoni Iżraeljana tad-drittijiet tal-bniedem Adalah enfasizzaw li din il-liġi fil-fatt ma fihax dispożizzjoni ġenerali dwar l-ugwaljanza u n-nondiskriminazzjoni. Bħala riżultat tal-"Liġi tal-Enclave", porzjonijiet kbar tal-liġi ċivili Iżraeljana japplikaw għall-insedjamenti Iżraeljani u għar-residenti Iżraeljani fit-territorji. == Ġeografija == [[Stampa:BetLoya.jpg|daqsminuri|left|Yehuda Plains]] [[Stampa:סיבוב_סעד_-_1998.jpg|daqsminuri|Ara fuq Highway, Kunsill Reġjonali ta' Sha'ar HaNegev, Distrett tan-Nofsinhar]] [[Stampa:Caiobadner - mount carmel.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Karmel ([[Ebrajk]]: הַר הַכַּרְמֶל, romanizzat: Har haKarmel; Għarbi: جبل مار إلياس, romanizzat: Jabal Mār Ilyās, lit. ' Mount Saint Elias/Elijah'), fil-medda ta' muntanji tal-kosta tat-tramuntana tal-Mediterran Iżrael.]] [[Stampa:Banias spring1.JPG|daqsminuri|Banias Waterfall, Iżrael]] [[Stampa:PikiWiki Israel 1363 Lake Kinneret Sea of Galilee Israel_כנרת.jpg|daqsminuri|left|Lag Kinneret, Baħar tal-Galilja]] [[Stampa:Judea 2 by David Shankbone.jpg|daqsminuri|Id-Deżert tal-Lhudija jew Deżert tal-Lhudija ([[Ebrajk]]: מִדְבַּר יְהוּדָה, romanizzat: Midbar Yehuda)]] [[Stampa:Satellite image of Israel in January 2003.jpg|daqsminuri|left|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien matul il-ġurnata.]] [[Stampa:Israel at night.jpg|daqsminuri|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien bil-lejl.]] [[Stampa:Israel relief location map.svg|daqsminuri|left|Mappa Topografika ta' Iżrael]] [[Stampa:Soil moisture and climate change.svg|daqsminuril|240px|Projezzjonijiet mis-Sitt Rapport ta' Valutazzjoni tal-IPCC juru biċ-ċar l-impatti tat-tibdil fil-klima fuq l-Iżrael anke b'2 gradi ta' tisħin.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|left|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:Nahal Dishon 11.jpg|daqsminuri|left|Il-Galilija ta' Fuq huwa reġjun fit-Tramuntana ta' Iżrael.]] [[Stampa:Flickr - Israel Defense Forces - The Golan Heights.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan bis-siġar tal-ewkaliptu u l-Muntanja Hermon fl-isfond.]] [[Stampa:Meron 124PAN.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:ParkGolda1.jpg|daqsminuri|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:PikiWiki Israel 48644 Geography of Israel.jpg|daqsminuri|left|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:Nachal Aviv (4).JPG|daqsminuri|Nahal Obiv huwa nixxiegħa li tgħaddi lejn il-Lvant tal-Galilija ta' Fuq.]] [[Stampa:JPF-Jezreel Valley and Mount Tabor.JPG|daqsminuri|left|Veduta ta' Wied Ġeżrejl u Muntanja Tabor minn Megiddo]] Iżrael jinsab fiż-żona tal-Levant tan-Nofs Qamar Fertili. Il-pajjiż jinsab fit-tarf tal-lvant tal-Baħar Mediterran, u għandu fruntieri fit-tramuntana mal-Libanu, fil-grigal mas-Sirja, fil-lvant mal-Ġordan u x-Xatt tal-Punent, u fil-Lbiċ mal-Eġittu u l-Medda ta' Gaża. Hija tinsab bejn latitudnijiet 29° u 34° N u lonġitudnijiet 34° u 36° E. It-territorju sovran ta' Iżrael (skond il-linji ta' demarkazzjoni tal-Ftehim ta' l-Armistizju ta' l-1949 u esklużi t-territorji kollha maqbuda mill-Iżrael matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem ta 'l-1967) huwa ta' madwar 20,770 kilometru kwadru (8,019 sq mi), li minnhom tnejn fil-mija huma ilma. Madankollu, Iżrael tant hu dejjaq (100 km fl-aktar punt wiesa', meta mqabbel ma' 400 km mit-tramuntana għan-nofsinhar) li ż-żona ekonomika esklussiva fil-Mediterran hija d-doppju tal-art tal-pajjiż. L-erja totali taħt il-liġi Iżraeljana, inklużi Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan, hija ta' 22,072 kilometru kwadru (8,522 sq mi), u l-erja totali taħt il-kontroll Iżraeljan, inkluż territorju kkontrollat ​​mill-militar u parzjalment immexxi mill-Palestinjani, hija x-Xatt tal-Punent, hija 27,799. kilometri kwadri (10,733 sq mi). Minkejja ċ-ċokon tiegħu, Iżrael huwa dar għal varjetà ta' forom ta' art, mid-Deżert tan-Negev fin-Nofsinhar sal-Wied fertili ta' Jezreel fl-intern, il-meded muntanjużi tal-Galilija, Karmel u lejn il-Golan fit-tramuntana. Il-pjanura kostali Iżraeljana fuq ix-xtut tal-Mediterran hija dar għall-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tan-nazzjon. Lejn il-lvant tas-Central Highlands tinsab il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, parti żgħira mill-Wied tal-Kbir ta' 6,500 kilometru (4,039 mi). Ix-Xmara Ġordan tgħaddi tul il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, mill-Muntanja Hermon minn ġol-Wied ta' Ħula u l-Baħar ta' Galilea sal-Baħar Mejjet, l-iktar punt baxx fuq il-wiċċ tad-Dinja. Aktar fin-nofsinhar tinsab l-Araba, li tispiċċa fil-Golf ta' Eilat, parti mill-Baħar l-Aħmar. Makhtesh, jew "ċirki ta 'erożjoni", huma uniċi għan-Negev u l-Peniżola tas-Sinaj, l-akbar huwa l-Makhtesh Ramon b'tul ta' 38 km. Iżrael għandu l-ogħla numru ta' speċi ta' pjanti għal kull metru kwadru tal-pajjiżi tal-baċir tal-Mediterran. L-Iżrael fih erba 'ekoreġjuni terrestri: foresti tal-weraq wiesa' tal-koniferi-sklerofilli tal-Lvant tal-Mediterran, foresti tal-koniferi tal-weraq tal-muntanji tan-Nofsinhar tal-Anatolja, Deżert Għarbi, u Deżert tal-Arbuxxelli tal-Mesopotami. Il-foresti ammontaw għal 8.5% tal-art tal-pajjiż fl-2016, sa minn 2% fl-1948, bħala riżultat ta' programm ta' tħawwil tal-foresti fuq skala kbira mill-Fond Nazzjonali Lhudi. ==== Widien u Muntanji ==== <gallery> Stampa:Hermonsnow.jpg|Il-Muntanja Hermon tidher minn fuq il-Muntanja Bental Stampa:NahalRefaimJaffaJerusalemOldRailroadJan272023 01.jpg|Veduta tal-Muntanji tal-Lhudija qrib Ġerusalemm Stampa:Ravens in Kadita.jpg|daqsminuri|left|Il-muntanja Kanaan hija muntanja fit-Tramuntana ta' Iżrael, fil-majjistral tal-Baħar ta' Galilea. Stampa:Burnt mt meiron.JPG|daqsminuri|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Mountmeron.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:Meron VIew.jpg|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:MeronMountainPanorama.png|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Almog IL2 Movil.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Harrari059 (1).jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Beit Netofa Flodded zoom.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Kibbutz sasa.jpg|Panorama madwar Kibbutz Sasa Stampa:Afula aerial photo.JPG|Ritratt mill-ajru ta' Afula f'Wied Jezreel, Mejju 2013. Stampa:JezreelValley.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:Emek.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:YizraelFog.jpg|Ċpar fil-Wied Megiddo Stampa:AFULA & GIVAT HAMORE.jpg|Afula u Givat HaMorah Stampa:Avivim 6882.jpg|Moshav ta' Avivim (אביבים), iħares lejn in-nofsinhar. Fl-isfond tista’ tara l-firxa tal-muntanji Libaniżi li fiċ-ċentru tagħha hemm il-belt ta' Itron. </gallery> === Tettonika u sismiċità === [[Stampa:Northern slope of Mount Meron.jpg|daqsminuri|L-għoljiet tat-Tramuntana tal-Muntanja Meron]] Il-Wied tal-Ġordan Rift huwa r-riżultat ta' movimenti tettoniċi fi ħdan is-sistema Dead Sea Transformer Fault (DSF). Id-DSF jifforma l-konfini tat-trasformazzjoni bejn il-Pjanċa Afrikana lejn il-punent u l-Pjanċa Għarbija lejn il-Lvant. L-Għoljiet tal-Golan u l-Ġordan kollu huma parti mill-Pjanċa Għarbija, filwaqt li l-Galilija, ix-Xatt tal-Punent, il-pjanura tal-kosta u n-Negev flimkien mal-Peniżola tas-Sinai jinsabu fuq il-Pjanċa Afrikana. Dan l-arranġament tectonic iwassal għal attività sismika relattivament għolja. Is-segment kollu tal-Wied tal-Ġordan huwa maħsub li nqasam ripetutament, pereżempju matul l-aħħar żewġ terremoti kbar tul din l-istruttura f'749 u 1033. Id-defiċit ta' żlieq li akkumula mill-avveniment tal-1033 huwa biżżejjed biex jikkawża terremot ta' M w ~ 7.4. L-aktar terremoti katastrofiċi magħrufa seħħew fis-sena 31 QK, 363, 749 u 1033 AD, jiġifieri, bejn wieħed u ieħor kull 400 sena. Terremoti distruttivi li jikkawżaw telf serju ta' ħajjiet iseħħu madwar kull 80 sena. Filwaqt li hemm regolamenti stretti tal-bini u strutturi mibnija reċentement huma reżistenti għat-terremoti, mill-2007 ħafna bini pubbliku, kif ukoll 50,000 bini residenzjali, ma' laħqux l-istandards il-ġodda u kienu "mistennija li jikkollassaw" jekk ġew esposti għal terremot qawwi . === Klima === [[Stampa:Bental mountain.JPG|daqsminuri|left|Veduta mit-tramuntana sal-Muntanja Bantel b'kappa tas-silġ. Fit-tagħrif miksub tal-immaġni tista' tara l-Ġibjun ta' Bantel]] It-temperaturi fl-Iżrael ivarjaw ħafna, speċjalment matul ix-xitwa. Iż-żoni kostali, bħal dawk f'Tel Aviv u Ħaifa, għandhom klima tipika Mediterranja bi xtiewi friski u b’xita u sjuf twal u sħan. Iż-żona ta' Beersheba u n-Negev tat-Tramuntana għandhom klima semi-arida bi sjuf sħan, xtiewi friski u inqas ġranet tax-xita. Iż-żoni tan-Nofsinhar ta' Negev u Arava għandhom klima deżert bi sjuf sħan ħafna u niexfa u xtiewi ħfief bi ftit jiem ta' xita. L-ogħla temperatura fid-dinja barra l-Afrika u l-Amerika ta' Fuq fl-2021, 54 °C (129 °F), ġiet irreġistrata fl-1942 f'Kibbutz Tirat Zvi fil-Wied tax-Xmara Ġordan tat-Tramuntana. Ir-reġjuni muntanjużi jistgħu jkunu riħ u kesħin, u żoni f'altitudni ta' 750 metru (2,460 pied) jew ogħla (l-istess elevazzjoni bħal Ġerusalemm) tipikament jirċievu mill-inqas borra waħda fis-sena. Minn Mejju sa Settembru, ix-xita fl-Iżrael hija skarsa. Fl-Iżrael hemm erba' reġjuni fitoġeografiċi differenti, minħabba l-post tal-pajjiż bejn iż-żoni moderati u tropikali. Għal din ir-raġuni, il-flora u l-fawna huma estremament diversi. Hemm 2,867 speċi magħrufa ta' pjanti fl-Iżrael. Minnhom, mill-inqas 253 speċi huma introdotti u mhux indiġeni. Hemm 380 riżerva naturali Iżraeljana. B'riżorsi tal-ilma skarsi, l-Iżrael żviluppa diversi teknoloġiji li jiffrankaw l-ilma, inkluż l-irrigazzjoni bil-qtar. L-ammont konsiderevoli ta' dawl tax-xemx disponibbli għall-enerġija solari jagħmel l-Iżrael n-nazzjon ewlieni fl-użu tal-enerġija solari per capita: prattikament kull dar tuża pannelli solari biex issaħħan l-ilma. Il-Ministeru tal-Ħarsien Ambjentali Iżraeljan irrapporta li t-tibdil fil-klima "se jkollu impatt deċiżiv fuq l-oqsma kollha tal-ħajja," partikolarment għall-popolazzjonijiet vulnerabbli. == Ekonomija == [[Stampa:השטרות החדשים של ישראל.jpg|daqsminuri|left|Karti tal-flus Shekel ġodda (Serje Attwali Ċ)]] [[Stampa:Ayalon Highway, Tel Aviv (cropped).jpg|daqsminuri|Id-distrett tal-iskambju tad-djamanti f'Ramat Gan]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61141 kfar saba - weizman street.jpg|daqsminuri|left|Triq tax-xiri ta' Weizan f'Weizman, Kfar Saba]] [[Stampa:Tel Aviv Stock Exchange - New Building Lobby 1.jpg|daqsminuri|Borża ta' Tel Aviv]] [[Stampa:Kfar Saba new district.JPG|daqsminuri|left|Bini li qed jinbena f'Kfar Saba]] L-Iżrael huwa meqjus bħala l-aktar pajjiż avvanzat fl-Asja tal-Punent u fil-Lvant Nofsani fl-iżvilupp ekonomiku u industrijali. Minn Ottubru 2023, l-IMF stmat il-PGD ta' Iżrael għal $521.7 biljun u l-PGD ta' Iżrael per capita għal $53.2 elf (klassifika fit-13-il globalment). Huwa t-tielet l-aktar pajjiż sinjur fl-Asja bi dħul nominali per capita. Iżrael għandu l-ogħla ġid medju per capita fil-Lvant Nofsani. The Economist ikklassifika lill-Iżrael bħala r-raba 'l-aktar ekonomija ta' suċċess fost il-pajjiżi żviluppati sal-2022. Għandu l-aktar biljunarji fil-Lvant Nofsani u t-18 l-aktar fid-dinja. F'dawn l-aħħar snin, Iżrael kellu waħda mill-ogħla rati ta't kabbir fid-dinja żviluppata. Fl-2010, ingħaqad mal-OECD. Il-pajjiż huwa kklassifikat fl-20 post fir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-Forum Ekonomiku Dinji u fil-35 post fl-Indiċi tal-Faċilità ta' Doing Business tal-Bank Dinji. L-Iżrael ikklassifika wkoll fil-ħames post fid-dinja għall-proporzjon ta' nies f'impjiegi b'ħiliet għolja. Minkejja riżorsi naturali limitati, l-iżvilupp intensiv tas-setturi agrikoli u industrijali matul l-aħħar deċennji għamel lill-Iżrael fil-biċċa l-kbira awtosuffiċjenti fil-produzzjoni tal-ikel apparti mill-qamħ u ċ-ċanga. L-importazzjonijiet lejn l-Iżrael, li jammontaw għal $96.5 biljun fl-2020, jinkludu materja prima, tagħmir militari, oġġetti ta' investiment, djamanti mhux maħduma, karburanti, qmuħ u oġġetti tal-konsumatur. Esportazzjonijiet ewlenin jinkludu makkinarju, tagħmir, softwer, djamanti maqtugħin, prodotti agrikoli, kimiċi, tessuti u ħwejjeġ; Fl-2020, l-esportazzjonijiet Iżraeljani laħqu $114 biljun. Il-Bank ta' Iżrael għandu $201 biljun f'riżervi ta' kambju barrani, is-17-il l-ogħla fid-dinja. Mis-snin sebgħin, Iżrael irċieva għajnuna militari mill-Istati Uniti, kif ukoll assistenza ekonomika fil-forma ta' garanziji ta' self, li jammontaw għal madwar nofs id-dejn barrani ta' Iżrael. Iżrael għandu wieħed mill-inqas djun esterni fid-dinja żviluppata, u huwa sellief f'termini ta' dejn estern nett (assi vs obbligazzjonijiet barra), li fl-2015 laħaq bilanċ favorevoli ta' $69 biljun. Iżrael għandu t-tieni l-akbar numru ta' startups wara l-Istati Uniti, u t-tielet l-akbar numru ta' kumpaniji elenkati fuq in-NASDAQ. Huwa l-mexxej dinji fin-numru ta' startups per capita. Iżrael ġie msejjaħ bħala "Nazzjon Start-Up." u Microsoft bnew l-ewwel faċilitajiet ta' riċerka u żvilupp barranin tagħhom fl-Iżrael, u korporazzjonijiet multinazzjonali ta' teknoloġija għolja oħra fetħu ċentri ta' riċerka u żvilupp fil-pajjiż. Il-ġranet assenjati għall-ġurnata tax-xogħol fl-Iżrael huma mill-Ħadd sal-Ħamis (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' ħamest ijiem), jew il-Ġimgħa (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' sitt ijiem). Fl-osservanza tax-Xabbat, f'postijiet fejn il-Ġimgħa hija ġurnata tax-xogħol u l-maġġoranza tal-popolazzjoni hija Lhudija, il-Ġimgħa hija "ġurnata qasira." Tressqu diversi proposti biex il-ġimgħa tax-xogħol tiġi aġġustata għal dik tal-maġġoranza tad-dinja. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Emergencyroom.jpg|daqsminuri|left|Shamir Medical Center, li sal-2017 kien jissejjaħ "Assaf Harofeh Medical Center", huwa sptar fil-kumpless Zirifin.]] [[Stampa:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|daqsminuri|Matam High-Tech Park f'Haifa]] [[Stampa:PikiWiki Israel 13319 Soroka Hospital in Beersheba.jpg|daqsminuri|left|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Soroka Medical Center Aerial View.JPG|daqsminuri|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Kaplan Medical Center Aerial View.jpg|daqsminuri|left|Veduta mill-Ajru Kaplan Medical Center]] [[Stampa:AshdodAssutaMC.jpg|daqsminuri|L-Isptar Universitarju Assuta Ashdod]] L-iżvilupp ta 'l-Iżrael ta' teknoloġiji avvanzati fis-softwer, il-komunikazzjonijiet u x-xjenzi tal-ħajja qajjem paraguni ma' Silicon Valley. L-Iżrael huwa l-ewwel fid-dinja fl-infiq fuq ir-riċerka u l-iżvilupp bħala perċentwal tal-PGD. Huwa jikklassifika fl-14-il post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, u l-ħames fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Bloomberg tal-2019 Iżrael għandu 140 xjenzat, tekniku u inġinier għal kull 10,000 impjegat, l-ogħla numru fid-dinja. L-Iżrael ipproduċa sitt xjenzati rebbieħa tal-Premju Nobel mill-2004 u spiss ġie kklassifikat bħala wieħed mill-pajjiżi bl-ogħla proporzjonijiet ta' artikoli xjentifiċi per capita. L-universitajiet Iżraeljani huma fost l-aqwa 50 università fid-dinja fix-xjenza tal-kompjuter (Technion u l-Università ta' Tel Aviv), il-matematika (l-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm), u l-kimika (Weizmann Institute of Sciences). Fl-2012, l-Iżrael kien ikklassifikat fid-disa' fid-dinja mill-Indiċi tal-Kompetittività Spazjali Futron. L-Aġenzija Spazjali Iżraeljana tikkoordina l-programmi kollha ta' riċerka spazjali Iżraeljani b'għanijiet xjentifiċi u kummerċjali, u fasslet u bniet mill-inqas 13-il satellita kummerċjali, ta' riċerka u spy. Uħud mis-satelliti tal-Iżrael huma kklassifikati fost l-aktar sistemi spazjali avvanzati fid-dinja. Shavit hija vettura tal-varar fl-ispazju prodotta mill-Iżrael biex tniedi satelliti żgħar f'orbita baxxa tad-Dinja. Tnediet għall-ewwel darba fl-1988, u b'hekk l-Iżrael kien it-tmien nazzjon li għandu kapaċità ta' tnedija fl-ispazju. Fl-2003, Ilan Ramon sar l-ewwel astronawta ta' Iżrael, li serva fuq il-missjoni fatali ta' l-ispazju ta' Columbia. In-nuqqas ta' ilma attwali xpruna l-innovazzjoni fit-tekniki ta' konservazzjoni tal-ilma, u modernizzazzjoni agrikola sostanzjali, irrigazzjoni bil-qtar, ġiet ivvintata fl-Iżrael. Iżrael huwa wkoll fuq quddiem teknoloġiku tad-desalinizzazzjoni u r-riċiklaġġ tal-ilma. L-Impjant tad-Desalinizzazzjoni ta' Sorek huwa l-akbar faċilità tad-desalinizzazzjoni tar-reverse osmosis tal-ilma baħar fid-dinja. Fl-2014, il-programmi tad-desalinizzazzjoni tal-Iżrael ipprovdew madwar 35% tal-ilma tax-xorb tal-Iżrael u huma mistennija li jfornu 70% sal-2050. Fl-2015, aktar minn 50 fil-mija tal-ilma għad-djar, l-agrikoltura u l-industrija Iżraeljani Huwa prodott artifiċjalment. Fl-2011, l-industrija tat-teknoloġija tal-ilma tal-Iżrael kienet tiswa madwar $2 biljun fis-sena b'esportazzjonijiet annwali ta' prodotti u servizzi fl-għexieren ta' miljuni ta 'dollari. Bħala riżultat ta' innovazzjonijiet fit-teknoloġija tar-reverse osmosis, l-Iżrael se jsir esportatur nett ta' l-ilma. [[Stampa:Solar dish at Ben-Gurion National Solar Energy Center in Israel.jpg|daqsminuri|L-akbar dixx paraboliku solari fid-dinja fiċ-Ċentru Nazzjonali tal-Enerġija Solari Ben-Gurion]] === Enerġija === [[Stampa:Electric Turbines And The Hermon.JPG|daqsminuri|left|Turbini tar-riħ għall-produzzjoni tal-elettriku fil-Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan, bil-Muntanja Hermon fl-isfond.]] Iżrael beda jipproduċi gass naturali mill-oqsma tal-gass offshore tiegħu stess fl-2004. Fl-2009, riżerva tal-gass naturali, Tamar, instabet ħdejn il-kosta ta' Iżrael. It-tieni riżerva, Leviathan, ġiet skoperta fl-2010. Ir-riżervi tal-gass naturali f'dawn iż-żewġ oqsma jistgħu jagħmlu l-enerġija ta 'Iżrael sigura għal aktar minn 50 sena. Fl-2013, l-Iżrael beda l-produzzjoni kummerċjali ta' gass naturali mill-għalqa ta' Tamar. Mill-2014, l-Iżrael ipproduċa aktar minn 7.5 biljun metru kubu (bcm) ta' gass naturali kull sena. L-Iżrael kellu 199 biljun bcm ta 'riżervi ta' gass naturali ppruvati mill-2016. Il-qasam tal-gass Leviathan beda l-produzzjoni fl-2019. Ketura Sun hija l-ewwel qasam solari kummerċjali ta 'Iżrael. Mibnija fl-2011 minn Arava Power Company, il-qasam jikkonsisti fi 18,500 pannell fotovoltajku manifatturati minn Suntech, li se jipproduċu madwar 9 gigawatt-siegħa (GWh) ta' elettriku fis-sena. Matul l-għoxrin sena li ġejjin, il-qasam se jiffranka l-produzzjoni ta 'madwar 125,000 tunnellata metrika ta' dijossidu tal-karbonju. === Trasport === [[Stampa:The Israeli Ministry of Transport.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali ta' Ministeru tat-Trasport, Infrastruttura Nazzjonali u Sigurtà]] [[Stampa:461 Highway Israel.jpg|daqsminuri|Highway 461, f'Yeuda]] [[Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|daqsminuri|left|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station)]] [[Stampa:4X-ECC LLBG 09-05-2014b.jpg|daqsminuri|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Avi]] Iżrael għandu 19,224 kilometru (11,945 mil) ta' toroq pavimentati u 3 miljun vettura bil-mutur. In-numru ta' vetturi bil-mutur għal kull 1,000 ruħ huwa 365, relattivament baxx fost il-pajjiżi żviluppati. Il-pajjiż jimmira li 30% tal-vetturi fit-toroq tiegħu jkunu elettriċi sal-2030. L-Iżrael għandu 5,715 xarabank fuq rotot skedati, operati minn diversi trasportaturi, l-akbar u l-eqdem minnhom huwa Egged, li jaqdi l-biċċa l-kbira tal-pajjiż. Il-ferroviji jestendu fuq 1,277 kilometru (793 mi) u huma operati mill-Ferroviji tal-Iżrael tal-istat. Wara investimenti sinifikanti li bdew fil-bidu u nofs id-disgħinijiet, in-numru ta' passiġġieri tal-ferrovija fis-sena kiber minn 2.5 miljun fl-1990 għal 53 miljun fl-2015; Il-ferroviji jittrasportaw 7.5 miljun tunnellata ta' merkanzija fis-sena. L-Iżrael huwa moqdi minn tliet ajruporti internazzjonali: l-Ajruport Ben Gurion, iċ-ċentru ewlieni tal-pajjiż għall-ivvjaġġar bl-ajru internazzjonali; Ajruport Ramon; u l-Ajruport ta' Haifa. Ben Gurion, l-akbar ajruport ta' Iżrael, ittratta aktar minn 21.1 miljun passiġġier fl-2023. Il-pajjiż għandu tliet portijiet ewlenin: il-Port ta' Haifa, l-eqdem u l-akbar fil-pajjiż, fuq il-kosta tal-Mediterran, il-Port ta' Ashdod; u l-Port iżgħar ta' Eilat fuq il-Baħar l-Aħmar. <gallery> Stampa:Ben-gurion-airport-terminal--september-2012.jpg|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Aviv Stampa:Haifa Airport terminal 2013.jpg|L-Ajruport ta' Haifa ([[Ebrajk]]: נְמַל הַתְּעוּפָה חֵיפָה, Namal HaTe'ufa Haifa) (IATA: HFA, ICAO: LLHA) Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station) Stampa:KeturaJunctionMar172022.jpg|Highway 40 ([[Ebrajk]]: כביש 40) hija awtostrada interurbana tramuntana-nofsinhar fl-Iżrael. Fi 302 km fit-tul, hija t-tieni l-itwal triq fl-Iżrael </gallery> === Turiżmu === [[Stampa:Kfar Saba spring in the city.JPG|daqsminuri|left|Rebbiegħa fil-park taċ-ċentru tal-belt ta' Kfar Sava]] [[Stampa:Ein Bokek - Dead Sea2.jpg|daqsminuri|Ein Bokek jirrikorru fuq ix-xtut tal-Baħar Mejjet]] It-turiżmu, speċjalment it-turiżmu reliġjuż, huwa industrija ewlenija fl-Iżrael, u l-bajjiet tal-pajjiż, siti arkeoloġiċi, siti storiċi u bibliċi oħra, u ġeografija unika wkoll jattiraw turisti. Il-problemi tas-sigurtà tal-Iżrael ħadu effett fuq l-industrija, iżda n-numri tat-turisti qed jerġgħu lura. Fl-2017, rekord ta' 3.6 miljun turist żaru l-Iżrael, li pproduċew tkabbir ta' 25 fil-mija mill-2016 u kkontribwew NIS 20 biljun għall-ekonomija Iżraeljana. === Proprjetà immobbli === Il-prezzijiet tad-djar fl-Iżrael huma fl-ogħla terz tal-pajjiżi kollha, b'medja ta' 150 salarju meħtieġa biex jinxtara appartament. Mill-2022, hemm madwar 2.7 miljun proprjetà fl-Iżrael, b'żieda annwali ta 'aktar minn 50,000. Madankollu, id-domanda għall-akkomodazzjoni taqbeż il-provvista, b'nuqqas ta' madwar 200,000 appartament mill-2021. B'riżultat ta' dan, fl-2021 il-prezzijiet tad-djar żdiedu b’5.6%. Fl-2021, l-Iżraeljani ħadu rekord ta' NIS 116.1 biljun f'ipoteki, żieda ta' 50% mill-2020. == Demografija == [[Stampa:אירוע עפיפונים בקיבוץ 2020.jpg|daqsminuri|left|Iżraeljani fis-Kibbutz Sufa, Iżrael]] [[Stampa:Aliyah 1948-2015.png|daqsminuri|Immigrazzjoni lejn l-Iżrael bejn l-1948 u l-2015. Iż-żewġ qċaċet seħħew fl-1949 u fl-1990.]] Iżrael għandu l-akbar popolazzjoni Lhudija fid-dinja u huwa l-uniku pajjiż fejn il-Lhud huma maġġoranza. Mill-31 ta' Mejju, 2024, il-popolazzjoni ta' Iżrael kienet madwar 9,907,100. Fl-2022, il-gvern irreġistra 73.6% tal-popolazzjoni bħala Lhud, 21.1% bħala Għarab, u 5.3% bħala "Oħrajn" (insara mhux Għarab u nies li m'għandhomx reliġjon reġistrata). Matul l-aħħar għaxar snin, għadd kbir ta' ħaddiema migranti mir-Rumanija, it-Tajlandja, iċ-Ċina, l-Afrika u l-Amerika t'Isfel stabbilixxew fl-Iżrael. In-numri eżatti mhumiex magħrufa, peress li ħafna minnhom jgħixu fil-pajjiż illegalment, iżda l-istimi jvarjaw minn 166,000 għal 203,000. Sa Ġunju 2012, madwar 60,000 immigrant Afrikan kienu daħlu fl-Iżrael. Madwar 93% tal-Iżraeljani jgħixu f'żoni urbani. 90% tal-Iżraeljani Palestinjani joqogħdu f'139 belt u bliet b'popolazzjoni densa kkonċentrati fir-reġjuni tal-Galilija, Trijanglu u Negev, bl-10% li jifdal fi bliet u distretti mħallta. L-OECD fl-2016 stmat l-istennija tal-ħajja medja għal 82.5 snin, is-sitt l-ogħla fid-dinja. L-istennija tal-għomor tal-Għarab Iżraeljani hija 3 sa 4 snin lura u ogħla milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Għarab u Musulmani. Il-pajjiż għandu l-ogħla rata' ta' fertilità fl-OECD u l-unika waħda ogħla miċ-ċifra ta' sostituzzjoni ta' 2.1. Iż-żamma tal-popolazzjoni ta' Iżrael mill-1948 hija bejn wieħed u ieħor l-istess jew ogħla, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra b'immigrazzjoni tal-massa. Madwar 80% tal-Lhud Iżraeljani twieldu fl-Iżrael, 14% huma immigranti mill-Ewropa u l-Amerika, u 6% huma immigranti mill-Asja u l-Afrika. Lhud mill-Ewropa u l-ex Unjoni Sovjetika u d-dixxendenti tagħhom imwielda fl-Iżrael, inklużi Lhud Ashkenazi, jiffurmaw madwar 44% tal-Lhud Iżraeljani. Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani u d-dixxendenti tagħhom, inklużi Mizrahi u Lhud Sefardi, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-bqija tal-popolazzjoni Lhudija. Ir-rati ta' żwieġ bejn l-Lhud jaqbżu l-35% u studji reċenti jissuġġerixxu li l-perċentwal ta' Iżraeljani dixxendenti minn Lhud Sefardi u Ashkenazi qed jiżdied b’0.5 fil-mija kull sena, b’aktar minn 25% tat-tfal tal-iskola issa joriġinaw mit-tnejn. Madwar 4% tal-Iżraeljani (300,000), etnikament definiti bħala "oħrajn", huma ta' dixxendenza Russa ta' oriġini Lhudija jew minn familji li mhumiex Lhud taħt il-liġi rabbinika, iżda li kienu eliġibbli għaċ-ċittadinanza taħt il-Liġi tar-Ritorn. In-numru totali ta' Iżraeljani lil hinn mill-Linja l-Ħadra huwa aktar minn 600,000 (≈10% tal-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana). Mill-2016, 399,300 Iżraeljan għexu fl-insedjamenti tax-Xatt tal-Punent, inklużi dawk li qabel it-twaqqif tal-Istat ta 'Iżrael u ġew stabbiliti mill-ġdid wara l-Gwerra ta' Sitt Ijiem, fi bliet bħal Hebron u l-blokk Gush Etzion. Barra minn hekk, kien hemm aktar minn 200,000 Lhudi jgħixu f'Ġerusalemm tal-​Lvant, u 22,000 fl-​Għoljiet tal-​Golan. Madwar 7,800 Iżraeljan għexu f’insedjamenti fil-Medda ta’ Gaża, magħrufa bħala Gush Katif, sakemm ġew evakwati mill-gvern bħala parti mill-pjan ta' diżimpenn tiegħu tal-2005. L-Għarab Iżraeljani (inkluża l-popolazzjoni Għarbija ta' Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan) jinkludu 21.1% tal-popolazzjoni jew 1,995,000 ruħ. Fi stħarriġ tal-2017, 40% taċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael identifikaw lilhom infushom bħala "Għarab f'Iżrael" jew "ċittadini Għarab ta' Iżrael", 15% identifikaw lilhom infushom bħala "Palestinjani", 8.9% bħala "Palestinjani fl-Iżrael" jew "ċittadini Palestinjani ta' Iżrael". Iżrael", u 8.7% bħala "Għarab"; Stħarriġ wieħed sab li 60% tal-Għarab Iżraeljani għandhom ħarsa pożittiva tal-istat. === Żoni urbani ewlenin === [[Stampa:KatamonimFeb102023 04.jpg|daqsminuri|left|Gonenim (jew "Katmonim") huwa lokal fil-Lbiċ ta' Ġerusalemm. Il-popolazzjoni madwar 23,800 ruħ.]] [[Stampa:Tel Aviv Panorama.jpg|daqsminuri|Veduta taż-żona metropolitana ta' Tel Aviv]] Iżrael għandu erba' żoni metropolitani ewlenin: Gush Dan (żona metropolitana ta' Tel Aviv; popolazzjoni 3,854,000), Ġerusalemm (popolazzjoni 1,253,900), Haifa (924,400), u Beersheba (377,100). L-akbar muniċipalità ta' Iżrael, fil-popolazzjoni u l-erja, hija Ġerusalemm b'981,711 residenti f'żona ta' 125 kilometru kwadru (48 sq mi). Tel Aviv u Haifa jikklassifikaw bħala l-ibliet l-aktar popolati li jmiss fl-Iżrael, b’popolazzjonijiet ta’ 474,530 u 290,306, rispettivament. Il-belt (prinċipalment Haredi) ta' Bnei Brak hija l-aktar belt b'popolazzjoni densa fl-Iżrael u waħda mill-aqwa 10 bliet l-aktar popolati fid-dinja. Iżrael għandu 16-il belt b'aktar minn 100,000 abitant. Fl-2018, il-Ministeru tal-Intern kien ta l-istatus ta' "muniċipalitajiet" (jew "bliet") lil 77 lokalità Iżraeljana, li erbgħa minnhom jinsabu fix-Xatt tal-Punent. === Lingwa === [[Stampa:שלט_רחוב_יהודה_(3777232251).jpg|daqsminuri|Sinjali tat-toroq bl-Ebrajk, Għarbi u Ingliż]] Il-lingwa uffiċjali ta' Iżrael hija l-Ebrajk. L-Ebrajk huwa l-lingwa primarja tal-istat u huwa mitkellem kuljum mill-maġġoranza tal-popolazzjoni. L-Għarbi kien ukoll lingwa uffiċjali ta’ Iżrael; Fl-2018 l-Għarbi għandu status speċjali fl-istat. L-Għarbi huwa mitkellem mill-minoranza Għarbija, u l-Ebrajk huwa mgħallem fl-iskejjel Għarab. Il-Franċiż huwa mitkellem minn madwar 700,000 Iżraeljan, l-aktar li joriġinaw minn Franza u l-Afrika ta’ Fuq (ara Lhud Magrebi). L-Ingliż kien lingwa uffiċjali matul il-perjodu tal-Mandat; Hija tilfet dan l-istatus wara l-istabbiliment ta 'Iżrael, iżda żżomm rwol komparabbli ma' dak ta' lingwa uffiċjali. Ħafna Iżraeljani jikkomunikaw raġonevolment tajjeb bl-Ingliż, peress li ħafna programmi televiżivi huma mxandra bl-Ingliż bis-sottotitoli u l-lingwa hija mgħallma mill-ewwel gradi tal-iskola primarja. L-universitajiet Iżraeljani joffru korsijiet bl-Ingliż fuq suġġetti varji. === Reliġjon === [[Stampa:Elifelet 6908.jpg|daqsminuri|left|Is-Sinagoga ta' Elifalet]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21316 Ponevezh Yeshiva in Bnei Brak.JPG|daqsminuri|Yeshivá ta' Ponyvage]] [[Stampa:Westernwall2.jpg|daqsminuri|left|Il-Koppla tal-Blata u l-Ħajt tal-Punent, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Hebron yeshiva_1.jpg|daqsminuri|Yeshivá ta' Hebrón - Knesset, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Church of the Holy Sepulchre by Gerd Eichmann (cropped).jpg|daqsminuri|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]].]] L-affiljazzjoni reliġjuża tal-popolazzjoni Iżraeljana fl-2022 kienet 73.6% Lhudija, 18.1% Musulmana, 1.9% Kristjana, u 1.6% Druze. L-4.8% li jifdal kienu jinkludu reliġjonijiet bħas-Samaritaniżmu u l-Baha'i, kif ukoll "mhux klassifikati reliġjużi". L-affiljazzjoni reliġjuża tal-Lhud Iżraeljani tvarja ħafna: stħarriġ tal-2016 minn Pew Research jindika li 49% jidentifikaw bħala Hiloni (sekulari), 29% bħala Masorti (tradizzjonali), 13% bħala Dati (reliġjużi), u 9% bħala Haredi (ultra). -Ortodossa). Il-Lhud Haredi huma mistennija li jiffurmaw aktar minn 20% tal-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael sal-2028. Il-Musulmani jikkostitwixxu l-akbar minoranza reliġjuża fl-Iżrael, li jirrappreżentaw madwar 17.6% tal-popolazzjoni. Madwar 2% tal-popolazzjoni hija Kristjana u 1.6% hija Druze. Il-popolazzjoni Kristjana tinkludi primarjament Insara Għarab u Insara Aramajk, iżda tinkludi wkoll immigranti post-Sovjetiċi, ħaddiema barranin, u segwaċi tal-Ġudaiżmu Messjaniku, meqjusa mill-biċċa l-kbira tal-Insara u Lhud bħala forma ta' Kristjaneżmu. Membri ta' ħafna gruppi reliġjużi oħra, inklużi Buddisti u Ħindu, iżommu preżenza fl-Iżrael, għalkemm f’numru żgħir. Minn aktar minn miljun immigrant mill-ex Unjoni Sovjetika, madwar 300,000 huma meqjusa bħala mhux Lhud mir-Rabbinat Ewlieni ta' Iżrael. Iżrael jinkludi parti sinifikanti mill-Art Imqaddsa, reġjun ta 'importanza sinifikanti għar-reliġjonijiet Abrahamiċi kollha. Il-belt ta' Ġerusalemm hija ta' importanza partikolari għal-Lhud, il-Musulmani u l-Insara peress li hija dar għal siti li huma ċentrali għat-twemmin reliġjuż tagħhom, bħall-Belt il-Qadima li tinkorpora l-Ħajt tal-Punent u l-Muntanja tat-Tempju (precint tal-moskea ta' Al- Aqsa) u l-Knisja tas-Santu Sepulkru. Postijiet oħra ta' importanza reliġjuża huma Nazaret (sit tal-Lunzjata ta' Marija), Tiberija u Safed (tnejn mill-Erbgħa Bliet Mqaddsa tal-Ġudaiżmu), il-Moskea l-Bajda fir-Ramla (santwarju tal-profeta Saleh) u l-Knisja ta' San Ġorġ u il-Moskea ta' Al-Khadr, Lod (qabar ta' San Ġorġ jew Al Khidr). Bosta postijiet oħra ta' interess reliġjuż jinsabu fix-Xatt tal-Punent, fosthom il-Qabar ta' Ġużeppi, il-post fejn twieled Ġesù, il-Qabar ta' Rakel, u l-Għar tal-Patrijarki. Iċ-ċentru amministrattiv tal-Fidi Bahá'í u s-Santwarju tal-Báb jinsabu fiċ-Ċentru Dinji Bahá'í f'Ħaifa; il-mexxej tal-fidi huwa midfun f’Acre. Il-Moskea Mahmood hija affiljata mal-moviment riformista Ahmadiyya. Kababir, il-viċinat imħallat Lhudi u Aħmadi ta' Ħajfa, huwa wieħed mill-ftit tat-tip tiegħu fil-pajjiż. <gallery> Stampa:Jerusalem Holy Sepulchre BW 19.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]] Stampa:The Church of the Holy Sepulchre-Jerusalem.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]]. Stampa:Nazareth Verkündigungbasilika Church of Annunciation (34257296024).jpg||Il-Knisja tal-Lunzjata ([[Latin]]: Basilica Annuntiationis, [[Ebrajk]]: כנסיית הבשורה), kultant imsejħa wkoll bħala l-Bażilika tal-Lunzjata, hija knisja Kattolika f'Nazaret, fit-Tramuntana ta' Iżrael. Stampa:Netofa204.jpg|Knisja ta' Lauret Netufa Stampa:PikiWiki Israel 12865 st. simon monastery in katamon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Bell tower st.simon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Edukazzjoni === [[Stampa:University of Haifa, Israel.jpg|daqsminuri|left|L-Università ta' Haifa ([[Ebrajk]]: אוניברסיטת חיפה) f'Rosh Carmel u maġenbha, il-laboratorji ta' riċerka tal-kumpanija IBM]] [[Stampa:Giv'at Shmuel High School.jpg|daqsminuri|Skola Għolja tal-Istat f'Givat Shmuel]] [[Stampa:Brain research labs-Bar Ilan university.jpg|daqsminuri|left|Ċentru ta' Riċerka tal-Moħħ Multidixxiplinari tal-Università ta' Bar-Ilan]] [[Stampa:Avivim 6896.jpg|daqsminuri|Il-Librerija Moshav Avivim]] L-edukazzjoni hija apprezzata ħafna fil-kultura Iżraeljana u kienet meqjusa bħala element fundamentali tal-Iżraelin tal-qedem. Fl-2015, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fost il-membri tal-OECD għall-perċentwal ta' nies ta' bejn 25 u 64 sena li kisbu edukazzjoni ogħla, b'49% meta mqabbel mal-medja tal-OECD ta’ 35%. Fl-2012, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fin-numru ta' lawrji akkademiċi per capita (20 fil-mija tal-popolazzjoni). L-Iżrael għandu stennija tal-ħajja skolastika ta' 16-il sena u rata ta' litteriżmu ta' 97.8%. Il-Liġi tal-Edukazzjoni tal-Istat (1953) stabbilixxiet ħames tipi ta' skejjel: stat sekulari, stat reliġjuż, ultra-Ortodossi, skejjel ta' settlement komunali, u skejjel Għarab. L-iskejjel pubbliċi sekulari huma l-akbar grupp tal-iskejjel u jattendu għalihom il-maġġoranza tal-istudenti Lhud u mhux Għarab. Ħafna mill-Għarab jibagħtu lil uliedhom fi skejjel fejn l-Għarbi huwa l-lingwa tal-istruzzjoni. L-edukazzjoni hija obbligatorja għat-tfal bejn it-tliet snin u t-tmintax-il sena. L-iskola hija maqsuma fi tliet livelli: skola primarja (gradi 1 sa 6), skola medja (gradi 7 sa 9), u skola sekondarja (gradi 10 sa 12) li jilħqu l-qofol tagħhom fl-eżamijiet tal-matrikola ta' Bagrut. Il-ħakma tas-suġġetti ewlenin bħall-matematika, il-lingwa Ebrajka, il-letteratura Ebrajka u ġenerali, il-[[lingwa Ingliża]], l-istorja, il-kitba biblika, u ċ-ċivika hija meħtieġa biex tirċievi ċertifikat Bagrut. Il-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael iżżomm livell relattivament għoli ta' kisba edukattiva, bi ftit inqas minn nofs il-Lhud Iżraeljani kollha (46%) li għandhom lawrji post-sekondarji. Il-Lhud Iżraeljani (fost dawk 'il fuq minn 25) għandhom medja ta' 11.6 snin ta' skola, li jagħmluhom wieħed mill-aktar gruppi reliġjużi edukati fid-dinja. Fl-iskejjel Għarab, Kristjani u Drużi, l-eżami tal-istudji bibliċi jinbidel b’eżami dwar il-wirt Musulman, Kristjan jew Druze. Fl-2020, 68.7% tal-istudenti kollha Iżraeljani tat-tnax-il grad kisbu ċertifikat tal-matrikola. [[Stampa:MountScopusDec032022_03.jpg|daqsminuri|Mount Scopus Campus tal-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm]] L-Iżrael għandu tradizzjoni ta' edukazzjoni ogħla fejn l-edukazzjoni universitarja ta' kwalità tagħha kienet fil-biċċa l-kbira responsabbli biex tistimula l-iżvilupp ekonomiku modern tan-nazzjon. L-Iżrael għandu disa’ universitajiet pubbliċi sussidjati mill-istat u 49 kulleġġ privat. L-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm hija d-dar tal-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael, l-akbar repożitorju fid-dinja ta' Judaica u Hebraica. It-Technion u l-Università Ebrajka jikklassifikaw b'mod konsistenti fost l-aqwa 100 università fid-dinja skont il-klassifikazzjoni ARWU. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Istitut tax-Xjenza Weizmann, l-Università ta 'Tel Aviv, l-Università Ben-Gurion tan-Negev, l-Università ta' Bar-Ilan, l-Università ta' Haifa, u l-Università Miftuħa tal-Iżrael. == Kultura == Id-diversità kulturali ta' Iżrael hija dovuta għall-popolazzjoni diversa tiegħu: Lhud minn diversi komunitajiet tad-dijaspora ġabu magħhom it-tradizzjonijiet kulturali u reliġjużi tagħhom. Influwenzi Għarab huma preżenti f'ħafna sferi kulturali, li jinsabu fl-arkitettura, il-mużika u l-kċina Iżraeljani. Iżrael huwa l-uniku pajjiż fejn il-ħajja ddur madwar il-kalendarju Ebrajk. Il-vaganzi huma determinati mill-festi Lhud. Il-jum uffiċjali tal-mistrieħ huwa s-Sibt, is-Sabbath Lhudi. === Letteratura === [[Stampa:Agnon.jpg|daqsminuri|Shmuel Yosef Agnon, rebbieħ tal-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-letteratura Iżraeljana hija primarjament poeżija u proża miktuba bl-Ebrajk, bħala parti mill-qawmien mill-ġdid tal-Ebrajk bħala lingwa mitkellma minn nofs is-seklu 19, għalkemm korp żgħir ta' letteratura huwa ppubblikat f'lingwi oħra. Bil-liġi, żewġ kopji tal-materjal stampat kollu ppubblikat fl-Iżrael għandhom jiġu depożitati fil-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael. Fl-2001, il-liġi ġiet emendata biex tinkludi reġistrazzjonijiet awdjo u vidjo, u mezzi oħra mhux stampati. Fl-2016, 89 fil-mija mis-7,300 ktieb trasferiti għal-librerija kienu bl-Ebrajk. Fl-1966, Shmuel Yosef Agnon qasam il-Premju Nobel fil-Letteratura mal-awtur Lhudi Ġermaniż Nelly Sachs. Poeti Iżraeljani notevoli jinkludu Yehuda Amichai, Nathan Alterman, Leah Goldberg, u Rachel Bluwstein. Rumanziera Iżraeljani kontemporanji ta' fama internazzjonali jinkludu Amos Oz, Etgar Keret, u David Grossman. === Mużika u żfin === [[Stampa:Israel Philharmonic Orchestra.jpg|daqsminuri|Orkestra Filarmonika ta' Iżrael immexxija minn Zubin Mehta]] Il-mużika Iżraeljana tinkludi mużika Mizrahi u Sefardita, melodiji Hasidic, mużika Griega, jazz, u pop rock. L-Orkestra Filarmonika tal-Iżrael ilha topera għal aktar minn sebgħin sena u tesegwixxi aktar minn mitejn kunċert kull sena. Itzhak Perlman, Pinchas Zukerman u Ofra Haza huma fost mużiċisti milqugħin internazzjonalment imwielda fl-Iżrael. L-Iżrael ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest kważi kull sena mill-1973, rebaħ il-kompetizzjoni erba' darbiet u ospitaha darbtejn. Eilat ospita l-festival tal-mużika internazzjonali tiegħu stess, il-Festival tal-Jazz tal-Baħar l-Aħmar, kull sajf mill-1987. Il-kanzunetti folkloristiċi kanoniċi tan-nazzjon huma magħrufa bħala "Kanzunetti tal-Land ta 'Iżrael." === Ċinema u teatru === Għaxar films Iżraeljani ġew nominati għall-Aqwa Film b'Lingwa Barranija fl-Akkademja Awards. Iżrael iżomm xena teatrali vibranti, li ssegwi t-tradizzjoni qawwija tat-teatru Jiddix tal-Ewropa tal-Lvant. Imwaqqfa fl-1918, it-Teatru Habima ta 'Tel Aviv huwa l-eqdem kumpanija teatrali nazzjonali u tar-repertorju ta' Iżrael. Teatri oħra huma l-Ohel, il-Cameri u l-Gesher. === Arti === L-arti Lhudija Iżraeljana ġiet influwenzata b'mod partikolari mill-Kabbala, it-Talmud u ż-Zohar. Moviment artistiku ieħor li kellu rwol prominenti fis-seklu 20 kien l-Iskola ta' Pariġi. Fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, l-arti tal-Yishuv kienet iddominata minn xejriet artistiċi li joħorġu minn Bezalel. Mill-1920, ix-xena tal-arti lokali kienet influwenzata ħafna mill-arti Franċiża moderna, introdotta għall-ewwel darba minn Isaac Frenkel Frenel. Il-kaptani Lhud ta' l-iskola ta' Pariġi, bħal Soutine, Kikoine, Frenkel, Chagall influwenzaw bil-qawwa l-iżvilupp aktar tard ta 'l-arti Iżraeljana. L-iskultura Iżraeljana kienet ispirata mill-iskultura Ewropea moderna, kif ukoll mill-arti Mesopotamjana, Assirjana u lokali. Roaring Lion ta' Avraham Melnikov, Alexander Zaid ta' David Polus, u l-iskultura Kubista ta' Ze'ev Ben Zvi jagħtu eżempju ta' wħud mill-kurrenti differenti tal-iskultura Iżraeljana. Temi komuni fl-arti Iżraeljana huma l-ibliet mistiċi ta' Safed u Ġerusalemm, il-kultura tal-kafetterija boemja ta' Tel Aviv, pajsaġġi agrikoli, stejjer bibliċi, u gwerra. Illum, l-arti Iżraeljana daħlet fl-arti ottika, l-arti tal-intelliġenza artifiċjali, l-arti diġitali, u l-użu tal-melħ fl-iskultura. === Arkitettura === [[Stampa:מוזיאון_הבאוהאוס1.jpg|daqsminuri|Mużew Bauhaus, Tel Aviv]] Minħabba l-immigrazzjoni tal-periti Lhud, l-arkitettura fl-Iżrael saret tirrifletti stili differenti. Fil-bidu tas-seklu 20, periti Lhud fittxew li jgħaqqdu l-arkitettura tal-Punent u tal-Lvant billi jipproduċu bini li juri varjetà wiesgħa ta 'stili mdewba. L-istil eklettiku ċeda għall-istil modernista Bauhaus bl-influss ta' periti Lhud Ġermaniżi (inkluż Erich Mendelsohn) ħarbu mill-persekuzzjoni Nażista. Il-Belt l-Bajda ta' Tel Aviv hija sit ta' wirt tal-UNESCO. Wara l-indipendenza, ġew ikkummissjonati diversi proġetti tal-gvern, ħafna minnhom mibnija fi stil brutalist b'enfasi kbira fuq l-użu tal-konkrit u l-akklimatizzazzjoni għall-klima tad-deżert ta' Iżrael. Bosta ideat ġodda, bħall-Belt tal-Ġnien, ġew implimentati fl-ibliet Iżraeljani; Il-pjan Geddes ta' Tel Aviv sar famuż internazzjonalment għad-disinn rivoluzzjonarju tiegħu u l-adattament tiegħu għall-klima lokali. Id-disinn tal-kibbutz wasal ukoll biex jirrifletti l-ideoloġija, bħall-ippjanar tal-kibbutz ċirkolari Nahalal ta' Richard Kauffmann. === Midja === Il-midja Iżraeljana hija diversa u tirrifletti l-ispettru tal-udjenzi Iżraeljani. Gazzetti notevoli jinkludu ċ-ċentrista Yedioth Ahronoth, u ċ-ċentru-lemin Israel Hayom. Hemm diversi stazzjonijiet televiżivi ewlenin li jservu udjenzi differenti, bħall-Kan 33 bil-lingwa Għarbija. Ir-rapport tal-2024 ta' Freedom House ikkonkluda li l-midja Iżraeljana hija "vibranti u ħielsa li tikkritika l-politika tal-gvern." Fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa tal-2024 ta' Reporters Without Borders, Iżrael ikklassifika fil-101 ​​post minn 180 pajjiż, it-tieni fil-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq. Reporters Without Borders innutaw li l-Forzi tad-Difiża Iżraeljani qatlu aktar minn 100 ġurnalist f’Gaza. Mill-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas, Iżrael kien "jipprova jrażżan rapporti li joħorġu mill-enklavi assedjata hekk kif id-diżinformazzjoni tinfiltra l-ekosistema tal-midja tiegħu stess." === Mużewijiet === [[Stampa:Billy Rose Art Garden (14755133799).jpg|daqsminuri|Shrine of the Book, repożitorju tar-Rolls tal-Baħar Mejjet f'Ġerusalemm]] Il-Mużew ta' Iżrael f'Ġerusalemm huwa wieħed mill-istituzzjonijiet kulturali l-aktar importanti ta' Iżrael u huwa d-dar tar-Rolli tal-Baħar Mejjet, flimkien ma' kollezzjoni estensiva ta' arti Lhudija u Ewropea. Il-Mużew Nazzjonali tal-Olokawst tal-Iżrael, Yad Vashem, huwa l-arkivju ċentrali tad-dinja għall-informazzjoni relatata mal-Olokawst. ANU – Mużew tal-Poplu Lhudi fil-kampus tal-Università ta' Tel Aviv, huwa mużew interattiv iddedikat għall-istorja tal-komunitajiet Lhud madwar id-dinja. L-Iżrael għandu l-ogħla numru ta' mużewijiet per capita. Diversi mużewijiet Iżraeljani huma ddedikati għall-kultura Iżlamika, inkluż il-Mużew Rockefeller u l-Istitut L.A. Mayer tal-Arti Iżlamika, it-tnejn f'Ġerusalemm. Il-Rockefeller jispeċjalizza fi fdalijiet arkeoloġiċi mill-istorja tal-Lvant Nofsani. Hija wkoll dar għall-ewwel kranju fossili ominidi misjub fl-Asja tal-Punent, imsejjaħ Galilee Man. === Kċina === [[Stampa:Food in Israel.jpg|daqsminuri|Ikla li tinkludi falafel, hummus, fries u insalata Iżraeljana.]] Il-kċina Iżraeljana tinkludi platti lokali, kif ukoll kċina Lhudija miġjuba fil-pajjiż minn immigranti. Partikolarment mill-aħħar tas-snin sebgħin, żviluppat kċina fużjoni Iżraeljana. Il-kċina Iżraeljana adottat, u qed tkompli tadatta, elementi tal-istili tat-tisjir Mizrahi, Sefardi, u Ashkenazi. Jinkorpora ħafna ikel tradizzjonalment ikkunsmat fil-kċejjen Levantini, Għarbi, tal-Lvant Nofsani u tal-Mediterran, bħal falafel, hummus, shakshouka, couscous u za'atar. Schnitzel, pizza, hamburgers, Fries, ross, u insalata huma komuni fl-Iżrael. Madwar nofs il-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana tgħid li żżomm ikel kosher id-dar. Ir-ristoranti kosher jammontaw għal madwar kwart tat-total fl-2015. Flimkien ma’ ħut, fniek u ngħam mhux kosher, il-majjal, spiss imsejjaħ "laħam abjad" fl-Iżrael, jiġi prodott u kkunsmat, għalkemm huwa pprojbit kemm mill-Ġudaiżmu kif ukoll għal Iżlam. === Sports === [[Stampa:Ramat Gan Ramat Gan Stadium 3.jpg|daqsminuri|Ramat Gan Stadium (li qabel kien jissejjaħ National Stadium) huwa grawnd tal-futbol li jinsab f'Ramat Gan, li għandu 41,583 siġġu. L-istadium ġie inawgurat fl-1950]] [[Stampa:ירוק_עולה.jpg|daqsminuri|Il-partitarji ta' Maccabi Haifa FC fis-Sammy Ofer Stadium fil-Belt ta' Haifa]] L-aktar sports popolari għall-ispettaturi fl-Iżrael huma l-futbol u l-basketball. Il-Premier League Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-futbol tal-pajjiż, u l-Premier League tal-Baskitbol Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-basketball. Maccabi Haifa, Maccabi Tel Aviv, Hapoel Tel Aviv u Beitar Jerusalem huma l-akbar klabbs tal-futbol. Maccabi Tel Aviv, Maccabi Haifa u Hapoel Tel Aviv ikkompetew fil-UEFA Champions League u Hapoel Tel Aviv waslu sal-kwarti tal-finali tat-Tazza UEFA. Iżrael ospita u rebaħ it-Tazza tal-Asja AFC tal-1964; Fl-1970, it-tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżrael ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA, l-unika darba li pparteċipa fit-Tazza tad-Dinja. Il-Logħob Ażjatiku tal-1974, li saru f’Tehran, kienu l-aħħar Logħob Ażjatiku li l-Iżrael ħa sehem fihom, milquta minn pajjiżi Għarab li rrifjutaw li jikkompetu mal-Iżrael. L-Iżrael kien eskluż mil-Logħob Asjatiku tal-1978 u minn dak iż-żmien ma kkompetix f'avvenimenti sportivi Asjatiċi. Fl-1994, il-UEFA qablet li tammetti lill-Iżrael u t-timijiet tal-futbol tagħha issa jikkompetu fl-Ewropa. Maccabi Tel Aviv BC rebaħ il-kampjonat Ewropew tal-basketball sitt darbiet. L-Iżrael rebaħ disa' midalji Olimpiċi mill-ewwel rebħa tiegħu fl-1992, inkluża midalja tad-deheb fil-Windsurfing fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 Iżrael rebaħ aktar minn 100 midalja tad-deheb fil-Logħob Paralimpiku u jinsab fl-20 post fl-ammont ta' midalji ta' kull żmien . Il-Logħob Paralimpiku tas-Sajf tal-1968 kien ospitat mill-Iżrael. Il-Logħob tal-Maccabee, avveniment ta' stil Olimpiku għall-atleti Lhud u Iżraeljani, fetaħ fis-snin tletin u minn dakinhar ilu jsir kull erba’ snin. Il-Krav Maga, arti marzjali żviluppata minn difensuri tal-ghettos Lhud waqt il-ġlieda kontra l-faxxiżmu fl-Ewropa, tintuża mill-forzi tas-sigurtà u l-pulizija Iżraeljani. Iċ-ċess huwa sport importanti ħafna fl-Iżrael. Hemm ħafna grandmasters Iżraeljani u plejers taċ-ċess Iżraeljani rebħu bosta kampjonati tad-dinja taż-żgħar. Iżrael jospita kampjonat internazzjonali annwali u ospita l-Kampjonat Dinji taċ-Ċess tat-Timijiet fl-2005. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Iżrael| ]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] n4i47xssfixp9ya9dbrrzbju3urt7ke 318267 318266 2024-12-04T19:56:38Z Sapp0512 19770 /* Antikità klassika */ 318267 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Stat tal-Iżrael |isem_nattiv = מְדִינַת יִשְׂרָאֵל {{nobold|([[Ebrajk|Ebrajk]])}}<br />دَوْلَة إِسْرَائِيل {{nobold|([[Lingwa Għarbija|Għarbi]])}} |isem_komuni = Iżrael |stampa_bandiera = Flag of Israel.svg |stampa_emblema = Emblem of Israel.svg |stampa_mappa = ISR orthographic.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżrael |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżrael |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżrael |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Hatikvah]]''<br /><small>''It-tama''</small><center>[[Stampa:Hatikvah instrumental.ogg]]</center><small>''התקווה''</small> |lingwi_uffiċjali = [[Ebrajk|Ebrajk (עִברִית)]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Ġerusalemm]] |l-ikbar_belt = [[Ġerusalemm]] |latd=31 |latm=47 |latNS=N |lonġd=35 |lonġm=13 |lonġEW=E |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] [[Repubblika kostituzzjonali|kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[President tal-Iżrael|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Iżrael|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Lista ta' kelliema Knesset|Kelliem ta' ''Knesset'']] |titlu_kap4 = [[Qorti Suprema tal-Iżrael#Presidenti|President tal-Qorti Suprema]] |isem_kap1 = [[Reuven Rivlin]] (ראובן ריבלין) |isem_kap2 = [[Naftali Bennett]] (נפתלי בנט) |isem_kap3 = [[Mickey Levy]] (מיקי לוי) |isem_kap4 =[[Esther Hayut]] (אֶסְתֵּר חַיּוּת) |żona_kklassifika = 153 |poż_erja = 153 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 20,770 \ 22,072 |erja_mi_kw = 8,019 \ 8,522 |perċentwal_ilma = 2 |sena_stima_popolazzjoni = 2013 |stima_popolazzjoni = 8,134,100 |poż_stima_popolazzjoni = 97 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,412,200 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2008 |densità_popolazzjoni_km2 = 359 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 930 |poż_densità_popolazzjoni = 35 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $248.719 biljun |poż_PGD_PSX = 49 |PGD_PSX_per_capita = $32,312 |poż_PGD_PSX_per_capita = 26 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{increase}} 0.900<ref name="HDI">{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu= Rapport tal-Iżvilupp Uman 2011|sena=2011|editur=Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti|aċċessdata=2013-01-25}}</ref> |poż_IŻU = 16 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = Indipendenza {{nobold|minn [[Palestina Mandatorja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Iżraeljana|Dikjarazzjoni]] |data_stabbilit1 = 14 ta' Mejju 1948 |valuta = [[Xekel ġdid tal-Iżrael|Xekel ġdid (שֶׁקֶל חָדָשׁ)]] |kodiċi_valuta = ILS |żona_ħin = [[Ħin Standard tal-Iżrael|IST]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-Sajf tal-Iżrael|IDT]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.il]] |kodiċi_telefoniku = +972 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $240.894 biljun |poż_PGD_nominali = 43 |PGD_nominali_per_capita = $31,296 |poż_PGD_nominali_per_capita = 26 |nota1 = }} '''Iżrael''', uffiċjalment l-'''Istat ta' Iżrael''' (bl-[[Ebrajk]]: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל; bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: دولة إِسرائيل) huwa [[Sistema parlamentari|demokrazija parlamentari]] fil-[[Lvant Nofsani]], fuq il-kosta tax-Xlokk tal-[[Baħar Mediterran]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Libanu]] fit-Tramuntana, is-[[Sirja]] fil-Grigal, il-[[Ġordan]] u ċ-[[Ċisġordanja]] fil-Lvant, l-[[Eġittu]] u l-[[Medda ta' Gaża]] fil-Lbiċ, u l-[[Golf ta' Aqaba]] fil-[[Baħar l-Aħmar]] fin-Nofsinhar, u jinkludi diversi karatteristiċi [[Ġeografija|ġeografiċi]] fiż-żona relattivament żgħira tiegħu. Fil-[[Liġijiet bażiċi tal-Iżrael|Liġijiet bażiċi]], Iżrael jiddefinixxi ruħu bħala [[Stat Lhudi u Demokratiku]].<ref name=freedomhouse2008>{{ċita web|url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel |xogħol=Freedom in the World |titlu=Iżrael |editur=Freedom House |sena=2008 |aċċessdata=20 ta' Marzu 2012}}</ref> Il-post taħt il-livell tal-baħar fl-[[Asja]], fil-Lvant Nofsani u fid-Dinja jinsab fil-Wied tal-Ġordan, li jilħaq 430 metru taħt il-livell tal-baħar. L-istorja ta' Iżrael tibda meta [[Ġerusalemm]] titwaqqaf bħala l-[[Belt kapitali|kapitali]] tar-Renju tal-Lhudija, li aktar tard ġiet vassalizzata mill-[[Imperu Ruman]] u aktar tard annessa bħala l-Provinċja Primarja tal-[[Palestina]], li aktar tard ġiet taħt il-kontroll [[Biżantini|Biżantin]] bħala parti mid-Djoċesi tal-Lvant, aktar tard fis-snin 630. Imbagħad Iżrael inqabad mill-[[Iżlam|Musulmani]] li laqqmuha Jund Filastin bħala Provinċja tal-Kaliffat tal-Umajjad, l-Abbasidi u l-Fatimidi, imbagħad fis-seklu 11 mill-ewwel [[Kruċjata]] ssir ikkontrollata mir-Renju ta' Ġerusalemm (1099–1187; 1192–129), imbagħad reġa' waqa' taħt il-ħakma Musulmana mas-Sultanat Ajjubid tal-Eġittu (1171–1260a/1341), mas-Sultanat Mamluk (bl-Għarbi: سلطنة المماليك; Salṭanat al-Mamālīk; 1250–1517), fit-22 ta' Jannar 1517 ġie anness mill-Imperu Ruman wara t-Tieni Gwerra Ottomana-Mamluk u sseparata mill-Eġittu u fl-aħħar intrebaħ mill-alleati (ir-[[Renju Unit]] u [[Franza]]) fl-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]] f'Diċembru 1917 u ġie ddikjarat bħala kolonja Brittanika sal-1 ta' Jannar 1948, meta ġie pproklamat l-Istat ta' Iżrael. == Etimoloġija == Wara l-ħolqien tiegħu fl-1948, il-pajjiż adotta formalment l-isem tal-Istat ta' Iżrael (l-Ebrajk: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'elⓘ [mediˈnat jisʁaˈʔel]; Għarbi: َسَس َة َس َس: ئِيل, Dawlat Isrāʼīl ,[dawlat ʔisraːˈʔiːl]) wara Oħrajn proposti ġew ikkunsidrati ismijiet, inklużi Land of Israel (Eretz Israel), Ever (mill-antenat Eber), Sijon, u Lhudija, iżda ġew miċħuda. L-isem Iżrael ġie ssuġġerit minn Ben-Gurion u approvat b'vot ta' 6 kontra 3. Fl-ewwel ġimgħat wara t-twaqqif, il-gvern għażel it-terminu Iżraeljan biex jinnomina ċittadin tal-istat Iżraeljan. L-ismijiet Land of Israel u Children of Israel storikament intużaw biex jirreferu għas-Saltna biblika ta' Iżrael u l-poplu Lhudi kollu rispettivament. L-isem Iżrael (Lhud: Yīsrāʾēl; Settanta Grieg: Ἰσραήλ, Iżrael, "Hu (Alla) jippersisti/jirregola", għalkemm wara Hosegħa 12:4 huwa spiss interpretat bħala "jiġġieled ma 'Alla") jirreferi għall-patrijarka Ġakobb, li, skond il-Bibbja Ebrajka, irċieva l-isem wara li rnexxielha tiġġieled mal-anġlu tal-Mulej. L-eqdem artifact arkeoloġiku magħruf li jsemmi l-kelma Iżrael bħala kollettiv hija l-Merneptah Stele mill-Eġittu tal-qedem (li tmur għall-aħħar tas-seklu 13 QK). == Storja == === Preistorja === Il-preżenza bikrija tal-ominidi fil-Levant, fejn jinsab Iżrael, tmur lura għal mill-inqas 1.5 miljun sena skont is-sit preistoriku ta' Ubeidiya. L-ominidi ta' Skhul u Qafzeh, li jmorru lura għal 120,000 sena ilu, huma wħud mill-ewwel traċċi ta' bnedmin anatomikament moderni barra l-Afrika. Il-kultura Natufian ħarġet fl-għaxar millennju QK, segwita mill-kultura Ghassulian madwar 4,500 QK. === Età tal-Bronż u Età tal-Ħadid === [[Stampa:Merneptah Steli (cropped).jpg|daqsminuri|left|Il-Merneptah Stele (seklu 13 QK). Ħafna mill- arkeoloġi bibliċi jittraduċu sett ta' ġeroglifi bħala Iżrael, l- ewwel darba li l- isem jidher fir- rekord.]] [[Stampa:Silwan-inscr.jpg|daqsminuri|left|Il-Lintel ta' Shebna, li jappartjeni għall-qabar ta' qaddej irjali.Siloam, 7 seklu QK]] [[Stampa:Psalms Scroll (cropped).jpg|daqsminuri|Is-Scroll tas-Salmi l-Kbir (11Q5), wieħed mid-981 test tar-Rolls tal-Baħar Mejjet huma sett ta' manuskritti antiki Lhud mill-perjodu tat-Tieni Tempju. Ġew skoperti fuq perjodu ta' 10 snin, bejn l-1946 u l-1956, fl-Għerien ta' Qumran ħdejn Ein Feshkha, fuq ix-xatt tat-tramuntana tal-Baħar il-Mejjet Li jmorru mit-3 seklu Q.E.K]] L-ewwel referenzi għall-“Kangħanin” u “Kangħan” jidhru fit-testi Eġizzjani u tal-Lvant Qarib (c. 2000 QK); Dawn il-popolazzjonijiet kienu strutturati bħala bliet-stati politikament indipendenti. Matul l-Età tal-Bronż Tard (1550-1200 QK), partijiet kbar ta 'Kanan iffurmaw stati vassalli tar-Renju Ġdid ta' l-Eġittu. Bħala riżultat tal-kollass tal-Bronż Tard, Kanaan waqa' f'kaos u l-kontroll Eġizzjan fuq ir-reġjun waqa'. Poplu msejjaħ Iżrael jidher l-ewwel fuq il-Merneptah Stele, iskrizzjoni Eġizzjana antika li tmur għal madwar l-1200 QK. L-antenati ta' l-Iżraelin huma maħsuba li kienu jinkludu popli tal-qedem li jitkellmu bil-Semitiku indiġeni f'din iż-żona.  Ir- rakkonti arkeoloġiċi moderni jissuġġerixxu li l- Iżraelin u l- kultura tagħhom ġew mill- popli Kangħanin permezz tal- iżvilupp ta' reliġjon monolatrista—u aktar tard monoteista—iffukata fuq Yahweh. Huma tkellmu forma arkajka tal- Ebrajk, magħrufa bħala Ebrajk Bibliku. Madwar l-​istess żmien, il-​Filistin qagħdu fil-​pjanura tal-​kosta tan-​nofsinhar L-arkeoloġija moderna naqset fil-biċċa l-kbira tan-narrattiva fit-Torah u minflok tqis in-narrattiva bħala l-ħrafa nazzjonali tal-Iżraelin. Madankollu, xi elementi ta' dawn it-tradizzjonijiet jidhru li għandhom għeruq storiċi. Hemm dibattitu dwar l-eżistenza l-aktar bikrija tas-Saltji ta' Iżrael u Ġuda u l-firxa u l-qawwa tagħhom. Filwaqt li mhuwiex ċar jekk qatt kienx hemm Renju Unit ta 'Iżrael, l-istoriċi u l-arkeoloġi jaqblu li r-Renju tat-Tramuntana ta' Iżrael kien jeżisti madwar 900 QK u s-Saltna ta' Ġuda madwar is-sena 850 QK Is-Saltna ta' Iżrael kienet l-aktar prospera mit-tnejn u malajr saret qawwa reġjonali, bil-kapitali tagħha fis-Samarija; Matul id-dinastija Omrida, huwa kkontrolla s-Samarija, il-Galilija, il-Wied ta' fuq tal-Ġordan, Sharon, u partijiet kbar tat-Transjordan. Is-Saltna ta' Iżrael ġiet maħkuma madwar is-sena 720 QK mill-Imperu Neo-Assirja. Is-​Saltna ta' Ġuda, taħt il-​ħakma Davidika bil-​kapitali tagħha f'[[Ġerusalemm]], iktar tard saret stat klijent l-​ewwel ta' l-​Imperu Neo-Assirja u mbagħad ta' l-​Imperu Neo-Babiloniku. Huwa stmat li l-popolazzjoni tar-reġjun kienet madwar 400,000 fl-Età tal-Ħadid II. Fl-587/6 QK. Wara rewwixta f’Ġuda, is- Sultan Nabukodonosor II assedja u qered lil Ġerusalemm u t- Tempju ta' Salamun, xolta s- saltna, u eżilja ħafna mill- elite Lhudija lejn Babilonja. === Antikità klassika === [[Stampa:Ktovet recov AA.jpg|daqsminuri|left|Il-Możajk Reḥob ([[Ebrajk]]: כשוט רחוב, romanizzat: k'tovet rechov, magħruf ukoll bħala l-Iskrizzjoni Tel Rehov u l-Baraita ta' -Kofini), huwa mużajk mill-aħħar tat-3 sas-6 seklu WK. skopert fl-1973.]] Wara li qabad Babilonja fl-539 QK, Ċiru l-Kbir, fundatur tal-Imperu Akemenidi, ħareġ proklama li tippermetti lill-popolazzjoni Lhudija eżiljata terġa' lura lejn Ġuda. Il-bini tat-Tieni Tempju tlesta madwar is-sena 520 QK. L-Akemenidi ħakmu r-reġjun bħala l-provinċja ta' Yehud Medinata. Fl-332 QK, Alessandru l-Kbir tal-Maċedonja rebaħ ir-reġjun bħala parti mill-kampanja tiegħu kontra l-Imperu Akemenidi. Wara mewtu, iż-żona kienet ikkontrollata mill-Imperji Ptolemajk u Seleucid bħala parti minn Coele-Sirja. Matul is-sekli ta' wara, l-Ellenizzazzjoni tar-reġjun ikkawżat tensjonijiet kulturali li waslu fl-ogħla livell matul ir-renju ta' Antjoku IV, li wasslu għar-Rivolta tal-Makkabej tal-167 QK. L-inkwiet ċivili dgħajjef il-gvern Seleucid u fl-aħħar tas-seklu 2 tfaċċa r-Renju Hasmonean semi-awtonomu tal-Lhudija, li eventwalment kiseb indipendenza sħiħa u jespandi f'reġjuni ġirien. [[Stampa:Israel-2013-Aerial_21-Masada.jpg|daqsminuri|Veduta tal-Fortizza Masada li tagħti fuq il-Baħar Mejjet, li kienet ix-xena ta' assedju Ruman fl-1 seklu.]] [[Stampa:Pesher Habakkuk Scroll.JPG|daqsminuri|left|Skroll tal-Baħar Mejjet: Profezija ta' Ħabakkuk, Qumran, c. 75 QK]] Ir-Repubblika Rumana invadiet ir-reġjun fis-sena 63 QK, l-ewwel ħa l-kontroll tas-Sirja u mbagħad intervjeni fil-Gwerra Ċivili Hasmonean. Il-ġlied bejn il-fazzjonijiet pro-Rumani u dawk favur il-Parti fil-Lhudija wassal għall-installazzjoni ta' Erodi l-Kbir bħala vassall dinastiku ta' Ruma. Fis-sena 6, iż-żona kienet annessa bħala l-provinċja Rumana tal-Lhudija; It- tensjonijiet mal- gvern Ruman wasslu għal serje ta' gwerer Ġudeo- Rumani, li rriżultaw f’qerda mifruxa. L-Ewwel Gwerra Lhudija-Rumana (66-73 AD) irriżulta fil-qerda ta 'Ġerusalemm u t-Tieni Tempju u porzjon konsiderevoli tal-popolazzjoni nqatlet jew imċaqalqa. It-tieni rewwixta magħrufa bħala r-Rivolta ta' Bar Kochba (132-136 AD) inizjalment ippermettiet lil-Lhud biex jiffurmaw stat indipendenti, iżda r-Rumani għerqu r-ribelljoni b'mod brutali, qerdu u depopolaw il-kampanja tal-Lhudija. Ġerusalemm reġgħet inbniet bħala kolonja Rumana (Aelia Capitolina), u l-provinċja tal-Lhudija ngħatat l-isem ġdid tas-Sirja Palestina. Il- Lhud tkeċċew mid- distretti ta' madwar Ġerusalemm. Madankollu, kien hemm preżenza żgħira kontinwa Lhudija u l-Galilija saret iċ-ċentru reliġjuż tagħha. === Antikità tard u żminijiet medjevali === [[Stampa:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg|daqsminuri|200px|It-3 seklu Kfar Bar'am Sinagoga fil-Galilija]] [[Stampa:Aleppo Codex (Deut).jpg|daqsminuri|left|150px|Il-Codex Aleppo jew Aleppo Codex ([[Ebrajk]]: כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא, Keter Aram Tsova) huwa l-eqdem u l-aktar manuskritt1 tat-Tanaj skont it-Tiberian Masora, prodott u editjat mill-Masorete Ash ben Aaron ben. Jmur għall-930 A.D., madwar terz jinkludi kważi t-Torah kollha. Il-kodex inkiteb fil-belt ta' Tiberija fl-10 seklu wara Kristu. (madwar 920) taħt il-ħakma tal-Kalifat Abbasid]] [[Stampa:Leningrad Codex Carpet Page.jpg|daqsminuri|150px|Il-Codex Leningrad (Latin: Codex Leningradensis [Ktieb ta' Leningrad]; Ebrajk: כתב יד לנינגרד) huwa l-eqdem manuskritt sħiħ magħruf tal-Bibbja Ebrajka bl-Ebrajk, bl-użu tat-test Masoretic u l-vokalizzazzjoni Tiberjana. Skont il-kolofonu tiegħu, sar fil-Kajr fis-sena 1008 AD. C. (jew possibilment fl-1009).]] [[Stampa:Chateau Neuf Fortress in Upper Galilee, Israel.jpg|daqsminuri|Il-Fortizza ta' Honin ("Chateau-Nef"), li nbniet matul il-perjodu tal-Kruċjati, tinsab ħdejn Margaliot.]] Il-Kristjaneżmu bikri ċċaqlaq il-paganiżmu Ruman fir-4 seklu wara Kristu, b'Kostantin iħaddan u jippromwovi r-reliġjon Nisranija u Teodosju I jagħmilha r-reliġjon tal-istat. Għaddew sensielata' liġijiet li jiddiskriminaw kontra l- Lhud u l- Ġudaiżmu, u l- Lhud kienu ppersegwitati kemm mill- knisja kif ukoll mill- awtoritajiet. Ħafna Lhud kienu emigraw lejn komunitajiet tad-dijaspora li qed jiffjorixxu, filwaqt li fil-livell lokali kien hemm kemm immigrazzjoni Nisranija kif ukoll konverżjoni lokali. F’nofs is-seklu 5, kien hemm maġġoranza Kristjana. Lejn l-aħħar tas-seklu 5, faqqgħu rewwixti Samaritani, li baqgħu għaddejjin sal-aħħar tas-seklu 6 u rriżultaw fi tnaqqis kbir fil-popolazzjoni Samaritana. Wara l-konkwista Sassanid ta' Ġerusalemm u r-rewwixta Lhudija għal żmien qasir kontra Erakliju fis-sena 614 AD, l-Imperu Biżantin ikkonsolida mill-ġdid il-kontroll taż-żona fl-628. Fis-sena 634-641 AD, il-kalifat Rashidun rebaħ il-Levant. Matul is-sitt sekli li ġejjin, il-kontroll tar-reġjun ġie trasferit bejn il-kalifati Umayyad, Abbasid, Fatimid, u sussegwentement id-dinastiji Seleucid u Ayyubid. Il-popolazzjoni naqset b'mod drammatiku matul il-ftit sekli ta' wara, waqgħet minn madwar 1 miljun matul il-perjodi Rumani u Biżantini għal madwar 300,000 fil-perjodu Ottoman bikri, u kien hemm proċess kostanti ta' Arabizzazzjoni u Iżlamizzazzjoni. It-tmiem tas-seklu 11 ġab miegħu l-Kruċjati, rejds sanzjonati mill-Papa minn kruċjati Kristjani bil-ħsieb li jeħilsu lil Ġerusalemm u l-Art Imqaddsa mill-kontroll Musulmani u jistabbilixxu Stati Kruċjati. L-Ayyubids saqu lura lill-kruċjati qabel ma l-ħakma Musulmana ġiet restawrata bis-sħiħ mis-sultani Mamluk tal-Eġittu fl-1291. === L-era moderna === [[Stampa:Jews at Western Wall by Felix Bonfils, 1870s.jpg|daqsminuri|Lhud fil-Ħajt tal-Punent fl-1870]] Fl-1516, l-Imperu Ottoman rebaħ ir-reġjun u ħakem bħala parti mis-Sirja Ottomana. Saru żewġ inċidenti vjolenti kontra l-Lhud, l-attakki ta' Safed tal-1517 u l-attakki ta' Hebron tal-1517, wara li t-Torok Ottomani keċċew lill-Mamluks matul il-Gwerra Ottomana-Mamluk. Taħt l-Imperu Ottoman, il-Levant kien pjuttost kożmopolitana, b’libertajiet reliġjużi għall-Insara, il-Musulmani u l-Lhud. Fl-1561, is-sultan Ottoman stieden lil Lhud Sefardi li kienu qed jaħarbu mill-Inkwiżizzjoni Spanjola biex joqgħodu u jibnu mill-ġdid il-belt ta' Tiberija. Taħt is-sistema tal-millieġ tal-Imperu Ottoman, l-Insara u l-Lhud kienu kkunsidrati dhimmi (li tfisser "protetti") taħt il-liġi Ottomana bi skambju għal-lealtà lejn l-istat u l-ħlas tat-taxxa jizya. Is-suġġetti Ottomani mhux Musulmani ffaċċjaw restrizzjonijiet ġeografiċi u tal-istil tal-ħajja, għalkemm dawn mhux dejjem kienu infurzati. Is-sistema tal-millieġ organizzat lil dawk li mhumiex Musulmani f'komunitajiet awtonomi fuq il-bażi tar-reliġjon. [[Stampa:THEODOR_HERZL_AT_THE_FIRST_ZIONIST_CONGRESS_IN_BASEL_ON_25.8.1897._תאודור_הרצל_בקונגרס_הציוני_הראשון_-_1897.8.25.jpg|daqsminuri|L-Ewwel Kungress Żjonista (1897) f'Basel, Isvizzera]] Il-popolazzjoni Lhudija tal-Palestina mill-ħakma Ottomana sal-bidu tal-moviment Zionist, magħruf bħala l-Ancient Yishuv, kienet tinkludi minoranza u varja fid-daqs. Matul is- seklu 16, komunitajiet Lhud ħadu l- għeruq fl- Erba' Bliet Qaddisa—Ġerusalemm, Tiberija, Ħebron, u Safed—u fl-1697, Rabbi Yehuda Hachasid mexxa grupp ta' 1,500 Lhudi lejn Ġerusalemm. Rewwixta Druze fl-1660 kontra l-Ottomani qerdet lil Safed u Tiberias. Fit-tieni nofs tas-seklu 18, il-Lhud tal-Lvant tal-Ewropa li opponew il-Hasidiżmu, magħruf bħala l-Perushim, stabbilixxew fil-Palestina. Fl-aħħar tas-seklu 18, ix-xejk Għarbi lokali Zahir al-Umar ħoloq emirat indipendenti de facto fil-Galilija. It-tentattivi Ottomani biex jissottomettu lix-xejk fallew. Wara l-mewt ta' Zahir, l-Ottomani reġgħu ħadu l-kontroll taż-żona. Fl-1799, il-Gvernatur Jazzar Pasha reġġa' attakk fuq Acre mit-truppi ta' Napuljun, u wassal lill-Franċiżi jabbandunaw il-kampanja tas-Sirja. Fl-1834, rewwixta mill-bdiewa Għarab Palestinjani kontra l-konskrizzjoni Eġizzjana u l-politika tat-taxxa ta' Muhammad Ali ġiet imrażżna; L-armata ta' Muhammad Ali rtirat u l-gvern Ottoman ġie stabbilit mill-ġdid bl-appoġġ Brittaniku fl-1840. Ir-riformi Tanzimat ġew implimentati fl-Imperu Ottoman kollu. L-ewwel mewġa ta' migrazzjoni Lhudija moderna lejn il-Palestina mmexxija mill-Ottomani, magħrufa bħala l-Ewwel Aliyah, bdiet fl-1881, meta l-Lhud ħarbu mill-pogroms fl-Ewropa tal-Lvant. Il-Liġijiet ta' Mejju tal-1882 żiedu d-diskriminazzjoni ekonomika kontra l-Lhud u rrestrinġu fejn setgħu jgħixu. B’reazzjoni, ħa l-forma taż-Żjoniżmu politiku, moviment li fittex li jistabbilixxi stat Lhudi fil-Palestina, biex b’hekk joffri soluzzjoni għall-kwistjoni Lhudija tal-istati Ewropej. It-Tieni Aliyah (1904-1914) bdiet wara l-pogrom ta' Kishinev; Xi 40,000 Lhudi stabbilixxew fil-Palestina, għalkemm kważi nofs eventwalment telqu. Kemm l-ewwel u t-tieni mewġ ta' immigranti kienu primarjament Lhud Ortodossi. It-Tieni Aliyah inkludiet gruppi Sionisti soċjalisti li stabbilixxew il-moviment tal-kibbutz ibbażat fuq l-idea li tiġi stabbilita ekonomija Lhudija separata bbażata esklussivament fuq ix-xogħol Lhudi. Dawk mit-Tieni Aliyah li saru mexxejja tal-Yishuv fid-deċennji ta' wara emmnu li l-ekonomija tas-settlers Lhud m'għandhiex tiddependi fuq ix-xogħol Għarbi. Dan ikun sors dominanti ta' antagoniżmu mal-popolazzjoni Għarbija, bl-ideoloġija nazzjonalista l-ġdida ta' Yishuv tiddomina l-ideoloġija soċjalista tagħha. Għalkemm l-immigranti tat-Tieni Aliyah fil-biċċa l-kbira fittxew li joħolqu insedjamenti agrikoli komunali Lhud, Tel Aviv ġiet stabbilita bħala l-ewwel belt Lhudija ppjanata fl-1909. F'dan il-perjodu ħarġu milizzji Lhud armati, l-ewwel waħda kienet Bar-Giora fl-1907. Sentejn wara, l-akbar Hashomer. twaqqfet biex tissostitwiha. === Mandat Brittaniku fuq il-Palestina === L-isforzi ta' Chaim Weizmann biex jikseb appoġġ Brittaniku għall-moviment Żjonista fl-aħħar irriżulta fid-Dikjarazzjoni Balfour, li ddikjarat appoġġ Brittaniku għall-ħolqien ta' “dar nazzjonali” Lhudija fil-Palestina. L-interpretazzjoni ta' Weizmann tad-dikjarazzjoni kienet li n-negozjati dwar il-futur tal-pajjiż kellhom isiru direttament bejn il-Gran Brittanja u l-Lhud, bl-esklużjoni tal-Għarab. Fis-snin ta' wara, ir-relazzjonijiet bejn il-Lhud u l-Għarab fil-Palestina ddeterjoraw b'mod drammatiku. Fl-1918, il-Leġjun Lhudi, prinċipalment voluntiera Żjonisti, għenu fil-konkwista Ingliża tal-Palestina. Fl-1920, it-territorju kien maqsum bejn il-Gran Brittanja u Franza taħt is-sistema tal-mandat, u ż-żona amministrata mill-Ingliżi (inkluż l-Iżrael modern) ingħatat l-isem ta' Mandat Brittaniku tal-Palestina. L-oppożizzjoni Għarbija għall-ħakma Brittanika u l-immigrazzjoni Lhudija wasslet għall-irvellijiet tal-Palestina tal-1920 u l-formazzjoni ta' milizzja Lhudija magħrufa bħala l-Haganah bħala riżultat ta' Hashomer, li minnha l-paramilitari Irgun u Lehi aktar tard infirdu. Fl-1922, il-Lega tan-Nazzjonijiet tat lill-Gran Brittanja l-Mandat għall-Palestina taħt termini li kienu jinkludu d-Dikjarazzjoni Balfour bil-wegħda tagħha lil-Lhud, u b'dispożizzjonijiet simili rigward l-Għarab Palestinjani. Il-popolazzjoni taż-żona kienet prinċipalment Għarbija u Musulmana: il-Lhud kienu jirrappreżentaw madwar 11%, u l-Insara Għarab madwar 9.5% tal-popolazzjoni. [[Stampa:PikiWiki Israel 8742 Pioneers in Kibbutz Ein Harod.jpg|daqsminuri|left|Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) fil-bidu tas-snin għoxrin]] [[Stampa:"Jews and Arabs in Grim Struggle for Holy Land" article (1938).jpg|daqsminuri|“Lhud u Għarab fi ġlieda iebsa għall-Art Imqaddsa”, artiklu mill-1938]] [[Stampa:PikiWiki Israel 12820 Architecture of Israel.jpg|daqsminuri|left|Id-Dar tal-Poplu f'Givat Ada fl-1926]] [[Stampa:Kfar Saba 1929.jpg|daqsminuri|Pavimentar ta' triq f'Kfar Saba, 1929]] [[Stampa:כפר סבא - פנורמה - פרדסים צעירים.-JNF044195.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1930]] [[Stampa:Ghaffir force Kfar Saba 1933.jpg|daqsminuri|Pulizija ta' Kfar Saba, 1933]] [[Stampa:כפר סבא - התאחדות הנהגים "השרון".-JNF044331.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1936]] [[Stampa:שכונת אליעזר - סלילת כביש בשכונת אליעזר ליד כפר סבא-JNF036039.jpeg|daqsminuri|Kfar Saba mill-1938]] [[Stampa:Zoltan Kluger. Ain Harod.jpg|daqsminuri|left|Ritratti mill-ajru ta' Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) minn Zoltan Kluger, 1937-1938]] [[Stampa:נימראה הנקודה מספר ימים לאחר העליה של נירים בנגב-JNF025061.jpeg|daqsminuri|left|Il-Kibbutz ta' Nirim fl-1 ta' Ottubru, 1946]] It-Tielet Alija (1919-1923) u r-Raba' Alija (1924-1929) ġabu 100,000 Lhudi addizzjonali fil-Palestina. Iż-żieda tan-Naziżmu u l-persekuzzjoni dejjem tiżdied tal-Lhud fl-Ewropa tas-snin tletin wasslu għall-Ħames Aliyah, b'influss ta' kwart ta' miljun Lhudi. Din kienet waħda mill-kawżi ewlenin tar-Rivolta Għarbija tal-1936-39, li ġiet imrażżna mill-forzi tas-sigurtà Brittaniċi u l-milizzji Żjonisti. Inqatlu diversi mijiet ta' ħaddiema tas-sigurtà Brittaniċi u Lhudija. Inqatlu 5,032 Għarbi, ndarbu 14,760 u nżammu 12,622. Huwa stmat li għaxra fil-mija tal-popolazzjoni Għarbija Palestinjana maskili adulti nqatlu, ndarbu, ntbagħtu l-ħabs jew eżiljati. L-Ingliżi introduċew restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni Lhudija lejn il-Palestina bil-White Paper tal-1939. Bil-pajjiżi madwar id-dinja jwarrbu lir-refuġjati Lhud li qed jaħarbu mill-Olokawst, ġie organizzat moviment taħt l-art magħruf bħala Aliyah Bet biex iġib il-Lhud fil-Palestina. Fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija, 31% tal-popolazzjoni totali tal-Palestina kienet Lhudija. Ir-Renju Unit sab ruħu jiffaċċja ribelljoni Lhudija minħabba restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni u kunflitt kontinwu mal-komunità Għarbija dwar il-livelli ta' capping. Il-Haganah ngħaqdet mal-Irgun u Lehi fi ġlieda armata kontra l-ħakma Brittanika. L-Haganah ippruvat ġġib għexieren ta' eluf ta' refuġjati Lhud u superstiti tal-Olokawst lejn il-Palestina bid-dgħajsa fi programm imsejjaħ Aliyah Bet. Il-biċċa l-kbira tal-vapuri ġew interċettati mir-Royal Navy u r-refuġjati tpoġġew f'kampijiet ta' detenzjoni f’Atlit u Ċipru. [[Stampa:נקודה חדשה לפליטים ע"י שכונת אליעזר בכפר-סבא-JNF014323.jpeg|daqsminuri|left|Akkomodazzjoni għall-immigranti f'Kfar Saba, 1945]] [[Stampa:UN Palestine Partition Versions 1947.jpg|daqsminuri|Mappa tan-NU: "Pjan ta' diviżjoni tal-Palestina b'unjoni ekonomika"]] Fit-22 ta' Lulju, 1946, l-Irgun ibbumbardja l-kwartieri ġenerali amministrattivi Brittaniċi għall-Palestina, u qatel 91 persuna. L-attakk kien reazzjoni għall-Operazzjoni Agatha (serje ta' rejds, inkluż wieħed fuq l-Aġenzija Lhudija, mill-Ingliżi) u kien l-aktar fatali dirett kontra l-Ingliżi matul l-era tal-Mandat. Ir-ribelljoni Lhudija kompliet matul l-1946 u l-1947 minkejja l-isforzi miftiehma tal-Armata Brittanika u l-Korp tal-Pulizija Palestinjan biex irażżnuha. L-isforzi Brittaniċi biex jimmedjaw soluzzjoni negozjata mar-rappreżentanti Lhud u Għarab fallew ukoll, peress li l-Lhud ma kinux lesti jaċċettaw xi soluzzjoni li ma kinitx tinvolvi stat Lhudi u ssuġġeriet qsim tal-Palestina fi stati Lhud u Għarab, filwaqt li l-Għarab kienu sod li Stat Lhudi fi kwalunkwe parti tal-Palestina kien inaċċettabbli u li l-unika soluzzjoni kienet Palestina unifikata taħt il-ħakma Għarbija. Fi Frar 1947, l-Ingliżi rreferew il-kwistjoni tal-Palestina lin-Nazzjonijiet Uniti li għadhom kif ġew iffurmati. Fil-15 ta' Mejju, 1947, l-Assemblea Ġenerali tan-NU ddeċidiet li jinħoloq Kumitat Speċjali "biex jipprepara... rapport dwar il-kwistjoni tal-Palestina." Ir-Rapport tal-Kumitat ippropona pjan biex jissostitwixxi l-Mandat Brittaniku bi "Stat Għarbi indipendenti, Stat Lhudi indipendenti u l-Belt ta' Ġerusalemm l-aħħar li tkun taħt Sistema ta' Trusteeship Internazzjonali." Sadanittant, ir-ribelljoni Lhudija kompliet u laħqet il-quċċata f’Lulju tal-1947, b'serje ta' rejds ta' gwerillieri mifruxa li laħqu l-qofol tagħhom fl-Affair tas-Surġenti, li fiha l-Irgun ħadu żewġ surġenti Ingliżi ostaġġi bħala tentattiv ta' pressjoni kontra l-eżekuzzjoni ppjanata ta' tliet operazzjonijiet tal-Irgun. Wara li twettqu l-eżekuzzjonijiet, l-Irgun qatel liż-żewġ suldati Ingliżi, dendlu ġisimhom mas-siġar, u ħallew booby trap fuq il-post li weġġa’ suldat Ingliż wieħed. L-inċident qajjem rabja kbira fir-Renju Unit. F'Settembru 1947, il-Kabinett Ingliż iddeċieda li jevakwa l-Palestina peress li l-Mandat ma kienx għadu sostenibbli. Fid-29 ta' Novembru, 1947, l-Assemblea Ġenerali adottat ir-Riżoluzzjoni 181 (II). Il-pjan mehmuż mar-riżoluzzjoni kien essenzjalment dak propost fir-rapport tat-3 ta' Settembru. L-Aġenzija Lhudija, ir-rappreżentant rikonoxxut tal-komunità Lhudija, aċċettat il-pjan, li alloka 55-56% tal-Palestina Mandatorja għal-Lhud. F'dak iż-żmien, il-Lhud kienu madwar terz tal-popolazzjoni u kellhom madwar 6-7% tal-art. L-Għarab kienu jagħmlu l-maġġoranza u kellhom madwar 20% tal-art, bil-bqija f'idejn l-awtoritajiet tal-Mandat jew sidien tal-art barranin. Il-Lega Għarbija u l-Kumitat Għoli Għarbi tal-Palestina ċaħduha fuq il-bażi li l-pjan ta' qsim ipprivileġġa l-interessi Ewropej fuq dawk tal-Palestinjani, u indikaw li kienu se jirrifjutaw kwalunkwe pjan ta' qsim ieħor. Fl-1 ta' Diċembru, 1947, il-Kumitat Għoli Għarbi pproklama strajkta'ta’ tlett ijiem u faqqgħet irvellijiet f'Ġerusalemm. Is-sitwazzjoni wasslet għal gwerra ċivili. Is-Segretarju Kolonjali Arthur Creech Jones ħabbar li l-Mandat Brittaniku kien se jintemm fil-15 ta' Mejju, 1948, u dak iż-żmien l-Ingliżi kienu se jevakwaw. Meta milizzji u gruppi Għarab attakkaw żoni Lhud, huma primarjament iffaċċjaw il-Ħagana, kif ukoll il-gruppi iżgħar Irgun u Lehi. F'April 1948, il-Haganah marret fuq l-offensiva. Bejn l-1947 u l-1949, 750,000 Għarbi Palestinjan ħarbu jew tkeċċew, l-aktar bħala riżultat ta' tkeċċija minn forzi Żjonisti u, aktar tard, Iżraeljani. === Istat tal-Iżrael === [[Stampa:Flickr_-_Government_Press_Office_(GPO)_-_Ben_Gurion_(Left)_Signing_the_Declaration_of_Independence.jpg|daqsminuri|left|Ben Gurion (xellug) jiffirma d-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza mmexxija minn Moshe Sharett]] [[Stampa:Israel -Independence May 14, 1948.jpg|daqsminuri|Folla li tiċċelebra quddiem il-Mużew ta' Tel Aviv, li jinsab f'16 Rothschild Boulevar]] [[Stampa:Israel ind mus.JPG|daqsminuri|left|Sala tal-Indipendenza tal-Iżrael, 16 Rothschild Boulevard, Tel Aviv, 2007]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20755 The Palmach.jpg|daqsminuri|L-Operazzjoni Yebusi kienet waħda mill-operazzjonijiet ta' difiża tal-Gwerra tal-Indipendenza. L-operazzjoni saret fil-limiti tal-belt ta' [[Ġerusalemm]] u l-inħawi ta' madwarha, bejn it-22 ta' April u l-4 ta' Mejju, 1948.]] [[Stampa:Declaration of State of Israel 1948.jpg|daqsminuri|David Ben-Gurion li jiddikjara l-ħolqien ta' Iżrael fl-14 ta' Mejju, 1948]] Fl-14 ta' Mejju, 1948, jum qabel l-iskadenza tal-Mandat Brittaniku, David Ben-Gurion, il-kap tal-Aġenzija Lhudija, iddikjara “l-istabbiliment ta' stat Lhudi f'Eretz-Iżrael”. L-unika referenza fit-test tad-Dikjarazzjoni għall-fruntieri tal-istat il-ġdid hija l-użu tat-terminu Eretz-Iżrael ("L-Art ta' Iżrael"). L-għada, l-armati ta' erba' pajjiżi Għarab – l-Eġittu, is-Sirja, it-Transjordan u l-Iraq – daħlu f'dak li kien il-Mandat Brittaniku tal-Palestina, u bdiet il-Gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948; Kontinġenti mill-Jemen, il-Marokk, l-Arabja Sawdija u s-Sudan ingħaqdu fil-gwerra. L-iskop apparenti tal-invażjoni kien li jipprevjeni l-istabbiliment tal-istat Lhudi. Il-Lega Għarbija ddikjarat li l-invażjoni kienet immirata biex terġa’ lura l-ordni u tevita aktar tixrid ta' demm. Wara sena ta' ġlied, ġie ddikjarat waqfien mill-ġlied u ġew stabbiliti fruntieri temporanji, magħrufa bħala l-Linja l-Ħadra. Il-Ġordan annessa dak li sar magħruf bħala x-Xatt tal-Punent, inkluż Ġerusalemm tal-Lvant, u l-Eġittu okkupa l-Medda ta' Gaża. Aktar minn 700,000 Palestinjan tkeċċew jew ħarbu, li bl-Għarbi kienet issir magħrufa bħala n-Nakba (“katastrofi”). L-avvenimenti wasslu wkoll għall-qerda tas-soċjetà, il-kultura, l-identità, id-drittijiet politiċi u l-aspirazzjonijiet nazzjonali tal-maġġoranza tal-popolazzjoni predominantement Għarbija tal-Palestina. Xi 156,000 baqgħu u saru ċittadini Għarab ta' Iżrael. [[Stampa:Kibbutz Nirim.jpg|daqsminuri|left|Kibbutz Nirim. Ritratt mill-ajru mill-arkivju Palmach.]] [[Stampa:Operation Horev.jpg|daqsminuri|left|Forzi tal-Operazzjoni Horev ħdejn il-qsim ta' Nitzana]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20823 The Palmach.jpg|daqsminuri|Konvoj korazzat qabel ma jidħol fis-Sinaj fl-Operazzjoni Horev (1948)]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21416 The Palmach.JPG|daqsminuri|left|Assalt tas-saqajn u tneħħija ta' pożizzjonijiet f'qafas okkupat ta' sinjali ta' irtir mid-9 Battaljun waqt l-Operazzjoni Horev]] [[Stampa:Raising the Ink Flag at Umm Rashrash (Eilat) (3x4).jpg|daqsminuri|Tlugħ tal-Bandiera tal-Linka fl-10 ta' Marzu, 1949, li timmarka t-tmiem tal-gwerra tal-1948]] Iżrael ġie ammess bħala membru tan-NU fil-11 ta' Mejju, 1949. Fl-ewwel snin tal-istat, il-moviment Żjonista Laburista mmexxi mill-Prim Ministru David Ben-Gurion iddomina l-politika Iżraeljana. L-immigrazzjoni lejn l-Iżrael matul l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50 kienet assistita mid-Dipartiment tal-Immigrazzjoni Iżraeljan u l-Mossad LeAliyah Bet (lit. "Istitut għall-Immigrazzjoni B"), sponsorjati minn organizzazzjoni mhux governattiva. Dawn tal-aħħar ħadu sehem f'operazzjonijiet klandestini f'pajjiżi, partikolarment fil-Lvant Nofsani u l-Ewropa tal-Lvant, fejn il-ħajja tal-Lhud kienet maħsuba li kienet fil-periklu u l-ħarba kienet diffiċli. Il-Mossad LeAliyah Bet ġiet xolta fl-1953. L-immigrazzjoni saret skont il-Pjan ta' Miljun. Xi immigranti kellhom twemmin Żjonista jew ġew ifittxu l-wegħda ta' ħajja aħjar, filwaqt li oħrajn marru biex jaħarbu mill-persekuzzjoni jew ġew imkeċċija. [[Stampa:PikiWiki Israel 6558 Settlements in Israel.jpg|daqsminuri|Skola fi Sderot, kmieni fis-snin ħamsin]] Influss ta' superstiti tal-Olokawst u Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani lejn Iżrael matul l-ewwel tliet snin żied in-numru ta' Lhud minn 700,000 għal 1,400,000. Sal-1958, il-popolazzjoni kienet żdiedet għal żewġ miljuni. Bejn l-1948 u l-1970, madwar 1,150,000 refuġjat Lhudi rrisistemaw fl-Iżrael. Xi immigranti ġodda waslu bħala refuġjati u kienu miżmuma f'kampijiet temporanji magħrufa bħala ma'abarot; Sal-1952, aktar minn 200,000 ruħ kienu jgħixu f'dawn l-ibliet tat-tinda. Il-Lhud ta' oriġini Ewropea ħafna drabi kienu trattati b'mod aktar favorevoli mil-Lhud mill-pajjiżi tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq: unitajiet ta' akkomodazzjoni riżervati għal dawn tal-aħħar ta' spiss kienu riallokati għal dawk tal-ewwel, u għalhekk il-Lhud reċentement waslu minn artijiet Għarab ġeneralment spiċċaw joqogħdu aktar fit-tul f'kampijiet ta' tranżitu. Matul dan il-perjodu, l-ikel, il-ħwejjeġ u l-għamara ġew razzjonati f'dak li sar magħruf bħala l-perjodu tal-awsterità. Il-ħtieġa li tiġi solvuta l-kriżi wasslet lil Ben-Gurion biex jiffirma ftehim ta' riparazzjoni mal-Ġermanja tal-Punent li qanqal protesti tal-massa minn Lhud rrabjati għall-idea li Iżrael jista' jaċċetta kumpens monetarju għall-Olokawst. Matul is-snin ħamsin, Iżrael kien spiss attakkat minn fedayeen Palestinjani, kważi dejjem immiraw lejn iċ-ċivili, l-aktar mill-Medda ta' Gaża okkupata mill-Eġizzjani, li wasslu għal diversi operazzjonijiet ta' ritaljazzjoni Iżraeljani. Fl-1956, ir-Renju Unit u Franza ppruvaw jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-Kanal ta' Suez, li l-Eġittu kien nazzjonalizza. L-imblokk kontinwu tal-Kanal ta' Suez u l-Istrett ta' Tiran għat-tbaħħir Iżraeljan, flimkien ma' żieda fl-attakki tal-fedayeen kontra l-popolazzjoni tan-Nofsinhar ta' Iżrael u dikjarazzjonijiet Għarab reċenti ta' theddid, wasslu lill-Iżrael biex jattakka l-Eġittu. L-Iżrael ingħaqad ma' alleanza sigrieta mar-Renju Unit u Franza u invada l-Peniżola tas-Sinaj fil-Kriżi ta' Suez, iżda kien ippressat min-NU biex jirtira bi skambju għal garanziji tad-drittijiet tan-navigazzjoni Iżraeljani. Il-gwerra rriżultat fi tnaqqis sinifikanti fl-infiltrazzjoni tal-fruntiera Iżraeljana. Mill-1964, il-pajjiżi Għarab, imħassba dwar il-pjanijiet Iżraeljani li jiddevjaw l-ilmijiet tax-Xmara Ġordan lejn il-pjanura tal-kosta, kienu qed jippruvaw jiddevjaw l-ilma prinċipali biex iċaħħdu lill-Iżrael mir-riżorsi tal-ilma, u kkawżaw tensjonijiet bejn Iżrael minn naħa, u s-Sirja u l-Libanu. fuq l-oħra. Nazzjonalisti Għarab immexxija mill-President Eġizzjan Gamal Abdel Nasser irrifjutaw li jirrikonoxxu lill-Iżrael u talbu għall-qerda tiegħu. Sal-1966, ir-relazzjonijiet bejn l-Iżraeljani u l-Għarab kienu marru għall-agħar sal-punt li nqalgħu battalji bejn il-forzi Iżraeljani u Għarab. [[Stampa:SixDaysWar Montage.png|daqsminuri|left|il-gwerra sitt ijiem]] [[Stampa:Israeli tanks advancing on the Golan Heights. June 1967. D327-098.jpg|daqsminuri|Tankijiet Iżraeljani javvanzaw fuq l-Għoljiet tal-Golan. Ġunju 1967]] [[Stampa:Ammunition Hill Museum Exhibits P1010036.JPG|daqsminuri|left|Ġlied fl-Għolja tal-Mmunizzjon matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem.]] [[Stampa:Flickr_-_Israel_Defense_Forces_-_Life_of_Lt._Gen._Yitzhak_Rabin,_7th_IDF_Chief_of_Staff_in_photos_(14).jpg|daqsminuri|Moshe Dayan, Yitzhak Rabin u Uzi Narkis fil-Bieb tal-Iljun. Mil-lemin għax-xellug: il-Kap tal-Persunal Yitzhak Rabin, il-Ministru tad-Difiża Moshe Dayan u l-Ġeneral tal-Kmand Ċentrali Uzi Narkis jidħlu fil-Belt il-Qadima ta' [[Ġerusalemm]] mill-Bieb tal-Iljun wara l-Battalja ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Six Day War Territories.svg|daqsminuri|left|Territorju okkupat mill-Iżrael: qabel il-Gwerra tas-Sitt Ijiem bl-isfar, Wara l-gwerra bl-oranġjo (Il-Peniżola tas-Sinai ġiet ritornata lill-Eġittu fl-1982).]] F'Mejju 1967, l-Eġittu kkonċentra l-armata tiegħu ħdejn il-fruntiera ma' Iżrael, keċċa lill-għassa tal-paċi tan-NU, stazzjonati fil-Peniżola tas-Sinaj sa mill-1957, u mblokka l-aċċess ta' Iżrael għall-Baħar l-Aħmar. Stati Għarab oħra mmobilizzaw il-forzi tagħhom. Iżrael tenna li dawn l-azzjonijiet kienu casus belli u nieda attakk preventiv kontra l-Eġittu f'Ġunju. Il-Ġordan, is-Sirja u l-Iraq attakkaw lill-Iżrael. Fil-Gwerra tas-Sitt Ijiem, Iżrael qabad u okkupa x-Xatt tal-Punent mill-Ġordan, il-Medda ta' Gaża u l-Peniżola tas-Sinaj mill-Eġittu, u l-Għoljiet tal-Golan mis-Sirja. Il-​konfini ta' Ġerusalemm ġew estiżi, u nkorporaw Ġerusalemm tal-​Lvant. Il-Linja l-Ħadra tal-1949 saret il-konfini amministrattiva bejn l-Iżrael u t-territorji okkupati. Wara l-gwerra tal-1967 u r-riżoluzzjoni tat-"Tliet Le" tal-Lega Għarbija, Iżrael iffaċċja attakki minn Eġizzjani fil-Peniżola tas-Sinaj matul il-Gwerra tal-Attrizzjoni tal-1967-1970, u minn gruppi Palestinjani li jattakkaw Iżraeljani fit-territorji okkupati, globalment u fl-Iżrael. L-aktar importanti fost il-gruppi Palestinjani u Għarab kienet l-Organizzazzjoni għall-Ħelsien tal-Palestina (PLO), stabbilita fl-1964, li inizjalment impenjat ruħha għal "ġlieda armata bħala l-uniku mod biex teħles lill-patrija." Fl-aħħar tas-snin sittin u l-bidu tas-sebgħinijiet, gruppi Palestinjani nedew attakki kontra miri Iżraeljani u Lhud madwar id-dinja, inkluż massakru ta' atleti Iżraeljani fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1972 fi Munich. Il-gvern Iżraeljan wieġeb b'kampanja ta' qtil kontra l-organizzaturi tal-massakru, bumbardament, u attakk fuq il-kwartieri ġenerali tal-PLO fil-Libanu. Fis-6 ta' Ottubru, 1973, l-armati Eġizzjani u Sirjani nedew attakk sorpriża kontra l-forzi Iżraeljani fil-Peniżola tas-Sinaj u l-Għoljiet tal-Golan, u bdew il-Gwerra ta' Yom Kippur. Il-gwerra ntemmet fil-25 ta' Ottubru b'Iżrael iwarrab il-forzi Eġizzjani u Sirjani iżda jsofri telf kbir. Investigazzjoni interna ħelset lill-gvern mir-responsabbiltà għal fallimenti qabel u matul il-gwerra, iżda r-rabja pubblika ġiegħlet lill-Prim Ministru Golda Meir jirriżenja. F'Lulju tal-1976, ajruplan tal-passiġġieri nħataf fuq titjira minn Iżrael għal Franza minn gwerilli Palestinjani; Commandos Iżraeljani salvaw 102 mill-106 ostaġġ Iżraeljan. L-elezzjonijiet tal-Knesset tal-1977 immarkaw punt ta' bidla kbira fl-istorja politika Iżraeljana, hekk kif il-partit Likud ta' Menachem Begin ħa l-kontroll tal-Partit Laburista. Aktar tard dik is-sena, il-President Eġizzjan Anwar El Sadat għamel vjaġġ lejn Iżrael u tkellem quddiem il-Knesset f’dak li kien l-ewwel rikonoxximent ta' Iżrael minn kap ta' stat Għarbi. Sadat u Begin iffirmaw il-Ftehim ta’ Camp David (1978) u t-trattat ta' paċi bejn l-Eġittu u l-Iżrael (1979). Bi skambju, Iżrael irtira mill-Peniżola tas-Sinaj u qabel li jidħol f’negozjati dwar l-awtonomija Palestinjana fix-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Fil-11 ta' Marzu, 1978, rejd ta' gwerillieri tal-PLO mil-Libanu wassal għall-Massakru tal-Highway tal-Kosta. Iżrael irrisponda billi nieda invażjoni tan-Nofsinhar tal-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Il-biċċa l-kbira tal-ġellieda tal-PLO irtiraw, iżda l-Iżrael kien kapaċi jassigura n-Nofsinhar tal-Libanu sakemm forza tan-NU u l-armata Libaniża setgħu jieħdu l-kontroll. Il-PLO dalwaqt reġgħet bdiet ir-ribelljoni tagħha kontra l-Iżrael, u l-Iżrael wettaq bosta attakki ta' ritaljazzjoni. Sadanittant, il-gvern ta' Begin ipprovda inċentivi għall-Iżraeljani biex joqgħodu fix-Xatt tal-Punent okkupat, u żied il-frizzjoni mal-Palestinjani hemmhekk. Il-Liġi ta' Ġerusalemm (1980) kienet maħsuba minn xi wħud li jaffermaw mill-ġdid l-annessjoni ta' Ġerusalemm ta' Iżrael fl-1967 b'digriet tal-gvern, u reġgħet bdiet il-kontroversja internazzjonali dwar l-istatus tal-belt. L-ebda leġiżlazzjoni Iżraeljana ma ddefiniet it-territorju ta' Iżrael u l-ebda liġi ma kienet tinkludi speċifikament lil Ġerusalemm tal-Lvant fiha. Fl-1981 l-Iżrael effettivament annessa l-Għoljiet tal-Golan. Diversi mewġiet ta' Lhud Etjopjani emigraw lejn Iżrael mis-snin tmenin, filwaqt li bejn l-1990 u l-1994, l-immigrazzjoni minn stati post-Sovjetiċi żiedet il-popolazzjoni ta' Iżrael bi tnax fil-mija. Fis-7 ta' Ġunju, 1981, waqt il-Gwerra Iran-Iraq, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet l-uniku reattur nukleari tal-Iraq, li dak iż-żmien kien qed jinbena, sabiex jipprevjeni l-programm tal-armi nukleari tal-Iraq. Wara sensiela ta' attakki tal-PLO fl-1982, Iżrael invada l-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Fl-1992, Yitzhak Rabin sar Prim Ministru wara elezzjoni li fiha l-partit tiegħu sejjaħ għal kompromess mal-ġirien ta' Iżrael. Is-sena ta' wara, Shimon Peres f’isem l-Iżrael u Mahmoud Abbas f’isem il-PLO, iffirmaw il-Ftehimiet ta' Oslo, li taw lill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (PNA) id-dritt li tirregola partijiet tax-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Il-PLO għarfet ukoll id-dritt ta' Iżrael li jeżisti u wiegħed li jtemm it-terroriżmu. Fl-1994, ġie ffirmat it-trattat ta' paċi bejn l-Iżrael u l-Ġordan, li għamel il-Ġordan it-tieni pajjiż Għarbi li nnormalizza r-relazzjonijiet ma' Iżrael. L-appoġġ pubbliku Għarbi għall-Ftehimiet ġie mħassra mill-kontinwazzjoni tal-insedjamenti u l-punti ta' kontroll Iżraeljani, u l-kundizzjonijiet ekonomiċi li qed jiddeterjoraw. L-appoġġ pubbliku Iżraeljan għall-Ftehimiet naqas wara l-attakki suwiċida Palestinjani. F’Novembru tal-1995, Yitzhak Rabin kien maqtul minn Yigal Amir, Lhudi tal-lemin estrem li oppona l-Ftehim. Matul il-mandat ta’ Benjamin Netanyahu lejn l-aħħar tad-disgħinijiet, Iżrael qabel li jirtira minn Hebron, għalkemm dan qatt ma ġie ratifikat jew implimentat, u ffirma l-Memorandum ta' Wye River, li jagħti kontroll akbar lill-ANP. Ehud Barak, elett Prim Ministru fl-1999, irtira l-forzi tiegħu min-Nofsinhar tal-Libanu u mexxa negozjati maċ-Chairman tal-PA Yasser Arafat u l-President tal-Istati Uniti Bill Clinton fis-Summit ta' Camp David tal-2000 offra pjan għat-twaqqif ta’ stat Palestinjan l-Istrixxa ta’ Gaża kollha u aktar minn 90% tax-Xatt tal-Punent b’Ġerusalemm bħala kapital kondiviż. Kull naħa tat tort lill-oħra għall-falliment tat-taħditiet. ==== seklu 21 ==== Fl-aħħar tas-sena 2000, wara żjara kontroversjali mill-mexxej tal-Likud Ariel Sharon fuq il-Muntanja tat-Tempju, bdiet it-Tieni Intifada, li damet erba' snin u nofs. L-attakki suwiċida kienu karatteristika rikorrenti. Xi kummentaturi jsostnu li l-Intifada kienet ippjanata minn qabel minn Arafat minħabba l-falliment tat-taħditiet għall-paċi. Sharon saret Prim Ministru fl-elezzjoni tal-2001; Huwa wettaq il-pjan tiegħu li jirtira unilateralment mill-Medda ta' Gaża u mexxa l-kostruzzjoni tal-barriera Iżraeljana fix-Xatt tal-Punent, u temm l-Intifada. Bejn l-2000 u l-2008, inqatlu 1,063 Iżraeljan, 5,517 Palestinjan u 64 ċittadin barrani. Fl-2006, attakk tal-artillerija tal-Hezbollah fuq komunitajiet tal-fruntiera fit-Tramuntana ta' Iżrael u l-ħtif transkonfinali ta' żewġ suldati Iżraeljani ppreċipitaw it-Tieni Gwerra tal-Libanu ta' xahar. Fl-2007, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet reattur nukleari fis-Sirja. Fl-2008, waqfien mill-ġlied bejn il-Ħamas u l-Iżrael waqa’, li rriżulta fil-Gwerra ta’ Gaża ta’ tliet ġimgħat. F'dik li l-Iżrael iddeskriva bħala reazzjoni għal aktar minn mitt attakk bil-rokits Palestinjani fuq bliet fin-Nofsinhar ta’ Iżrael, Iżrael nieda operazzjoni fil-Medda ta’ Gaża fl-2012, li damet tmint ijiem. L-Iżrael beda operazzjoni oħra f'Gaża wara eskalazzjoni ta' attakki bir-rokits mill-Ħamas f'Lulju 2014. F'Mejju 2021, seħħ rawnd ieħor ta' ġlied f'Gaża u f'Iżrael, li damet ħdax-il jum. Fis-snin 2010, ġiet stabbilita kooperazzjoni reġjonali dejjem tikber bejn l-Iżrael u l-pajjiżi tal-Lega Għarbija, li laħqet il-qofol tagħha fl-iffirmar tal-Ftehimiet ta' Abraham. Is-sitwazzjoni tas-sigurtà Iżraeljana nbidlet mill-kunflitt tradizzjonali Għarbi-Iżraeljan għall-kunflitt prokura bejn l-Iran u l-Iżrael u l-konfrontazzjoni diretta mal-Iran matul il-gwerra ċivili Sirjana. Fis-7 ta' Ottubru, 2023, gruppi militanti Palestinjani f’Gaża, immexxija mill-Ħamas, nedew sensiela ta' attakki terroristiċi kkoordinati kontra l-Iżrael, li wasslu għall-bidu tal-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas. Dakinhar, madwar 1,300 Iżraeljan, fil-biċċa l-kbira ċivili, inqatlu f'komunitajiet qrib il-fruntiera tal-Istrixxa ta' Gaża u waqt festival tal-mużika. Aktar minn 200 ostaġġ inħatfu u ttieħdu fil-Medda ta' Gaża. Wara li keċċa lit-terroristi mit-territorju tiegħu, Iżrael nieda waħda mill-aktar kampanji distruttivi ta' bombi fl-istorja moderna u invada Gaża fis-27 ta' Ottubru bl-għanijiet iddikjarati li jeqred il-Ħamas u jeħles lill-ostaġġi. Il-ħames gwerra tal-kunflitt Gaża-Iżrael mill-2008, u l-akbar konfrontazzjoni militari fir-reġjun mill-Gwerra ta' Yom Kippur fl-1973. == Gvern u politika == [[Stampa:HaKirya.jpg|daqsminuri|Il-Kirya huwa kumpless fiċ-ċentru ta' Tel Aviv-Jaffa, użati mill-IDF, il-Ministeru tad-Difiża, ministeri tal-gvern u korpi oħra tal-stat.]] [[Stampa:Herzliya new city hall.jpg|daqsminuri|left|Belt Hall tal-Muniċipalità ta' Herzliya]] [[Stampa:JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|daqsminuri|Bell Hall tal-Muniċipalità ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61144 kfar saba at night.jpg|daqsminuri|left|Kfar Saba City Hall]] [[Stampa:Ramat Han006.jpg|daqsminuri|left|Il-Kwartieri Ġenerali tal-Kunsill Reġjonali ta' Ramat HaNegev (l-[[Ebrajk]]: מועצה אזורית רמת הנגב, lit. 'Kunsill Reġjonali tan-Negev Heights')]] L-Iżrael għandu sistema parlamentari, rappreżentanza proporzjonali u vot universali. Membru parlamentari appoġġat minn maġġoranza parlamentari jsir Prim Ministru; Dan normalment ikun il-president tal-akbar partit. Il-prim ministru huwa l-kap tal-gvern u l-kabinett. Il-president huwa l-kap tal-istat, b'dmirijiet limitati u fil-biċċa l-kbira ċerimonjali. Iżrael huwa mmexxi minn parlament ta' 120 membru, magħruf bħala l-Knesset. Is-sħubija fil-Knesset hija bbażata fuq rappreżentanza proporzjonali tal-partiti politiċi, b'limitu elettorali ta' 3.25%, li fil-prattika rriżultat fi gvernijiet ta' koalizzjoni. Ir-residenti tal-insedjamenti Iżraeljani fix-Xatt tal-Punent huma eliġibbli biex jivvutaw u wara l-elezzjonijiet tal-2015, 10 mill-120 membru tal-Knesset (8%) huma mix-Xatt tal-Punent. ] L-elezzjonijiet parlamentari huma skedati kull erba' snin, iżda koalizzjonijiet instabbli jew vot ta' sfiduċja jistgħu jxolji gvern qabel. L-ewwel partit immexxi mill-Għarab ġie stabbilit fl-1988 u mill-2022, il-partiti mmexxija mill-Għarab għandhom madwar 10% tas-siġġijiet. Il-Liġi Bażika: Il-Knesset (1958) u l-emendi tagħha jipprevjenu lista tal-partit milli toħroġ fl-elezzjonijiet tal-Knesset jekk l-għanijiet jew l-azzjonijiet tagħha jinkludu "ċ-ċaħda tal-eżistenza tal-Istat tal-Iżrael bħala l-Istat tal-poplu Lhudi." Il-Liġijiet Bażiċi ta' Iżrael jiffunzjonaw bħala kostituzzjoni mhux kodifikata. Fihom, Iżrael huwa definit bħala Stat Lhudi u demokratiku, u bħala l-istat-nazzjon esklussivament tal-poplu Lhudi. Fl-2003, il-Knesset bdiet tabbozza kostituzzjoni uffiċjali bbażata fuq dawn il-liġijiet. Iżrael m'għandu l-ebda reliġjon uffiċjali, iżda d-definizzjoni tal-istat bħala "Lhudi u demokratiku" toħloq konnessjoni qawwija mal-Ġudaiżmu. Fid-19 ta' Lulju, 2018, il-Knesset għaddiet Liġi Bażika li tikkaratterizza l-Istat ta' Iżrael primarjament bħala "stat nazzjon tal-poplu Lhudi", u l-Ebrajk bħala l-lingwa uffiċjali tiegħu. L-abbozz jattribwixxi status speċjali indefinit lill-lingwa Għarbija. L-istess abbozz jagħti lill-Lhud dritt uniku għall-awtodeterminazzjoni nazzjonali u jqis l-iżvilupp tal-insedjamenti Lhud fil-pajjiż bħala "interess nazzjonali", li jagħti s-setgħa lill-gvern biex "jieħu miżuri biex jinkoraġġixxi, jippromwovi u jimplimenta dan l-interess". === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Distritos Israel.PNG|daqsminuri|Organizzazzjoni territorjali]] L-Istat ta' Iżrael huwa maqsum f’sitt distretti amministrattivi ewlenin, magħrufa bħala mehozot ([[Ebrajk]]: מחוזות; sg.: mahoz): id-distretti Ċentrali, Ħaifa, Ġerusalemm, Tramuntana, Nofsinhar u Tel Aviv, kif ukoll iż-żona tal-Lhudija u s-Samarija f'Xatt tal-Punent. Id-distretti huma aktar maqsuma fi ħmistax-il sottodistrett magħrufa bħala nafot ([[Ebrajk]]: נפות; sg.: nafa), li mbagħad huma maqsuma f'ħamsin reġjun naturali. === Liġi taċ-Ċittadinanza Iżraeljana === Iż-żewġ liġijiet ewlenin relatati maċ-ċittadinanza Iżraeljana huma l-Liġi tar-Ritorn tal-1950 u l-Liġi taċ-Ċittadinanza tal-1952. Il-Liġi tar-Ritorn tagħti lill-Lhud id-dritt bla restrizzjonijiet li jemigraw lejn l-Iżrael u jiksbu ċittadinanza Iżraeljana. Persuni mwielda fil-pajjiż jirċievu ċittadinanza bi dritt tat-twelid jekk mill-inqas wieħed mill-ġenituri tagħhom ikun ċittadin. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi n-nazzjonalità Lhudija bħala distinta min-nazzjonalità Iżraeljana, u l-Qorti Suprema ta' Iżrael iddeċidiet li m'hemm l-ebda ħaġa bħal nazzjonalità Iżraeljana. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi ċittadin Lhudi bħala kwalunkwe persuna li tipprattika l-Ġudaiżmu u d-dixxendenti tagħhom. Il-leġiżlazzjoni ddefiniet lill-Iżrael bħala l-istat nazzjonali tal-poplu Lhudi mill-2018. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Hutz.JPG|daqsminuri|left|Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Iżraeljan f'[[Ġerusalemm]].]] [[File:Foreign relations of Israel (map).png|thumb|Relazzjonijiet diplomatiċi]] [[Stampa:Israeli Flag UN.jpg|daqsminuri|left|Bandiera Iżraeljana fil-bini tan-Nazzjonijiet Uniti fi New York]] L-Iżrael iżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma' 165 stat membru tan-NU, kif ukoll mas-Santa Sede, il-Kosovo, il-Gżejjer Cook u Niue. Għandha 107 missjoni diplomatika; Pajjiżi li magħhom m'għandux relazzjonijiet diplomatiċi jinkludu l-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Musulmani. Sitta mit-tnejn u għoxrin nazzjon tal-Lega Għarbija nnormalizzaw ir-relazzjonijiet mal-Iżrael. L-Iżrael għadu formalment fi stat ta' gwerra mas-Sirja, status li jmur lura mingħajr interruzzjoni għall-1948. Ilu fi stat formali simili ta' gwerra mal-Libanu sa mit-tmiem tal-Gwerra Ċivili Libaniża fl-2000, u l-fruntiera bejn l-Iżrael u l-Libanu. Il-Libanu għadu ma jaqbilx ma' trattat. L-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika kienu l-ewwel żewġ pajjiżi li rrikonoxxew l-Istat ta 'Iżrael, wara li ddikjaraw ir-rikonoxximent tagħhom bejn wieħed u ieħor simultanjament. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Unjoni Sovjetika tkissru fl-1967, wara l-Gwerra tas-Sitt Ijiem. L-Istati Uniti tqis lill-Iżrael bħala "l-aktar sieħeb affidabbli fil-Lvant Nofsani," ibbażat fuq "valuri demokratiċi komuni, affinitajiet reliġjużi u interessi tas-sigurtà." L-Istati Uniti pprovdew $ 68 biljun f'assistenza militari u $ 32 biljun f'sussidji lill-Iżrael mill-1967 taħt l-Att dwar l-Assistenza Barranija (perjodu li jibda fl-1962), aktar minn kwalunkwe pajjiż ieħor matul dak il-perjodu sa l-2003. Il-biċċa l-kbira tal-Amerikani mistħarrġa kellhom ukoll konsistentement favorevoli. fehmiet ta' Iżrael. Ir-Renju Unit huwa meqjus li għandu relazzjoni naturali mal-Iżrael minħabba l-Mandat għall-Palestina. Fl-2007, il-Ġermanja kienet ħallset 25 biljun ewro f'riparazzjonijiet lill-istat Iżraeljan u s-superstiti individwali tal-Olokawst Iżraeljan. L-Iżrael huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat tal-Unjoni Ewropea. Il-politiki tajbin ta' Iżrael u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam mill-2009 ġew ikkontestati u miċħuda mill-Iżrael, l-migranti Vjetnamiżi u l-attivisti Vjetnamiżi minħabba r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-popolazzjoni tiegħu stess. ==== Għajnuna barranija ==== L-Iżrael għandu storja li jipprovdi għajnuna barranija ta' emerġenza u rispons umanitarju għal diżastri madwar id-dinja. Fl-1955 Iżrael beda l-programm ta' għajnuna barranija tiegħu f'Burma. Il-fokus tal-programm sussegwentement inbidel għall-Afrika. L-isforzi umanitarji ta' Iżrael bdew uffiċjalment fl-1957, bit-twaqqif ta' Mashav, l-Aġenzija Iżraeljana għall-Kooperazzjoni Internazzjonali għall-Iżvilupp. F'dan il-perjodu bikri, għalkemm l-għajnuna tal-Iżrael kienet tirrappreżenta biss perċentwal żgħir tal-għajnuna totali lill-Afrika, il-programm tiegħu kien effettiv fil-ħolqien ta' rieda tajba; Madankollu, wara l-gwerra tal-1967 ir-relazzjonijiet marru għall-agħar. Il-programm ta' għajnuna barranija ta' Iżrael sussegwentement biddel il-fokus tiegħu lejn l-Amerika Latina. Sa mill-aħħar tas-snin sebgħin, l-għajnuna barranija ta' Iżrael naqset gradwalment, għalkemm f'dawn l-aħħar snin Iżrael fittex li jerġa' jagħti l-għajnuna lill-Afrika. Hemm gruppi oħra ta' rispons umanitarju u ta' emerġenza Iżraeljani li jaħdmu mal-gvern ta' Iżrael, inkluż IsraAid, programm konġunt immexxi minn organizzazzjonijiet Iżraeljani u gruppi Lhud Amerikani, ZAKA, The Fast Israeli Rescue and Search Team, Israeli Flying Aid, Save a Child's Heart u Latet. Bejn l-1985 u l-2015, l-Iżrael bagħat 24 delegazzjoni tal-unità tat-tiftix u s-salvataġġ tal-IDF, il-Kmand tal-Front Intern, fi 22 pajjiż. Il-pajjiż ġie kklassifikat fit-38 post fl-2018 World Giving Index. === Militari === [[Stampa:Oser. Tayessey HaEmek 071.jpg|thumb|left|Emek Jezreel ta' Mitzpoor, l-iskwadra Emek fuq Mt. Carmel]] [[Stampa:The Southern Lions. Squadron 116. I.jpg|thumb|Ġettijiet tal-ġlied F-35 tal-Forza tal-Ajru Iżraeljana]] Il-Forzi tad-Difiża Iżraeljani (IDF) huma l-uniku fergħa militari tal-forzi tas-sigurtà Iżraeljani u huma mmexxija mill-Kap tal-Persunal tagħha, ir-Ramatkal, subordinat għall-Kabinett. L-IDF hija magħmula mill-armata, il-forza tal-ajru u l-flotta. Huma twaqqfu matul il-gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948 permezz tal-konsolidazzjoni ta 'organizzazzjonijiet paramilitari, prinċipalment il-Haganah. L-IDF tibbaża wkoll fuq ir-riżorsi tad-Direttorat tal-Intelliġenza Militari (Aman). L-IDF ipparteċipat f'diversi gwerer u kunflitti fuq il-fruntieri ewlenin, u b'hekk għamlitha waħda mill-aktar forzi armati mħarrġa fil-ġlied fid-dinja. Ħafna mill-Iżraeljani huma reklutati fl-età ta' 18-il sena. L-irġiel iservu sentejn u tmien xhur u n-nisa sentejn. Wara servizz obbligatorju, l-irġiel Iżraeljani jingħaqdu mal-forzi ta' riżerva u tipikament jagħmlu sa diversi ġimgħat ta' servizz ta' riżerva kull sena sakemm ikollhom erbgħin. Ħafna nisa huma eżenti mis-servizz ta' riservazzjoni. Iċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael (ħlief Druze) u dawk involuti fi studji reliġjużi full-time huma eżenti, għalkemm l-eżenzjoni ta' studenti tal-yeshiva kienet sors ta' kontroversja. Alternattiva għal dawk li jirċievu eżenzjonijiet għal diversi raġunijiet hija Sherut Leumi, jew servizz nazzjonali, li jinvolvi programm ta' servizz taħt oqfsa ta' benesseri soċjali. Minoranza żgħira ta' Għarab Iżraeljani wkoll voluntiera fl-armata. Bħala riżultat tal-programm ta' reklutaġġ tagħha, l-IDF iżżomm madwar 176,500 truppi attivi u 465,000 riservist, li jagħti lill-Iżrael wieħed mill-ogħla perċentwali fid-dinja ta' ċittadini mħarrġa militari. [[Stampa:IDF Air Defense fighters during Operation Guardian of the Walls, May 2021. I.jpg|thumb|Iron Dome hija l-ewwel sistema ta' difiża tal-missili kontra l-artillerija operattiva fid-dinja.]] [[Stampa:MisradHabitahonSymbol.svg|daqsminuri|Ministeru tad-Difiża (Iżrael) (משרד הביטחון)]] [[Stampa:Kirya 19122009.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali tal-Ministeru tad-Difiża (Iżrael)]] Il-militar jiddependi ħafna fuq sistemi ta' armi ta' teknoloġija għolja ddisinjati u manifatturati fl-Iżrael, kif ukoll xi importazzjonijiet barranin. Il-missila Arrow hija waħda mill-ftit sistemi operazzjonali ta 'missili anti-ballistiċi fid-dinja. Is-serje Python ta' missili mill-ajru għall-ajru ħafna drabi titqies bħala waħda mill-aktar armi kruċjali fl-istorja militari tagħha. Il-missili Spike tal-Iżrael hija waħda mill-missili ggwidati kontra t-tank l-aktar esportati fid-dinja. Is-sistema ta' difiża tal-ajru kontra l-missili tal-Iron Dome tal-Iżrael kisbet akklamazzjoni globali wara li interċettat mijiet ta' rokits sparati minn militanti Palestinjani mill-Medda ta' Gaża. Mill-Gwerra ta' Yom Kippur, Iżrael żviluppa netwerk ta' satelliti ta' tkixxif. Il-programm Ofeq għamel lill-Iżrael wieħed minn seba' pajjiżi li kapaċi jniedu satelliti bħal dawn. L-Iżrael huwa mifhum li għandu armi nukleari u, skont rapport tal-1993, armi kimiċi u bijoloġiċi ta' qerda tal-massa. Is-sottomarini Dolphin tan-Navy Iżraeljana huma maħsuba li huma armati b'missili nukleari li joffru kapaċità tat-tieni attakk. Mill-Gwerra tal-Golf fl-1991, id-djar kollha fl-Iżrael għandu jkollhom kamra sigura rinfurzata, Merkhav Mugan, li ma' jgħaddix minn sustanzi kimiċi u bijoloġiċi. Mill-ħolqien ta' Iżrael, l-infiq militari għamel parti sinifikanti tal-prodott domestiku gross tal-pajjiż, u laħaq il-quċċata ta' 30.3% tal-PGD fl-1975. Mill-2021, l-Iżrael ikklassifika fil-15-il post fid-dinja għall-infiq militari totali, b'24.3 biljun dollaru, u l- is-sitt fl-infiq tad-difiża bħala perċentwal tal-PGD, b’5.2%. Mill-1974, l-Istati Uniti kienet kontributur partikolarment notevoli ta 'għajnuna militari. Taħt memorandum ta 'ftehim iffirmat fl-2016, l-Istati Uniti hija mistennija li tipprovdi lill-pajjiż b'$ 3.8 biljun fis-sena, jew madwar 20% tal-baġit tad-difiża tal-Iżrael, mill-2018 sal-2028. L-Iżrael ikklassifika fid-disa' fid-dinja fl-esportazzjoni tal-armi fl-2022. tal-esportazzjonijiet tal-armi tal-Iżrael mhumiex iddikjarati għal raġunijiet ta' sigurtà. === Sistema legali === [[File:Israel Supreme Court.jpg|thumb|Il-Qorti Suprema tal-Iżrael, Givat Ram, [[Ġerusalemm]]]] [[File:PikiWiki Israel 8854 meona(tarshiha) police station.jpg|thumb|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] [[File:Maalot-Tarshiha police station 5.jpg|thumb|left|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] L-Iżrael għandu sistema ġudizzjarja bi tliet livelli. Fl-aktar livell baxx hemm il-qrati tal-maġistrati, li jinsabu fil-biċċa l-kbira tal-bliet fil-pajjiż. Fuqhom hemm il-qrati distrettwali, li jservu bħala qrati tal-appell u qrati tal-ewwel istanza; Huma jinsabu f'ħamsa mis-sitt distretti ta' Iżrael. It-tielet u l-ogħla livell huwa l-Qorti Suprema, li tinsab f'Ġerusalemm; Isservi dmir doppju bħala l-ogħla qorti tal-appell u l-High Court of Justice. Fir-rwol tal-aħħar, il-Qorti Suprema tiddeċiedi bħala qorti tal-prim'istanza, li tippermetti lill-individwi, kemm ċittadini kif ukoll mhux ċittadini, jippreżentaw petizzjonijiet kontra d-deċiżjonijiet tal-awtoritajiet tal-istat. Is-sistema legali ta' Iżrael tgħaqqad tliet tradizzjonijiet legali: il-liġi komuni Ingliża, il-liġi ċivili, u l-liġi Lhudija. Huwa bbażat fuq il-prinċipju ta' stare decisis (preċedent) u huwa sistema kontradittorja. Il-każijiet tal-qorti jiġu deċiżi minn imħallfin professjonali mingħajr ebda rwol għall-ġurija. Iż-żwieġ u d-divorzju huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati reliġjużi: Lhudija, Musulmani, Drużi u Kristjani. L-elezzjoni tal-imħallfin issir minn kumitat tal-għażla ppresedut mill-ministru tal-ġustizzja. Il-Liġi Bażika tal-Iżrael: Id-Dinjità u l-Libertà tal-Bniedem tfittex li tiddefendi d-drittijiet u l-libertajiet tal-bniedem fl-Iżrael. Il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti u l-organizzazzjoni Iżraeljana tad-drittijiet tal-bniedem Adalah enfasizzaw li din il-liġi fil-fatt ma fihax dispożizzjoni ġenerali dwar l-ugwaljanza u n-nondiskriminazzjoni. Bħala riżultat tal-"Liġi tal-Enclave", porzjonijiet kbar tal-liġi ċivili Iżraeljana japplikaw għall-insedjamenti Iżraeljani u għar-residenti Iżraeljani fit-territorji. == Ġeografija == [[Stampa:BetLoya.jpg|daqsminuri|left|Yehuda Plains]] [[Stampa:סיבוב_סעד_-_1998.jpg|daqsminuri|Ara fuq Highway, Kunsill Reġjonali ta' Sha'ar HaNegev, Distrett tan-Nofsinhar]] [[Stampa:Caiobadner - mount carmel.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Karmel ([[Ebrajk]]: הַר הַכַּרְמֶל, romanizzat: Har haKarmel; Għarbi: جبل مار إلياس, romanizzat: Jabal Mār Ilyās, lit. ' Mount Saint Elias/Elijah'), fil-medda ta' muntanji tal-kosta tat-tramuntana tal-Mediterran Iżrael.]] [[Stampa:Banias spring1.JPG|daqsminuri|Banias Waterfall, Iżrael]] [[Stampa:PikiWiki Israel 1363 Lake Kinneret Sea of Galilee Israel_כנרת.jpg|daqsminuri|left|Lag Kinneret, Baħar tal-Galilja]] [[Stampa:Judea 2 by David Shankbone.jpg|daqsminuri|Id-Deżert tal-Lhudija jew Deżert tal-Lhudija ([[Ebrajk]]: מִדְבַּר יְהוּדָה, romanizzat: Midbar Yehuda)]] [[Stampa:Satellite image of Israel in January 2003.jpg|daqsminuri|left|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien matul il-ġurnata.]] [[Stampa:Israel at night.jpg|daqsminuri|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien bil-lejl.]] [[Stampa:Israel relief location map.svg|daqsminuri|left|Mappa Topografika ta' Iżrael]] [[Stampa:Soil moisture and climate change.svg|daqsminuril|240px|Projezzjonijiet mis-Sitt Rapport ta' Valutazzjoni tal-IPCC juru biċ-ċar l-impatti tat-tibdil fil-klima fuq l-Iżrael anke b'2 gradi ta' tisħin.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|left|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:Nahal Dishon 11.jpg|daqsminuri|left|Il-Galilija ta' Fuq huwa reġjun fit-Tramuntana ta' Iżrael.]] [[Stampa:Flickr - Israel Defense Forces - The Golan Heights.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan bis-siġar tal-ewkaliptu u l-Muntanja Hermon fl-isfond.]] [[Stampa:Meron 124PAN.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:ParkGolda1.jpg|daqsminuri|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:PikiWiki Israel 48644 Geography of Israel.jpg|daqsminuri|left|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:Nachal Aviv (4).JPG|daqsminuri|Nahal Obiv huwa nixxiegħa li tgħaddi lejn il-Lvant tal-Galilija ta' Fuq.]] [[Stampa:JPF-Jezreel Valley and Mount Tabor.JPG|daqsminuri|left|Veduta ta' Wied Ġeżrejl u Muntanja Tabor minn Megiddo]] Iżrael jinsab fiż-żona tal-Levant tan-Nofs Qamar Fertili. Il-pajjiż jinsab fit-tarf tal-lvant tal-Baħar Mediterran, u għandu fruntieri fit-tramuntana mal-Libanu, fil-grigal mas-Sirja, fil-lvant mal-Ġordan u x-Xatt tal-Punent, u fil-Lbiċ mal-Eġittu u l-Medda ta' Gaża. Hija tinsab bejn latitudnijiet 29° u 34° N u lonġitudnijiet 34° u 36° E. It-territorju sovran ta' Iżrael (skond il-linji ta' demarkazzjoni tal-Ftehim ta' l-Armistizju ta' l-1949 u esklużi t-territorji kollha maqbuda mill-Iżrael matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem ta 'l-1967) huwa ta' madwar 20,770 kilometru kwadru (8,019 sq mi), li minnhom tnejn fil-mija huma ilma. Madankollu, Iżrael tant hu dejjaq (100 km fl-aktar punt wiesa', meta mqabbel ma' 400 km mit-tramuntana għan-nofsinhar) li ż-żona ekonomika esklussiva fil-Mediterran hija d-doppju tal-art tal-pajjiż. L-erja totali taħt il-liġi Iżraeljana, inklużi Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan, hija ta' 22,072 kilometru kwadru (8,522 sq mi), u l-erja totali taħt il-kontroll Iżraeljan, inkluż territorju kkontrollat ​​mill-militar u parzjalment immexxi mill-Palestinjani, hija x-Xatt tal-Punent, hija 27,799. kilometri kwadri (10,733 sq mi). Minkejja ċ-ċokon tiegħu, Iżrael huwa dar għal varjetà ta' forom ta' art, mid-Deżert tan-Negev fin-Nofsinhar sal-Wied fertili ta' Jezreel fl-intern, il-meded muntanjużi tal-Galilija, Karmel u lejn il-Golan fit-tramuntana. Il-pjanura kostali Iżraeljana fuq ix-xtut tal-Mediterran hija dar għall-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tan-nazzjon. Lejn il-lvant tas-Central Highlands tinsab il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, parti żgħira mill-Wied tal-Kbir ta' 6,500 kilometru (4,039 mi). Ix-Xmara Ġordan tgħaddi tul il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, mill-Muntanja Hermon minn ġol-Wied ta' Ħula u l-Baħar ta' Galilea sal-Baħar Mejjet, l-iktar punt baxx fuq il-wiċċ tad-Dinja. Aktar fin-nofsinhar tinsab l-Araba, li tispiċċa fil-Golf ta' Eilat, parti mill-Baħar l-Aħmar. Makhtesh, jew "ċirki ta 'erożjoni", huma uniċi għan-Negev u l-Peniżola tas-Sinaj, l-akbar huwa l-Makhtesh Ramon b'tul ta' 38 km. Iżrael għandu l-ogħla numru ta' speċi ta' pjanti għal kull metru kwadru tal-pajjiżi tal-baċir tal-Mediterran. L-Iżrael fih erba 'ekoreġjuni terrestri: foresti tal-weraq wiesa' tal-koniferi-sklerofilli tal-Lvant tal-Mediterran, foresti tal-koniferi tal-weraq tal-muntanji tan-Nofsinhar tal-Anatolja, Deżert Għarbi, u Deżert tal-Arbuxxelli tal-Mesopotami. Il-foresti ammontaw għal 8.5% tal-art tal-pajjiż fl-2016, sa minn 2% fl-1948, bħala riżultat ta' programm ta' tħawwil tal-foresti fuq skala kbira mill-Fond Nazzjonali Lhudi. ==== Widien u Muntanji ==== <gallery> Stampa:Hermonsnow.jpg|Il-Muntanja Hermon tidher minn fuq il-Muntanja Bental Stampa:NahalRefaimJaffaJerusalemOldRailroadJan272023 01.jpg|Veduta tal-Muntanji tal-Lhudija qrib Ġerusalemm Stampa:Ravens in Kadita.jpg|daqsminuri|left|Il-muntanja Kanaan hija muntanja fit-Tramuntana ta' Iżrael, fil-majjistral tal-Baħar ta' Galilea. Stampa:Burnt mt meiron.JPG|daqsminuri|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Mountmeron.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:Meron VIew.jpg|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:MeronMountainPanorama.png|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Almog IL2 Movil.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Harrari059 (1).jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Beit Netofa Flodded zoom.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Kibbutz sasa.jpg|Panorama madwar Kibbutz Sasa Stampa:Afula aerial photo.JPG|Ritratt mill-ajru ta' Afula f'Wied Jezreel, Mejju 2013. Stampa:JezreelValley.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:Emek.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:YizraelFog.jpg|Ċpar fil-Wied Megiddo Stampa:AFULA & GIVAT HAMORE.jpg|Afula u Givat HaMorah Stampa:Avivim 6882.jpg|Moshav ta' Avivim (אביבים), iħares lejn in-nofsinhar. Fl-isfond tista’ tara l-firxa tal-muntanji Libaniżi li fiċ-ċentru tagħha hemm il-belt ta' Itron. </gallery> === Tettonika u sismiċità === [[Stampa:Northern slope of Mount Meron.jpg|daqsminuri|L-għoljiet tat-Tramuntana tal-Muntanja Meron]] Il-Wied tal-Ġordan Rift huwa r-riżultat ta' movimenti tettoniċi fi ħdan is-sistema Dead Sea Transformer Fault (DSF). Id-DSF jifforma l-konfini tat-trasformazzjoni bejn il-Pjanċa Afrikana lejn il-punent u l-Pjanċa Għarbija lejn il-Lvant. L-Għoljiet tal-Golan u l-Ġordan kollu huma parti mill-Pjanċa Għarbija, filwaqt li l-Galilija, ix-Xatt tal-Punent, il-pjanura tal-kosta u n-Negev flimkien mal-Peniżola tas-Sinai jinsabu fuq il-Pjanċa Afrikana. Dan l-arranġament tectonic iwassal għal attività sismika relattivament għolja. Is-segment kollu tal-Wied tal-Ġordan huwa maħsub li nqasam ripetutament, pereżempju matul l-aħħar żewġ terremoti kbar tul din l-istruttura f'749 u 1033. Id-defiċit ta' żlieq li akkumula mill-avveniment tal-1033 huwa biżżejjed biex jikkawża terremot ta' M w ~ 7.4. L-aktar terremoti katastrofiċi magħrufa seħħew fis-sena 31 QK, 363, 749 u 1033 AD, jiġifieri, bejn wieħed u ieħor kull 400 sena. Terremoti distruttivi li jikkawżaw telf serju ta' ħajjiet iseħħu madwar kull 80 sena. Filwaqt li hemm regolamenti stretti tal-bini u strutturi mibnija reċentement huma reżistenti għat-terremoti, mill-2007 ħafna bini pubbliku, kif ukoll 50,000 bini residenzjali, ma' laħqux l-istandards il-ġodda u kienu "mistennija li jikkollassaw" jekk ġew esposti għal terremot qawwi . === Klima === [[Stampa:Bental mountain.JPG|daqsminuri|left|Veduta mit-tramuntana sal-Muntanja Bantel b'kappa tas-silġ. Fit-tagħrif miksub tal-immaġni tista' tara l-Ġibjun ta' Bantel]] It-temperaturi fl-Iżrael ivarjaw ħafna, speċjalment matul ix-xitwa. Iż-żoni kostali, bħal dawk f'Tel Aviv u Ħaifa, għandhom klima tipika Mediterranja bi xtiewi friski u b’xita u sjuf twal u sħan. Iż-żona ta' Beersheba u n-Negev tat-Tramuntana għandhom klima semi-arida bi sjuf sħan, xtiewi friski u inqas ġranet tax-xita. Iż-żoni tan-Nofsinhar ta' Negev u Arava għandhom klima deżert bi sjuf sħan ħafna u niexfa u xtiewi ħfief bi ftit jiem ta' xita. L-ogħla temperatura fid-dinja barra l-Afrika u l-Amerika ta' Fuq fl-2021, 54 °C (129 °F), ġiet irreġistrata fl-1942 f'Kibbutz Tirat Zvi fil-Wied tax-Xmara Ġordan tat-Tramuntana. Ir-reġjuni muntanjużi jistgħu jkunu riħ u kesħin, u żoni f'altitudni ta' 750 metru (2,460 pied) jew ogħla (l-istess elevazzjoni bħal Ġerusalemm) tipikament jirċievu mill-inqas borra waħda fis-sena. Minn Mejju sa Settembru, ix-xita fl-Iżrael hija skarsa. Fl-Iżrael hemm erba' reġjuni fitoġeografiċi differenti, minħabba l-post tal-pajjiż bejn iż-żoni moderati u tropikali. Għal din ir-raġuni, il-flora u l-fawna huma estremament diversi. Hemm 2,867 speċi magħrufa ta' pjanti fl-Iżrael. Minnhom, mill-inqas 253 speċi huma introdotti u mhux indiġeni. Hemm 380 riżerva naturali Iżraeljana. B'riżorsi tal-ilma skarsi, l-Iżrael żviluppa diversi teknoloġiji li jiffrankaw l-ilma, inkluż l-irrigazzjoni bil-qtar. L-ammont konsiderevoli ta' dawl tax-xemx disponibbli għall-enerġija solari jagħmel l-Iżrael n-nazzjon ewlieni fl-użu tal-enerġija solari per capita: prattikament kull dar tuża pannelli solari biex issaħħan l-ilma. Il-Ministeru tal-Ħarsien Ambjentali Iżraeljan irrapporta li t-tibdil fil-klima "se jkollu impatt deċiżiv fuq l-oqsma kollha tal-ħajja," partikolarment għall-popolazzjonijiet vulnerabbli. == Ekonomija == [[Stampa:השטרות החדשים של ישראל.jpg|daqsminuri|left|Karti tal-flus Shekel ġodda (Serje Attwali Ċ)]] [[Stampa:Ayalon Highway, Tel Aviv (cropped).jpg|daqsminuri|Id-distrett tal-iskambju tad-djamanti f'Ramat Gan]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61141 kfar saba - weizman street.jpg|daqsminuri|left|Triq tax-xiri ta' Weizan f'Weizman, Kfar Saba]] [[Stampa:Tel Aviv Stock Exchange - New Building Lobby 1.jpg|daqsminuri|Borża ta' Tel Aviv]] [[Stampa:Kfar Saba new district.JPG|daqsminuri|left|Bini li qed jinbena f'Kfar Saba]] L-Iżrael huwa meqjus bħala l-aktar pajjiż avvanzat fl-Asja tal-Punent u fil-Lvant Nofsani fl-iżvilupp ekonomiku u industrijali. Minn Ottubru 2023, l-IMF stmat il-PGD ta' Iżrael għal $521.7 biljun u l-PGD ta' Iżrael per capita għal $53.2 elf (klassifika fit-13-il globalment). Huwa t-tielet l-aktar pajjiż sinjur fl-Asja bi dħul nominali per capita. Iżrael għandu l-ogħla ġid medju per capita fil-Lvant Nofsani. The Economist ikklassifika lill-Iżrael bħala r-raba 'l-aktar ekonomija ta' suċċess fost il-pajjiżi żviluppati sal-2022. Għandu l-aktar biljunarji fil-Lvant Nofsani u t-18 l-aktar fid-dinja. F'dawn l-aħħar snin, Iżrael kellu waħda mill-ogħla rati ta't kabbir fid-dinja żviluppata. Fl-2010, ingħaqad mal-OECD. Il-pajjiż huwa kklassifikat fl-20 post fir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-Forum Ekonomiku Dinji u fil-35 post fl-Indiċi tal-Faċilità ta' Doing Business tal-Bank Dinji. L-Iżrael ikklassifika wkoll fil-ħames post fid-dinja għall-proporzjon ta' nies f'impjiegi b'ħiliet għolja. Minkejja riżorsi naturali limitati, l-iżvilupp intensiv tas-setturi agrikoli u industrijali matul l-aħħar deċennji għamel lill-Iżrael fil-biċċa l-kbira awtosuffiċjenti fil-produzzjoni tal-ikel apparti mill-qamħ u ċ-ċanga. L-importazzjonijiet lejn l-Iżrael, li jammontaw għal $96.5 biljun fl-2020, jinkludu materja prima, tagħmir militari, oġġetti ta' investiment, djamanti mhux maħduma, karburanti, qmuħ u oġġetti tal-konsumatur. Esportazzjonijiet ewlenin jinkludu makkinarju, tagħmir, softwer, djamanti maqtugħin, prodotti agrikoli, kimiċi, tessuti u ħwejjeġ; Fl-2020, l-esportazzjonijiet Iżraeljani laħqu $114 biljun. Il-Bank ta' Iżrael għandu $201 biljun f'riżervi ta' kambju barrani, is-17-il l-ogħla fid-dinja. Mis-snin sebgħin, Iżrael irċieva għajnuna militari mill-Istati Uniti, kif ukoll assistenza ekonomika fil-forma ta' garanziji ta' self, li jammontaw għal madwar nofs id-dejn barrani ta' Iżrael. Iżrael għandu wieħed mill-inqas djun esterni fid-dinja żviluppata, u huwa sellief f'termini ta' dejn estern nett (assi vs obbligazzjonijiet barra), li fl-2015 laħaq bilanċ favorevoli ta' $69 biljun. Iżrael għandu t-tieni l-akbar numru ta' startups wara l-Istati Uniti, u t-tielet l-akbar numru ta' kumpaniji elenkati fuq in-NASDAQ. Huwa l-mexxej dinji fin-numru ta' startups per capita. Iżrael ġie msejjaħ bħala "Nazzjon Start-Up." u Microsoft bnew l-ewwel faċilitajiet ta' riċerka u żvilupp barranin tagħhom fl-Iżrael, u korporazzjonijiet multinazzjonali ta' teknoloġija għolja oħra fetħu ċentri ta' riċerka u żvilupp fil-pajjiż. Il-ġranet assenjati għall-ġurnata tax-xogħol fl-Iżrael huma mill-Ħadd sal-Ħamis (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' ħamest ijiem), jew il-Ġimgħa (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' sitt ijiem). Fl-osservanza tax-Xabbat, f'postijiet fejn il-Ġimgħa hija ġurnata tax-xogħol u l-maġġoranza tal-popolazzjoni hija Lhudija, il-Ġimgħa hija "ġurnata qasira." Tressqu diversi proposti biex il-ġimgħa tax-xogħol tiġi aġġustata għal dik tal-maġġoranza tad-dinja. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Emergencyroom.jpg|daqsminuri|left|Shamir Medical Center, li sal-2017 kien jissejjaħ "Assaf Harofeh Medical Center", huwa sptar fil-kumpless Zirifin.]] [[Stampa:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|daqsminuri|Matam High-Tech Park f'Haifa]] [[Stampa:PikiWiki Israel 13319 Soroka Hospital in Beersheba.jpg|daqsminuri|left|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Soroka Medical Center Aerial View.JPG|daqsminuri|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Kaplan Medical Center Aerial View.jpg|daqsminuri|left|Veduta mill-Ajru Kaplan Medical Center]] [[Stampa:AshdodAssutaMC.jpg|daqsminuri|L-Isptar Universitarju Assuta Ashdod]] L-iżvilupp ta 'l-Iżrael ta' teknoloġiji avvanzati fis-softwer, il-komunikazzjonijiet u x-xjenzi tal-ħajja qajjem paraguni ma' Silicon Valley. L-Iżrael huwa l-ewwel fid-dinja fl-infiq fuq ir-riċerka u l-iżvilupp bħala perċentwal tal-PGD. Huwa jikklassifika fl-14-il post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, u l-ħames fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Bloomberg tal-2019 Iżrael għandu 140 xjenzat, tekniku u inġinier għal kull 10,000 impjegat, l-ogħla numru fid-dinja. L-Iżrael ipproduċa sitt xjenzati rebbieħa tal-Premju Nobel mill-2004 u spiss ġie kklassifikat bħala wieħed mill-pajjiżi bl-ogħla proporzjonijiet ta' artikoli xjentifiċi per capita. L-universitajiet Iżraeljani huma fost l-aqwa 50 università fid-dinja fix-xjenza tal-kompjuter (Technion u l-Università ta' Tel Aviv), il-matematika (l-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm), u l-kimika (Weizmann Institute of Sciences). Fl-2012, l-Iżrael kien ikklassifikat fid-disa' fid-dinja mill-Indiċi tal-Kompetittività Spazjali Futron. L-Aġenzija Spazjali Iżraeljana tikkoordina l-programmi kollha ta' riċerka spazjali Iżraeljani b'għanijiet xjentifiċi u kummerċjali, u fasslet u bniet mill-inqas 13-il satellita kummerċjali, ta' riċerka u spy. Uħud mis-satelliti tal-Iżrael huma kklassifikati fost l-aktar sistemi spazjali avvanzati fid-dinja. Shavit hija vettura tal-varar fl-ispazju prodotta mill-Iżrael biex tniedi satelliti żgħar f'orbita baxxa tad-Dinja. Tnediet għall-ewwel darba fl-1988, u b'hekk l-Iżrael kien it-tmien nazzjon li għandu kapaċità ta' tnedija fl-ispazju. Fl-2003, Ilan Ramon sar l-ewwel astronawta ta' Iżrael, li serva fuq il-missjoni fatali ta' l-ispazju ta' Columbia. In-nuqqas ta' ilma attwali xpruna l-innovazzjoni fit-tekniki ta' konservazzjoni tal-ilma, u modernizzazzjoni agrikola sostanzjali, irrigazzjoni bil-qtar, ġiet ivvintata fl-Iżrael. Iżrael huwa wkoll fuq quddiem teknoloġiku tad-desalinizzazzjoni u r-riċiklaġġ tal-ilma. L-Impjant tad-Desalinizzazzjoni ta' Sorek huwa l-akbar faċilità tad-desalinizzazzjoni tar-reverse osmosis tal-ilma baħar fid-dinja. Fl-2014, il-programmi tad-desalinizzazzjoni tal-Iżrael ipprovdew madwar 35% tal-ilma tax-xorb tal-Iżrael u huma mistennija li jfornu 70% sal-2050. Fl-2015, aktar minn 50 fil-mija tal-ilma għad-djar, l-agrikoltura u l-industrija Iżraeljani Huwa prodott artifiċjalment. Fl-2011, l-industrija tat-teknoloġija tal-ilma tal-Iżrael kienet tiswa madwar $2 biljun fis-sena b'esportazzjonijiet annwali ta' prodotti u servizzi fl-għexieren ta' miljuni ta 'dollari. Bħala riżultat ta' innovazzjonijiet fit-teknoloġija tar-reverse osmosis, l-Iżrael se jsir esportatur nett ta' l-ilma. [[Stampa:Solar dish at Ben-Gurion National Solar Energy Center in Israel.jpg|daqsminuri|L-akbar dixx paraboliku solari fid-dinja fiċ-Ċentru Nazzjonali tal-Enerġija Solari Ben-Gurion]] === Enerġija === [[Stampa:Electric Turbines And The Hermon.JPG|daqsminuri|left|Turbini tar-riħ għall-produzzjoni tal-elettriku fil-Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan, bil-Muntanja Hermon fl-isfond.]] Iżrael beda jipproduċi gass naturali mill-oqsma tal-gass offshore tiegħu stess fl-2004. Fl-2009, riżerva tal-gass naturali, Tamar, instabet ħdejn il-kosta ta' Iżrael. It-tieni riżerva, Leviathan, ġiet skoperta fl-2010. Ir-riżervi tal-gass naturali f'dawn iż-żewġ oqsma jistgħu jagħmlu l-enerġija ta 'Iżrael sigura għal aktar minn 50 sena. Fl-2013, l-Iżrael beda l-produzzjoni kummerċjali ta' gass naturali mill-għalqa ta' Tamar. Mill-2014, l-Iżrael ipproduċa aktar minn 7.5 biljun metru kubu (bcm) ta' gass naturali kull sena. L-Iżrael kellu 199 biljun bcm ta 'riżervi ta' gass naturali ppruvati mill-2016. Il-qasam tal-gass Leviathan beda l-produzzjoni fl-2019. Ketura Sun hija l-ewwel qasam solari kummerċjali ta 'Iżrael. Mibnija fl-2011 minn Arava Power Company, il-qasam jikkonsisti fi 18,500 pannell fotovoltajku manifatturati minn Suntech, li se jipproduċu madwar 9 gigawatt-siegħa (GWh) ta' elettriku fis-sena. Matul l-għoxrin sena li ġejjin, il-qasam se jiffranka l-produzzjoni ta 'madwar 125,000 tunnellata metrika ta' dijossidu tal-karbonju. === Trasport === [[Stampa:The Israeli Ministry of Transport.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali ta' Ministeru tat-Trasport, Infrastruttura Nazzjonali u Sigurtà]] [[Stampa:461 Highway Israel.jpg|daqsminuri|Highway 461, f'Yeuda]] [[Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|daqsminuri|left|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station)]] [[Stampa:4X-ECC LLBG 09-05-2014b.jpg|daqsminuri|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Avi]] Iżrael għandu 19,224 kilometru (11,945 mil) ta' toroq pavimentati u 3 miljun vettura bil-mutur. In-numru ta' vetturi bil-mutur għal kull 1,000 ruħ huwa 365, relattivament baxx fost il-pajjiżi żviluppati. Il-pajjiż jimmira li 30% tal-vetturi fit-toroq tiegħu jkunu elettriċi sal-2030. L-Iżrael għandu 5,715 xarabank fuq rotot skedati, operati minn diversi trasportaturi, l-akbar u l-eqdem minnhom huwa Egged, li jaqdi l-biċċa l-kbira tal-pajjiż. Il-ferroviji jestendu fuq 1,277 kilometru (793 mi) u huma operati mill-Ferroviji tal-Iżrael tal-istat. Wara investimenti sinifikanti li bdew fil-bidu u nofs id-disgħinijiet, in-numru ta' passiġġieri tal-ferrovija fis-sena kiber minn 2.5 miljun fl-1990 għal 53 miljun fl-2015; Il-ferroviji jittrasportaw 7.5 miljun tunnellata ta' merkanzija fis-sena. L-Iżrael huwa moqdi minn tliet ajruporti internazzjonali: l-Ajruport Ben Gurion, iċ-ċentru ewlieni tal-pajjiż għall-ivvjaġġar bl-ajru internazzjonali; Ajruport Ramon; u l-Ajruport ta' Haifa. Ben Gurion, l-akbar ajruport ta' Iżrael, ittratta aktar minn 21.1 miljun passiġġier fl-2023. Il-pajjiż għandu tliet portijiet ewlenin: il-Port ta' Haifa, l-eqdem u l-akbar fil-pajjiż, fuq il-kosta tal-Mediterran, il-Port ta' Ashdod; u l-Port iżgħar ta' Eilat fuq il-Baħar l-Aħmar. <gallery> Stampa:Ben-gurion-airport-terminal--september-2012.jpg|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Aviv Stampa:Haifa Airport terminal 2013.jpg|L-Ajruport ta' Haifa ([[Ebrajk]]: נְמַל הַתְּעוּפָה חֵיפָה, Namal HaTe'ufa Haifa) (IATA: HFA, ICAO: LLHA) Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station) Stampa:KeturaJunctionMar172022.jpg|Highway 40 ([[Ebrajk]]: כביש 40) hija awtostrada interurbana tramuntana-nofsinhar fl-Iżrael. Fi 302 km fit-tul, hija t-tieni l-itwal triq fl-Iżrael </gallery> === Turiżmu === [[Stampa:Kfar Saba spring in the city.JPG|daqsminuri|left|Rebbiegħa fil-park taċ-ċentru tal-belt ta' Kfar Sava]] [[Stampa:Ein Bokek - Dead Sea2.jpg|daqsminuri|Ein Bokek jirrikorru fuq ix-xtut tal-Baħar Mejjet]] It-turiżmu, speċjalment it-turiżmu reliġjuż, huwa industrija ewlenija fl-Iżrael, u l-bajjiet tal-pajjiż, siti arkeoloġiċi, siti storiċi u bibliċi oħra, u ġeografija unika wkoll jattiraw turisti. Il-problemi tas-sigurtà tal-Iżrael ħadu effett fuq l-industrija, iżda n-numri tat-turisti qed jerġgħu lura. Fl-2017, rekord ta' 3.6 miljun turist żaru l-Iżrael, li pproduċew tkabbir ta' 25 fil-mija mill-2016 u kkontribwew NIS 20 biljun għall-ekonomija Iżraeljana. === Proprjetà immobbli === Il-prezzijiet tad-djar fl-Iżrael huma fl-ogħla terz tal-pajjiżi kollha, b'medja ta' 150 salarju meħtieġa biex jinxtara appartament. Mill-2022, hemm madwar 2.7 miljun proprjetà fl-Iżrael, b'żieda annwali ta 'aktar minn 50,000. Madankollu, id-domanda għall-akkomodazzjoni taqbeż il-provvista, b'nuqqas ta' madwar 200,000 appartament mill-2021. B'riżultat ta' dan, fl-2021 il-prezzijiet tad-djar żdiedu b’5.6%. Fl-2021, l-Iżraeljani ħadu rekord ta' NIS 116.1 biljun f'ipoteki, żieda ta' 50% mill-2020. == Demografija == [[Stampa:אירוע עפיפונים בקיבוץ 2020.jpg|daqsminuri|left|Iżraeljani fis-Kibbutz Sufa, Iżrael]] [[Stampa:Aliyah 1948-2015.png|daqsminuri|Immigrazzjoni lejn l-Iżrael bejn l-1948 u l-2015. Iż-żewġ qċaċet seħħew fl-1949 u fl-1990.]] Iżrael għandu l-akbar popolazzjoni Lhudija fid-dinja u huwa l-uniku pajjiż fejn il-Lhud huma maġġoranza. Mill-31 ta' Mejju, 2024, il-popolazzjoni ta' Iżrael kienet madwar 9,907,100. Fl-2022, il-gvern irreġistra 73.6% tal-popolazzjoni bħala Lhud, 21.1% bħala Għarab, u 5.3% bħala "Oħrajn" (insara mhux Għarab u nies li m'għandhomx reliġjon reġistrata). Matul l-aħħar għaxar snin, għadd kbir ta' ħaddiema migranti mir-Rumanija, it-Tajlandja, iċ-Ċina, l-Afrika u l-Amerika t'Isfel stabbilixxew fl-Iżrael. In-numri eżatti mhumiex magħrufa, peress li ħafna minnhom jgħixu fil-pajjiż illegalment, iżda l-istimi jvarjaw minn 166,000 għal 203,000. Sa Ġunju 2012, madwar 60,000 immigrant Afrikan kienu daħlu fl-Iżrael. Madwar 93% tal-Iżraeljani jgħixu f'żoni urbani. 90% tal-Iżraeljani Palestinjani joqogħdu f'139 belt u bliet b'popolazzjoni densa kkonċentrati fir-reġjuni tal-Galilija, Trijanglu u Negev, bl-10% li jifdal fi bliet u distretti mħallta. L-OECD fl-2016 stmat l-istennija tal-ħajja medja għal 82.5 snin, is-sitt l-ogħla fid-dinja. L-istennija tal-għomor tal-Għarab Iżraeljani hija 3 sa 4 snin lura u ogħla milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Għarab u Musulmani. Il-pajjiż għandu l-ogħla rata' ta' fertilità fl-OECD u l-unika waħda ogħla miċ-ċifra ta' sostituzzjoni ta' 2.1. Iż-żamma tal-popolazzjoni ta' Iżrael mill-1948 hija bejn wieħed u ieħor l-istess jew ogħla, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra b'immigrazzjoni tal-massa. Madwar 80% tal-Lhud Iżraeljani twieldu fl-Iżrael, 14% huma immigranti mill-Ewropa u l-Amerika, u 6% huma immigranti mill-Asja u l-Afrika. Lhud mill-Ewropa u l-ex Unjoni Sovjetika u d-dixxendenti tagħhom imwielda fl-Iżrael, inklużi Lhud Ashkenazi, jiffurmaw madwar 44% tal-Lhud Iżraeljani. Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani u d-dixxendenti tagħhom, inklużi Mizrahi u Lhud Sefardi, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-bqija tal-popolazzjoni Lhudija. Ir-rati ta' żwieġ bejn l-Lhud jaqbżu l-35% u studji reċenti jissuġġerixxu li l-perċentwal ta' Iżraeljani dixxendenti minn Lhud Sefardi u Ashkenazi qed jiżdied b’0.5 fil-mija kull sena, b’aktar minn 25% tat-tfal tal-iskola issa joriġinaw mit-tnejn. Madwar 4% tal-Iżraeljani (300,000), etnikament definiti bħala "oħrajn", huma ta' dixxendenza Russa ta' oriġini Lhudija jew minn familji li mhumiex Lhud taħt il-liġi rabbinika, iżda li kienu eliġibbli għaċ-ċittadinanza taħt il-Liġi tar-Ritorn. In-numru totali ta' Iżraeljani lil hinn mill-Linja l-Ħadra huwa aktar minn 600,000 (≈10% tal-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana). Mill-2016, 399,300 Iżraeljan għexu fl-insedjamenti tax-Xatt tal-Punent, inklużi dawk li qabel it-twaqqif tal-Istat ta 'Iżrael u ġew stabbiliti mill-ġdid wara l-Gwerra ta' Sitt Ijiem, fi bliet bħal Hebron u l-blokk Gush Etzion. Barra minn hekk, kien hemm aktar minn 200,000 Lhudi jgħixu f'Ġerusalemm tal-​Lvant, u 22,000 fl-​Għoljiet tal-​Golan. Madwar 7,800 Iżraeljan għexu f’insedjamenti fil-Medda ta’ Gaża, magħrufa bħala Gush Katif, sakemm ġew evakwati mill-gvern bħala parti mill-pjan ta' diżimpenn tiegħu tal-2005. L-Għarab Iżraeljani (inkluża l-popolazzjoni Għarbija ta' Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan) jinkludu 21.1% tal-popolazzjoni jew 1,995,000 ruħ. Fi stħarriġ tal-2017, 40% taċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael identifikaw lilhom infushom bħala "Għarab f'Iżrael" jew "ċittadini Għarab ta' Iżrael", 15% identifikaw lilhom infushom bħala "Palestinjani", 8.9% bħala "Palestinjani fl-Iżrael" jew "ċittadini Palestinjani ta' Iżrael". Iżrael", u 8.7% bħala "Għarab"; Stħarriġ wieħed sab li 60% tal-Għarab Iżraeljani għandhom ħarsa pożittiva tal-istat. === Żoni urbani ewlenin === [[Stampa:KatamonimFeb102023 04.jpg|daqsminuri|left|Gonenim (jew "Katmonim") huwa lokal fil-Lbiċ ta' Ġerusalemm. Il-popolazzjoni madwar 23,800 ruħ.]] [[Stampa:Tel Aviv Panorama.jpg|daqsminuri|Veduta taż-żona metropolitana ta' Tel Aviv]] Iżrael għandu erba' żoni metropolitani ewlenin: Gush Dan (żona metropolitana ta' Tel Aviv; popolazzjoni 3,854,000), Ġerusalemm (popolazzjoni 1,253,900), Haifa (924,400), u Beersheba (377,100). L-akbar muniċipalità ta' Iżrael, fil-popolazzjoni u l-erja, hija Ġerusalemm b'981,711 residenti f'żona ta' 125 kilometru kwadru (48 sq mi). Tel Aviv u Haifa jikklassifikaw bħala l-ibliet l-aktar popolati li jmiss fl-Iżrael, b’popolazzjonijiet ta’ 474,530 u 290,306, rispettivament. Il-belt (prinċipalment Haredi) ta' Bnei Brak hija l-aktar belt b'popolazzjoni densa fl-Iżrael u waħda mill-aqwa 10 bliet l-aktar popolati fid-dinja. Iżrael għandu 16-il belt b'aktar minn 100,000 abitant. Fl-2018, il-Ministeru tal-Intern kien ta l-istatus ta' "muniċipalitajiet" (jew "bliet") lil 77 lokalità Iżraeljana, li erbgħa minnhom jinsabu fix-Xatt tal-Punent. === Lingwa === [[Stampa:שלט_רחוב_יהודה_(3777232251).jpg|daqsminuri|Sinjali tat-toroq bl-Ebrajk, Għarbi u Ingliż]] Il-lingwa uffiċjali ta' Iżrael hija l-Ebrajk. L-Ebrajk huwa l-lingwa primarja tal-istat u huwa mitkellem kuljum mill-maġġoranza tal-popolazzjoni. L-Għarbi kien ukoll lingwa uffiċjali ta’ Iżrael; Fl-2018 l-Għarbi għandu status speċjali fl-istat. L-Għarbi huwa mitkellem mill-minoranza Għarbija, u l-Ebrajk huwa mgħallem fl-iskejjel Għarab. Il-Franċiż huwa mitkellem minn madwar 700,000 Iżraeljan, l-aktar li joriġinaw minn Franza u l-Afrika ta’ Fuq (ara Lhud Magrebi). L-Ingliż kien lingwa uffiċjali matul il-perjodu tal-Mandat; Hija tilfet dan l-istatus wara l-istabbiliment ta 'Iżrael, iżda żżomm rwol komparabbli ma' dak ta' lingwa uffiċjali. Ħafna Iżraeljani jikkomunikaw raġonevolment tajjeb bl-Ingliż, peress li ħafna programmi televiżivi huma mxandra bl-Ingliż bis-sottotitoli u l-lingwa hija mgħallma mill-ewwel gradi tal-iskola primarja. L-universitajiet Iżraeljani joffru korsijiet bl-Ingliż fuq suġġetti varji. === Reliġjon === [[Stampa:Elifelet 6908.jpg|daqsminuri|left|Is-Sinagoga ta' Elifalet]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21316 Ponevezh Yeshiva in Bnei Brak.JPG|daqsminuri|Yeshivá ta' Ponyvage]] [[Stampa:Westernwall2.jpg|daqsminuri|left|Il-Koppla tal-Blata u l-Ħajt tal-Punent, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Hebron yeshiva_1.jpg|daqsminuri|Yeshivá ta' Hebrón - Knesset, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Church of the Holy Sepulchre by Gerd Eichmann (cropped).jpg|daqsminuri|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]].]] L-affiljazzjoni reliġjuża tal-popolazzjoni Iżraeljana fl-2022 kienet 73.6% Lhudija, 18.1% Musulmana, 1.9% Kristjana, u 1.6% Druze. L-4.8% li jifdal kienu jinkludu reliġjonijiet bħas-Samaritaniżmu u l-Baha'i, kif ukoll "mhux klassifikati reliġjużi". L-affiljazzjoni reliġjuża tal-Lhud Iżraeljani tvarja ħafna: stħarriġ tal-2016 minn Pew Research jindika li 49% jidentifikaw bħala Hiloni (sekulari), 29% bħala Masorti (tradizzjonali), 13% bħala Dati (reliġjużi), u 9% bħala Haredi (ultra). -Ortodossa). Il-Lhud Haredi huma mistennija li jiffurmaw aktar minn 20% tal-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael sal-2028. Il-Musulmani jikkostitwixxu l-akbar minoranza reliġjuża fl-Iżrael, li jirrappreżentaw madwar 17.6% tal-popolazzjoni. Madwar 2% tal-popolazzjoni hija Kristjana u 1.6% hija Druze. Il-popolazzjoni Kristjana tinkludi primarjament Insara Għarab u Insara Aramajk, iżda tinkludi wkoll immigranti post-Sovjetiċi, ħaddiema barranin, u segwaċi tal-Ġudaiżmu Messjaniku, meqjusa mill-biċċa l-kbira tal-Insara u Lhud bħala forma ta' Kristjaneżmu. Membri ta' ħafna gruppi reliġjużi oħra, inklużi Buddisti u Ħindu, iżommu preżenza fl-Iżrael, għalkemm f’numru żgħir. Minn aktar minn miljun immigrant mill-ex Unjoni Sovjetika, madwar 300,000 huma meqjusa bħala mhux Lhud mir-Rabbinat Ewlieni ta' Iżrael. Iżrael jinkludi parti sinifikanti mill-Art Imqaddsa, reġjun ta 'importanza sinifikanti għar-reliġjonijiet Abrahamiċi kollha. Il-belt ta' Ġerusalemm hija ta' importanza partikolari għal-Lhud, il-Musulmani u l-Insara peress li hija dar għal siti li huma ċentrali għat-twemmin reliġjuż tagħhom, bħall-Belt il-Qadima li tinkorpora l-Ħajt tal-Punent u l-Muntanja tat-Tempju (precint tal-moskea ta' Al- Aqsa) u l-Knisja tas-Santu Sepulkru. Postijiet oħra ta' importanza reliġjuża huma Nazaret (sit tal-Lunzjata ta' Marija), Tiberija u Safed (tnejn mill-Erbgħa Bliet Mqaddsa tal-Ġudaiżmu), il-Moskea l-Bajda fir-Ramla (santwarju tal-profeta Saleh) u l-Knisja ta' San Ġorġ u il-Moskea ta' Al-Khadr, Lod (qabar ta' San Ġorġ jew Al Khidr). Bosta postijiet oħra ta' interess reliġjuż jinsabu fix-Xatt tal-Punent, fosthom il-Qabar ta' Ġużeppi, il-post fejn twieled Ġesù, il-Qabar ta' Rakel, u l-Għar tal-Patrijarki. Iċ-ċentru amministrattiv tal-Fidi Bahá'í u s-Santwarju tal-Báb jinsabu fiċ-Ċentru Dinji Bahá'í f'Ħaifa; il-mexxej tal-fidi huwa midfun f’Acre. Il-Moskea Mahmood hija affiljata mal-moviment riformista Ahmadiyya. Kababir, il-viċinat imħallat Lhudi u Aħmadi ta' Ħajfa, huwa wieħed mill-ftit tat-tip tiegħu fil-pajjiż. <gallery> Stampa:Jerusalem Holy Sepulchre BW 19.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]] Stampa:The Church of the Holy Sepulchre-Jerusalem.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]]. Stampa:Nazareth Verkündigungbasilika Church of Annunciation (34257296024).jpg||Il-Knisja tal-Lunzjata ([[Latin]]: Basilica Annuntiationis, [[Ebrajk]]: כנסיית הבשורה), kultant imsejħa wkoll bħala l-Bażilika tal-Lunzjata, hija knisja Kattolika f'Nazaret, fit-Tramuntana ta' Iżrael. Stampa:Netofa204.jpg|Knisja ta' Lauret Netufa Stampa:PikiWiki Israel 12865 st. simon monastery in katamon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Bell tower st.simon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Edukazzjoni === [[Stampa:University of Haifa, Israel.jpg|daqsminuri|left|L-Università ta' Haifa ([[Ebrajk]]: אוניברסיטת חיפה) f'Rosh Carmel u maġenbha, il-laboratorji ta' riċerka tal-kumpanija IBM]] [[Stampa:Giv'at Shmuel High School.jpg|daqsminuri|Skola Għolja tal-Istat f'Givat Shmuel]] [[Stampa:Brain research labs-Bar Ilan university.jpg|daqsminuri|left|Ċentru ta' Riċerka tal-Moħħ Multidixxiplinari tal-Università ta' Bar-Ilan]] [[Stampa:Avivim 6896.jpg|daqsminuri|Il-Librerija Moshav Avivim]] L-edukazzjoni hija apprezzata ħafna fil-kultura Iżraeljana u kienet meqjusa bħala element fundamentali tal-Iżraelin tal-qedem. Fl-2015, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fost il-membri tal-OECD għall-perċentwal ta' nies ta' bejn 25 u 64 sena li kisbu edukazzjoni ogħla, b'49% meta mqabbel mal-medja tal-OECD ta’ 35%. Fl-2012, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fin-numru ta' lawrji akkademiċi per capita (20 fil-mija tal-popolazzjoni). L-Iżrael għandu stennija tal-ħajja skolastika ta' 16-il sena u rata ta' litteriżmu ta' 97.8%. Il-Liġi tal-Edukazzjoni tal-Istat (1953) stabbilixxiet ħames tipi ta' skejjel: stat sekulari, stat reliġjuż, ultra-Ortodossi, skejjel ta' settlement komunali, u skejjel Għarab. L-iskejjel pubbliċi sekulari huma l-akbar grupp tal-iskejjel u jattendu għalihom il-maġġoranza tal-istudenti Lhud u mhux Għarab. Ħafna mill-Għarab jibagħtu lil uliedhom fi skejjel fejn l-Għarbi huwa l-lingwa tal-istruzzjoni. L-edukazzjoni hija obbligatorja għat-tfal bejn it-tliet snin u t-tmintax-il sena. L-iskola hija maqsuma fi tliet livelli: skola primarja (gradi 1 sa 6), skola medja (gradi 7 sa 9), u skola sekondarja (gradi 10 sa 12) li jilħqu l-qofol tagħhom fl-eżamijiet tal-matrikola ta' Bagrut. Il-ħakma tas-suġġetti ewlenin bħall-matematika, il-lingwa Ebrajka, il-letteratura Ebrajka u ġenerali, il-[[lingwa Ingliża]], l-istorja, il-kitba biblika, u ċ-ċivika hija meħtieġa biex tirċievi ċertifikat Bagrut. Il-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael iżżomm livell relattivament għoli ta' kisba edukattiva, bi ftit inqas minn nofs il-Lhud Iżraeljani kollha (46%) li għandhom lawrji post-sekondarji. Il-Lhud Iżraeljani (fost dawk 'il fuq minn 25) għandhom medja ta' 11.6 snin ta' skola, li jagħmluhom wieħed mill-aktar gruppi reliġjużi edukati fid-dinja. Fl-iskejjel Għarab, Kristjani u Drużi, l-eżami tal-istudji bibliċi jinbidel b’eżami dwar il-wirt Musulman, Kristjan jew Druze. Fl-2020, 68.7% tal-istudenti kollha Iżraeljani tat-tnax-il grad kisbu ċertifikat tal-matrikola. [[Stampa:MountScopusDec032022_03.jpg|daqsminuri|Mount Scopus Campus tal-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm]] L-Iżrael għandu tradizzjoni ta' edukazzjoni ogħla fejn l-edukazzjoni universitarja ta' kwalità tagħha kienet fil-biċċa l-kbira responsabbli biex tistimula l-iżvilupp ekonomiku modern tan-nazzjon. L-Iżrael għandu disa’ universitajiet pubbliċi sussidjati mill-istat u 49 kulleġġ privat. L-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm hija d-dar tal-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael, l-akbar repożitorju fid-dinja ta' Judaica u Hebraica. It-Technion u l-Università Ebrajka jikklassifikaw b'mod konsistenti fost l-aqwa 100 università fid-dinja skont il-klassifikazzjoni ARWU. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Istitut tax-Xjenza Weizmann, l-Università ta 'Tel Aviv, l-Università Ben-Gurion tan-Negev, l-Università ta' Bar-Ilan, l-Università ta' Haifa, u l-Università Miftuħa tal-Iżrael. == Kultura == Id-diversità kulturali ta' Iżrael hija dovuta għall-popolazzjoni diversa tiegħu: Lhud minn diversi komunitajiet tad-dijaspora ġabu magħhom it-tradizzjonijiet kulturali u reliġjużi tagħhom. Influwenzi Għarab huma preżenti f'ħafna sferi kulturali, li jinsabu fl-arkitettura, il-mużika u l-kċina Iżraeljani. Iżrael huwa l-uniku pajjiż fejn il-ħajja ddur madwar il-kalendarju Ebrajk. Il-vaganzi huma determinati mill-festi Lhud. Il-jum uffiċjali tal-mistrieħ huwa s-Sibt, is-Sabbath Lhudi. === Letteratura === [[Stampa:Agnon.jpg|daqsminuri|Shmuel Yosef Agnon, rebbieħ tal-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-letteratura Iżraeljana hija primarjament poeżija u proża miktuba bl-Ebrajk, bħala parti mill-qawmien mill-ġdid tal-Ebrajk bħala lingwa mitkellma minn nofs is-seklu 19, għalkemm korp żgħir ta' letteratura huwa ppubblikat f'lingwi oħra. Bil-liġi, żewġ kopji tal-materjal stampat kollu ppubblikat fl-Iżrael għandhom jiġu depożitati fil-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael. Fl-2001, il-liġi ġiet emendata biex tinkludi reġistrazzjonijiet awdjo u vidjo, u mezzi oħra mhux stampati. Fl-2016, 89 fil-mija mis-7,300 ktieb trasferiti għal-librerija kienu bl-Ebrajk. Fl-1966, Shmuel Yosef Agnon qasam il-Premju Nobel fil-Letteratura mal-awtur Lhudi Ġermaniż Nelly Sachs. Poeti Iżraeljani notevoli jinkludu Yehuda Amichai, Nathan Alterman, Leah Goldberg, u Rachel Bluwstein. Rumanziera Iżraeljani kontemporanji ta' fama internazzjonali jinkludu Amos Oz, Etgar Keret, u David Grossman. === Mużika u żfin === [[Stampa:Israel Philharmonic Orchestra.jpg|daqsminuri|Orkestra Filarmonika ta' Iżrael immexxija minn Zubin Mehta]] Il-mużika Iżraeljana tinkludi mużika Mizrahi u Sefardita, melodiji Hasidic, mużika Griega, jazz, u pop rock. L-Orkestra Filarmonika tal-Iżrael ilha topera għal aktar minn sebgħin sena u tesegwixxi aktar minn mitejn kunċert kull sena. Itzhak Perlman, Pinchas Zukerman u Ofra Haza huma fost mużiċisti milqugħin internazzjonalment imwielda fl-Iżrael. L-Iżrael ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest kważi kull sena mill-1973, rebaħ il-kompetizzjoni erba' darbiet u ospitaha darbtejn. Eilat ospita l-festival tal-mużika internazzjonali tiegħu stess, il-Festival tal-Jazz tal-Baħar l-Aħmar, kull sajf mill-1987. Il-kanzunetti folkloristiċi kanoniċi tan-nazzjon huma magħrufa bħala "Kanzunetti tal-Land ta 'Iżrael." === Ċinema u teatru === Għaxar films Iżraeljani ġew nominati għall-Aqwa Film b'Lingwa Barranija fl-Akkademja Awards. Iżrael iżomm xena teatrali vibranti, li ssegwi t-tradizzjoni qawwija tat-teatru Jiddix tal-Ewropa tal-Lvant. Imwaqqfa fl-1918, it-Teatru Habima ta 'Tel Aviv huwa l-eqdem kumpanija teatrali nazzjonali u tar-repertorju ta' Iżrael. Teatri oħra huma l-Ohel, il-Cameri u l-Gesher. === Arti === L-arti Lhudija Iżraeljana ġiet influwenzata b'mod partikolari mill-Kabbala, it-Talmud u ż-Zohar. Moviment artistiku ieħor li kellu rwol prominenti fis-seklu 20 kien l-Iskola ta' Pariġi. Fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, l-arti tal-Yishuv kienet iddominata minn xejriet artistiċi li joħorġu minn Bezalel. Mill-1920, ix-xena tal-arti lokali kienet influwenzata ħafna mill-arti Franċiża moderna, introdotta għall-ewwel darba minn Isaac Frenkel Frenel. Il-kaptani Lhud ta' l-iskola ta' Pariġi, bħal Soutine, Kikoine, Frenkel, Chagall influwenzaw bil-qawwa l-iżvilupp aktar tard ta 'l-arti Iżraeljana. L-iskultura Iżraeljana kienet ispirata mill-iskultura Ewropea moderna, kif ukoll mill-arti Mesopotamjana, Assirjana u lokali. Roaring Lion ta' Avraham Melnikov, Alexander Zaid ta' David Polus, u l-iskultura Kubista ta' Ze'ev Ben Zvi jagħtu eżempju ta' wħud mill-kurrenti differenti tal-iskultura Iżraeljana. Temi komuni fl-arti Iżraeljana huma l-ibliet mistiċi ta' Safed u Ġerusalemm, il-kultura tal-kafetterija boemja ta' Tel Aviv, pajsaġġi agrikoli, stejjer bibliċi, u gwerra. Illum, l-arti Iżraeljana daħlet fl-arti ottika, l-arti tal-intelliġenza artifiċjali, l-arti diġitali, u l-użu tal-melħ fl-iskultura. === Arkitettura === [[Stampa:מוזיאון_הבאוהאוס1.jpg|daqsminuri|Mużew Bauhaus, Tel Aviv]] Minħabba l-immigrazzjoni tal-periti Lhud, l-arkitettura fl-Iżrael saret tirrifletti stili differenti. Fil-bidu tas-seklu 20, periti Lhud fittxew li jgħaqqdu l-arkitettura tal-Punent u tal-Lvant billi jipproduċu bini li juri varjetà wiesgħa ta 'stili mdewba. L-istil eklettiku ċeda għall-istil modernista Bauhaus bl-influss ta' periti Lhud Ġermaniżi (inkluż Erich Mendelsohn) ħarbu mill-persekuzzjoni Nażista. Il-Belt l-Bajda ta' Tel Aviv hija sit ta' wirt tal-UNESCO. Wara l-indipendenza, ġew ikkummissjonati diversi proġetti tal-gvern, ħafna minnhom mibnija fi stil brutalist b'enfasi kbira fuq l-użu tal-konkrit u l-akklimatizzazzjoni għall-klima tad-deżert ta' Iżrael. Bosta ideat ġodda, bħall-Belt tal-Ġnien, ġew implimentati fl-ibliet Iżraeljani; Il-pjan Geddes ta' Tel Aviv sar famuż internazzjonalment għad-disinn rivoluzzjonarju tiegħu u l-adattament tiegħu għall-klima lokali. Id-disinn tal-kibbutz wasal ukoll biex jirrifletti l-ideoloġija, bħall-ippjanar tal-kibbutz ċirkolari Nahalal ta' Richard Kauffmann. === Midja === Il-midja Iżraeljana hija diversa u tirrifletti l-ispettru tal-udjenzi Iżraeljani. Gazzetti notevoli jinkludu ċ-ċentrista Yedioth Ahronoth, u ċ-ċentru-lemin Israel Hayom. Hemm diversi stazzjonijiet televiżivi ewlenin li jservu udjenzi differenti, bħall-Kan 33 bil-lingwa Għarbija. Ir-rapport tal-2024 ta' Freedom House ikkonkluda li l-midja Iżraeljana hija "vibranti u ħielsa li tikkritika l-politika tal-gvern." Fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa tal-2024 ta' Reporters Without Borders, Iżrael ikklassifika fil-101 ​​post minn 180 pajjiż, it-tieni fil-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq. Reporters Without Borders innutaw li l-Forzi tad-Difiża Iżraeljani qatlu aktar minn 100 ġurnalist f’Gaza. Mill-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas, Iżrael kien "jipprova jrażżan rapporti li joħorġu mill-enklavi assedjata hekk kif id-diżinformazzjoni tinfiltra l-ekosistema tal-midja tiegħu stess." === Mużewijiet === [[Stampa:Billy Rose Art Garden (14755133799).jpg|daqsminuri|Shrine of the Book, repożitorju tar-Rolls tal-Baħar Mejjet f'Ġerusalemm]] Il-Mużew ta' Iżrael f'Ġerusalemm huwa wieħed mill-istituzzjonijiet kulturali l-aktar importanti ta' Iżrael u huwa d-dar tar-Rolli tal-Baħar Mejjet, flimkien ma' kollezzjoni estensiva ta' arti Lhudija u Ewropea. Il-Mużew Nazzjonali tal-Olokawst tal-Iżrael, Yad Vashem, huwa l-arkivju ċentrali tad-dinja għall-informazzjoni relatata mal-Olokawst. ANU – Mużew tal-Poplu Lhudi fil-kampus tal-Università ta' Tel Aviv, huwa mużew interattiv iddedikat għall-istorja tal-komunitajiet Lhud madwar id-dinja. L-Iżrael għandu l-ogħla numru ta' mużewijiet per capita. Diversi mużewijiet Iżraeljani huma ddedikati għall-kultura Iżlamika, inkluż il-Mużew Rockefeller u l-Istitut L.A. Mayer tal-Arti Iżlamika, it-tnejn f'Ġerusalemm. Il-Rockefeller jispeċjalizza fi fdalijiet arkeoloġiċi mill-istorja tal-Lvant Nofsani. Hija wkoll dar għall-ewwel kranju fossili ominidi misjub fl-Asja tal-Punent, imsejjaħ Galilee Man. === Kċina === [[Stampa:Food in Israel.jpg|daqsminuri|Ikla li tinkludi falafel, hummus, fries u insalata Iżraeljana.]] Il-kċina Iżraeljana tinkludi platti lokali, kif ukoll kċina Lhudija miġjuba fil-pajjiż minn immigranti. Partikolarment mill-aħħar tas-snin sebgħin, żviluppat kċina fużjoni Iżraeljana. Il-kċina Iżraeljana adottat, u qed tkompli tadatta, elementi tal-istili tat-tisjir Mizrahi, Sefardi, u Ashkenazi. Jinkorpora ħafna ikel tradizzjonalment ikkunsmat fil-kċejjen Levantini, Għarbi, tal-Lvant Nofsani u tal-Mediterran, bħal falafel, hummus, shakshouka, couscous u za'atar. Schnitzel, pizza, hamburgers, Fries, ross, u insalata huma komuni fl-Iżrael. Madwar nofs il-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana tgħid li żżomm ikel kosher id-dar. Ir-ristoranti kosher jammontaw għal madwar kwart tat-total fl-2015. Flimkien ma’ ħut, fniek u ngħam mhux kosher, il-majjal, spiss imsejjaħ "laħam abjad" fl-Iżrael, jiġi prodott u kkunsmat, għalkemm huwa pprojbit kemm mill-Ġudaiżmu kif ukoll għal Iżlam. === Sports === [[Stampa:Ramat Gan Ramat Gan Stadium 3.jpg|daqsminuri|Ramat Gan Stadium (li qabel kien jissejjaħ National Stadium) huwa grawnd tal-futbol li jinsab f'Ramat Gan, li għandu 41,583 siġġu. L-istadium ġie inawgurat fl-1950]] [[Stampa:ירוק_עולה.jpg|daqsminuri|Il-partitarji ta' Maccabi Haifa FC fis-Sammy Ofer Stadium fil-Belt ta' Haifa]] L-aktar sports popolari għall-ispettaturi fl-Iżrael huma l-futbol u l-basketball. Il-Premier League Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-futbol tal-pajjiż, u l-Premier League tal-Baskitbol Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-basketball. Maccabi Haifa, Maccabi Tel Aviv, Hapoel Tel Aviv u Beitar Jerusalem huma l-akbar klabbs tal-futbol. Maccabi Tel Aviv, Maccabi Haifa u Hapoel Tel Aviv ikkompetew fil-UEFA Champions League u Hapoel Tel Aviv waslu sal-kwarti tal-finali tat-Tazza UEFA. Iżrael ospita u rebaħ it-Tazza tal-Asja AFC tal-1964; Fl-1970, it-tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżrael ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA, l-unika darba li pparteċipa fit-Tazza tad-Dinja. Il-Logħob Ażjatiku tal-1974, li saru f’Tehran, kienu l-aħħar Logħob Ażjatiku li l-Iżrael ħa sehem fihom, milquta minn pajjiżi Għarab li rrifjutaw li jikkompetu mal-Iżrael. L-Iżrael kien eskluż mil-Logħob Asjatiku tal-1978 u minn dak iż-żmien ma kkompetix f'avvenimenti sportivi Asjatiċi. Fl-1994, il-UEFA qablet li tammetti lill-Iżrael u t-timijiet tal-futbol tagħha issa jikkompetu fl-Ewropa. Maccabi Tel Aviv BC rebaħ il-kampjonat Ewropew tal-basketball sitt darbiet. L-Iżrael rebaħ disa' midalji Olimpiċi mill-ewwel rebħa tiegħu fl-1992, inkluża midalja tad-deheb fil-Windsurfing fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 Iżrael rebaħ aktar minn 100 midalja tad-deheb fil-Logħob Paralimpiku u jinsab fl-20 post fl-ammont ta' midalji ta' kull żmien . Il-Logħob Paralimpiku tas-Sajf tal-1968 kien ospitat mill-Iżrael. Il-Logħob tal-Maccabee, avveniment ta' stil Olimpiku għall-atleti Lhud u Iżraeljani, fetaħ fis-snin tletin u minn dakinhar ilu jsir kull erba’ snin. Il-Krav Maga, arti marzjali żviluppata minn difensuri tal-ghettos Lhud waqt il-ġlieda kontra l-faxxiżmu fl-Ewropa, tintuża mill-forzi tas-sigurtà u l-pulizija Iżraeljani. Iċ-ċess huwa sport importanti ħafna fl-Iżrael. Hemm ħafna grandmasters Iżraeljani u plejers taċ-ċess Iżraeljani rebħu bosta kampjonati tad-dinja taż-żgħar. Iżrael jospita kampjonat internazzjonali annwali u ospita l-Kampjonat Dinji taċ-Ċess tat-Timijiet fl-2005. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Iżrael| ]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] gtnflszxmnkjs5izz001w9f7z4wuqa0 318268 318267 2024-12-04T19:59:10Z Sapp0512 19770 /* Antikità tard u żminijiet medjevali */ 318268 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Stat tal-Iżrael |isem_nattiv = מְדִינַת יִשְׂרָאֵל {{nobold|([[Ebrajk|Ebrajk]])}}<br />دَوْلَة إِسْرَائِيل {{nobold|([[Lingwa Għarbija|Għarbi]])}} |isem_komuni = Iżrael |stampa_bandiera = Flag of Israel.svg |stampa_emblema = Emblem of Israel.svg |stampa_mappa = ISR orthographic.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżrael |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżrael |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżrael |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Hatikvah]]''<br /><small>''It-tama''</small><center>[[Stampa:Hatikvah instrumental.ogg]]</center><small>''התקווה''</small> |lingwi_uffiċjali = [[Ebrajk|Ebrajk (עִברִית)]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Ġerusalemm]] |l-ikbar_belt = [[Ġerusalemm]] |latd=31 |latm=47 |latNS=N |lonġd=35 |lonġm=13 |lonġEW=E |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] [[Repubblika kostituzzjonali|kostituzzjonali]] |titlu_kap1 = [[President tal-Iżrael|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Iżrael|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Lista ta' kelliema Knesset|Kelliem ta' ''Knesset'']] |titlu_kap4 = [[Qorti Suprema tal-Iżrael#Presidenti|President tal-Qorti Suprema]] |isem_kap1 = [[Reuven Rivlin]] (ראובן ריבלין) |isem_kap2 = [[Naftali Bennett]] (נפתלי בנט) |isem_kap3 = [[Mickey Levy]] (מיקי לוי) |isem_kap4 =[[Esther Hayut]] (אֶסְתֵּר חַיּוּת) |żona_kklassifika = 153 |poż_erja = 153 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 20,770 \ 22,072 |erja_mi_kw = 8,019 \ 8,522 |perċentwal_ilma = 2 |sena_stima_popolazzjoni = 2013 |stima_popolazzjoni = 8,134,100 |poż_stima_popolazzjoni = 97 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,412,200 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2008 |densità_popolazzjoni_km2 = 359 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 930 |poż_densità_popolazzjoni = 35 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $248.719 biljun |poż_PGD_PSX = 49 |PGD_PSX_per_capita = $32,312 |poż_PGD_PSX_per_capita = 26 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{increase}} 0.900<ref name="HDI">{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu= Rapport tal-Iżvilupp Uman 2011|sena=2011|editur=Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti|aċċessdata=2013-01-25}}</ref> |poż_IŻU = 16 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = Indipendenza {{nobold|minn [[Palestina Mandatorja]]}} |avveniment_stabbilit1 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Iżraeljana|Dikjarazzjoni]] |data_stabbilit1 = 14 ta' Mejju 1948 |valuta = [[Xekel ġdid tal-Iżrael|Xekel ġdid (שֶׁקֶל חָדָשׁ)]] |kodiċi_valuta = ILS |żona_ħin = [[Ħin Standard tal-Iżrael|IST]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-Sajf tal-Iżrael|IDT]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.il]] |kodiċi_telefoniku = +972 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $240.894 biljun |poż_PGD_nominali = 43 |PGD_nominali_per_capita = $31,296 |poż_PGD_nominali_per_capita = 26 |nota1 = }} '''Iżrael''', uffiċjalment l-'''Istat ta' Iżrael''' (bl-[[Ebrajk]]: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל; bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: دولة إِسرائيل) huwa [[Sistema parlamentari|demokrazija parlamentari]] fil-[[Lvant Nofsani]], fuq il-kosta tax-Xlokk tal-[[Baħar Mediterran]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Libanu]] fit-Tramuntana, is-[[Sirja]] fil-Grigal, il-[[Ġordan]] u ċ-[[Ċisġordanja]] fil-Lvant, l-[[Eġittu]] u l-[[Medda ta' Gaża]] fil-Lbiċ, u l-[[Golf ta' Aqaba]] fil-[[Baħar l-Aħmar]] fin-Nofsinhar, u jinkludi diversi karatteristiċi [[Ġeografija|ġeografiċi]] fiż-żona relattivament żgħira tiegħu. Fil-[[Liġijiet bażiċi tal-Iżrael|Liġijiet bażiċi]], Iżrael jiddefinixxi ruħu bħala [[Stat Lhudi u Demokratiku]].<ref name=freedomhouse2008>{{ċita web|url=http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel |xogħol=Freedom in the World |titlu=Iżrael |editur=Freedom House |sena=2008 |aċċessdata=20 ta' Marzu 2012}}</ref> Il-post taħt il-livell tal-baħar fl-[[Asja]], fil-Lvant Nofsani u fid-Dinja jinsab fil-Wied tal-Ġordan, li jilħaq 430 metru taħt il-livell tal-baħar. L-istorja ta' Iżrael tibda meta [[Ġerusalemm]] titwaqqaf bħala l-[[Belt kapitali|kapitali]] tar-Renju tal-Lhudija, li aktar tard ġiet vassalizzata mill-[[Imperu Ruman]] u aktar tard annessa bħala l-Provinċja Primarja tal-[[Palestina]], li aktar tard ġiet taħt il-kontroll [[Biżantini|Biżantin]] bħala parti mid-Djoċesi tal-Lvant, aktar tard fis-snin 630. Imbagħad Iżrael inqabad mill-[[Iżlam|Musulmani]] li laqqmuha Jund Filastin bħala Provinċja tal-Kaliffat tal-Umajjad, l-Abbasidi u l-Fatimidi, imbagħad fis-seklu 11 mill-ewwel [[Kruċjata]] ssir ikkontrollata mir-Renju ta' Ġerusalemm (1099–1187; 1192–129), imbagħad reġa' waqa' taħt il-ħakma Musulmana mas-Sultanat Ajjubid tal-Eġittu (1171–1260a/1341), mas-Sultanat Mamluk (bl-Għarbi: سلطنة المماليك; Salṭanat al-Mamālīk; 1250–1517), fit-22 ta' Jannar 1517 ġie anness mill-Imperu Ruman wara t-Tieni Gwerra Ottomana-Mamluk u sseparata mill-Eġittu u fl-aħħar intrebaħ mill-alleati (ir-[[Renju Unit]] u [[Franza]]) fl-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]] f'Diċembru 1917 u ġie ddikjarat bħala kolonja Brittanika sal-1 ta' Jannar 1948, meta ġie pproklamat l-Istat ta' Iżrael. == Etimoloġija == Wara l-ħolqien tiegħu fl-1948, il-pajjiż adotta formalment l-isem tal-Istat ta' Iżrael (l-Ebrajk: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'elⓘ [mediˈnat jisʁaˈʔel]; Għarbi: َسَس َة َس َس: ئِيل, Dawlat Isrāʼīl ,[dawlat ʔisraːˈʔiːl]) wara Oħrajn proposti ġew ikkunsidrati ismijiet, inklużi Land of Israel (Eretz Israel), Ever (mill-antenat Eber), Sijon, u Lhudija, iżda ġew miċħuda. L-isem Iżrael ġie ssuġġerit minn Ben-Gurion u approvat b'vot ta' 6 kontra 3. Fl-ewwel ġimgħat wara t-twaqqif, il-gvern għażel it-terminu Iżraeljan biex jinnomina ċittadin tal-istat Iżraeljan. L-ismijiet Land of Israel u Children of Israel storikament intużaw biex jirreferu għas-Saltna biblika ta' Iżrael u l-poplu Lhudi kollu rispettivament. L-isem Iżrael (Lhud: Yīsrāʾēl; Settanta Grieg: Ἰσραήλ, Iżrael, "Hu (Alla) jippersisti/jirregola", għalkemm wara Hosegħa 12:4 huwa spiss interpretat bħala "jiġġieled ma 'Alla") jirreferi għall-patrijarka Ġakobb, li, skond il-Bibbja Ebrajka, irċieva l-isem wara li rnexxielha tiġġieled mal-anġlu tal-Mulej. L-eqdem artifact arkeoloġiku magħruf li jsemmi l-kelma Iżrael bħala kollettiv hija l-Merneptah Stele mill-Eġittu tal-qedem (li tmur għall-aħħar tas-seklu 13 QK). == Storja == === Preistorja === Il-preżenza bikrija tal-ominidi fil-Levant, fejn jinsab Iżrael, tmur lura għal mill-inqas 1.5 miljun sena skont is-sit preistoriku ta' Ubeidiya. L-ominidi ta' Skhul u Qafzeh, li jmorru lura għal 120,000 sena ilu, huma wħud mill-ewwel traċċi ta' bnedmin anatomikament moderni barra l-Afrika. Il-kultura Natufian ħarġet fl-għaxar millennju QK, segwita mill-kultura Ghassulian madwar 4,500 QK. === Età tal-Bronż u Età tal-Ħadid === [[Stampa:Merneptah Steli (cropped).jpg|daqsminuri|left|Il-Merneptah Stele (seklu 13 QK). Ħafna mill- arkeoloġi bibliċi jittraduċu sett ta' ġeroglifi bħala Iżrael, l- ewwel darba li l- isem jidher fir- rekord.]] [[Stampa:Silwan-inscr.jpg|daqsminuri|left|Il-Lintel ta' Shebna, li jappartjeni għall-qabar ta' qaddej irjali.Siloam, 7 seklu QK]] [[Stampa:Psalms Scroll (cropped).jpg|daqsminuri|Is-Scroll tas-Salmi l-Kbir (11Q5), wieħed mid-981 test tar-Rolls tal-Baħar Mejjet huma sett ta' manuskritti antiki Lhud mill-perjodu tat-Tieni Tempju. Ġew skoperti fuq perjodu ta' 10 snin, bejn l-1946 u l-1956, fl-Għerien ta' Qumran ħdejn Ein Feshkha, fuq ix-xatt tat-tramuntana tal-Baħar il-Mejjet Li jmorru mit-3 seklu Q.E.K]] L-ewwel referenzi għall-“Kangħanin” u “Kangħan” jidhru fit-testi Eġizzjani u tal-Lvant Qarib (c. 2000 QK); Dawn il-popolazzjonijiet kienu strutturati bħala bliet-stati politikament indipendenti. Matul l-Età tal-Bronż Tard (1550-1200 QK), partijiet kbar ta 'Kanan iffurmaw stati vassalli tar-Renju Ġdid ta' l-Eġittu. Bħala riżultat tal-kollass tal-Bronż Tard, Kanaan waqa' f'kaos u l-kontroll Eġizzjan fuq ir-reġjun waqa'. Poplu msejjaħ Iżrael jidher l-ewwel fuq il-Merneptah Stele, iskrizzjoni Eġizzjana antika li tmur għal madwar l-1200 QK. L-antenati ta' l-Iżraelin huma maħsuba li kienu jinkludu popli tal-qedem li jitkellmu bil-Semitiku indiġeni f'din iż-żona.  Ir- rakkonti arkeoloġiċi moderni jissuġġerixxu li l- Iżraelin u l- kultura tagħhom ġew mill- popli Kangħanin permezz tal- iżvilupp ta' reliġjon monolatrista—u aktar tard monoteista—iffukata fuq Yahweh. Huma tkellmu forma arkajka tal- Ebrajk, magħrufa bħala Ebrajk Bibliku. Madwar l-​istess żmien, il-​Filistin qagħdu fil-​pjanura tal-​kosta tan-​nofsinhar L-arkeoloġija moderna naqset fil-biċċa l-kbira tan-narrattiva fit-Torah u minflok tqis in-narrattiva bħala l-ħrafa nazzjonali tal-Iżraelin. Madankollu, xi elementi ta' dawn it-tradizzjonijiet jidhru li għandhom għeruq storiċi. Hemm dibattitu dwar l-eżistenza l-aktar bikrija tas-Saltji ta' Iżrael u Ġuda u l-firxa u l-qawwa tagħhom. Filwaqt li mhuwiex ċar jekk qatt kienx hemm Renju Unit ta 'Iżrael, l-istoriċi u l-arkeoloġi jaqblu li r-Renju tat-Tramuntana ta' Iżrael kien jeżisti madwar 900 QK u s-Saltna ta' Ġuda madwar is-sena 850 QK Is-Saltna ta' Iżrael kienet l-aktar prospera mit-tnejn u malajr saret qawwa reġjonali, bil-kapitali tagħha fis-Samarija; Matul id-dinastija Omrida, huwa kkontrolla s-Samarija, il-Galilija, il-Wied ta' fuq tal-Ġordan, Sharon, u partijiet kbar tat-Transjordan. Is-Saltna ta' Iżrael ġiet maħkuma madwar is-sena 720 QK mill-Imperu Neo-Assirja. Is-​Saltna ta' Ġuda, taħt il-​ħakma Davidika bil-​kapitali tagħha f'[[Ġerusalemm]], iktar tard saret stat klijent l-​ewwel ta' l-​Imperu Neo-Assirja u mbagħad ta' l-​Imperu Neo-Babiloniku. Huwa stmat li l-popolazzjoni tar-reġjun kienet madwar 400,000 fl-Età tal-Ħadid II. Fl-587/6 QK. Wara rewwixta f’Ġuda, is- Sultan Nabukodonosor II assedja u qered lil Ġerusalemm u t- Tempju ta' Salamun, xolta s- saltna, u eżilja ħafna mill- elite Lhudija lejn Babilonja. === Antikità klassika === [[Stampa:Ktovet recov AA.jpg|daqsminuri|left|Il-Możajk Reḥob ([[Ebrajk]]: כשוט רחוב, romanizzat: k'tovet rechov, magħruf ukoll bħala l-Iskrizzjoni Tel Rehov u l-Baraita ta' -Kofini), huwa mużajk mill-aħħar tat-3 sas-6 seklu WK. skopert fl-1973.]] Wara li qabad Babilonja fl-539 QK, Ċiru l-Kbir, fundatur tal-Imperu Akemenidi, ħareġ proklama li tippermetti lill-popolazzjoni Lhudija eżiljata terġa' lura lejn Ġuda. Il-bini tat-Tieni Tempju tlesta madwar is-sena 520 QK. L-Akemenidi ħakmu r-reġjun bħala l-provinċja ta' Yehud Medinata. Fl-332 QK, Alessandru l-Kbir tal-Maċedonja rebaħ ir-reġjun bħala parti mill-kampanja tiegħu kontra l-Imperu Akemenidi. Wara mewtu, iż-żona kienet ikkontrollata mill-Imperji Ptolemajk u Seleucid bħala parti minn Coele-Sirja. Matul is-sekli ta' wara, l-Ellenizzazzjoni tar-reġjun ikkawżat tensjonijiet kulturali li waslu fl-ogħla livell matul ir-renju ta' Antjoku IV, li wasslu għar-Rivolta tal-Makkabej tal-167 QK. L-inkwiet ċivili dgħajjef il-gvern Seleucid u fl-aħħar tas-seklu 2 tfaċċa r-Renju Hasmonean semi-awtonomu tal-Lhudija, li eventwalment kiseb indipendenza sħiħa u jespandi f'reġjuni ġirien. [[Stampa:Israel-2013-Aerial_21-Masada.jpg|daqsminuri|Veduta tal-Fortizza Masada li tagħti fuq il-Baħar Mejjet, li kienet ix-xena ta' assedju Ruman fl-1 seklu.]] [[Stampa:Pesher Habakkuk Scroll.JPG|daqsminuri|left|Skroll tal-Baħar Mejjet: Profezija ta' Ħabakkuk, Qumran, c. 75 QK]] Ir-Repubblika Rumana invadiet ir-reġjun fis-sena 63 QK, l-ewwel ħa l-kontroll tas-Sirja u mbagħad intervjeni fil-Gwerra Ċivili Hasmonean. Il-ġlied bejn il-fazzjonijiet pro-Rumani u dawk favur il-Parti fil-Lhudija wassal għall-installazzjoni ta' Erodi l-Kbir bħala vassall dinastiku ta' Ruma. Fis-sena 6, iż-żona kienet annessa bħala l-provinċja Rumana tal-Lhudija; It- tensjonijiet mal- gvern Ruman wasslu għal serje ta' gwerer Ġudeo- Rumani, li rriżultaw f’qerda mifruxa. L-Ewwel Gwerra Lhudija-Rumana (66-73 AD) irriżulta fil-qerda ta 'Ġerusalemm u t-Tieni Tempju u porzjon konsiderevoli tal-popolazzjoni nqatlet jew imċaqalqa. It-tieni rewwixta magħrufa bħala r-Rivolta ta' Bar Kochba (132-136 AD) inizjalment ippermettiet lil-Lhud biex jiffurmaw stat indipendenti, iżda r-Rumani għerqu r-ribelljoni b'mod brutali, qerdu u depopolaw il-kampanja tal-Lhudija. Ġerusalemm reġgħet inbniet bħala kolonja Rumana (Aelia Capitolina), u l-provinċja tal-Lhudija ngħatat l-isem ġdid tas-Sirja Palestina. Il- Lhud tkeċċew mid- distretti ta' madwar Ġerusalemm. Madankollu, kien hemm preżenza żgħira kontinwa Lhudija u l-Galilija saret iċ-ċentru reliġjuż tagħha. === Antikità tard u żminijiet medjevali === [[Stampa:Ruins of the Ancient Synagogue at Bar'am.jpg|daqsminuri|200px|It-3 seklu Kfar Bar'am Sinagoga fil-Galilija]] [[Stampa:Aleppo Codex (Deut).jpg|daqsminuri|left|150px|Il-Codex Aleppo jew Aleppo Codex ([[Ebrajk]]: כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא, Keter Aram Tsova) huwa l-eqdem u l-aktar manuskritt tat-Tanaj, madwar terz jinkludi kważi t-Torah kollha. Il-kodex inkiteb fil-belt ta' Tiberija fl-10 seklu wara Kristu. (madwar 930 A.D.) taħt il-ħakma tal-Kalifat Abbasid]] [[Stampa:Chateau Neuf Fortress in Upper Galilee, Israel.jpg|daqsminuri|Il-Fortizza ta' Honin ("Chateau-Nef"), li nbniet matul il-perjodu tal-Kruċjati, tinsab ħdejn Margaliot.]] Il-Kristjaneżmu bikri ċċaqlaq il-paganiżmu Ruman fir-4 seklu wara Kristu, b'Kostantin iħaddan u jippromwovi r-reliġjon Nisranija u Teodosju I jagħmilha r-reliġjon tal-istat. Għaddew sensielata' liġijiet li jiddiskriminaw kontra l- Lhud u l- Ġudaiżmu, u l- Lhud kienu ppersegwitati kemm mill- knisja kif ukoll mill- awtoritajiet. Ħafna Lhud kienu emigraw lejn komunitajiet tad-dijaspora li qed jiffjorixxu, filwaqt li fil-livell lokali kien hemm kemm immigrazzjoni Nisranija kif ukoll konverżjoni lokali. F’nofs is-seklu 5, kien hemm maġġoranza Kristjana. Lejn l-aħħar tas-seklu 5, faqqgħu rewwixti Samaritani, li baqgħu għaddejjin sal-aħħar tas-seklu 6 u rriżultaw fi tnaqqis kbir fil-popolazzjoni Samaritana. Wara l-konkwista Sassanid ta' Ġerusalemm u r-rewwixta Lhudija għal żmien qasir kontra Erakliju fis-sena 614 AD, l-Imperu Biżantin ikkonsolida mill-ġdid il-kontroll taż-żona fl-628. Fis-sena 634-641 AD, il-kalifat Rashidun rebaħ il-Levant. Matul is-sitt sekli li ġejjin, il-kontroll tar-reġjun ġie trasferit bejn il-kalifati Umayyad, Abbasid, Fatimid, u sussegwentement id-dinastiji Seleucid u Ayyubid. Il-popolazzjoni naqset b'mod drammatiku matul il-ftit sekli ta' wara, waqgħet minn madwar 1 miljun matul il-perjodi Rumani u Biżantini għal madwar 300,000 fil-perjodu Ottoman bikri, u kien hemm proċess kostanti ta' Arabizzazzjoni u Iżlamizzazzjoni. It-tmiem tas-seklu 11 ġab miegħu l-Kruċjati, rejds sanzjonati mill-Papa minn kruċjati Kristjani bil-ħsieb li jeħilsu lil Ġerusalemm u l-Art Imqaddsa mill-kontroll Musulmani u jistabbilixxu Stati Kruċjati. L-Ayyubids saqu lura lill-kruċjati qabel ma l-ħakma Musulmana ġiet restawrata bis-sħiħ mis-sultani Mamluk tal-Eġittu fl-1291. === L-era moderna === [[Stampa:Jews at Western Wall by Felix Bonfils, 1870s.jpg|daqsminuri|Lhud fil-Ħajt tal-Punent fl-1870]] Fl-1516, l-Imperu Ottoman rebaħ ir-reġjun u ħakem bħala parti mis-Sirja Ottomana. Saru żewġ inċidenti vjolenti kontra l-Lhud, l-attakki ta' Safed tal-1517 u l-attakki ta' Hebron tal-1517, wara li t-Torok Ottomani keċċew lill-Mamluks matul il-Gwerra Ottomana-Mamluk. Taħt l-Imperu Ottoman, il-Levant kien pjuttost kożmopolitana, b’libertajiet reliġjużi għall-Insara, il-Musulmani u l-Lhud. Fl-1561, is-sultan Ottoman stieden lil Lhud Sefardi li kienu qed jaħarbu mill-Inkwiżizzjoni Spanjola biex joqgħodu u jibnu mill-ġdid il-belt ta' Tiberija. Taħt is-sistema tal-millieġ tal-Imperu Ottoman, l-Insara u l-Lhud kienu kkunsidrati dhimmi (li tfisser "protetti") taħt il-liġi Ottomana bi skambju għal-lealtà lejn l-istat u l-ħlas tat-taxxa jizya. Is-suġġetti Ottomani mhux Musulmani ffaċċjaw restrizzjonijiet ġeografiċi u tal-istil tal-ħajja, għalkemm dawn mhux dejjem kienu infurzati. Is-sistema tal-millieġ organizzat lil dawk li mhumiex Musulmani f'komunitajiet awtonomi fuq il-bażi tar-reliġjon. [[Stampa:THEODOR_HERZL_AT_THE_FIRST_ZIONIST_CONGRESS_IN_BASEL_ON_25.8.1897._תאודור_הרצל_בקונגרס_הציוני_הראשון_-_1897.8.25.jpg|daqsminuri|L-Ewwel Kungress Żjonista (1897) f'Basel, Isvizzera]] Il-popolazzjoni Lhudija tal-Palestina mill-ħakma Ottomana sal-bidu tal-moviment Zionist, magħruf bħala l-Ancient Yishuv, kienet tinkludi minoranza u varja fid-daqs. Matul is- seklu 16, komunitajiet Lhud ħadu l- għeruq fl- Erba' Bliet Qaddisa—Ġerusalemm, Tiberija, Ħebron, u Safed—u fl-1697, Rabbi Yehuda Hachasid mexxa grupp ta' 1,500 Lhudi lejn Ġerusalemm. Rewwixta Druze fl-1660 kontra l-Ottomani qerdet lil Safed u Tiberias. Fit-tieni nofs tas-seklu 18, il-Lhud tal-Lvant tal-Ewropa li opponew il-Hasidiżmu, magħruf bħala l-Perushim, stabbilixxew fil-Palestina. Fl-aħħar tas-seklu 18, ix-xejk Għarbi lokali Zahir al-Umar ħoloq emirat indipendenti de facto fil-Galilija. It-tentattivi Ottomani biex jissottomettu lix-xejk fallew. Wara l-mewt ta' Zahir, l-Ottomani reġgħu ħadu l-kontroll taż-żona. Fl-1799, il-Gvernatur Jazzar Pasha reġġa' attakk fuq Acre mit-truppi ta' Napuljun, u wassal lill-Franċiżi jabbandunaw il-kampanja tas-Sirja. Fl-1834, rewwixta mill-bdiewa Għarab Palestinjani kontra l-konskrizzjoni Eġizzjana u l-politika tat-taxxa ta' Muhammad Ali ġiet imrażżna; L-armata ta' Muhammad Ali rtirat u l-gvern Ottoman ġie stabbilit mill-ġdid bl-appoġġ Brittaniku fl-1840. Ir-riformi Tanzimat ġew implimentati fl-Imperu Ottoman kollu. L-ewwel mewġa ta' migrazzjoni Lhudija moderna lejn il-Palestina mmexxija mill-Ottomani, magħrufa bħala l-Ewwel Aliyah, bdiet fl-1881, meta l-Lhud ħarbu mill-pogroms fl-Ewropa tal-Lvant. Il-Liġijiet ta' Mejju tal-1882 żiedu d-diskriminazzjoni ekonomika kontra l-Lhud u rrestrinġu fejn setgħu jgħixu. B’reazzjoni, ħa l-forma taż-Żjoniżmu politiku, moviment li fittex li jistabbilixxi stat Lhudi fil-Palestina, biex b’hekk joffri soluzzjoni għall-kwistjoni Lhudija tal-istati Ewropej. It-Tieni Aliyah (1904-1914) bdiet wara l-pogrom ta' Kishinev; Xi 40,000 Lhudi stabbilixxew fil-Palestina, għalkemm kważi nofs eventwalment telqu. Kemm l-ewwel u t-tieni mewġ ta' immigranti kienu primarjament Lhud Ortodossi. It-Tieni Aliyah inkludiet gruppi Sionisti soċjalisti li stabbilixxew il-moviment tal-kibbutz ibbażat fuq l-idea li tiġi stabbilita ekonomija Lhudija separata bbażata esklussivament fuq ix-xogħol Lhudi. Dawk mit-Tieni Aliyah li saru mexxejja tal-Yishuv fid-deċennji ta' wara emmnu li l-ekonomija tas-settlers Lhud m'għandhiex tiddependi fuq ix-xogħol Għarbi. Dan ikun sors dominanti ta' antagoniżmu mal-popolazzjoni Għarbija, bl-ideoloġija nazzjonalista l-ġdida ta' Yishuv tiddomina l-ideoloġija soċjalista tagħha. Għalkemm l-immigranti tat-Tieni Aliyah fil-biċċa l-kbira fittxew li joħolqu insedjamenti agrikoli komunali Lhud, Tel Aviv ġiet stabbilita bħala l-ewwel belt Lhudija ppjanata fl-1909. F'dan il-perjodu ħarġu milizzji Lhud armati, l-ewwel waħda kienet Bar-Giora fl-1907. Sentejn wara, l-akbar Hashomer. twaqqfet biex tissostitwiha. === Mandat Brittaniku fuq il-Palestina === L-isforzi ta' Chaim Weizmann biex jikseb appoġġ Brittaniku għall-moviment Żjonista fl-aħħar irriżulta fid-Dikjarazzjoni Balfour, li ddikjarat appoġġ Brittaniku għall-ħolqien ta' “dar nazzjonali” Lhudija fil-Palestina. L-interpretazzjoni ta' Weizmann tad-dikjarazzjoni kienet li n-negozjati dwar il-futur tal-pajjiż kellhom isiru direttament bejn il-Gran Brittanja u l-Lhud, bl-esklużjoni tal-Għarab. Fis-snin ta' wara, ir-relazzjonijiet bejn il-Lhud u l-Għarab fil-Palestina ddeterjoraw b'mod drammatiku. Fl-1918, il-Leġjun Lhudi, prinċipalment voluntiera Żjonisti, għenu fil-konkwista Ingliża tal-Palestina. Fl-1920, it-territorju kien maqsum bejn il-Gran Brittanja u Franza taħt is-sistema tal-mandat, u ż-żona amministrata mill-Ingliżi (inkluż l-Iżrael modern) ingħatat l-isem ta' Mandat Brittaniku tal-Palestina. L-oppożizzjoni Għarbija għall-ħakma Brittanika u l-immigrazzjoni Lhudija wasslet għall-irvellijiet tal-Palestina tal-1920 u l-formazzjoni ta' milizzja Lhudija magħrufa bħala l-Haganah bħala riżultat ta' Hashomer, li minnha l-paramilitari Irgun u Lehi aktar tard infirdu. Fl-1922, il-Lega tan-Nazzjonijiet tat lill-Gran Brittanja l-Mandat għall-Palestina taħt termini li kienu jinkludu d-Dikjarazzjoni Balfour bil-wegħda tagħha lil-Lhud, u b'dispożizzjonijiet simili rigward l-Għarab Palestinjani. Il-popolazzjoni taż-żona kienet prinċipalment Għarbija u Musulmana: il-Lhud kienu jirrappreżentaw madwar 11%, u l-Insara Għarab madwar 9.5% tal-popolazzjoni. [[Stampa:PikiWiki Israel 8742 Pioneers in Kibbutz Ein Harod.jpg|daqsminuri|left|Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) fil-bidu tas-snin għoxrin]] [[Stampa:"Jews and Arabs in Grim Struggle for Holy Land" article (1938).jpg|daqsminuri|“Lhud u Għarab fi ġlieda iebsa għall-Art Imqaddsa”, artiklu mill-1938]] [[Stampa:PikiWiki Israel 12820 Architecture of Israel.jpg|daqsminuri|left|Id-Dar tal-Poplu f'Givat Ada fl-1926]] [[Stampa:Kfar Saba 1929.jpg|daqsminuri|Pavimentar ta' triq f'Kfar Saba, 1929]] [[Stampa:כפר סבא - פנורמה - פרדסים צעירים.-JNF044195.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1930]] [[Stampa:Ghaffir force Kfar Saba 1933.jpg|daqsminuri|Pulizija ta' Kfar Saba, 1933]] [[Stampa:כפר סבא - התאחדות הנהגים "השרון".-JNF044331.jpeg|daqsminuri|left|Kfar Saba mill-1936]] [[Stampa:שכונת אליעזר - סלילת כביש בשכונת אליעזר ליד כפר סבא-JNF036039.jpeg|daqsminuri|Kfar Saba mill-1938]] [[Stampa:Zoltan Kluger. Ain Harod.jpg|daqsminuri|left|Ritratti mill-ajru ta' Ein Harod ([[Ebrajk]]; עין חרוד) minn Zoltan Kluger, 1937-1938]] [[Stampa:נימראה הנקודה מספר ימים לאחר העליה של נירים בנגב-JNF025061.jpeg|daqsminuri|left|Il-Kibbutz ta' Nirim fl-1 ta' Ottubru, 1946]] It-Tielet Alija (1919-1923) u r-Raba' Alija (1924-1929) ġabu 100,000 Lhudi addizzjonali fil-Palestina. Iż-żieda tan-Naziżmu u l-persekuzzjoni dejjem tiżdied tal-Lhud fl-Ewropa tas-snin tletin wasslu għall-Ħames Aliyah, b'influss ta' kwart ta' miljun Lhudi. Din kienet waħda mill-kawżi ewlenin tar-Rivolta Għarbija tal-1936-39, li ġiet imrażżna mill-forzi tas-sigurtà Brittaniċi u l-milizzji Żjonisti. Inqatlu diversi mijiet ta' ħaddiema tas-sigurtà Brittaniċi u Lhudija. Inqatlu 5,032 Għarbi, ndarbu 14,760 u nżammu 12,622. Huwa stmat li għaxra fil-mija tal-popolazzjoni Għarbija Palestinjana maskili adulti nqatlu, ndarbu, ntbagħtu l-ħabs jew eżiljati. L-Ingliżi introduċew restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni Lhudija lejn il-Palestina bil-White Paper tal-1939. Bil-pajjiżi madwar id-dinja jwarrbu lir-refuġjati Lhud li qed jaħarbu mill-Olokawst, ġie organizzat moviment taħt l-art magħruf bħala Aliyah Bet biex iġib il-Lhud fil-Palestina. Fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija, 31% tal-popolazzjoni totali tal-Palestina kienet Lhudija. Ir-Renju Unit sab ruħu jiffaċċja ribelljoni Lhudija minħabba restrizzjonijiet fuq l-immigrazzjoni u kunflitt kontinwu mal-komunità Għarbija dwar il-livelli ta' capping. Il-Haganah ngħaqdet mal-Irgun u Lehi fi ġlieda armata kontra l-ħakma Brittanika. L-Haganah ippruvat ġġib għexieren ta' eluf ta' refuġjati Lhud u superstiti tal-Olokawst lejn il-Palestina bid-dgħajsa fi programm imsejjaħ Aliyah Bet. Il-biċċa l-kbira tal-vapuri ġew interċettati mir-Royal Navy u r-refuġjati tpoġġew f'kampijiet ta' detenzjoni f’Atlit u Ċipru. [[Stampa:נקודה חדשה לפליטים ע"י שכונת אליעזר בכפר-סבא-JNF014323.jpeg|daqsminuri|left|Akkomodazzjoni għall-immigranti f'Kfar Saba, 1945]] [[Stampa:UN Palestine Partition Versions 1947.jpg|daqsminuri|Mappa tan-NU: "Pjan ta' diviżjoni tal-Palestina b'unjoni ekonomika"]] Fit-22 ta' Lulju, 1946, l-Irgun ibbumbardja l-kwartieri ġenerali amministrattivi Brittaniċi għall-Palestina, u qatel 91 persuna. L-attakk kien reazzjoni għall-Operazzjoni Agatha (serje ta' rejds, inkluż wieħed fuq l-Aġenzija Lhudija, mill-Ingliżi) u kien l-aktar fatali dirett kontra l-Ingliżi matul l-era tal-Mandat. Ir-ribelljoni Lhudija kompliet matul l-1946 u l-1947 minkejja l-isforzi miftiehma tal-Armata Brittanika u l-Korp tal-Pulizija Palestinjan biex irażżnuha. L-isforzi Brittaniċi biex jimmedjaw soluzzjoni negozjata mar-rappreżentanti Lhud u Għarab fallew ukoll, peress li l-Lhud ma kinux lesti jaċċettaw xi soluzzjoni li ma kinitx tinvolvi stat Lhudi u ssuġġeriet qsim tal-Palestina fi stati Lhud u Għarab, filwaqt li l-Għarab kienu sod li Stat Lhudi fi kwalunkwe parti tal-Palestina kien inaċċettabbli u li l-unika soluzzjoni kienet Palestina unifikata taħt il-ħakma Għarbija. Fi Frar 1947, l-Ingliżi rreferew il-kwistjoni tal-Palestina lin-Nazzjonijiet Uniti li għadhom kif ġew iffurmati. Fil-15 ta' Mejju, 1947, l-Assemblea Ġenerali tan-NU ddeċidiet li jinħoloq Kumitat Speċjali "biex jipprepara... rapport dwar il-kwistjoni tal-Palestina." Ir-Rapport tal-Kumitat ippropona pjan biex jissostitwixxi l-Mandat Brittaniku bi "Stat Għarbi indipendenti, Stat Lhudi indipendenti u l-Belt ta' Ġerusalemm l-aħħar li tkun taħt Sistema ta' Trusteeship Internazzjonali." Sadanittant, ir-ribelljoni Lhudija kompliet u laħqet il-quċċata f’Lulju tal-1947, b'serje ta' rejds ta' gwerillieri mifruxa li laħqu l-qofol tagħhom fl-Affair tas-Surġenti, li fiha l-Irgun ħadu żewġ surġenti Ingliżi ostaġġi bħala tentattiv ta' pressjoni kontra l-eżekuzzjoni ppjanata ta' tliet operazzjonijiet tal-Irgun. Wara li twettqu l-eżekuzzjonijiet, l-Irgun qatel liż-żewġ suldati Ingliżi, dendlu ġisimhom mas-siġar, u ħallew booby trap fuq il-post li weġġa’ suldat Ingliż wieħed. L-inċident qajjem rabja kbira fir-Renju Unit. F'Settembru 1947, il-Kabinett Ingliż iddeċieda li jevakwa l-Palestina peress li l-Mandat ma kienx għadu sostenibbli. Fid-29 ta' Novembru, 1947, l-Assemblea Ġenerali adottat ir-Riżoluzzjoni 181 (II). Il-pjan mehmuż mar-riżoluzzjoni kien essenzjalment dak propost fir-rapport tat-3 ta' Settembru. L-Aġenzija Lhudija, ir-rappreżentant rikonoxxut tal-komunità Lhudija, aċċettat il-pjan, li alloka 55-56% tal-Palestina Mandatorja għal-Lhud. F'dak iż-żmien, il-Lhud kienu madwar terz tal-popolazzjoni u kellhom madwar 6-7% tal-art. L-Għarab kienu jagħmlu l-maġġoranza u kellhom madwar 20% tal-art, bil-bqija f'idejn l-awtoritajiet tal-Mandat jew sidien tal-art barranin. Il-Lega Għarbija u l-Kumitat Għoli Għarbi tal-Palestina ċaħduha fuq il-bażi li l-pjan ta' qsim ipprivileġġa l-interessi Ewropej fuq dawk tal-Palestinjani, u indikaw li kienu se jirrifjutaw kwalunkwe pjan ta' qsim ieħor. Fl-1 ta' Diċembru, 1947, il-Kumitat Għoli Għarbi pproklama strajkta'ta’ tlett ijiem u faqqgħet irvellijiet f'Ġerusalemm. Is-sitwazzjoni wasslet għal gwerra ċivili. Is-Segretarju Kolonjali Arthur Creech Jones ħabbar li l-Mandat Brittaniku kien se jintemm fil-15 ta' Mejju, 1948, u dak iż-żmien l-Ingliżi kienu se jevakwaw. Meta milizzji u gruppi Għarab attakkaw żoni Lhud, huma primarjament iffaċċjaw il-Ħagana, kif ukoll il-gruppi iżgħar Irgun u Lehi. F'April 1948, il-Haganah marret fuq l-offensiva. Bejn l-1947 u l-1949, 750,000 Għarbi Palestinjan ħarbu jew tkeċċew, l-aktar bħala riżultat ta' tkeċċija minn forzi Żjonisti u, aktar tard, Iżraeljani. === Istat tal-Iżrael === [[Stampa:Flickr_-_Government_Press_Office_(GPO)_-_Ben_Gurion_(Left)_Signing_the_Declaration_of_Independence.jpg|daqsminuri|left|Ben Gurion (xellug) jiffirma d-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza mmexxija minn Moshe Sharett]] [[Stampa:Israel -Independence May 14, 1948.jpg|daqsminuri|Folla li tiċċelebra quddiem il-Mużew ta' Tel Aviv, li jinsab f'16 Rothschild Boulevar]] [[Stampa:Israel ind mus.JPG|daqsminuri|left|Sala tal-Indipendenza tal-Iżrael, 16 Rothschild Boulevard, Tel Aviv, 2007]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20755 The Palmach.jpg|daqsminuri|L-Operazzjoni Yebusi kienet waħda mill-operazzjonijiet ta' difiża tal-Gwerra tal-Indipendenza. L-operazzjoni saret fil-limiti tal-belt ta' [[Ġerusalemm]] u l-inħawi ta' madwarha, bejn it-22 ta' April u l-4 ta' Mejju, 1948.]] [[Stampa:Declaration of State of Israel 1948.jpg|daqsminuri|David Ben-Gurion li jiddikjara l-ħolqien ta' Iżrael fl-14 ta' Mejju, 1948]] Fl-14 ta' Mejju, 1948, jum qabel l-iskadenza tal-Mandat Brittaniku, David Ben-Gurion, il-kap tal-Aġenzija Lhudija, iddikjara “l-istabbiliment ta' stat Lhudi f'Eretz-Iżrael”. L-unika referenza fit-test tad-Dikjarazzjoni għall-fruntieri tal-istat il-ġdid hija l-użu tat-terminu Eretz-Iżrael ("L-Art ta' Iżrael"). L-għada, l-armati ta' erba' pajjiżi Għarab – l-Eġittu, is-Sirja, it-Transjordan u l-Iraq – daħlu f'dak li kien il-Mandat Brittaniku tal-Palestina, u bdiet il-Gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948; Kontinġenti mill-Jemen, il-Marokk, l-Arabja Sawdija u s-Sudan ingħaqdu fil-gwerra. L-iskop apparenti tal-invażjoni kien li jipprevjeni l-istabbiliment tal-istat Lhudi. Il-Lega Għarbija ddikjarat li l-invażjoni kienet immirata biex terġa’ lura l-ordni u tevita aktar tixrid ta' demm. Wara sena ta' ġlied, ġie ddikjarat waqfien mill-ġlied u ġew stabbiliti fruntieri temporanji, magħrufa bħala l-Linja l-Ħadra. Il-Ġordan annessa dak li sar magħruf bħala x-Xatt tal-Punent, inkluż Ġerusalemm tal-Lvant, u l-Eġittu okkupa l-Medda ta' Gaża. Aktar minn 700,000 Palestinjan tkeċċew jew ħarbu, li bl-Għarbi kienet issir magħrufa bħala n-Nakba (“katastrofi”). L-avvenimenti wasslu wkoll għall-qerda tas-soċjetà, il-kultura, l-identità, id-drittijiet politiċi u l-aspirazzjonijiet nazzjonali tal-maġġoranza tal-popolazzjoni predominantement Għarbija tal-Palestina. Xi 156,000 baqgħu u saru ċittadini Għarab ta' Iżrael. [[Stampa:Kibbutz Nirim.jpg|daqsminuri|left|Kibbutz Nirim. Ritratt mill-ajru mill-arkivju Palmach.]] [[Stampa:Operation Horev.jpg|daqsminuri|left|Forzi tal-Operazzjoni Horev ħdejn il-qsim ta' Nitzana]] [[Stampa:PikiWiki Israel 20823 The Palmach.jpg|daqsminuri|Konvoj korazzat qabel ma jidħol fis-Sinaj fl-Operazzjoni Horev (1948)]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21416 The Palmach.JPG|daqsminuri|left|Assalt tas-saqajn u tneħħija ta' pożizzjonijiet f'qafas okkupat ta' sinjali ta' irtir mid-9 Battaljun waqt l-Operazzjoni Horev]] [[Stampa:Raising the Ink Flag at Umm Rashrash (Eilat) (3x4).jpg|daqsminuri|Tlugħ tal-Bandiera tal-Linka fl-10 ta' Marzu, 1949, li timmarka t-tmiem tal-gwerra tal-1948]] Iżrael ġie ammess bħala membru tan-NU fil-11 ta' Mejju, 1949. Fl-ewwel snin tal-istat, il-moviment Żjonista Laburista mmexxi mill-Prim Ministru David Ben-Gurion iddomina l-politika Iżraeljana. L-immigrazzjoni lejn l-Iżrael matul l-aħħar tas-snin 40 u l-bidu tas-snin 50 kienet assistita mid-Dipartiment tal-Immigrazzjoni Iżraeljan u l-Mossad LeAliyah Bet (lit. "Istitut għall-Immigrazzjoni B"), sponsorjati minn organizzazzjoni mhux governattiva. Dawn tal-aħħar ħadu sehem f'operazzjonijiet klandestini f'pajjiżi, partikolarment fil-Lvant Nofsani u l-Ewropa tal-Lvant, fejn il-ħajja tal-Lhud kienet maħsuba li kienet fil-periklu u l-ħarba kienet diffiċli. Il-Mossad LeAliyah Bet ġiet xolta fl-1953. L-immigrazzjoni saret skont il-Pjan ta' Miljun. Xi immigranti kellhom twemmin Żjonista jew ġew ifittxu l-wegħda ta' ħajja aħjar, filwaqt li oħrajn marru biex jaħarbu mill-persekuzzjoni jew ġew imkeċċija. [[Stampa:PikiWiki Israel 6558 Settlements in Israel.jpg|daqsminuri|Skola fi Sderot, kmieni fis-snin ħamsin]] Influss ta' superstiti tal-Olokawst u Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani lejn Iżrael matul l-ewwel tliet snin żied in-numru ta' Lhud minn 700,000 għal 1,400,000. Sal-1958, il-popolazzjoni kienet żdiedet għal żewġ miljuni. Bejn l-1948 u l-1970, madwar 1,150,000 refuġjat Lhudi rrisistemaw fl-Iżrael. Xi immigranti ġodda waslu bħala refuġjati u kienu miżmuma f'kampijiet temporanji magħrufa bħala ma'abarot; Sal-1952, aktar minn 200,000 ruħ kienu jgħixu f'dawn l-ibliet tat-tinda. Il-Lhud ta' oriġini Ewropea ħafna drabi kienu trattati b'mod aktar favorevoli mil-Lhud mill-pajjiżi tal-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq: unitajiet ta' akkomodazzjoni riżervati għal dawn tal-aħħar ta' spiss kienu riallokati għal dawk tal-ewwel, u għalhekk il-Lhud reċentement waslu minn artijiet Għarab ġeneralment spiċċaw joqogħdu aktar fit-tul f'kampijiet ta' tranżitu. Matul dan il-perjodu, l-ikel, il-ħwejjeġ u l-għamara ġew razzjonati f'dak li sar magħruf bħala l-perjodu tal-awsterità. Il-ħtieġa li tiġi solvuta l-kriżi wasslet lil Ben-Gurion biex jiffirma ftehim ta' riparazzjoni mal-Ġermanja tal-Punent li qanqal protesti tal-massa minn Lhud rrabjati għall-idea li Iżrael jista' jaċċetta kumpens monetarju għall-Olokawst. Matul is-snin ħamsin, Iżrael kien spiss attakkat minn fedayeen Palestinjani, kważi dejjem immiraw lejn iċ-ċivili, l-aktar mill-Medda ta' Gaża okkupata mill-Eġizzjani, li wasslu għal diversi operazzjonijiet ta' ritaljazzjoni Iżraeljani. Fl-1956, ir-Renju Unit u Franza ppruvaw jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-Kanal ta' Suez, li l-Eġittu kien nazzjonalizza. L-imblokk kontinwu tal-Kanal ta' Suez u l-Istrett ta' Tiran għat-tbaħħir Iżraeljan, flimkien ma' żieda fl-attakki tal-fedayeen kontra l-popolazzjoni tan-Nofsinhar ta' Iżrael u dikjarazzjonijiet Għarab reċenti ta' theddid, wasslu lill-Iżrael biex jattakka l-Eġittu. L-Iżrael ingħaqad ma' alleanza sigrieta mar-Renju Unit u Franza u invada l-Peniżola tas-Sinaj fil-Kriżi ta' Suez, iżda kien ippressat min-NU biex jirtira bi skambju għal garanziji tad-drittijiet tan-navigazzjoni Iżraeljani. Il-gwerra rriżultat fi tnaqqis sinifikanti fl-infiltrazzjoni tal-fruntiera Iżraeljana. Mill-1964, il-pajjiżi Għarab, imħassba dwar il-pjanijiet Iżraeljani li jiddevjaw l-ilmijiet tax-Xmara Ġordan lejn il-pjanura tal-kosta, kienu qed jippruvaw jiddevjaw l-ilma prinċipali biex iċaħħdu lill-Iżrael mir-riżorsi tal-ilma, u kkawżaw tensjonijiet bejn Iżrael minn naħa, u s-Sirja u l-Libanu. fuq l-oħra. Nazzjonalisti Għarab immexxija mill-President Eġizzjan Gamal Abdel Nasser irrifjutaw li jirrikonoxxu lill-Iżrael u talbu għall-qerda tiegħu. Sal-1966, ir-relazzjonijiet bejn l-Iżraeljani u l-Għarab kienu marru għall-agħar sal-punt li nqalgħu battalji bejn il-forzi Iżraeljani u Għarab. [[Stampa:SixDaysWar Montage.png|daqsminuri|left|il-gwerra sitt ijiem]] [[Stampa:Israeli tanks advancing on the Golan Heights. June 1967. D327-098.jpg|daqsminuri|Tankijiet Iżraeljani javvanzaw fuq l-Għoljiet tal-Golan. Ġunju 1967]] [[Stampa:Ammunition Hill Museum Exhibits P1010036.JPG|daqsminuri|left|Ġlied fl-Għolja tal-Mmunizzjon matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem.]] [[Stampa:Flickr_-_Israel_Defense_Forces_-_Life_of_Lt._Gen._Yitzhak_Rabin,_7th_IDF_Chief_of_Staff_in_photos_(14).jpg|daqsminuri|Moshe Dayan, Yitzhak Rabin u Uzi Narkis fil-Bieb tal-Iljun. Mil-lemin għax-xellug: il-Kap tal-Persunal Yitzhak Rabin, il-Ministru tad-Difiża Moshe Dayan u l-Ġeneral tal-Kmand Ċentrali Uzi Narkis jidħlu fil-Belt il-Qadima ta' [[Ġerusalemm]] mill-Bieb tal-Iljun wara l-Battalja ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Six Day War Territories.svg|daqsminuri|left|Territorju okkupat mill-Iżrael: qabel il-Gwerra tas-Sitt Ijiem bl-isfar, Wara l-gwerra bl-oranġjo (Il-Peniżola tas-Sinai ġiet ritornata lill-Eġittu fl-1982).]] F'Mejju 1967, l-Eġittu kkonċentra l-armata tiegħu ħdejn il-fruntiera ma' Iżrael, keċċa lill-għassa tal-paċi tan-NU, stazzjonati fil-Peniżola tas-Sinaj sa mill-1957, u mblokka l-aċċess ta' Iżrael għall-Baħar l-Aħmar. Stati Għarab oħra mmobilizzaw il-forzi tagħhom. Iżrael tenna li dawn l-azzjonijiet kienu casus belli u nieda attakk preventiv kontra l-Eġittu f'Ġunju. Il-Ġordan, is-Sirja u l-Iraq attakkaw lill-Iżrael. Fil-Gwerra tas-Sitt Ijiem, Iżrael qabad u okkupa x-Xatt tal-Punent mill-Ġordan, il-Medda ta' Gaża u l-Peniżola tas-Sinaj mill-Eġittu, u l-Għoljiet tal-Golan mis-Sirja. Il-​konfini ta' Ġerusalemm ġew estiżi, u nkorporaw Ġerusalemm tal-​Lvant. Il-Linja l-Ħadra tal-1949 saret il-konfini amministrattiva bejn l-Iżrael u t-territorji okkupati. Wara l-gwerra tal-1967 u r-riżoluzzjoni tat-"Tliet Le" tal-Lega Għarbija, Iżrael iffaċċja attakki minn Eġizzjani fil-Peniżola tas-Sinaj matul il-Gwerra tal-Attrizzjoni tal-1967-1970, u minn gruppi Palestinjani li jattakkaw Iżraeljani fit-territorji okkupati, globalment u fl-Iżrael. L-aktar importanti fost il-gruppi Palestinjani u Għarab kienet l-Organizzazzjoni għall-Ħelsien tal-Palestina (PLO), stabbilita fl-1964, li inizjalment impenjat ruħha għal "ġlieda armata bħala l-uniku mod biex teħles lill-patrija." Fl-aħħar tas-snin sittin u l-bidu tas-sebgħinijiet, gruppi Palestinjani nedew attakki kontra miri Iżraeljani u Lhud madwar id-dinja, inkluż massakru ta' atleti Iżraeljani fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1972 fi Munich. Il-gvern Iżraeljan wieġeb b'kampanja ta' qtil kontra l-organizzaturi tal-massakru, bumbardament, u attakk fuq il-kwartieri ġenerali tal-PLO fil-Libanu. Fis-6 ta' Ottubru, 1973, l-armati Eġizzjani u Sirjani nedew attakk sorpriża kontra l-forzi Iżraeljani fil-Peniżola tas-Sinaj u l-Għoljiet tal-Golan, u bdew il-Gwerra ta' Yom Kippur. Il-gwerra ntemmet fil-25 ta' Ottubru b'Iżrael iwarrab il-forzi Eġizzjani u Sirjani iżda jsofri telf kbir. Investigazzjoni interna ħelset lill-gvern mir-responsabbiltà għal fallimenti qabel u matul il-gwerra, iżda r-rabja pubblika ġiegħlet lill-Prim Ministru Golda Meir jirriżenja. F'Lulju tal-1976, ajruplan tal-passiġġieri nħataf fuq titjira minn Iżrael għal Franza minn gwerilli Palestinjani; Commandos Iżraeljani salvaw 102 mill-106 ostaġġ Iżraeljan. L-elezzjonijiet tal-Knesset tal-1977 immarkaw punt ta' bidla kbira fl-istorja politika Iżraeljana, hekk kif il-partit Likud ta' Menachem Begin ħa l-kontroll tal-Partit Laburista. Aktar tard dik is-sena, il-President Eġizzjan Anwar El Sadat għamel vjaġġ lejn Iżrael u tkellem quddiem il-Knesset f’dak li kien l-ewwel rikonoxximent ta' Iżrael minn kap ta' stat Għarbi. Sadat u Begin iffirmaw il-Ftehim ta’ Camp David (1978) u t-trattat ta' paċi bejn l-Eġittu u l-Iżrael (1979). Bi skambju, Iżrael irtira mill-Peniżola tas-Sinaj u qabel li jidħol f’negozjati dwar l-awtonomija Palestinjana fix-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Fil-11 ta' Marzu, 1978, rejd ta' gwerillieri tal-PLO mil-Libanu wassal għall-Massakru tal-Highway tal-Kosta. Iżrael irrisponda billi nieda invażjoni tan-Nofsinhar tal-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Il-biċċa l-kbira tal-ġellieda tal-PLO irtiraw, iżda l-Iżrael kien kapaċi jassigura n-Nofsinhar tal-Libanu sakemm forza tan-NU u l-armata Libaniża setgħu jieħdu l-kontroll. Il-PLO dalwaqt reġgħet bdiet ir-ribelljoni tagħha kontra l-Iżrael, u l-Iżrael wettaq bosta attakki ta' ritaljazzjoni. Sadanittant, il-gvern ta' Begin ipprovda inċentivi għall-Iżraeljani biex joqgħodu fix-Xatt tal-Punent okkupat, u żied il-frizzjoni mal-Palestinjani hemmhekk. Il-Liġi ta' Ġerusalemm (1980) kienet maħsuba minn xi wħud li jaffermaw mill-ġdid l-annessjoni ta' Ġerusalemm ta' Iżrael fl-1967 b'digriet tal-gvern, u reġgħet bdiet il-kontroversja internazzjonali dwar l-istatus tal-belt. L-ebda leġiżlazzjoni Iżraeljana ma ddefiniet it-territorju ta' Iżrael u l-ebda liġi ma kienet tinkludi speċifikament lil Ġerusalemm tal-Lvant fiha. Fl-1981 l-Iżrael effettivament annessa l-Għoljiet tal-Golan. Diversi mewġiet ta' Lhud Etjopjani emigraw lejn Iżrael mis-snin tmenin, filwaqt li bejn l-1990 u l-1994, l-immigrazzjoni minn stati post-Sovjetiċi żiedet il-popolazzjoni ta' Iżrael bi tnax fil-mija. Fis-7 ta' Ġunju, 1981, waqt il-Gwerra Iran-Iraq, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet l-uniku reattur nukleari tal-Iraq, li dak iż-żmien kien qed jinbena, sabiex jipprevjeni l-programm tal-armi nukleari tal-Iraq. Wara sensiela ta' attakki tal-PLO fl-1982, Iżrael invada l-Libanu biex jeqred il-bażijiet tal-PLO. Fl-1992, Yitzhak Rabin sar Prim Ministru wara elezzjoni li fiha l-partit tiegħu sejjaħ għal kompromess mal-ġirien ta' Iżrael. Is-sena ta' wara, Shimon Peres f’isem l-Iżrael u Mahmoud Abbas f’isem il-PLO, iffirmaw il-Ftehimiet ta' Oslo, li taw lill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (PNA) id-dritt li tirregola partijiet tax-Xatt tal-Punent u l-Medda ta' Gaża. Il-PLO għarfet ukoll id-dritt ta' Iżrael li jeżisti u wiegħed li jtemm it-terroriżmu. Fl-1994, ġie ffirmat it-trattat ta' paċi bejn l-Iżrael u l-Ġordan, li għamel il-Ġordan it-tieni pajjiż Għarbi li nnormalizza r-relazzjonijiet ma' Iżrael. L-appoġġ pubbliku Għarbi għall-Ftehimiet ġie mħassra mill-kontinwazzjoni tal-insedjamenti u l-punti ta' kontroll Iżraeljani, u l-kundizzjonijiet ekonomiċi li qed jiddeterjoraw. L-appoġġ pubbliku Iżraeljan għall-Ftehimiet naqas wara l-attakki suwiċida Palestinjani. F’Novembru tal-1995, Yitzhak Rabin kien maqtul minn Yigal Amir, Lhudi tal-lemin estrem li oppona l-Ftehim. Matul il-mandat ta’ Benjamin Netanyahu lejn l-aħħar tad-disgħinijiet, Iżrael qabel li jirtira minn Hebron, għalkemm dan qatt ma ġie ratifikat jew implimentat, u ffirma l-Memorandum ta' Wye River, li jagħti kontroll akbar lill-ANP. Ehud Barak, elett Prim Ministru fl-1999, irtira l-forzi tiegħu min-Nofsinhar tal-Libanu u mexxa negozjati maċ-Chairman tal-PA Yasser Arafat u l-President tal-Istati Uniti Bill Clinton fis-Summit ta' Camp David tal-2000 offra pjan għat-twaqqif ta’ stat Palestinjan l-Istrixxa ta’ Gaża kollha u aktar minn 90% tax-Xatt tal-Punent b’Ġerusalemm bħala kapital kondiviż. Kull naħa tat tort lill-oħra għall-falliment tat-taħditiet. ==== seklu 21 ==== Fl-aħħar tas-sena 2000, wara żjara kontroversjali mill-mexxej tal-Likud Ariel Sharon fuq il-Muntanja tat-Tempju, bdiet it-Tieni Intifada, li damet erba' snin u nofs. L-attakki suwiċida kienu karatteristika rikorrenti. Xi kummentaturi jsostnu li l-Intifada kienet ippjanata minn qabel minn Arafat minħabba l-falliment tat-taħditiet għall-paċi. Sharon saret Prim Ministru fl-elezzjoni tal-2001; Huwa wettaq il-pjan tiegħu li jirtira unilateralment mill-Medda ta' Gaża u mexxa l-kostruzzjoni tal-barriera Iżraeljana fix-Xatt tal-Punent, u temm l-Intifada. Bejn l-2000 u l-2008, inqatlu 1,063 Iżraeljan, 5,517 Palestinjan u 64 ċittadin barrani. Fl-2006, attakk tal-artillerija tal-Hezbollah fuq komunitajiet tal-fruntiera fit-Tramuntana ta' Iżrael u l-ħtif transkonfinali ta' żewġ suldati Iżraeljani ppreċipitaw it-Tieni Gwerra tal-Libanu ta' xahar. Fl-2007, il-Forza tal-Ajru Iżraeljana qerdet reattur nukleari fis-Sirja. Fl-2008, waqfien mill-ġlied bejn il-Ħamas u l-Iżrael waqa’, li rriżulta fil-Gwerra ta’ Gaża ta’ tliet ġimgħat. F'dik li l-Iżrael iddeskriva bħala reazzjoni għal aktar minn mitt attakk bil-rokits Palestinjani fuq bliet fin-Nofsinhar ta’ Iżrael, Iżrael nieda operazzjoni fil-Medda ta’ Gaża fl-2012, li damet tmint ijiem. L-Iżrael beda operazzjoni oħra f'Gaża wara eskalazzjoni ta' attakki bir-rokits mill-Ħamas f'Lulju 2014. F'Mejju 2021, seħħ rawnd ieħor ta' ġlied f'Gaża u f'Iżrael, li damet ħdax-il jum. Fis-snin 2010, ġiet stabbilita kooperazzjoni reġjonali dejjem tikber bejn l-Iżrael u l-pajjiżi tal-Lega Għarbija, li laħqet il-qofol tagħha fl-iffirmar tal-Ftehimiet ta' Abraham. Is-sitwazzjoni tas-sigurtà Iżraeljana nbidlet mill-kunflitt tradizzjonali Għarbi-Iżraeljan għall-kunflitt prokura bejn l-Iran u l-Iżrael u l-konfrontazzjoni diretta mal-Iran matul il-gwerra ċivili Sirjana. Fis-7 ta' Ottubru, 2023, gruppi militanti Palestinjani f’Gaża, immexxija mill-Ħamas, nedew sensiela ta' attakki terroristiċi kkoordinati kontra l-Iżrael, li wasslu għall-bidu tal-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas. Dakinhar, madwar 1,300 Iżraeljan, fil-biċċa l-kbira ċivili, inqatlu f'komunitajiet qrib il-fruntiera tal-Istrixxa ta' Gaża u waqt festival tal-mużika. Aktar minn 200 ostaġġ inħatfu u ttieħdu fil-Medda ta' Gaża. Wara li keċċa lit-terroristi mit-territorju tiegħu, Iżrael nieda waħda mill-aktar kampanji distruttivi ta' bombi fl-istorja moderna u invada Gaża fis-27 ta' Ottubru bl-għanijiet iddikjarati li jeqred il-Ħamas u jeħles lill-ostaġġi. Il-ħames gwerra tal-kunflitt Gaża-Iżrael mill-2008, u l-akbar konfrontazzjoni militari fir-reġjun mill-Gwerra ta' Yom Kippur fl-1973. == Gvern u politika == [[Stampa:HaKirya.jpg|daqsminuri|Il-Kirya huwa kumpless fiċ-ċentru ta' Tel Aviv-Jaffa, użati mill-IDF, il-Ministeru tad-Difiża, ministeri tal-gvern u korpi oħra tal-stat.]] [[Stampa:Herzliya new city hall.jpg|daqsminuri|left|Belt Hall tal-Muniċipalità ta' Herzliya]] [[Stampa:JerusalemMunicipalityP4190026.JPG|daqsminuri|Bell Hall tal-Muniċipalità ta' [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61144 kfar saba at night.jpg|daqsminuri|left|Kfar Saba City Hall]] [[Stampa:Ramat Han006.jpg|daqsminuri|left|Il-Kwartieri Ġenerali tal-Kunsill Reġjonali ta' Ramat HaNegev (l-[[Ebrajk]]: מועצה אזורית רמת הנגב, lit. 'Kunsill Reġjonali tan-Negev Heights')]] L-Iżrael għandu sistema parlamentari, rappreżentanza proporzjonali u vot universali. Membru parlamentari appoġġat minn maġġoranza parlamentari jsir Prim Ministru; Dan normalment ikun il-president tal-akbar partit. Il-prim ministru huwa l-kap tal-gvern u l-kabinett. Il-president huwa l-kap tal-istat, b'dmirijiet limitati u fil-biċċa l-kbira ċerimonjali. Iżrael huwa mmexxi minn parlament ta' 120 membru, magħruf bħala l-Knesset. Is-sħubija fil-Knesset hija bbażata fuq rappreżentanza proporzjonali tal-partiti politiċi, b'limitu elettorali ta' 3.25%, li fil-prattika rriżultat fi gvernijiet ta' koalizzjoni. Ir-residenti tal-insedjamenti Iżraeljani fix-Xatt tal-Punent huma eliġibbli biex jivvutaw u wara l-elezzjonijiet tal-2015, 10 mill-120 membru tal-Knesset (8%) huma mix-Xatt tal-Punent. ] L-elezzjonijiet parlamentari huma skedati kull erba' snin, iżda koalizzjonijiet instabbli jew vot ta' sfiduċja jistgħu jxolji gvern qabel. L-ewwel partit immexxi mill-Għarab ġie stabbilit fl-1988 u mill-2022, il-partiti mmexxija mill-Għarab għandhom madwar 10% tas-siġġijiet. Il-Liġi Bażika: Il-Knesset (1958) u l-emendi tagħha jipprevjenu lista tal-partit milli toħroġ fl-elezzjonijiet tal-Knesset jekk l-għanijiet jew l-azzjonijiet tagħha jinkludu "ċ-ċaħda tal-eżistenza tal-Istat tal-Iżrael bħala l-Istat tal-poplu Lhudi." Il-Liġijiet Bażiċi ta' Iżrael jiffunzjonaw bħala kostituzzjoni mhux kodifikata. Fihom, Iżrael huwa definit bħala Stat Lhudi u demokratiku, u bħala l-istat-nazzjon esklussivament tal-poplu Lhudi. Fl-2003, il-Knesset bdiet tabbozza kostituzzjoni uffiċjali bbażata fuq dawn il-liġijiet. Iżrael m'għandu l-ebda reliġjon uffiċjali, iżda d-definizzjoni tal-istat bħala "Lhudi u demokratiku" toħloq konnessjoni qawwija mal-Ġudaiżmu. Fid-19 ta' Lulju, 2018, il-Knesset għaddiet Liġi Bażika li tikkaratterizza l-Istat ta' Iżrael primarjament bħala "stat nazzjon tal-poplu Lhudi", u l-Ebrajk bħala l-lingwa uffiċjali tiegħu. L-abbozz jattribwixxi status speċjali indefinit lill-lingwa Għarbija. L-istess abbozz jagħti lill-Lhud dritt uniku għall-awtodeterminazzjoni nazzjonali u jqis l-iżvilupp tal-insedjamenti Lhud fil-pajjiż bħala "interess nazzjonali", li jagħti s-setgħa lill-gvern biex "jieħu miżuri biex jinkoraġġixxi, jippromwovi u jimplimenta dan l-interess". === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Distritos Israel.PNG|daqsminuri|Organizzazzjoni territorjali]] L-Istat ta' Iżrael huwa maqsum f’sitt distretti amministrattivi ewlenin, magħrufa bħala mehozot ([[Ebrajk]]: מחוזות; sg.: mahoz): id-distretti Ċentrali, Ħaifa, Ġerusalemm, Tramuntana, Nofsinhar u Tel Aviv, kif ukoll iż-żona tal-Lhudija u s-Samarija f'Xatt tal-Punent. Id-distretti huma aktar maqsuma fi ħmistax-il sottodistrett magħrufa bħala nafot ([[Ebrajk]]: נפות; sg.: nafa), li mbagħad huma maqsuma f'ħamsin reġjun naturali. === Liġi taċ-Ċittadinanza Iżraeljana === Iż-żewġ liġijiet ewlenin relatati maċ-ċittadinanza Iżraeljana huma l-Liġi tar-Ritorn tal-1950 u l-Liġi taċ-Ċittadinanza tal-1952. Il-Liġi tar-Ritorn tagħti lill-Lhud id-dritt bla restrizzjonijiet li jemigraw lejn l-Iżrael u jiksbu ċittadinanza Iżraeljana. Persuni mwielda fil-pajjiż jirċievu ċittadinanza bi dritt tat-twelid jekk mill-inqas wieħed mill-ġenituri tagħhom ikun ċittadin. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi n-nazzjonalità Lhudija bħala distinta min-nazzjonalità Iżraeljana, u l-Qorti Suprema ta' Iżrael iddeċidiet li m'hemm l-ebda ħaġa bħal nazzjonalità Iżraeljana. Il-liġi Iżraeljana tiddefinixxi ċittadin Lhudi bħala kwalunkwe persuna li tipprattika l-Ġudaiżmu u d-dixxendenti tagħhom. Il-leġiżlazzjoni ddefiniet lill-Iżrael bħala l-istat nazzjonali tal-poplu Lhudi mill-2018. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Hutz.JPG|daqsminuri|left|Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Iżraeljan f'[[Ġerusalemm]].]] [[File:Foreign relations of Israel (map).png|thumb|Relazzjonijiet diplomatiċi]] [[Stampa:Israeli Flag UN.jpg|daqsminuri|left|Bandiera Iżraeljana fil-bini tan-Nazzjonijiet Uniti fi New York]] L-Iżrael iżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma' 165 stat membru tan-NU, kif ukoll mas-Santa Sede, il-Kosovo, il-Gżejjer Cook u Niue. Għandha 107 missjoni diplomatika; Pajjiżi li magħhom m'għandux relazzjonijiet diplomatiċi jinkludu l-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Musulmani. Sitta mit-tnejn u għoxrin nazzjon tal-Lega Għarbija nnormalizzaw ir-relazzjonijiet mal-Iżrael. L-Iżrael għadu formalment fi stat ta' gwerra mas-Sirja, status li jmur lura mingħajr interruzzjoni għall-1948. Ilu fi stat formali simili ta' gwerra mal-Libanu sa mit-tmiem tal-Gwerra Ċivili Libaniża fl-2000, u l-fruntiera bejn l-Iżrael u l-Libanu. Il-Libanu għadu ma jaqbilx ma' trattat. L-Istati Uniti u l-Unjoni Sovjetika kienu l-ewwel żewġ pajjiżi li rrikonoxxew l-Istat ta 'Iżrael, wara li ddikjaraw ir-rikonoxximent tagħhom bejn wieħed u ieħor simultanjament. Ir-relazzjonijiet diplomatiċi mal-Unjoni Sovjetika tkissru fl-1967, wara l-Gwerra tas-Sitt Ijiem. L-Istati Uniti tqis lill-Iżrael bħala "l-aktar sieħeb affidabbli fil-Lvant Nofsani," ibbażat fuq "valuri demokratiċi komuni, affinitajiet reliġjużi u interessi tas-sigurtà." L-Istati Uniti pprovdew $ 68 biljun f'assistenza militari u $ 32 biljun f'sussidji lill-Iżrael mill-1967 taħt l-Att dwar l-Assistenza Barranija (perjodu li jibda fl-1962), aktar minn kwalunkwe pajjiż ieħor matul dak il-perjodu sa l-2003. Il-biċċa l-kbira tal-Amerikani mistħarrġa kellhom ukoll konsistentement favorevoli. fehmiet ta' Iżrael. Ir-Renju Unit huwa meqjus li għandu relazzjoni naturali mal-Iżrael minħabba l-Mandat għall-Palestina. Fl-2007, il-Ġermanja kienet ħallset 25 biljun ewro f'riparazzjonijiet lill-istat Iżraeljan u s-superstiti individwali tal-Olokawst Iżraeljan. L-Iżrael huwa inkluż fil-Politika Ewropea tal-Viċinat tal-Unjoni Ewropea. Il-politiki tajbin ta' Iżrael u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam mill-2009 ġew ikkontestati u miċħuda mill-Iżrael, l-migranti Vjetnamiżi u l-attivisti Vjetnamiżi minħabba r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-popolazzjoni tiegħu stess. ==== Għajnuna barranija ==== L-Iżrael għandu storja li jipprovdi għajnuna barranija ta' emerġenza u rispons umanitarju għal diżastri madwar id-dinja. Fl-1955 Iżrael beda l-programm ta' għajnuna barranija tiegħu f'Burma. Il-fokus tal-programm sussegwentement inbidel għall-Afrika. L-isforzi umanitarji ta' Iżrael bdew uffiċjalment fl-1957, bit-twaqqif ta' Mashav, l-Aġenzija Iżraeljana għall-Kooperazzjoni Internazzjonali għall-Iżvilupp. F'dan il-perjodu bikri, għalkemm l-għajnuna tal-Iżrael kienet tirrappreżenta biss perċentwal żgħir tal-għajnuna totali lill-Afrika, il-programm tiegħu kien effettiv fil-ħolqien ta' rieda tajba; Madankollu, wara l-gwerra tal-1967 ir-relazzjonijiet marru għall-agħar. Il-programm ta' għajnuna barranija ta' Iżrael sussegwentement biddel il-fokus tiegħu lejn l-Amerika Latina. Sa mill-aħħar tas-snin sebgħin, l-għajnuna barranija ta' Iżrael naqset gradwalment, għalkemm f'dawn l-aħħar snin Iżrael fittex li jerġa' jagħti l-għajnuna lill-Afrika. Hemm gruppi oħra ta' rispons umanitarju u ta' emerġenza Iżraeljani li jaħdmu mal-gvern ta' Iżrael, inkluż IsraAid, programm konġunt immexxi minn organizzazzjonijiet Iżraeljani u gruppi Lhud Amerikani, ZAKA, The Fast Israeli Rescue and Search Team, Israeli Flying Aid, Save a Child's Heart u Latet. Bejn l-1985 u l-2015, l-Iżrael bagħat 24 delegazzjoni tal-unità tat-tiftix u s-salvataġġ tal-IDF, il-Kmand tal-Front Intern, fi 22 pajjiż. Il-pajjiż ġie kklassifikat fit-38 post fl-2018 World Giving Index. === Militari === [[Stampa:Oser. Tayessey HaEmek 071.jpg|thumb|left|Emek Jezreel ta' Mitzpoor, l-iskwadra Emek fuq Mt. Carmel]] [[Stampa:The Southern Lions. Squadron 116. I.jpg|thumb|Ġettijiet tal-ġlied F-35 tal-Forza tal-Ajru Iżraeljana]] Il-Forzi tad-Difiża Iżraeljani (IDF) huma l-uniku fergħa militari tal-forzi tas-sigurtà Iżraeljani u huma mmexxija mill-Kap tal-Persunal tagħha, ir-Ramatkal, subordinat għall-Kabinett. L-IDF hija magħmula mill-armata, il-forza tal-ajru u l-flotta. Huma twaqqfu matul il-gwerra Għarbija-Iżraeljana tal-1948 permezz tal-konsolidazzjoni ta 'organizzazzjonijiet paramilitari, prinċipalment il-Haganah. L-IDF tibbaża wkoll fuq ir-riżorsi tad-Direttorat tal-Intelliġenza Militari (Aman). L-IDF ipparteċipat f'diversi gwerer u kunflitti fuq il-fruntieri ewlenin, u b'hekk għamlitha waħda mill-aktar forzi armati mħarrġa fil-ġlied fid-dinja. Ħafna mill-Iżraeljani huma reklutati fl-età ta' 18-il sena. L-irġiel iservu sentejn u tmien xhur u n-nisa sentejn. Wara servizz obbligatorju, l-irġiel Iżraeljani jingħaqdu mal-forzi ta' riżerva u tipikament jagħmlu sa diversi ġimgħat ta' servizz ta' riżerva kull sena sakemm ikollhom erbgħin. Ħafna nisa huma eżenti mis-servizz ta' riservazzjoni. Iċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael (ħlief Druze) u dawk involuti fi studji reliġjużi full-time huma eżenti, għalkemm l-eżenzjoni ta' studenti tal-yeshiva kienet sors ta' kontroversja. Alternattiva għal dawk li jirċievu eżenzjonijiet għal diversi raġunijiet hija Sherut Leumi, jew servizz nazzjonali, li jinvolvi programm ta' servizz taħt oqfsa ta' benesseri soċjali. Minoranza żgħira ta' Għarab Iżraeljani wkoll voluntiera fl-armata. Bħala riżultat tal-programm ta' reklutaġġ tagħha, l-IDF iżżomm madwar 176,500 truppi attivi u 465,000 riservist, li jagħti lill-Iżrael wieħed mill-ogħla perċentwali fid-dinja ta' ċittadini mħarrġa militari. [[Stampa:IDF Air Defense fighters during Operation Guardian of the Walls, May 2021. I.jpg|thumb|Iron Dome hija l-ewwel sistema ta' difiża tal-missili kontra l-artillerija operattiva fid-dinja.]] [[Stampa:MisradHabitahonSymbol.svg|daqsminuri|Ministeru tad-Difiża (Iżrael) (משרד הביטחון)]] [[Stampa:Kirya 19122009.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali tal-Ministeru tad-Difiża (Iżrael)]] Il-militar jiddependi ħafna fuq sistemi ta' armi ta' teknoloġija għolja ddisinjati u manifatturati fl-Iżrael, kif ukoll xi importazzjonijiet barranin. Il-missila Arrow hija waħda mill-ftit sistemi operazzjonali ta 'missili anti-ballistiċi fid-dinja. Is-serje Python ta' missili mill-ajru għall-ajru ħafna drabi titqies bħala waħda mill-aktar armi kruċjali fl-istorja militari tagħha. Il-missili Spike tal-Iżrael hija waħda mill-missili ggwidati kontra t-tank l-aktar esportati fid-dinja. Is-sistema ta' difiża tal-ajru kontra l-missili tal-Iron Dome tal-Iżrael kisbet akklamazzjoni globali wara li interċettat mijiet ta' rokits sparati minn militanti Palestinjani mill-Medda ta' Gaża. Mill-Gwerra ta' Yom Kippur, Iżrael żviluppa netwerk ta' satelliti ta' tkixxif. Il-programm Ofeq għamel lill-Iżrael wieħed minn seba' pajjiżi li kapaċi jniedu satelliti bħal dawn. L-Iżrael huwa mifhum li għandu armi nukleari u, skont rapport tal-1993, armi kimiċi u bijoloġiċi ta' qerda tal-massa. Is-sottomarini Dolphin tan-Navy Iżraeljana huma maħsuba li huma armati b'missili nukleari li joffru kapaċità tat-tieni attakk. Mill-Gwerra tal-Golf fl-1991, id-djar kollha fl-Iżrael għandu jkollhom kamra sigura rinfurzata, Merkhav Mugan, li ma' jgħaddix minn sustanzi kimiċi u bijoloġiċi. Mill-ħolqien ta' Iżrael, l-infiq militari għamel parti sinifikanti tal-prodott domestiku gross tal-pajjiż, u laħaq il-quċċata ta' 30.3% tal-PGD fl-1975. Mill-2021, l-Iżrael ikklassifika fil-15-il post fid-dinja għall-infiq militari totali, b'24.3 biljun dollaru, u l- is-sitt fl-infiq tad-difiża bħala perċentwal tal-PGD, b’5.2%. Mill-1974, l-Istati Uniti kienet kontributur partikolarment notevoli ta 'għajnuna militari. Taħt memorandum ta 'ftehim iffirmat fl-2016, l-Istati Uniti hija mistennija li tipprovdi lill-pajjiż b'$ 3.8 biljun fis-sena, jew madwar 20% tal-baġit tad-difiża tal-Iżrael, mill-2018 sal-2028. L-Iżrael ikklassifika fid-disa' fid-dinja fl-esportazzjoni tal-armi fl-2022. tal-esportazzjonijiet tal-armi tal-Iżrael mhumiex iddikjarati għal raġunijiet ta' sigurtà. === Sistema legali === [[File:Israel Supreme Court.jpg|thumb|Il-Qorti Suprema tal-Iżrael, Givat Ram, [[Ġerusalemm]]]] [[File:PikiWiki Israel 8854 meona(tarshiha) police station.jpg|thumb|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] [[File:Maalot-Tarshiha police station 5.jpg|thumb|left|Għassa tal-Pulizija ta' Mouna, ħdejn Ma'alot-Tarshiha]] L-Iżrael għandu sistema ġudizzjarja bi tliet livelli. Fl-aktar livell baxx hemm il-qrati tal-maġistrati, li jinsabu fil-biċċa l-kbira tal-bliet fil-pajjiż. Fuqhom hemm il-qrati distrettwali, li jservu bħala qrati tal-appell u qrati tal-ewwel istanza; Huma jinsabu f'ħamsa mis-sitt distretti ta' Iżrael. It-tielet u l-ogħla livell huwa l-Qorti Suprema, li tinsab f'Ġerusalemm; Isservi dmir doppju bħala l-ogħla qorti tal-appell u l-High Court of Justice. Fir-rwol tal-aħħar, il-Qorti Suprema tiddeċiedi bħala qorti tal-prim'istanza, li tippermetti lill-individwi, kemm ċittadini kif ukoll mhux ċittadini, jippreżentaw petizzjonijiet kontra d-deċiżjonijiet tal-awtoritajiet tal-istat. Is-sistema legali ta' Iżrael tgħaqqad tliet tradizzjonijiet legali: il-liġi komuni Ingliża, il-liġi ċivili, u l-liġi Lhudija. Huwa bbażat fuq il-prinċipju ta' stare decisis (preċedent) u huwa sistema kontradittorja. Il-każijiet tal-qorti jiġu deċiżi minn imħallfin professjonali mingħajr ebda rwol għall-ġurija. Iż-żwieġ u d-divorzju huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati reliġjużi: Lhudija, Musulmani, Drużi u Kristjani. L-elezzjoni tal-imħallfin issir minn kumitat tal-għażla ppresedut mill-ministru tal-ġustizzja. Il-Liġi Bażika tal-Iżrael: Id-Dinjità u l-Libertà tal-Bniedem tfittex li tiddefendi d-drittijiet u l-libertajiet tal-bniedem fl-Iżrael. Il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti u l-organizzazzjoni Iżraeljana tad-drittijiet tal-bniedem Adalah enfasizzaw li din il-liġi fil-fatt ma fihax dispożizzjoni ġenerali dwar l-ugwaljanza u n-nondiskriminazzjoni. Bħala riżultat tal-"Liġi tal-Enclave", porzjonijiet kbar tal-liġi ċivili Iżraeljana japplikaw għall-insedjamenti Iżraeljani u għar-residenti Iżraeljani fit-territorji. == Ġeografija == [[Stampa:BetLoya.jpg|daqsminuri|left|Yehuda Plains]] [[Stampa:סיבוב_סעד_-_1998.jpg|daqsminuri|Ara fuq Highway, Kunsill Reġjonali ta' Sha'ar HaNegev, Distrett tan-Nofsinhar]] [[Stampa:Caiobadner - mount carmel.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Karmel ([[Ebrajk]]: הַר הַכַּרְמֶל, romanizzat: Har haKarmel; Għarbi: جبل مار إلياس, romanizzat: Jabal Mār Ilyās, lit. ' Mount Saint Elias/Elijah'), fil-medda ta' muntanji tal-kosta tat-tramuntana tal-Mediterran Iżrael.]] [[Stampa:Banias spring1.JPG|daqsminuri|Banias Waterfall, Iżrael]] [[Stampa:PikiWiki Israel 1363 Lake Kinneret Sea of Galilee Israel_כנרת.jpg|daqsminuri|left|Lag Kinneret, Baħar tal-Galilja]] [[Stampa:Judea 2 by David Shankbone.jpg|daqsminuri|Id-Deżert tal-Lhudija jew Deżert tal-Lhudija ([[Ebrajk]]: מִדְבַּר יְהוּדָה, romanizzat: Midbar Yehuda)]] [[Stampa:Satellite image of Israel in January 2003.jpg|daqsminuri|left|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien matul il-ġurnata.]] [[Stampa:Israel at night.jpg|daqsminuri|Immaġini bis-satellita ta' Iżrael u territorji ġirien bil-lejl.]] [[Stampa:Israel relief location map.svg|daqsminuri|left|Mappa Topografika ta' Iżrael]] [[Stampa:Soil moisture and climate change.svg|daqsminuril|240px|Projezzjonijiet mis-Sitt Rapport ta' Valutazzjoni tal-IPCC juru biċ-ċar l-impatti tat-tibdil fil-klima fuq l-Iżrael anke b'2 gradi ta' tisħin.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|left|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:NorthCoastLine.JPG|daqsminuri|Ir-Riżerva Naturali ta' Rosh Hanakara hija riserva naturali li tinsab fit-tarf tat-tramuntana tal-kosta tal-Mediterran ta' Iżrael.]] [[Stampa:Nahal Dishon 11.jpg|daqsminuri|left|Il-Galilija ta' Fuq huwa reġjun fit-Tramuntana ta' Iżrael.]] [[Stampa:Flickr - Israel Defense Forces - The Golan Heights.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan bis-siġar tal-ewkaliptu u l-Muntanja Hermon fl-isfond.]] [[Stampa:Meron 124PAN.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|left|Wied tal-Kibbutz Merom Golan]] [[Stampa:ParkGolda1.jpg|daqsminuri|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:PikiWiki Israel 48644 Geography of Israel.jpg|daqsminuri|left|Park ta' Golda, Negev]] [[Stampa:Nachal Aviv (4).JPG|daqsminuri|Nahal Obiv huwa nixxiegħa li tgħaddi lejn il-Lvant tal-Galilija ta' Fuq.]] [[Stampa:JPF-Jezreel Valley and Mount Tabor.JPG|daqsminuri|left|Veduta ta' Wied Ġeżrejl u Muntanja Tabor minn Megiddo]] Iżrael jinsab fiż-żona tal-Levant tan-Nofs Qamar Fertili. Il-pajjiż jinsab fit-tarf tal-lvant tal-Baħar Mediterran, u għandu fruntieri fit-tramuntana mal-Libanu, fil-grigal mas-Sirja, fil-lvant mal-Ġordan u x-Xatt tal-Punent, u fil-Lbiċ mal-Eġittu u l-Medda ta' Gaża. Hija tinsab bejn latitudnijiet 29° u 34° N u lonġitudnijiet 34° u 36° E. It-territorju sovran ta' Iżrael (skond il-linji ta' demarkazzjoni tal-Ftehim ta' l-Armistizju ta' l-1949 u esklużi t-territorji kollha maqbuda mill-Iżrael matul il-Gwerra tas-Sitt Ijiem ta 'l-1967) huwa ta' madwar 20,770 kilometru kwadru (8,019 sq mi), li minnhom tnejn fil-mija huma ilma. Madankollu, Iżrael tant hu dejjaq (100 km fl-aktar punt wiesa', meta mqabbel ma' 400 km mit-tramuntana għan-nofsinhar) li ż-żona ekonomika esklussiva fil-Mediterran hija d-doppju tal-art tal-pajjiż. L-erja totali taħt il-liġi Iżraeljana, inklużi Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan, hija ta' 22,072 kilometru kwadru (8,522 sq mi), u l-erja totali taħt il-kontroll Iżraeljan, inkluż territorju kkontrollat ​​mill-militar u parzjalment immexxi mill-Palestinjani, hija x-Xatt tal-Punent, hija 27,799. kilometri kwadri (10,733 sq mi). Minkejja ċ-ċokon tiegħu, Iżrael huwa dar għal varjetà ta' forom ta' art, mid-Deżert tan-Negev fin-Nofsinhar sal-Wied fertili ta' Jezreel fl-intern, il-meded muntanjużi tal-Galilija, Karmel u lejn il-Golan fit-tramuntana. Il-pjanura kostali Iżraeljana fuq ix-xtut tal-Mediterran hija dar għall-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni tan-nazzjon. Lejn il-lvant tas-Central Highlands tinsab il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, parti żgħira mill-Wied tal-Kbir ta' 6,500 kilometru (4,039 mi). Ix-Xmara Ġordan tgħaddi tul il-Wied tar-Rift tal-Ġordan, mill-Muntanja Hermon minn ġol-Wied ta' Ħula u l-Baħar ta' Galilea sal-Baħar Mejjet, l-iktar punt baxx fuq il-wiċċ tad-Dinja. Aktar fin-nofsinhar tinsab l-Araba, li tispiċċa fil-Golf ta' Eilat, parti mill-Baħar l-Aħmar. Makhtesh, jew "ċirki ta 'erożjoni", huma uniċi għan-Negev u l-Peniżola tas-Sinaj, l-akbar huwa l-Makhtesh Ramon b'tul ta' 38 km. Iżrael għandu l-ogħla numru ta' speċi ta' pjanti għal kull metru kwadru tal-pajjiżi tal-baċir tal-Mediterran. L-Iżrael fih erba 'ekoreġjuni terrestri: foresti tal-weraq wiesa' tal-koniferi-sklerofilli tal-Lvant tal-Mediterran, foresti tal-koniferi tal-weraq tal-muntanji tan-Nofsinhar tal-Anatolja, Deżert Għarbi, u Deżert tal-Arbuxxelli tal-Mesopotami. Il-foresti ammontaw għal 8.5% tal-art tal-pajjiż fl-2016, sa minn 2% fl-1948, bħala riżultat ta' programm ta' tħawwil tal-foresti fuq skala kbira mill-Fond Nazzjonali Lhudi. ==== Widien u Muntanji ==== <gallery> Stampa:Hermonsnow.jpg|Il-Muntanja Hermon tidher minn fuq il-Muntanja Bental Stampa:NahalRefaimJaffaJerusalemOldRailroadJan272023 01.jpg|Veduta tal-Muntanji tal-Lhudija qrib Ġerusalemm Stampa:Ravens in Kadita.jpg|daqsminuri|left|Il-muntanja Kanaan hija muntanja fit-Tramuntana ta' Iżrael, fil-majjistral tal-Baħar ta' Galilea. Stampa:Burnt mt meiron.JPG|daqsminuri|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Mountmeron.JPG|daqsminuri|left|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:Meron VIew.jpg|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Merom Golan, 2023.jpg|daqsminuri|Wied tal-Kibbutz Merom Golan Stampa:MeronMountainPanorama.png|Il-Muntanja Meiron hija r-raba' l-ogħla fl-Iżrael kollu kemm hu tinsab bejn Safed u Ma’alot Tarshiha u l-quċċata tagħha titla' sa għoli ta' 1,204 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar. Stampa:Almog IL2 Movil.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Harrari059 (1).jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Beit Netofa Flodded zoom.jpg|Wied ta' Beit Netupa, Il-Galilija t'isfel, it-Tramuntana ta' Iżrael Stampa:Kibbutz sasa.jpg|Panorama madwar Kibbutz Sasa Stampa:Afula aerial photo.JPG|Ritratt mill-ajru ta' Afula f'Wied Jezreel, Mejju 2013. Stampa:JezreelValley.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:Emek.jpg|Wied ta' Ġiżrejl fil-Galilija Stampa:YizraelFog.jpg|Ċpar fil-Wied Megiddo Stampa:AFULA & GIVAT HAMORE.jpg|Afula u Givat HaMorah Stampa:Avivim 6882.jpg|Moshav ta' Avivim (אביבים), iħares lejn in-nofsinhar. Fl-isfond tista’ tara l-firxa tal-muntanji Libaniżi li fiċ-ċentru tagħha hemm il-belt ta' Itron. </gallery> === Tettonika u sismiċità === [[Stampa:Northern slope of Mount Meron.jpg|daqsminuri|L-għoljiet tat-Tramuntana tal-Muntanja Meron]] Il-Wied tal-Ġordan Rift huwa r-riżultat ta' movimenti tettoniċi fi ħdan is-sistema Dead Sea Transformer Fault (DSF). Id-DSF jifforma l-konfini tat-trasformazzjoni bejn il-Pjanċa Afrikana lejn il-punent u l-Pjanċa Għarbija lejn il-Lvant. L-Għoljiet tal-Golan u l-Ġordan kollu huma parti mill-Pjanċa Għarbija, filwaqt li l-Galilija, ix-Xatt tal-Punent, il-pjanura tal-kosta u n-Negev flimkien mal-Peniżola tas-Sinai jinsabu fuq il-Pjanċa Afrikana. Dan l-arranġament tectonic iwassal għal attività sismika relattivament għolja. Is-segment kollu tal-Wied tal-Ġordan huwa maħsub li nqasam ripetutament, pereżempju matul l-aħħar żewġ terremoti kbar tul din l-istruttura f'749 u 1033. Id-defiċit ta' żlieq li akkumula mill-avveniment tal-1033 huwa biżżejjed biex jikkawża terremot ta' M w ~ 7.4. L-aktar terremoti katastrofiċi magħrufa seħħew fis-sena 31 QK, 363, 749 u 1033 AD, jiġifieri, bejn wieħed u ieħor kull 400 sena. Terremoti distruttivi li jikkawżaw telf serju ta' ħajjiet iseħħu madwar kull 80 sena. Filwaqt li hemm regolamenti stretti tal-bini u strutturi mibnija reċentement huma reżistenti għat-terremoti, mill-2007 ħafna bini pubbliku, kif ukoll 50,000 bini residenzjali, ma' laħqux l-istandards il-ġodda u kienu "mistennija li jikkollassaw" jekk ġew esposti għal terremot qawwi . === Klima === [[Stampa:Bental mountain.JPG|daqsminuri|left|Veduta mit-tramuntana sal-Muntanja Bantel b'kappa tas-silġ. Fit-tagħrif miksub tal-immaġni tista' tara l-Ġibjun ta' Bantel]] It-temperaturi fl-Iżrael ivarjaw ħafna, speċjalment matul ix-xitwa. Iż-żoni kostali, bħal dawk f'Tel Aviv u Ħaifa, għandhom klima tipika Mediterranja bi xtiewi friski u b’xita u sjuf twal u sħan. Iż-żona ta' Beersheba u n-Negev tat-Tramuntana għandhom klima semi-arida bi sjuf sħan, xtiewi friski u inqas ġranet tax-xita. Iż-żoni tan-Nofsinhar ta' Negev u Arava għandhom klima deżert bi sjuf sħan ħafna u niexfa u xtiewi ħfief bi ftit jiem ta' xita. L-ogħla temperatura fid-dinja barra l-Afrika u l-Amerika ta' Fuq fl-2021, 54 °C (129 °F), ġiet irreġistrata fl-1942 f'Kibbutz Tirat Zvi fil-Wied tax-Xmara Ġordan tat-Tramuntana. Ir-reġjuni muntanjużi jistgħu jkunu riħ u kesħin, u żoni f'altitudni ta' 750 metru (2,460 pied) jew ogħla (l-istess elevazzjoni bħal Ġerusalemm) tipikament jirċievu mill-inqas borra waħda fis-sena. Minn Mejju sa Settembru, ix-xita fl-Iżrael hija skarsa. Fl-Iżrael hemm erba' reġjuni fitoġeografiċi differenti, minħabba l-post tal-pajjiż bejn iż-żoni moderati u tropikali. Għal din ir-raġuni, il-flora u l-fawna huma estremament diversi. Hemm 2,867 speċi magħrufa ta' pjanti fl-Iżrael. Minnhom, mill-inqas 253 speċi huma introdotti u mhux indiġeni. Hemm 380 riżerva naturali Iżraeljana. B'riżorsi tal-ilma skarsi, l-Iżrael żviluppa diversi teknoloġiji li jiffrankaw l-ilma, inkluż l-irrigazzjoni bil-qtar. L-ammont konsiderevoli ta' dawl tax-xemx disponibbli għall-enerġija solari jagħmel l-Iżrael n-nazzjon ewlieni fl-użu tal-enerġija solari per capita: prattikament kull dar tuża pannelli solari biex issaħħan l-ilma. Il-Ministeru tal-Ħarsien Ambjentali Iżraeljan irrapporta li t-tibdil fil-klima "se jkollu impatt deċiżiv fuq l-oqsma kollha tal-ħajja," partikolarment għall-popolazzjonijiet vulnerabbli. == Ekonomija == [[Stampa:השטרות החדשים של ישראל.jpg|daqsminuri|left|Karti tal-flus Shekel ġodda (Serje Attwali Ċ)]] [[Stampa:Ayalon Highway, Tel Aviv (cropped).jpg|daqsminuri|Id-distrett tal-iskambju tad-djamanti f'Ramat Gan]] [[Stampa:PikiWiki Israel 61141 kfar saba - weizman street.jpg|daqsminuri|left|Triq tax-xiri ta' Weizan f'Weizman, Kfar Saba]] [[Stampa:Tel Aviv Stock Exchange - New Building Lobby 1.jpg|daqsminuri|Borża ta' Tel Aviv]] [[Stampa:Kfar Saba new district.JPG|daqsminuri|left|Bini li qed jinbena f'Kfar Saba]] L-Iżrael huwa meqjus bħala l-aktar pajjiż avvanzat fl-Asja tal-Punent u fil-Lvant Nofsani fl-iżvilupp ekonomiku u industrijali. Minn Ottubru 2023, l-IMF stmat il-PGD ta' Iżrael għal $521.7 biljun u l-PGD ta' Iżrael per capita għal $53.2 elf (klassifika fit-13-il globalment). Huwa t-tielet l-aktar pajjiż sinjur fl-Asja bi dħul nominali per capita. Iżrael għandu l-ogħla ġid medju per capita fil-Lvant Nofsani. The Economist ikklassifika lill-Iżrael bħala r-raba 'l-aktar ekonomija ta' suċċess fost il-pajjiżi żviluppati sal-2022. Għandu l-aktar biljunarji fil-Lvant Nofsani u t-18 l-aktar fid-dinja. F'dawn l-aħħar snin, Iżrael kellu waħda mill-ogħla rati ta't kabbir fid-dinja żviluppata. Fl-2010, ingħaqad mal-OECD. Il-pajjiż huwa kklassifikat fl-20 post fir-Rapport dwar il-Kompetittività Globali tal-Forum Ekonomiku Dinji u fil-35 post fl-Indiċi tal-Faċilità ta' Doing Business tal-Bank Dinji. L-Iżrael ikklassifika wkoll fil-ħames post fid-dinja għall-proporzjon ta' nies f'impjiegi b'ħiliet għolja. Minkejja riżorsi naturali limitati, l-iżvilupp intensiv tas-setturi agrikoli u industrijali matul l-aħħar deċennji għamel lill-Iżrael fil-biċċa l-kbira awtosuffiċjenti fil-produzzjoni tal-ikel apparti mill-qamħ u ċ-ċanga. L-importazzjonijiet lejn l-Iżrael, li jammontaw għal $96.5 biljun fl-2020, jinkludu materja prima, tagħmir militari, oġġetti ta' investiment, djamanti mhux maħduma, karburanti, qmuħ u oġġetti tal-konsumatur. Esportazzjonijiet ewlenin jinkludu makkinarju, tagħmir, softwer, djamanti maqtugħin, prodotti agrikoli, kimiċi, tessuti u ħwejjeġ; Fl-2020, l-esportazzjonijiet Iżraeljani laħqu $114 biljun. Il-Bank ta' Iżrael għandu $201 biljun f'riżervi ta' kambju barrani, is-17-il l-ogħla fid-dinja. Mis-snin sebgħin, Iżrael irċieva għajnuna militari mill-Istati Uniti, kif ukoll assistenza ekonomika fil-forma ta' garanziji ta' self, li jammontaw għal madwar nofs id-dejn barrani ta' Iżrael. Iżrael għandu wieħed mill-inqas djun esterni fid-dinja żviluppata, u huwa sellief f'termini ta' dejn estern nett (assi vs obbligazzjonijiet barra), li fl-2015 laħaq bilanċ favorevoli ta' $69 biljun. Iżrael għandu t-tieni l-akbar numru ta' startups wara l-Istati Uniti, u t-tielet l-akbar numru ta' kumpaniji elenkati fuq in-NASDAQ. Huwa l-mexxej dinji fin-numru ta' startups per capita. Iżrael ġie msejjaħ bħala "Nazzjon Start-Up." u Microsoft bnew l-ewwel faċilitajiet ta' riċerka u żvilupp barranin tagħhom fl-Iżrael, u korporazzjonijiet multinazzjonali ta' teknoloġija għolja oħra fetħu ċentri ta' riċerka u żvilupp fil-pajjiż. Il-ġranet assenjati għall-ġurnata tax-xogħol fl-Iżrael huma mill-Ħadd sal-Ħamis (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' ħamest ijiem), jew il-Ġimgħa (għal ġimgħa ta 'xogħol ta' sitt ijiem). Fl-osservanza tax-Xabbat, f'postijiet fejn il-Ġimgħa hija ġurnata tax-xogħol u l-maġġoranza tal-popolazzjoni hija Lhudija, il-Ġimgħa hija "ġurnata qasira." Tressqu diversi proposti biex il-ġimgħa tax-xogħol tiġi aġġustata għal dik tal-maġġoranza tad-dinja. === Xjenza u teknoloġija === [[Stampa:Emergencyroom.jpg|daqsminuri|left|Shamir Medical Center, li sal-2017 kien jissejjaħ "Assaf Harofeh Medical Center", huwa sptar fil-kumpless Zirifin.]] [[Stampa:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|daqsminuri|Matam High-Tech Park f'Haifa]] [[Stampa:PikiWiki Israel 13319 Soroka Hospital in Beersheba.jpg|daqsminuri|left|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Soroka Medical Center Aerial View.JPG|daqsminuri|Ċentru Mediku ta 'l-Università ta' Soroka]] [[Stampa:Kaplan Medical Center Aerial View.jpg|daqsminuri|left|Veduta mill-Ajru Kaplan Medical Center]] [[Stampa:AshdodAssutaMC.jpg|daqsminuri|L-Isptar Universitarju Assuta Ashdod]] L-iżvilupp ta 'l-Iżrael ta' teknoloġiji avvanzati fis-softwer, il-komunikazzjonijiet u x-xjenzi tal-ħajja qajjem paraguni ma' Silicon Valley. L-Iżrael huwa l-ewwel fid-dinja fl-infiq fuq ir-riċerka u l-iżvilupp bħala perċentwal tal-PGD. Huwa jikklassifika fl-14-il post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, u l-ħames fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Bloomberg tal-2019 Iżrael għandu 140 xjenzat, tekniku u inġinier għal kull 10,000 impjegat, l-ogħla numru fid-dinja. L-Iżrael ipproduċa sitt xjenzati rebbieħa tal-Premju Nobel mill-2004 u spiss ġie kklassifikat bħala wieħed mill-pajjiżi bl-ogħla proporzjonijiet ta' artikoli xjentifiċi per capita. L-universitajiet Iżraeljani huma fost l-aqwa 50 università fid-dinja fix-xjenza tal-kompjuter (Technion u l-Università ta' Tel Aviv), il-matematika (l-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm), u l-kimika (Weizmann Institute of Sciences). Fl-2012, l-Iżrael kien ikklassifikat fid-disa' fid-dinja mill-Indiċi tal-Kompetittività Spazjali Futron. L-Aġenzija Spazjali Iżraeljana tikkoordina l-programmi kollha ta' riċerka spazjali Iżraeljani b'għanijiet xjentifiċi u kummerċjali, u fasslet u bniet mill-inqas 13-il satellita kummerċjali, ta' riċerka u spy. Uħud mis-satelliti tal-Iżrael huma kklassifikati fost l-aktar sistemi spazjali avvanzati fid-dinja. Shavit hija vettura tal-varar fl-ispazju prodotta mill-Iżrael biex tniedi satelliti żgħar f'orbita baxxa tad-Dinja. Tnediet għall-ewwel darba fl-1988, u b'hekk l-Iżrael kien it-tmien nazzjon li għandu kapaċità ta' tnedija fl-ispazju. Fl-2003, Ilan Ramon sar l-ewwel astronawta ta' Iżrael, li serva fuq il-missjoni fatali ta' l-ispazju ta' Columbia. In-nuqqas ta' ilma attwali xpruna l-innovazzjoni fit-tekniki ta' konservazzjoni tal-ilma, u modernizzazzjoni agrikola sostanzjali, irrigazzjoni bil-qtar, ġiet ivvintata fl-Iżrael. Iżrael huwa wkoll fuq quddiem teknoloġiku tad-desalinizzazzjoni u r-riċiklaġġ tal-ilma. L-Impjant tad-Desalinizzazzjoni ta' Sorek huwa l-akbar faċilità tad-desalinizzazzjoni tar-reverse osmosis tal-ilma baħar fid-dinja. Fl-2014, il-programmi tad-desalinizzazzjoni tal-Iżrael ipprovdew madwar 35% tal-ilma tax-xorb tal-Iżrael u huma mistennija li jfornu 70% sal-2050. Fl-2015, aktar minn 50 fil-mija tal-ilma għad-djar, l-agrikoltura u l-industrija Iżraeljani Huwa prodott artifiċjalment. Fl-2011, l-industrija tat-teknoloġija tal-ilma tal-Iżrael kienet tiswa madwar $2 biljun fis-sena b'esportazzjonijiet annwali ta' prodotti u servizzi fl-għexieren ta' miljuni ta 'dollari. Bħala riżultat ta' innovazzjonijiet fit-teknoloġija tar-reverse osmosis, l-Iżrael se jsir esportatur nett ta' l-ilma. [[Stampa:Solar dish at Ben-Gurion National Solar Energy Center in Israel.jpg|daqsminuri|L-akbar dixx paraboliku solari fid-dinja fiċ-Ċentru Nazzjonali tal-Enerġija Solari Ben-Gurion]] === Enerġija === [[Stampa:Electric Turbines And The Hermon.JPG|daqsminuri|left|Turbini tar-riħ għall-produzzjoni tal-elettriku fil-Wied tal-Għoli tal-Golan Iżraeljan, bil-Muntanja Hermon fl-isfond.]] Iżrael beda jipproduċi gass naturali mill-oqsma tal-gass offshore tiegħu stess fl-2004. Fl-2009, riżerva tal-gass naturali, Tamar, instabet ħdejn il-kosta ta' Iżrael. It-tieni riżerva, Leviathan, ġiet skoperta fl-2010. Ir-riżervi tal-gass naturali f'dawn iż-żewġ oqsma jistgħu jagħmlu l-enerġija ta 'Iżrael sigura għal aktar minn 50 sena. Fl-2013, l-Iżrael beda l-produzzjoni kummerċjali ta' gass naturali mill-għalqa ta' Tamar. Mill-2014, l-Iżrael ipproduċa aktar minn 7.5 biljun metru kubu (bcm) ta' gass naturali kull sena. L-Iżrael kellu 199 biljun bcm ta 'riżervi ta' gass naturali ppruvati mill-2016. Il-qasam tal-gass Leviathan beda l-produzzjoni fl-2019. Ketura Sun hija l-ewwel qasam solari kummerċjali ta 'Iżrael. Mibnija fl-2011 minn Arava Power Company, il-qasam jikkonsisti fi 18,500 pannell fotovoltajku manifatturati minn Suntech, li se jipproduċu madwar 9 gigawatt-siegħa (GWh) ta' elettriku fis-sena. Matul l-għoxrin sena li ġejjin, il-qasam se jiffranka l-produzzjoni ta 'madwar 125,000 tunnellata metrika ta' dijossidu tal-karbonju. === Trasport === [[Stampa:The Israeli Ministry of Transport.JPG|daqsminuri|left|Kwartieri ġenerali ta' Ministeru tat-Trasport, Infrastruttura Nazzjonali u Sigurtà]] [[Stampa:461 Highway Israel.jpg|daqsminuri|Highway 461, f'Yeuda]] [[Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|daqsminuri|left|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station)]] [[Stampa:4X-ECC LLBG 09-05-2014b.jpg|daqsminuri|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Avi]] Iżrael għandu 19,224 kilometru (11,945 mil) ta' toroq pavimentati u 3 miljun vettura bil-mutur. In-numru ta' vetturi bil-mutur għal kull 1,000 ruħ huwa 365, relattivament baxx fost il-pajjiżi żviluppati. Il-pajjiż jimmira li 30% tal-vetturi fit-toroq tiegħu jkunu elettriċi sal-2030. L-Iżrael għandu 5,715 xarabank fuq rotot skedati, operati minn diversi trasportaturi, l-akbar u l-eqdem minnhom huwa Egged, li jaqdi l-biċċa l-kbira tal-pajjiż. Il-ferroviji jestendu fuq 1,277 kilometru (793 mi) u huma operati mill-Ferroviji tal-Iżrael tal-istat. Wara investimenti sinifikanti li bdew fil-bidu u nofs id-disgħinijiet, in-numru ta' passiġġieri tal-ferrovija fis-sena kiber minn 2.5 miljun fl-1990 għal 53 miljun fl-2015; Il-ferroviji jittrasportaw 7.5 miljun tunnellata ta' merkanzija fis-sena. L-Iżrael huwa moqdi minn tliet ajruporti internazzjonali: l-Ajruport Ben Gurion, iċ-ċentru ewlieni tal-pajjiż għall-ivvjaġġar bl-ajru internazzjonali; Ajruport Ramon; u l-Ajruport ta' Haifa. Ben Gurion, l-akbar ajruport ta' Iżrael, ittratta aktar minn 21.1 miljun passiġġier fl-2023. Il-pajjiż għandu tliet portijiet ewlenin: il-Port ta' Haifa, l-eqdem u l-akbar fil-pajjiż, fuq il-kosta tal-Mediterran, il-Port ta' Ashdod; u l-Port iżgħar ta' Eilat fuq il-Baħar l-Aħmar. <gallery> Stampa:Ben-gurion-airport-terminal--september-2012.jpg|Ajruport Internazzjonali Ben Gurion (IATA: TLV, ICAO: LLBG), Tel Aviv Stampa:Haifa Airport terminal 2013.jpg|L-Ajruport ta' Haifa ([[Ebrajk]]: נְמַל הַתְּעוּפָה חֵיפָה, Namal HaTe'ufa Haifa) (IATA: HFA, ICAO: LLHA) Stampa:תחנת שדרות ביום הפתיחה.jpg|Stazzjon tal-ferrovija Sderot (Sderot Railway Station) Stampa:KeturaJunctionMar172022.jpg|Highway 40 ([[Ebrajk]]: כביש 40) hija awtostrada interurbana tramuntana-nofsinhar fl-Iżrael. Fi 302 km fit-tul, hija t-tieni l-itwal triq fl-Iżrael </gallery> === Turiżmu === [[Stampa:Kfar Saba spring in the city.JPG|daqsminuri|left|Rebbiegħa fil-park taċ-ċentru tal-belt ta' Kfar Sava]] [[Stampa:Ein Bokek - Dead Sea2.jpg|daqsminuri|Ein Bokek jirrikorru fuq ix-xtut tal-Baħar Mejjet]] It-turiżmu, speċjalment it-turiżmu reliġjuż, huwa industrija ewlenija fl-Iżrael, u l-bajjiet tal-pajjiż, siti arkeoloġiċi, siti storiċi u bibliċi oħra, u ġeografija unika wkoll jattiraw turisti. Il-problemi tas-sigurtà tal-Iżrael ħadu effett fuq l-industrija, iżda n-numri tat-turisti qed jerġgħu lura. Fl-2017, rekord ta' 3.6 miljun turist żaru l-Iżrael, li pproduċew tkabbir ta' 25 fil-mija mill-2016 u kkontribwew NIS 20 biljun għall-ekonomija Iżraeljana. === Proprjetà immobbli === Il-prezzijiet tad-djar fl-Iżrael huma fl-ogħla terz tal-pajjiżi kollha, b'medja ta' 150 salarju meħtieġa biex jinxtara appartament. Mill-2022, hemm madwar 2.7 miljun proprjetà fl-Iżrael, b'żieda annwali ta 'aktar minn 50,000. Madankollu, id-domanda għall-akkomodazzjoni taqbeż il-provvista, b'nuqqas ta' madwar 200,000 appartament mill-2021. B'riżultat ta' dan, fl-2021 il-prezzijiet tad-djar żdiedu b’5.6%. Fl-2021, l-Iżraeljani ħadu rekord ta' NIS 116.1 biljun f'ipoteki, żieda ta' 50% mill-2020. == Demografija == [[Stampa:אירוע עפיפונים בקיבוץ 2020.jpg|daqsminuri|left|Iżraeljani fis-Kibbutz Sufa, Iżrael]] [[Stampa:Aliyah 1948-2015.png|daqsminuri|Immigrazzjoni lejn l-Iżrael bejn l-1948 u l-2015. Iż-żewġ qċaċet seħħew fl-1949 u fl-1990.]] Iżrael għandu l-akbar popolazzjoni Lhudija fid-dinja u huwa l-uniku pajjiż fejn il-Lhud huma maġġoranza. Mill-31 ta' Mejju, 2024, il-popolazzjoni ta' Iżrael kienet madwar 9,907,100. Fl-2022, il-gvern irreġistra 73.6% tal-popolazzjoni bħala Lhud, 21.1% bħala Għarab, u 5.3% bħala "Oħrajn" (insara mhux Għarab u nies li m'għandhomx reliġjon reġistrata). Matul l-aħħar għaxar snin, għadd kbir ta' ħaddiema migranti mir-Rumanija, it-Tajlandja, iċ-Ċina, l-Afrika u l-Amerika t'Isfel stabbilixxew fl-Iżrael. In-numri eżatti mhumiex magħrufa, peress li ħafna minnhom jgħixu fil-pajjiż illegalment, iżda l-istimi jvarjaw minn 166,000 għal 203,000. Sa Ġunju 2012, madwar 60,000 immigrant Afrikan kienu daħlu fl-Iżrael. Madwar 93% tal-Iżraeljani jgħixu f'żoni urbani. 90% tal-Iżraeljani Palestinjani joqogħdu f'139 belt u bliet b'popolazzjoni densa kkonċentrati fir-reġjuni tal-Galilija, Trijanglu u Negev, bl-10% li jifdal fi bliet u distretti mħallta. L-OECD fl-2016 stmat l-istennija tal-ħajja medja għal 82.5 snin, is-sitt l-ogħla fid-dinja. L-istennija tal-għomor tal-Għarab Iżraeljani hija 3 sa 4 snin lura u ogħla milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Għarab u Musulmani. Il-pajjiż għandu l-ogħla rata' ta' fertilità fl-OECD u l-unika waħda ogħla miċ-ċifra ta' sostituzzjoni ta' 2.1. Iż-żamma tal-popolazzjoni ta' Iżrael mill-1948 hija bejn wieħed u ieħor l-istess jew ogħla, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra b'immigrazzjoni tal-massa. Madwar 80% tal-Lhud Iżraeljani twieldu fl-Iżrael, 14% huma immigranti mill-Ewropa u l-Amerika, u 6% huma immigranti mill-Asja u l-Afrika. Lhud mill-Ewropa u l-ex Unjoni Sovjetika u d-dixxendenti tagħhom imwielda fl-Iżrael, inklużi Lhud Ashkenazi, jiffurmaw madwar 44% tal-Lhud Iżraeljani. Lhud minn pajjiżi Għarab u Musulmani u d-dixxendenti tagħhom, inklużi Mizrahi u Lhud Sefardi, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-bqija tal-popolazzjoni Lhudija. Ir-rati ta' żwieġ bejn l-Lhud jaqbżu l-35% u studji reċenti jissuġġerixxu li l-perċentwal ta' Iżraeljani dixxendenti minn Lhud Sefardi u Ashkenazi qed jiżdied b’0.5 fil-mija kull sena, b’aktar minn 25% tat-tfal tal-iskola issa joriġinaw mit-tnejn. Madwar 4% tal-Iżraeljani (300,000), etnikament definiti bħala "oħrajn", huma ta' dixxendenza Russa ta' oriġini Lhudija jew minn familji li mhumiex Lhud taħt il-liġi rabbinika, iżda li kienu eliġibbli għaċ-ċittadinanza taħt il-Liġi tar-Ritorn. In-numru totali ta' Iżraeljani lil hinn mill-Linja l-Ħadra huwa aktar minn 600,000 (≈10% tal-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana). Mill-2016, 399,300 Iżraeljan għexu fl-insedjamenti tax-Xatt tal-Punent, inklużi dawk li qabel it-twaqqif tal-Istat ta 'Iżrael u ġew stabbiliti mill-ġdid wara l-Gwerra ta' Sitt Ijiem, fi bliet bħal Hebron u l-blokk Gush Etzion. Barra minn hekk, kien hemm aktar minn 200,000 Lhudi jgħixu f'Ġerusalemm tal-​Lvant, u 22,000 fl-​Għoljiet tal-​Golan. Madwar 7,800 Iżraeljan għexu f’insedjamenti fil-Medda ta’ Gaża, magħrufa bħala Gush Katif, sakemm ġew evakwati mill-gvern bħala parti mill-pjan ta' diżimpenn tiegħu tal-2005. L-Għarab Iżraeljani (inkluża l-popolazzjoni Għarbija ta' Ġerusalemm tal-Lvant u l-Għoljiet tal-Golan) jinkludu 21.1% tal-popolazzjoni jew 1,995,000 ruħ. Fi stħarriġ tal-2017, 40% taċ-ċittadini Għarab ta' Iżrael identifikaw lilhom infushom bħala "Għarab f'Iżrael" jew "ċittadini Għarab ta' Iżrael", 15% identifikaw lilhom infushom bħala "Palestinjani", 8.9% bħala "Palestinjani fl-Iżrael" jew "ċittadini Palestinjani ta' Iżrael". Iżrael", u 8.7% bħala "Għarab"; Stħarriġ wieħed sab li 60% tal-Għarab Iżraeljani għandhom ħarsa pożittiva tal-istat. === Żoni urbani ewlenin === [[Stampa:KatamonimFeb102023 04.jpg|daqsminuri|left|Gonenim (jew "Katmonim") huwa lokal fil-Lbiċ ta' Ġerusalemm. Il-popolazzjoni madwar 23,800 ruħ.]] [[Stampa:Tel Aviv Panorama.jpg|daqsminuri|Veduta taż-żona metropolitana ta' Tel Aviv]] Iżrael għandu erba' żoni metropolitani ewlenin: Gush Dan (żona metropolitana ta' Tel Aviv; popolazzjoni 3,854,000), Ġerusalemm (popolazzjoni 1,253,900), Haifa (924,400), u Beersheba (377,100). L-akbar muniċipalità ta' Iżrael, fil-popolazzjoni u l-erja, hija Ġerusalemm b'981,711 residenti f'żona ta' 125 kilometru kwadru (48 sq mi). Tel Aviv u Haifa jikklassifikaw bħala l-ibliet l-aktar popolati li jmiss fl-Iżrael, b’popolazzjonijiet ta’ 474,530 u 290,306, rispettivament. Il-belt (prinċipalment Haredi) ta' Bnei Brak hija l-aktar belt b'popolazzjoni densa fl-Iżrael u waħda mill-aqwa 10 bliet l-aktar popolati fid-dinja. Iżrael għandu 16-il belt b'aktar minn 100,000 abitant. Fl-2018, il-Ministeru tal-Intern kien ta l-istatus ta' "muniċipalitajiet" (jew "bliet") lil 77 lokalità Iżraeljana, li erbgħa minnhom jinsabu fix-Xatt tal-Punent. === Lingwa === [[Stampa:שלט_רחוב_יהודה_(3777232251).jpg|daqsminuri|Sinjali tat-toroq bl-Ebrajk, Għarbi u Ingliż]] Il-lingwa uffiċjali ta' Iżrael hija l-Ebrajk. L-Ebrajk huwa l-lingwa primarja tal-istat u huwa mitkellem kuljum mill-maġġoranza tal-popolazzjoni. L-Għarbi kien ukoll lingwa uffiċjali ta’ Iżrael; Fl-2018 l-Għarbi għandu status speċjali fl-istat. L-Għarbi huwa mitkellem mill-minoranza Għarbija, u l-Ebrajk huwa mgħallem fl-iskejjel Għarab. Il-Franċiż huwa mitkellem minn madwar 700,000 Iżraeljan, l-aktar li joriġinaw minn Franza u l-Afrika ta’ Fuq (ara Lhud Magrebi). L-Ingliż kien lingwa uffiċjali matul il-perjodu tal-Mandat; Hija tilfet dan l-istatus wara l-istabbiliment ta 'Iżrael, iżda żżomm rwol komparabbli ma' dak ta' lingwa uffiċjali. Ħafna Iżraeljani jikkomunikaw raġonevolment tajjeb bl-Ingliż, peress li ħafna programmi televiżivi huma mxandra bl-Ingliż bis-sottotitoli u l-lingwa hija mgħallma mill-ewwel gradi tal-iskola primarja. L-universitajiet Iżraeljani joffru korsijiet bl-Ingliż fuq suġġetti varji. === Reliġjon === [[Stampa:Elifelet 6908.jpg|daqsminuri|left|Is-Sinagoga ta' Elifalet]] [[Stampa:PikiWiki Israel 21316 Ponevezh Yeshiva in Bnei Brak.JPG|daqsminuri|Yeshivá ta' Ponyvage]] [[Stampa:Westernwall2.jpg|daqsminuri|left|Il-Koppla tal-Blata u l-Ħajt tal-Punent, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Hebron yeshiva_1.jpg|daqsminuri|Yeshivá ta' Hebrón - Knesset, [[Ġerusalemm]]]] [[Stampa:Church of the Holy Sepulchre by Gerd Eichmann (cropped).jpg|daqsminuri|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]].]] L-affiljazzjoni reliġjuża tal-popolazzjoni Iżraeljana fl-2022 kienet 73.6% Lhudija, 18.1% Musulmana, 1.9% Kristjana, u 1.6% Druze. L-4.8% li jifdal kienu jinkludu reliġjonijiet bħas-Samaritaniżmu u l-Baha'i, kif ukoll "mhux klassifikati reliġjużi". L-affiljazzjoni reliġjuża tal-Lhud Iżraeljani tvarja ħafna: stħarriġ tal-2016 minn Pew Research jindika li 49% jidentifikaw bħala Hiloni (sekulari), 29% bħala Masorti (tradizzjonali), 13% bħala Dati (reliġjużi), u 9% bħala Haredi (ultra). -Ortodossa). Il-Lhud Haredi huma mistennija li jiffurmaw aktar minn 20% tal-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael sal-2028. Il-Musulmani jikkostitwixxu l-akbar minoranza reliġjuża fl-Iżrael, li jirrappreżentaw madwar 17.6% tal-popolazzjoni. Madwar 2% tal-popolazzjoni hija Kristjana u 1.6% hija Druze. Il-popolazzjoni Kristjana tinkludi primarjament Insara Għarab u Insara Aramajk, iżda tinkludi wkoll immigranti post-Sovjetiċi, ħaddiema barranin, u segwaċi tal-Ġudaiżmu Messjaniku, meqjusa mill-biċċa l-kbira tal-Insara u Lhud bħala forma ta' Kristjaneżmu. Membri ta' ħafna gruppi reliġjużi oħra, inklużi Buddisti u Ħindu, iżommu preżenza fl-Iżrael, għalkemm f’numru żgħir. Minn aktar minn miljun immigrant mill-ex Unjoni Sovjetika, madwar 300,000 huma meqjusa bħala mhux Lhud mir-Rabbinat Ewlieni ta' Iżrael. Iżrael jinkludi parti sinifikanti mill-Art Imqaddsa, reġjun ta 'importanza sinifikanti għar-reliġjonijiet Abrahamiċi kollha. Il-belt ta' Ġerusalemm hija ta' importanza partikolari għal-Lhud, il-Musulmani u l-Insara peress li hija dar għal siti li huma ċentrali għat-twemmin reliġjuż tagħhom, bħall-Belt il-Qadima li tinkorpora l-Ħajt tal-Punent u l-Muntanja tat-Tempju (precint tal-moskea ta' Al- Aqsa) u l-Knisja tas-Santu Sepulkru. Postijiet oħra ta' importanza reliġjuża huma Nazaret (sit tal-Lunzjata ta' Marija), Tiberija u Safed (tnejn mill-Erbgħa Bliet Mqaddsa tal-Ġudaiżmu), il-Moskea l-Bajda fir-Ramla (santwarju tal-profeta Saleh) u l-Knisja ta' San Ġorġ u il-Moskea ta' Al-Khadr, Lod (qabar ta' San Ġorġ jew Al Khidr). Bosta postijiet oħra ta' interess reliġjuż jinsabu fix-Xatt tal-Punent, fosthom il-Qabar ta' Ġużeppi, il-post fejn twieled Ġesù, il-Qabar ta' Rakel, u l-Għar tal-Patrijarki. Iċ-ċentru amministrattiv tal-Fidi Bahá'í u s-Santwarju tal-Báb jinsabu fiċ-Ċentru Dinji Bahá'í f'Ħaifa; il-mexxej tal-fidi huwa midfun f’Acre. Il-Moskea Mahmood hija affiljata mal-moviment riformista Ahmadiyya. Kababir, il-viċinat imħallat Lhudi u Aħmadi ta' Ħajfa, huwa wieħed mill-ftit tat-tip tiegħu fil-pajjiż. <gallery> Stampa:Jerusalem Holy Sepulchre BW 19.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]] Stampa:The Church of the Holy Sepulchre-Jerusalem.JPG|Il-Knisja tas-Santu Sepulkru, magħrufa wkoll bħala l-Knisja tal-Qawmien, hija knisja tar-raba' seklu fil-Kwartier Kristjan ta' [[Ġerusalemm]]. Stampa:Nazareth Verkündigungbasilika Church of Annunciation (34257296024).jpg||Il-Knisja tal-Lunzjata ([[Latin]]: Basilica Annuntiationis, [[Ebrajk]]: כנסיית הבשורה), kultant imsejħa wkoll bħala l-Bażilika tal-Lunzjata, hija knisja Kattolika f'Nazaret, fit-Tramuntana ta' Iżrael. Stampa:Netofa204.jpg|Knisja ta' Lauret Netufa Stampa:PikiWiki Israel 12865 st. simon monastery in katamon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Bell tower st.simon.jpg|Monasteru ta' San Xmun, [[Ġerusalemm]] Stampa:Capernaum.jpg|Knisja tat-12-il, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 17.JPG|Appostlu Il-monasteru Franġiskan, Kafarnahum Stampa:Kafarnaum BW 23.jpg|Il-fdalijiet tal-Knisja ta' San Pietru u l-Knisja l-Ġdida, Kafarnahum </gallery> === Edukazzjoni === [[Stampa:University of Haifa, Israel.jpg|daqsminuri|left|L-Università ta' Haifa ([[Ebrajk]]: אוניברסיטת חיפה) f'Rosh Carmel u maġenbha, il-laboratorji ta' riċerka tal-kumpanija IBM]] [[Stampa:Giv'at Shmuel High School.jpg|daqsminuri|Skola Għolja tal-Istat f'Givat Shmuel]] [[Stampa:Brain research labs-Bar Ilan university.jpg|daqsminuri|left|Ċentru ta' Riċerka tal-Moħħ Multidixxiplinari tal-Università ta' Bar-Ilan]] [[Stampa:Avivim 6896.jpg|daqsminuri|Il-Librerija Moshav Avivim]] L-edukazzjoni hija apprezzata ħafna fil-kultura Iżraeljana u kienet meqjusa bħala element fundamentali tal-Iżraelin tal-qedem. Fl-2015, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fost il-membri tal-OECD għall-perċentwal ta' nies ta' bejn 25 u 64 sena li kisbu edukazzjoni ogħla, b'49% meta mqabbel mal-medja tal-OECD ta’ 35%. Fl-2012, il-pajjiż ikklassifika fit-tielet post fin-numru ta' lawrji akkademiċi per capita (20 fil-mija tal-popolazzjoni). L-Iżrael għandu stennija tal-ħajja skolastika ta' 16-il sena u rata ta' litteriżmu ta' 97.8%. Il-Liġi tal-Edukazzjoni tal-Istat (1953) stabbilixxiet ħames tipi ta' skejjel: stat sekulari, stat reliġjuż, ultra-Ortodossi, skejjel ta' settlement komunali, u skejjel Għarab. L-iskejjel pubbliċi sekulari huma l-akbar grupp tal-iskejjel u jattendu għalihom il-maġġoranza tal-istudenti Lhud u mhux Għarab. Ħafna mill-Għarab jibagħtu lil uliedhom fi skejjel fejn l-Għarbi huwa l-lingwa tal-istruzzjoni. L-edukazzjoni hija obbligatorja għat-tfal bejn it-tliet snin u t-tmintax-il sena. L-iskola hija maqsuma fi tliet livelli: skola primarja (gradi 1 sa 6), skola medja (gradi 7 sa 9), u skola sekondarja (gradi 10 sa 12) li jilħqu l-qofol tagħhom fl-eżamijiet tal-matrikola ta' Bagrut. Il-ħakma tas-suġġetti ewlenin bħall-matematika, il-lingwa Ebrajka, il-letteratura Ebrajka u ġenerali, il-[[lingwa Ingliża]], l-istorja, il-kitba biblika, u ċ-ċivika hija meħtieġa biex tirċievi ċertifikat Bagrut. Il-popolazzjoni Lhudija ta' Iżrael iżżomm livell relattivament għoli ta' kisba edukattiva, bi ftit inqas minn nofs il-Lhud Iżraeljani kollha (46%) li għandhom lawrji post-sekondarji. Il-Lhud Iżraeljani (fost dawk 'il fuq minn 25) għandhom medja ta' 11.6 snin ta' skola, li jagħmluhom wieħed mill-aktar gruppi reliġjużi edukati fid-dinja. Fl-iskejjel Għarab, Kristjani u Drużi, l-eżami tal-istudji bibliċi jinbidel b’eżami dwar il-wirt Musulman, Kristjan jew Druze. Fl-2020, 68.7% tal-istudenti kollha Iżraeljani tat-tnax-il grad kisbu ċertifikat tal-matrikola. [[Stampa:MountScopusDec032022_03.jpg|daqsminuri|Mount Scopus Campus tal-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm]] L-Iżrael għandu tradizzjoni ta' edukazzjoni ogħla fejn l-edukazzjoni universitarja ta' kwalità tagħha kienet fil-biċċa l-kbira responsabbli biex tistimula l-iżvilupp ekonomiku modern tan-nazzjon. L-Iżrael għandu disa’ universitajiet pubbliċi sussidjati mill-istat u 49 kulleġġ privat. L-Università Ebrajka ta' Ġerusalemm hija d-dar tal-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael, l-akbar repożitorju fid-dinja ta' Judaica u Hebraica. It-Technion u l-Università Ebrajka jikklassifikaw b'mod konsistenti fost l-aqwa 100 università fid-dinja skont il-klassifikazzjoni ARWU. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Istitut tax-Xjenza Weizmann, l-Università ta 'Tel Aviv, l-Università Ben-Gurion tan-Negev, l-Università ta' Bar-Ilan, l-Università ta' Haifa, u l-Università Miftuħa tal-Iżrael. == Kultura == Id-diversità kulturali ta' Iżrael hija dovuta għall-popolazzjoni diversa tiegħu: Lhud minn diversi komunitajiet tad-dijaspora ġabu magħhom it-tradizzjonijiet kulturali u reliġjużi tagħhom. Influwenzi Għarab huma preżenti f'ħafna sferi kulturali, li jinsabu fl-arkitettura, il-mużika u l-kċina Iżraeljani. Iżrael huwa l-uniku pajjiż fejn il-ħajja ddur madwar il-kalendarju Ebrajk. Il-vaganzi huma determinati mill-festi Lhud. Il-jum uffiċjali tal-mistrieħ huwa s-Sibt, is-Sabbath Lhudi. === Letteratura === [[Stampa:Agnon.jpg|daqsminuri|Shmuel Yosef Agnon, rebbieħ tal-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-letteratura Iżraeljana hija primarjament poeżija u proża miktuba bl-Ebrajk, bħala parti mill-qawmien mill-ġdid tal-Ebrajk bħala lingwa mitkellma minn nofs is-seklu 19, għalkemm korp żgħir ta' letteratura huwa ppubblikat f'lingwi oħra. Bil-liġi, żewġ kopji tal-materjal stampat kollu ppubblikat fl-Iżrael għandhom jiġu depożitati fil-Librerija Nazzjonali ta' Iżrael. Fl-2001, il-liġi ġiet emendata biex tinkludi reġistrazzjonijiet awdjo u vidjo, u mezzi oħra mhux stampati. Fl-2016, 89 fil-mija mis-7,300 ktieb trasferiti għal-librerija kienu bl-Ebrajk. Fl-1966, Shmuel Yosef Agnon qasam il-Premju Nobel fil-Letteratura mal-awtur Lhudi Ġermaniż Nelly Sachs. Poeti Iżraeljani notevoli jinkludu Yehuda Amichai, Nathan Alterman, Leah Goldberg, u Rachel Bluwstein. Rumanziera Iżraeljani kontemporanji ta' fama internazzjonali jinkludu Amos Oz, Etgar Keret, u David Grossman. === Mużika u żfin === [[Stampa:Israel Philharmonic Orchestra.jpg|daqsminuri|Orkestra Filarmonika ta' Iżrael immexxija minn Zubin Mehta]] Il-mużika Iżraeljana tinkludi mużika Mizrahi u Sefardita, melodiji Hasidic, mużika Griega, jazz, u pop rock. L-Orkestra Filarmonika tal-Iżrael ilha topera għal aktar minn sebgħin sena u tesegwixxi aktar minn mitejn kunċert kull sena. Itzhak Perlman, Pinchas Zukerman u Ofra Haza huma fost mużiċisti milqugħin internazzjonalment imwielda fl-Iżrael. L-Iżrael ipparteċipa fil-Eurovision Song Contest kważi kull sena mill-1973, rebaħ il-kompetizzjoni erba' darbiet u ospitaha darbtejn. Eilat ospita l-festival tal-mużika internazzjonali tiegħu stess, il-Festival tal-Jazz tal-Baħar l-Aħmar, kull sajf mill-1987. Il-kanzunetti folkloristiċi kanoniċi tan-nazzjon huma magħrufa bħala "Kanzunetti tal-Land ta 'Iżrael." === Ċinema u teatru === Għaxar films Iżraeljani ġew nominati għall-Aqwa Film b'Lingwa Barranija fl-Akkademja Awards. Iżrael iżomm xena teatrali vibranti, li ssegwi t-tradizzjoni qawwija tat-teatru Jiddix tal-Ewropa tal-Lvant. Imwaqqfa fl-1918, it-Teatru Habima ta 'Tel Aviv huwa l-eqdem kumpanija teatrali nazzjonali u tar-repertorju ta' Iżrael. Teatri oħra huma l-Ohel, il-Cameri u l-Gesher. === Arti === L-arti Lhudija Iżraeljana ġiet influwenzata b'mod partikolari mill-Kabbala, it-Talmud u ż-Zohar. Moviment artistiku ieħor li kellu rwol prominenti fis-seklu 20 kien l-Iskola ta' Pariġi. Fl-aħħar tad-19 u l-bidu tas-seklu 20, l-arti tal-Yishuv kienet iddominata minn xejriet artistiċi li joħorġu minn Bezalel. Mill-1920, ix-xena tal-arti lokali kienet influwenzata ħafna mill-arti Franċiża moderna, introdotta għall-ewwel darba minn Isaac Frenkel Frenel. Il-kaptani Lhud ta' l-iskola ta' Pariġi, bħal Soutine, Kikoine, Frenkel, Chagall influwenzaw bil-qawwa l-iżvilupp aktar tard ta 'l-arti Iżraeljana. L-iskultura Iżraeljana kienet ispirata mill-iskultura Ewropea moderna, kif ukoll mill-arti Mesopotamjana, Assirjana u lokali. Roaring Lion ta' Avraham Melnikov, Alexander Zaid ta' David Polus, u l-iskultura Kubista ta' Ze'ev Ben Zvi jagħtu eżempju ta' wħud mill-kurrenti differenti tal-iskultura Iżraeljana. Temi komuni fl-arti Iżraeljana huma l-ibliet mistiċi ta' Safed u Ġerusalemm, il-kultura tal-kafetterija boemja ta' Tel Aviv, pajsaġġi agrikoli, stejjer bibliċi, u gwerra. Illum, l-arti Iżraeljana daħlet fl-arti ottika, l-arti tal-intelliġenza artifiċjali, l-arti diġitali, u l-użu tal-melħ fl-iskultura. === Arkitettura === [[Stampa:מוזיאון_הבאוהאוס1.jpg|daqsminuri|Mużew Bauhaus, Tel Aviv]] Minħabba l-immigrazzjoni tal-periti Lhud, l-arkitettura fl-Iżrael saret tirrifletti stili differenti. Fil-bidu tas-seklu 20, periti Lhud fittxew li jgħaqqdu l-arkitettura tal-Punent u tal-Lvant billi jipproduċu bini li juri varjetà wiesgħa ta 'stili mdewba. L-istil eklettiku ċeda għall-istil modernista Bauhaus bl-influss ta' periti Lhud Ġermaniżi (inkluż Erich Mendelsohn) ħarbu mill-persekuzzjoni Nażista. Il-Belt l-Bajda ta' Tel Aviv hija sit ta' wirt tal-UNESCO. Wara l-indipendenza, ġew ikkummissjonati diversi proġetti tal-gvern, ħafna minnhom mibnija fi stil brutalist b'enfasi kbira fuq l-użu tal-konkrit u l-akklimatizzazzjoni għall-klima tad-deżert ta' Iżrael. Bosta ideat ġodda, bħall-Belt tal-Ġnien, ġew implimentati fl-ibliet Iżraeljani; Il-pjan Geddes ta' Tel Aviv sar famuż internazzjonalment għad-disinn rivoluzzjonarju tiegħu u l-adattament tiegħu għall-klima lokali. Id-disinn tal-kibbutz wasal ukoll biex jirrifletti l-ideoloġija, bħall-ippjanar tal-kibbutz ċirkolari Nahalal ta' Richard Kauffmann. === Midja === Il-midja Iżraeljana hija diversa u tirrifletti l-ispettru tal-udjenzi Iżraeljani. Gazzetti notevoli jinkludu ċ-ċentrista Yedioth Ahronoth, u ċ-ċentru-lemin Israel Hayom. Hemm diversi stazzjonijiet televiżivi ewlenin li jservu udjenzi differenti, bħall-Kan 33 bil-lingwa Għarbija. Ir-rapport tal-2024 ta' Freedom House ikkonkluda li l-midja Iżraeljana hija "vibranti u ħielsa li tikkritika l-politika tal-gvern." Fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa tal-2024 ta' Reporters Without Borders, Iżrael ikklassifika fil-101 ​​post minn 180 pajjiż, it-tieni fil-Lvant Nofsani u l-Afrika ta' Fuq. Reporters Without Borders innutaw li l-Forzi tad-Difiża Iżraeljani qatlu aktar minn 100 ġurnalist f’Gaza. Mill-gwerra bejn l-Iżrael u l-Ħamas, Iżrael kien "jipprova jrażżan rapporti li joħorġu mill-enklavi assedjata hekk kif id-diżinformazzjoni tinfiltra l-ekosistema tal-midja tiegħu stess." === Mużewijiet === [[Stampa:Billy Rose Art Garden (14755133799).jpg|daqsminuri|Shrine of the Book, repożitorju tar-Rolls tal-Baħar Mejjet f'Ġerusalemm]] Il-Mużew ta' Iżrael f'Ġerusalemm huwa wieħed mill-istituzzjonijiet kulturali l-aktar importanti ta' Iżrael u huwa d-dar tar-Rolli tal-Baħar Mejjet, flimkien ma' kollezzjoni estensiva ta' arti Lhudija u Ewropea. Il-Mużew Nazzjonali tal-Olokawst tal-Iżrael, Yad Vashem, huwa l-arkivju ċentrali tad-dinja għall-informazzjoni relatata mal-Olokawst. ANU – Mużew tal-Poplu Lhudi fil-kampus tal-Università ta' Tel Aviv, huwa mużew interattiv iddedikat għall-istorja tal-komunitajiet Lhud madwar id-dinja. L-Iżrael għandu l-ogħla numru ta' mużewijiet per capita. Diversi mużewijiet Iżraeljani huma ddedikati għall-kultura Iżlamika, inkluż il-Mużew Rockefeller u l-Istitut L.A. Mayer tal-Arti Iżlamika, it-tnejn f'Ġerusalemm. Il-Rockefeller jispeċjalizza fi fdalijiet arkeoloġiċi mill-istorja tal-Lvant Nofsani. Hija wkoll dar għall-ewwel kranju fossili ominidi misjub fl-Asja tal-Punent, imsejjaħ Galilee Man. === Kċina === [[Stampa:Food in Israel.jpg|daqsminuri|Ikla li tinkludi falafel, hummus, fries u insalata Iżraeljana.]] Il-kċina Iżraeljana tinkludi platti lokali, kif ukoll kċina Lhudija miġjuba fil-pajjiż minn immigranti. Partikolarment mill-aħħar tas-snin sebgħin, żviluppat kċina fużjoni Iżraeljana. Il-kċina Iżraeljana adottat, u qed tkompli tadatta, elementi tal-istili tat-tisjir Mizrahi, Sefardi, u Ashkenazi. Jinkorpora ħafna ikel tradizzjonalment ikkunsmat fil-kċejjen Levantini, Għarbi, tal-Lvant Nofsani u tal-Mediterran, bħal falafel, hummus, shakshouka, couscous u za'atar. Schnitzel, pizza, hamburgers, Fries, ross, u insalata huma komuni fl-Iżrael. Madwar nofs il-popolazzjoni Lhudija Iżraeljana tgħid li żżomm ikel kosher id-dar. Ir-ristoranti kosher jammontaw għal madwar kwart tat-total fl-2015. Flimkien ma’ ħut, fniek u ngħam mhux kosher, il-majjal, spiss imsejjaħ "laħam abjad" fl-Iżrael, jiġi prodott u kkunsmat, għalkemm huwa pprojbit kemm mill-Ġudaiżmu kif ukoll għal Iżlam. === Sports === [[Stampa:Ramat Gan Ramat Gan Stadium 3.jpg|daqsminuri|Ramat Gan Stadium (li qabel kien jissejjaħ National Stadium) huwa grawnd tal-futbol li jinsab f'Ramat Gan, li għandu 41,583 siġġu. L-istadium ġie inawgurat fl-1950]] [[Stampa:ירוק_עולה.jpg|daqsminuri|Il-partitarji ta' Maccabi Haifa FC fis-Sammy Ofer Stadium fil-Belt ta' Haifa]] L-aktar sports popolari għall-ispettaturi fl-Iżrael huma l-futbol u l-basketball. Il-Premier League Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-futbol tal-pajjiż, u l-Premier League tal-Baskitbol Iżraeljan huwa l-kampjonat ewlieni tal-basketball. Maccabi Haifa, Maccabi Tel Aviv, Hapoel Tel Aviv u Beitar Jerusalem huma l-akbar klabbs tal-futbol. Maccabi Tel Aviv, Maccabi Haifa u Hapoel Tel Aviv ikkompetew fil-UEFA Champions League u Hapoel Tel Aviv waslu sal-kwarti tal-finali tat-Tazza UEFA. Iżrael ospita u rebaħ it-Tazza tal-Asja AFC tal-1964; Fl-1970, it-tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżrael ikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA, l-unika darba li pparteċipa fit-Tazza tad-Dinja. Il-Logħob Ażjatiku tal-1974, li saru f’Tehran, kienu l-aħħar Logħob Ażjatiku li l-Iżrael ħa sehem fihom, milquta minn pajjiżi Għarab li rrifjutaw li jikkompetu mal-Iżrael. L-Iżrael kien eskluż mil-Logħob Asjatiku tal-1978 u minn dak iż-żmien ma kkompetix f'avvenimenti sportivi Asjatiċi. Fl-1994, il-UEFA qablet li tammetti lill-Iżrael u t-timijiet tal-futbol tagħha issa jikkompetu fl-Ewropa. Maccabi Tel Aviv BC rebaħ il-kampjonat Ewropew tal-basketball sitt darbiet. L-Iżrael rebaħ disa' midalji Olimpiċi mill-ewwel rebħa tiegħu fl-1992, inkluża midalja tad-deheb fil-Windsurfing fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2004 Iżrael rebaħ aktar minn 100 midalja tad-deheb fil-Logħob Paralimpiku u jinsab fl-20 post fl-ammont ta' midalji ta' kull żmien . Il-Logħob Paralimpiku tas-Sajf tal-1968 kien ospitat mill-Iżrael. Il-Logħob tal-Maccabee, avveniment ta' stil Olimpiku għall-atleti Lhud u Iżraeljani, fetaħ fis-snin tletin u minn dakinhar ilu jsir kull erba’ snin. Il-Krav Maga, arti marzjali żviluppata minn difensuri tal-ghettos Lhud waqt il-ġlieda kontra l-faxxiżmu fl-Ewropa, tintuża mill-forzi tas-sigurtà u l-pulizija Iżraeljani. Iċ-ċess huwa sport importanti ħafna fl-Iżrael. Hemm ħafna grandmasters Iżraeljani u plejers taċ-ċess Iżraeljani rebħu bosta kampjonati tad-dinja taż-żgħar. Iżrael jospita kampjonat internazzjonali annwali u ospita l-Kampjonat Dinji taċ-Ċess tat-Timijiet fl-2005. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Iżrael| ]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Baħar Mediterran]] pp0rhdqxa4k3q2nmqenofeq3ih9eghw 0 24203 318204 317911 2024-12-04T12:11:31Z Makenzis 12206 318204 wikitext text/x-wiki {{Infobox Tim tal-Futbol |isem = FK Kauno Žalgiris |stampa = |ismijiet_oħra = spirdžiai |isem_sħiħ = Futbolo klubas Kauno Žalgiris |grawnd = [[Grawnd Dariaus ir Girėno]], [[Kaunas]] |jesa' = 15,000 |fundazzjoni = 2004 |president = {{flagicon|LTU}} Mantas Kalnietis |kowċ = {{flagicon|LTU}} Eivinas Černiauskas |kampjonat = [[A lyga]] |sit_elettroniku = http://www.zalgiris.lt/futbolas |pattern_la1=_hummelcoreXKjbw |pattern_b1=_hummelcoreXKjbw |pattern_ra1=_hummelcoreXKjbw |pattern_sh1=_hummelcoreXKjbw |pattern_so1=_hummel20w |leftarm1=FFFFFF |body1=FFFFFF |rightarm1=FFFFFF |shorts1=FFFFFF |socks1=FFFFFF |pattern_la2=_hummelcoreXKwb |pattern_b2=_hummelcoreXKwb |pattern_ra2=_hummelcoreXKwb |pattern_sh2=_hummelcoreXKwb |pattern_so2=_hummel20w |leftarm2=FFFFFF |body2=FFFFFF |rightarm2=FFFFFF |shorts2=FFFFFF |socks2=FFFFFF }} '''Futbolo klubas Kauno Žalgiris''' huwa [[klabb tal-futbol]] [[Litwanja|Litwan]],mil-belt ta [[Kaunas]]. Il-klabb twaqqaf fl-2004. ==Unuri== * '''[[A lyga]]''' ** '''Rebbieħa (0)''': ** '''Runners-up (1)''': 2022 * '''[[Tazza Litwana]]''' ** '''Rebbieħa (0)''': ** '''Runners-up (0)''': * '''[[Super Cup Litwana]]''' ** '''Rebbieħa (0)''': ** '''Runners-up (0)''': == Parteċipazzjoni fil-Kampjonati Litwani == {| class="wikitable" align="centre" |- align="center" bgcolor="#dfdfdf" | '''Staġun''' | '''Livell''' | '''Diviżjoni''' | '''Pożizzjoni''' | '''Web''' |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} ==Plejers notevoli== ;Litwanja * {{flagicon|Litwanja}} Tomas Mikuckis * {{flagicon|Litwanja}} Egidijus Vaitkūnas * {{flagicon|Litwanja}} Deividas Mikelionis * {{flagicon|Litwanja}} Arūnas Klimavičius * {{flagicon|Litwanja}} Linas Pilibaitis * {{flagicon|Litwanja}} Dominykas Galkevičius == Staff tekniku == {| class="wikitable" |- ! Position !! Name |- |'''Kowċ''' ||{{Flagicon|}} |- |'''Ass. Kowċ''' ||{{flagicon|LTU}} |- |'''Kowċ tal-Fiżika''' ||{{flagicon|LTU}} |- |'''Kowċ tat-tieni tim & Ass. Kowċ''' ||{{flagicon|LTU}} |- |'''Ass. Kowċ tat-tieni tim''' ||{{flagicon|LTU}} |- |} ==Referenzi== {{Reflist}} ==Ħoloq esterni== * [https://web.archive.org/web/20151216042614/http://www.zalgiris.lt/futbolas/ Sit Uffiċjali tal-FK Kauno Žalgiris (Bil-Litwan)] * [https://www.facebook.com/fkkaunozalgiris facebook paskyra] * [https://int.soccerway.com/teams/lithuania/spyris-kaunas/8413/ SOCCERWAY] * [https://www.sofascore.com/team/football/fk-kauno-zalgiris/80741 SOFASCORE] * [https://www.flashscore.com/team/fk-kauno-zalgiris/0p17kQla/ FLASHSCORE] * [https://www.transfermarkt.com/fk-kauno-zalgiris/startseite/verein/40090 Transfermarkt] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fk-kauno-zalgiris/15855/ Globalsportsarchive] {{A lyga}} [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Litwani|Kauno Žalgiris]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-2004|Kauno Žalgiris]] qdfu3q4hy523nd5lhhyk1tylcecy3dw 318205 318204 2024-12-04T12:11:48Z Makenzis 12206 /* Staff tekniku */ 318205 wikitext text/x-wiki {{Infobox Tim tal-Futbol |isem = FK Kauno Žalgiris |stampa = |ismijiet_oħra = spirdžiai |isem_sħiħ = Futbolo klubas Kauno Žalgiris |grawnd = [[Grawnd Dariaus ir Girėno]], [[Kaunas]] |jesa' = 15,000 |fundazzjoni = 2004 |president = {{flagicon|LTU}} Mantas Kalnietis |kowċ = {{flagicon|LTU}} Eivinas Černiauskas |kampjonat = [[A lyga]] |sit_elettroniku = http://www.zalgiris.lt/futbolas |pattern_la1=_hummelcoreXKjbw |pattern_b1=_hummelcoreXKjbw |pattern_ra1=_hummelcoreXKjbw |pattern_sh1=_hummelcoreXKjbw |pattern_so1=_hummel20w |leftarm1=FFFFFF |body1=FFFFFF |rightarm1=FFFFFF |shorts1=FFFFFF |socks1=FFFFFF |pattern_la2=_hummelcoreXKwb |pattern_b2=_hummelcoreXKwb |pattern_ra2=_hummelcoreXKwb |pattern_sh2=_hummelcoreXKwb |pattern_so2=_hummel20w |leftarm2=FFFFFF |body2=FFFFFF |rightarm2=FFFFFF |shorts2=FFFFFF |socks2=FFFFFF }} '''Futbolo klubas Kauno Žalgiris''' huwa [[klabb tal-futbol]] [[Litwanja|Litwan]],mil-belt ta [[Kaunas]]. Il-klabb twaqqaf fl-2004. ==Unuri== * '''[[A lyga]]''' ** '''Rebbieħa (0)''': ** '''Runners-up (1)''': 2022 * '''[[Tazza Litwana]]''' ** '''Rebbieħa (0)''': ** '''Runners-up (0)''': * '''[[Super Cup Litwana]]''' ** '''Rebbieħa (0)''': ** '''Runners-up (0)''': == Parteċipazzjoni fil-Kampjonati Litwani == {| class="wikitable" align="centre" |- align="center" bgcolor="#dfdfdf" | '''Staġun''' | '''Livell''' | '''Diviżjoni''' | '''Pożizzjoni''' | '''Web''' |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} ==Plejers notevoli== ;Litwanja * {{flagicon|Litwanja}} Tomas Mikuckis * {{flagicon|Litwanja}} Egidijus Vaitkūnas * {{flagicon|Litwanja}} Deividas Mikelionis * {{flagicon|Litwanja}} Arūnas Klimavičius * {{flagicon|Litwanja}} Linas Pilibaitis * {{flagicon|Litwanja}} Dominykas Galkevičius == Staff tekniku == {| class="wikitable" |- ! Position !! Name |- |'''Kowċ''' || {{flagicon|LTU}} Eivinas Černiauskas, 2024– |- |'''Ass. Kowċ''' ||{{flagicon|LTU}} |- |'''Kowċ tal-Fiżika''' ||{{flagicon|LTU}} |- |'''Kowċ tat-tieni tim & Ass. Kowċ''' ||{{flagicon|LTU}} |- |'''Ass. Kowċ tat-tieni tim''' ||{{flagicon|LTU}} |- |} ==Referenzi== {{Reflist}} ==Ħoloq esterni== * [https://web.archive.org/web/20151216042614/http://www.zalgiris.lt/futbolas/ Sit Uffiċjali tal-FK Kauno Žalgiris (Bil-Litwan)] * [https://www.facebook.com/fkkaunozalgiris facebook paskyra] * [https://int.soccerway.com/teams/lithuania/spyris-kaunas/8413/ SOCCERWAY] * [https://www.sofascore.com/team/football/fk-kauno-zalgiris/80741 SOFASCORE] * [https://www.flashscore.com/team/fk-kauno-zalgiris/0p17kQla/ FLASHSCORE] * [https://www.transfermarkt.com/fk-kauno-zalgiris/startseite/verein/40090 Transfermarkt] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fk-kauno-zalgiris/15855/ Globalsportsarchive] {{A lyga}} [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Litwani|Kauno Žalgiris]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-2004|Kauno Žalgiris]] f2bqoxp8jw57st8cb4wmuno4wfe0ikh 0 24938 318296 308409 2024-12-05T00:40:16Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318296 wikitext text/x-wiki {{Għall-aġġornament}} [[Stampa:Coronavirus. SARS-CoV-2.png|daqsminuri|267x267px|Mudell atomiku bir-reqqa xjentifika tal-istruttura esterna tas-SARS-CoV-2. Kull "ballun" huwa atomu.]] Il-'''pandemija tal-COVID-19''' hija [[pandemija]] dinjija attwali kkawżata mill-virus [[SARS-CoV-2]]. L-imxija faqqgħet fil-belt ta' [[Wuhan]], fiċ-[[Repubblika Popolari taċ-Ċina|Ċina]], f'Diċembru 2019. Sad-9 ta' Mejju 2020, 'il fuq minn 3.96 miljun każ ta' COVID-19 ġie rappurtat f'187 pajjiż u territorju, u rriżulta f'aktar minn 275,000 imwiet. Iktar minn 1.33 miljun ruħ irkupraw.<ref name="JHU_ticker">{{ċita web|url=https://gisanddata.maps.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.html#/bda7594740fd40299423467b48e9ecf6|titlu=COVID-19 Dashboard by the Center for Systems Science and Engineering (CSSE) at Johns Hopkins University (JHU)|editur=Università Johns Hopkins|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> L-ewwel każijiet f'[[Malta]] ġew irrappurtati fis-7 ta' Marzu 2020.<ref>{{ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/first-coronavirus-case-reported-in-malta.776288|titlu=Malta's first coronavirus cases are girl and parents|data=|editur=Times of Malta|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> L-[[Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa]] (WHO) iddikjarat l-imxija bħala pandemija fil-11 ta' Marzu 2020.<ref name="WHOpandemic2">{{ċita web|url=https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---11-march-2020|titlu=WHO Director-General's opening remarks at the media briefing on COVID-19—11 March 2020|data=|editur=Organizzazzjoni Dinija tas-Saħħa|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> Il-virus huwa trażmess bejn nies f'kuntatt mill-qrib, ġeneralment minn qtar żgħar meta wieħed jisgħol, jagħtas jew jitkellem.<ref name="WHO2020QA">{{ċita web|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses|titlu=Q&A on coronaviruses|data=|editur=Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref><ref>Fuljett maħruġ mill-Uffiċċju tad-Deputat Ministru u Ministru tas-Saħħa, intitolat "[https://web.archive.org/web/20200509095229/https://deputyprimeminister.gov.mt/en/health-promotion/Documents/Novelcoronavirus20/Covid-19%20Assessment%20Information%20Leaflet%20%20(Mlt)%202020%20Final.pdf Informazzjoni għal persuni li jagħmlu t-test tal-COVID-19 fil-COVID Ċentru tal-Ittestjar Ħal Luqa]"</ref> In-nies jistgħu jiġu infettati wkoll billi jmissu ma' wċuħ ikkontaminati u wara jmissu wiċċhom. Is-sintomi komuni jinkludu deni, sogħla, għeja, nuqqas ta' nifs u telf tas-sens tax-xamm.<ref name="WHO2020QA" /> Iż-żmien mill-esponiment sal-ewwel sinjali tas-sintomi huma tipikament ħamest ijiem, però jistgħu jkunu bejn jumejn u erbatax-il ġurnata.<ref name="CDC2020Over222">{{ċita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/about/symptoms.html|titlu=Symptoms of Novel Coronavirus (2019-nCoV)|data=|editur=US Centers for Disease Control and Prevention (Stati Uniti)|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> Il-pandemija kkawżat bosta diżordnijiet soċjoekonomiċi globali kbar, fosthom l-ikbar [[riċessjoni]] mid-[[Id-Dipressjoni l-Kbira|Dipressjoni l-Kbira]].<ref name="NYT-20200229">{{ċita aħbar|data=|titlu=Here Comes the Coronavirus Pandemic: Now, after many fire drills, the world may be facing a real fire|url=https://www.nytimes.com/2020/02/29/opinion/sunday/corona-virus-usa.html|lingwa=Ingliż|editur=The New York Times|aċċess=}}</ref> Din wasslet għat-tħassir ta' avvenimenti [[Sport|sportivi]], [[Reliġjon|reliġjużi]], [[Politika|politiċi]] u [[Kultura|kulturali]],<ref name="NYTcancellations">{{ċita aħbar|data=|titlu=A List of What's Been Canceled Because of the Coronavirus|url=https://www.nytimes.com/article/cancelled-events-coronavirus.html|lingwa=Ingliż|editur=The New York Times|aċċess=}}</ref> u skejjel u universitajiet għalqu fuq bażi nazzjonali jew lokali f'194 pajjiż.<ref>{{ċita web|url=https://en.unesco.org/covid19/educationresponse|titlu=COVID-19 Educational Disruption and Response|data=|editur=UNESCO|lingwa=Ingliż}}</ref> == Epidemjoloġija == Nhar il-31 ta' Diċembru 2019, awtoritajiet tas-saħħa f'[[Wuhan]], fil-provinċja ta' [[Hubei]], iċ-Ċina, irrappurtaw numru ta' każijiet ta' [[polmonite]] mingħajr kawża oriġinali magħrufa, u investigazzjoni ġiet miftuħa fil-bidu ta' Jannar 2020.<ref>{{ċita web|url=https://news.cgtn.com/news/2019-12-31/Authorities-begin-testing-after-pneumonia-cases-in-central-China-MRPvtFbCve/index.html|titlu=27 cases of viral pneumonia reported in central China's Wuhan City|data=|editur=news.cgtn.com|lingwa=Ingliż|aċċess=|data-aċċess=2020-05-03|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20200310153851/https://news.cgtn.com/news/2019-12-31/Authorities-begin-testing-after-pneumonia-cases-in-central-China-MRPvtFbCve/index.html|arkivju-data=2020-03-10|url-status=dead}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-każijiet kellhom x'jaqsmu mas-suq ta' Huanan li jbigħ [[Annimal|annimali]] ħajjin u [[frott tal-baħar]]. Il-virus li kkawża l-imxija huwa magħruf bħala SARS‑CoV‑2, virus ġdid li għandu x'jaqsam ma' ''coronaviruses'' tal-[[farfett il-lejl]], ''coronaviruses'' tal-[[pangolin]], u [[SARS-CoV]]. Il-kunsens xjentifiku hu li l-COVID-19 kellu oriġini naturali.<ref name="EA-20200317">{{ċita aħbar|data=|titlu=The COVID-19 coronavirus epidemic has a natural origin, scientists say—Scripps Research's analysis of public genome sequence data from SARS‑CoV‑2 and related viruses found no evidence that the virus was made in a laboratory or otherwise engineered|url=https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-03/sri-tcc031720.php|lingwa=Ingliż|editur=Scripps Research Institute|aċċess=|data-aċċess=2020-05-03|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20200403083606/https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-03/sri-tcc031720.php|arkivju-data=2020-04-03|url-status=dead}}</ref> L-ewwel persuna magħrufa li kellha sintomi kienet skoperta li mardet fl-1 ta' Diċembru 2019, u li l-persuna ma kellha l-ebda konnessjoni mal-każijiet tas-suq. Mill-ewwel grupp ta' każijiet irrappurtati f'dak ix-xahar, żewġ terzi nstab li kellhom konnessjoni mas-suq.<ref name="Joseph24Jan2020">{{ċita aħbar|kunjom=Joseph|isem=Andrew|data=|titlu=New coronavirus can cause infections with no symptoms and sicken otherwise healthy people, studies show|url=https://www.statnews.com/2020/01/24/coronavirus-infections-no-symptoms-lancet-studies/|lingwa=Ingliż|editur=Stat|aċċess=}}</ref> === Każijiet === [[Stampa:COVID-19 Outbreak World Map per Capita.svg|thumb|400px|Mappa ta' każijiet ikkonfermati ''per capita'' sad-9 ta' Mejju 2020<br /> {{Leġġenda|#4c0000|Iktar minn 10,000 każ ikkonfermat għal kull miljun}} {{Leġġenda|#840000|Bejn 3,000 u 10,000 każ ikkonfermat għal kull miljun}} {{Leġġenda|#cc0c0a|Bejn 1,000 u 3,000 każ ikkonfermat għal kull miljun}} {{Leġġenda|#e45353|Bejn 300 u 1,000 każ ikkonfermat għal kull miljun}} {{Leġġenda|#f89292|Bejn 100 u 300 każ ikkonfermat għal kull miljun}} {{Leġġenda|#ffd0d0|Bejn 0 u 100 każ ikkonfermat għal kull miljun}} {{Leġġenda|#e0e0e0|L-ebda każ ikkonfermat jew informazzjoni mhix disponibbli}}]]Il-każijiet jirreferu għan-numru ta' persuni li ġew ittestjati għall-COVID-19 u liema test ġie pożittiv skont il-protokolli uffiċjali. Sad-29 ta' April 2020, il-pajjiżi li ppubblikaw l-informazzjoni dwar l-ittestjar tagħhom urew li n-numru ta' testijiet li saru kienu ta' madwar 1.4 % tal-popolazzjoni tagħhom, filwaqt li l-ebda pajjiż kien għadu ma ttestja iktar minn 14 % tal-popolazzjoni.<ref>{{ċita web|url=https://ourworldindata.org/grapher/full-list-cumulative-total-tests-per-thousand|titlu=Total tests for COVID-19 per 1,000 people|editur=Our World in Data|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> F'analiżi li saret fiċ-Ċina wriet li l-propozjon ta' każijiet li jaffettwaw individwi iżgħar minn 20 sena huwa wieħed żgħir. Għadu mhuwiex ċert jekk dan ifissirx li ż-żgħażagħ huma inqas suxxettibbli għall-infezzjoni, jew għandhom inqas ċans li jiżviluppaw sintomi serji u jirrikorru għal għajnuna medika.<ref>{{ċita web|url=https://www.statista.com/statistics/1095024/china-age-distribution-of-wuhan-coronavirus-covid-19-patients/|titlu=China: age distribution of novel coronavirus patients 2020|editur=Statista|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> === Imwiet === Sad-9 ta' Mejju 2020, madwar 275,000 imwiet ġew attribwiti bħala kawża tal-COVID-19. L-ewwel mewta ġiet konfermata f'Wuhan fid-9 ta' Jannar 2020,<ref name="AutoDW-25">{{ċita aħbar|titlu=Coronavirus Death Toll Climbs in China, and a Lockdown Widens|url=https://www.nytimes.com/2020/01/23/world/asia/china-coronavirus.html|lingwa=Ingliż|date=|editur=The New York Times|aċċess=}}</ref> u l-ewwel mewta barra ċ-Ċina seħħet fil-[[Filippini]] nhar l-1 ta' Frar 2020.<ref name="NYT2020PhilDeath">{{ċita aħbar|kunjom=Ramzy|isem=Austin|data=|titlu=Philippines Reports First Coronavirus Death Outside China|url=https://www.nytimes.com/2020/02/02/world/asia/philippines-coronavirus-china.html|lingwa=Ingliż|editur=The New York Times|aċċess=}}</ref> L-istatistika uffiċjali tal-imwiet bil-COVID-19 ġeneralment tirreferi għal nies li mietu wara li jkunu ttestjaw pożittiv skont il-protokolli. Din tista' teskludi mwiet ta' nies li mietu mingħajr ittestjar, eżempju f'darhom jew fid-djar tal-anzjani. Min-naħa l-oħra, imwiet ta' nies li kellhom kundizzjonijiet oħra tas-saħħa jista' jwassal għal numri ikbar. Meta jitqabblu l-istatistika tal-imwiet tal-każijiet kollha mal-medja staġjonali dawn juru mwiet eċċessivi f'ħafna pajjiżi.<ref>{{ċita aħbar|titlu=Tracking covid-19 excess deaths across countries|url=https://www.economist.com/graphic-detail/2020/04/16/tracking-covid-19-excess-deaths-across-countries|lingwa=Ingliż|editur=The Economist|aċċess=}}</ref> == Sintomi == [[Stampa:Symptoms of coronavirus disease 2019 4.0.svg|thumb|upright=1.5|Sintomi tal-COVID-19]] Is-sintomi tal-COVID-19 jistgħu ma jkunux speċifiċi u persuni infettati jistgħu jkunu mingħajr sintomi. L-aktar żewġ sintomi komuni huma deni (88 %) u sogħla vojta (68 %). Sintomi oħra inqas komuni huma l-għeja, it-telf tas-sens tax-xamm, it-telf tas-sens tat-togħma, in-nuqqas ta' nifs, l-uġigħ fil-muskoli u l-ġogi, l-uġigħ fil-griżmejn, l-uġigħ ta' ras, bard, remettar, [[emoptisi]] u dijarea.<ref name="CDC2020Sym">{{ċita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/symptoms-testing/symptoms.html|titlu=Symptoms of Coronavirus|data=|editur=Centers for Disease Control and Prevention (Stati Uniti)|lingwa=Ingliż}}</ref><ref name="CDC Interim Guidance">{{ċita web|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/clinical-guidance-management-patients.html|titlu=Interim Clinical Guidance for Management of Patients with Confirmed Coronavirus Disease (COVID-19)|data=|editur=Centers for Disease Control and Prevention (Stati Uniti)|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> Uħud mill-infettati jistgħu ma jurux sintomi u huma biss ir-riżultati tat-test li jikkonfermaw l-infezzjoni. Għalhekk, ir-riċerkaturi avżaw li dawk li jkunu f'kuntatt qarib ma' persuni oħra infettati għandhom ikunu osservati mill-qrib u eżaminati. Il-perjodu ta' inkubazzjoni (iż-żmien bejn l-infezzjoni u meta jibdew jidhru s-sintomi) ivarja bejn ġurnata u erbatax-il ġurnata.<ref name="AutoDW-33">{{ċita pubblikazzjoni|awturi=Pan X, Chen D, Xia Y, Wu X, Li T, Ou X, Zhou L, Liu J|titlu=Asymptomatic cases in a family cluster with SARS‑CoV‑2 infection|ġurnal=The Lancet. Infectious Diseases|volum=20|paġni=410–411|data=April 2020|doi=|url=https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30114-6/abstract}}</ref> Aktar ma tiżviluppa l-marda, aktar iwassal għal kumplikazzjonijiet fatali fosthom polmonite, [[sepsi]], [[xokk settiku]] u [[insuffiċjenza tal-kliewi]].<ref name="CDC Interim Guidance" /> == Distribuzzjoni == :''Numri aġġornati sat-8 ta' Awwissu 2021''<ref>{{ċita web|url=https://www.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.html#/bda7594740fd40299423467b48e9ecf6|titlu=COVID-19 Dashboard by the Center for Systems Science and Engineering (CSSE) at Johns Hopkins University (JHU)|sit=arcgis.com|lingwa=Ingliż|aċċess=}}</ref> {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |- ! Postijiet ! Każijiet ! Imwiet ! Irkupri |- ! 226 ! 202,490,807 ! 4,291,462 ! — |- | {{bandierapajjiż|Stati Uniti}} | 36,274,881 | 626,843 | — |- | {{bandierapajjiż|Indja}} | 31,895,385 | 427,371 | 31,055,861 |- | {{bandierapajjiż|Brażil}} | 20,151,779 | 562,752 | 18,894,631 |- | {{bandierapajjiż|Russja}} | 6,447,750 | 164,881 | 5,755,507 |- | {{bandierapajjiż|Franza}} | 6,305,158 | 112,250 | — |- | {{bandierapajjiż|Renju Unit}} | 6,069,362 | 130,320 | — |- | {{bandierapajjiż|Turkija}} | 5,895,841 | 52,088 | 5,498,520 |- | {{bandierapajjiż|Arġentina}} | 5,012,754 | 107,302 | 4,658,028 |- | {{bandierapajjiż|Kolombja}} | 4,834,634 | 122,277 | 4,643,087 |- | {{bandierapajjiż|Spanja}} | 4,588,132 | 82,006 | — |- | colspan="4" style="text-align: center"|… |- | {{bandierapajjiż|Malta}} | 34,846 | 426 | 33,079 |} == Rispons internazzjonali == === Restrizzjonijiet tal-ivvjaġġar === Kawża tal-pandemija, diversi pajjiżi u reġjuni imponew kwarantina, projbizzjonijiet fuq id-dħul u restrizzjonijiet oħra għal ċittadini jew viżitaturi riċenti ta' żoni affettwati. Pajjiżi u reġjuni oħra imponew restrizzjonijiet globali li japplikaw għall-pajjiżi u għat-territorji barranin kollha, jew jipprevjenu liċ-ċittadini tagħhom milli jivvjaġġaw barra minn pajjiżhom. Flimkien man-nuqqas ta' rieda li wieħed jivvjaġġa, ir-restrizzjonijiet kellhom impatt ekonomiku u soċjali negattiv fis-settur tal-ivvjaġġar f'dawk ir-reġjuni. == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * [https://web.archive.org/web/20200509165648/https://deputyprimeminister.gov.mt/en/health-promotion/Pages/novel-coronavirus-mt.aspx Informazzjoni dwar il-Coronavirus], fuq il-''Ministeru tas-Saħħa'' * {{en}} [https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/situation-reports/ Rapporti tas-sitwazzjoni tal-COVID-19], fuq l-''Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa'' * {{en}} [https://gisanddata.maps.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.html#/bda7594740fd40299423467b48e9ecf6 Mapep u statistika diretta bin-numru ta' każijiet, tal-mejta u tal-fejqan maqsumin għal kull pajjiż u reġjun] [[Kategorija:Pandemiji|COVID-19]] [[Kategorija:2019]] [[Kategorija:2020]] [[Kategorija:2021]] c9z2ket6jmax7d503j1wo2iqsusyl8f 2 25623 318208 318199 2024-12-04T14:55:49Z Trigcly 17859 aġġornament 318208 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1641)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajjad]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fdalijiet ta' Loropéni]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Koutammakou]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lunenburg]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Parmigianino]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takkanot Shum]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] 9yl86519h7slterpdibzd1yich57jxc 318226 318208 2024-12-04T18:32:55Z Trigcly 17859 aġġornament 318226 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1642)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajjad]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fdalijiet ta' Loropéni]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Koutammakou]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lunenburg]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Parmigianino]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takkanot Shum]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] msyhutjvwx0hjk2n356wnlgvynrr8jx 0 29197 318291 315271 2024-12-04T23:48:04Z JovalQC 21720 Databox create 318291 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Escudo-UNAM-escalable.svg|daqsminuri|Is-siġill uffiċjali tal-UNAM.]]{{Databox}} L-'''Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku''' jew l-'''UNAM''' (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: ''Universidad Nacional Autónoma de México'', UNAM) hija università pubblika tar-riċerka fil-[[Belt tal-Messiku]], il-[[Messiku]]. B'mod konsistenti tiġi kklassifikata bħala waħda mill-aqwa universitajiet fl-Amerka Latina<ref>{{Ċita web|url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/latin-american-university-rankings/2023|titlu=QS Latin America University Rankings 2023|sit=Top Universities|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.forbes.com/sites/karstenstrauss/2017/10/10/the-top-10-universities-in-latin-america-in-2017/|titlu=The Top 10 Universities In Latin America In 2017|kunjom=Strauss|isem=Karsten|sit=Forbes|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.eluniversal.com.mx/english/unam-among-best-universities-world|titlu=The UNAM is among the best universities in the world|data=2019-06-19|sit=El Universal|lingwa=es|data-aċċess=2022-10-23}}</ref>, fejn hija wkoll l-ikbar f'termini ta' ammont ta' studenti.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Hollander|isem=Kurt|data=2008-01-27|titlu=A Campus Serves as a Needed Oasis in a Crowded City|url=https://www.nytimes.com/2008/01/27/travel/27heads.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> Parti mill-kampus prinċipali tal-UNAM fil-Belt tal-Messiku, magħrufa bħala ''Ciudad Universitaria'' (Belt Universitarja), hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1250/|titlu=Central University City Campus of the &lt;i&gt;Universidad Nacional Aut&oacute;noma de M&eacute;xico&lt;&#x2f;i&gt; &#x28;UNAM&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> Din il-parti ġiet iddisinjata minn uħud mill-iżjed [[Arkitett|arkitetti]] rinomati tal-Messiku tas-seklu 20 u ospitat il-[[Logħob Olimpiku tas-sajf]] tal-1968. Fil-kampus prinċipali ġew impittra affreski minn uħud mill-iżjed artisti rinomati fl-[[Storja|istorja]] tal-Messiku, fosthom [[Diego Rivera]] u [[David Alfaro Siqueiros]]. B'rati ta' aċċettazzjoni li normalment ikunu taħt l-10 %, l-UNAM hija magħrufa wkoll għall-proċess ta' aċċettazzjoni kompetittiv tagħha.<ref>{{Ċita web|url=https://blog.diegovalle.net/2014/04/analisis-exam-de-admision-unam.html|titlu=Analysis of the UNAM’s entrance exam|kunjom=Valle-Jones|isem=Diego|data=2014-04-07|sit=Diego Valle-Jones's Blog|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> Ir-rebbieħa Messikani kollha tal-[[Premju Nobel]] kienu studenti jew għallmu fl-UNAM.<ref>{{Ċita web|url=https://canada.unam.mx/en/history/|titlu=History|lingwa=en-CA|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> L-UNAM ġiet stabbilita fil-forma moderna tagħha fit-22 ta' Settembru 1910 minn [[Justo Sierra]]<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/acercaunam/en/unam_tiempo/unam/1910.html|titlu=About UNAM|data=2013-05-15|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130515040555/http://www.unam.mx/acercaunam/en/unam_tiempo/unam/1910.html|arkivju-data=2013-05-15|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.ses.unam.mx/docencia/Lectura1.pdf|titlu=Discurso en el acto de la inauguración de la Universidad Nacional de México|kunjom=Sierra|isem=Justo|data=1910|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081003033913/http://www.ses.unam.mx/docencia/Lectura1.pdf|arkivju-data=2008-10-03|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://historiamexicana.colmex.mx/pdf/13/art_13_1937_16329.pdf|titlu=Los dos centenarios de la Independencia mexicana (1910–1921): de la historia patria a la antropología cultural|kunjom=Lempérière|isem=Annick|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081003033915/http://historiamexicana.colmex.mx/pdf/13/art_13_1937_16329.pdf|arkivju-data=2008-10-03|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://historiamexicana.colmex.mx/pdf/13/art_13_1866_16697.pdf|titlu=De Justo Sierra a Vasconcelos. La Universidad Nacional durante la Revolución Mexicana|kunjom=Garciadiego|isem=Javier|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110817222927/http://historiamexicana.colmex.mx/pdf/13/art_13_1866_16697.pdf|arkivju-data=2011-08-17|url-status=dead}}</ref> bħala alternattiva lajka għall-predeċessur tagħha, l-Università Rjali u [[Papa|Papali]] tal-Messiku (l-ewwel università bl-istil tal-Punent fl-[[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta' Fuq]], stabbilita fl-1551).<ref>{{Ċita web|url=https://www.topuniversities.com/universities/universidad-nacional-autonoma-de-mexico-unam|titlu=Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM)|sit=Top Universities|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://theworldpursuit.com/facts-about-mexico/|titlu=35 Interesting & FUN Facts About Mexico|kunjom=Natasha|data=2022-10-21|sit=theworldpursuit.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> L-UNAM kisbet awtonomija amministrattiva mill-gvern fl-1929. Dan wassal biex l-università jkollha l-libertà li tiddefinixxi l-kurrikulu tagħha stess u tamministra l-baġit tagħha mingħajr l-interferenza tal-gvern. Dan kellu effett qawwi fuq il-ħajja akkademika fl-università, fejn uħud isostnu li ta spinta lil-libertà u lill-indipendenza akkademika.<ref>Elizalde, Guadalupe, ''Piedras en el Camino de la UNAM'', EDAMEX, 1999. p. 49.</ref> L-UNAM kienet ukoll il-post fejn twieled il-moviment tal-istudenti tal-1968.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/library/world/americas/060899mexico-student-strike.html|titlu=University Officials Yield to Student Strike in Mexico|sit=archive.nytimes.com|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> == Storja == [[Stampa:Justo Sierra.jpg|xellug|daqsminuri|285x285px|Justo Sierra.]] L-istabbiliment tal-università jmur lura għall-1551, meta [[Carlos I]], ir-Re ta' [[Spanja]] ([[Karlu V]], l-Imperatur tal-[[Imperu Ruman]] Sagru) ħareġ digriet dwar l-istabbiliment tal-Università tal-Messiku.<ref>{{Ċita web|url=http://www.global.unam.mx/en/cu/historia.html|titlu=General Direction of International Affairs - UNAM, Mexico \ History|data=2014-08-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140814200908/http://www.global.unam.mx/en/cu/historia.html|arkivju-data=2014-08-14|url-status=dead}}</ref> L-università ngħatat isem ġdid fit-22 ta' Settembru 1910 minn Justo Sierra, li dak iż-żmien kien il-Ministru għall-[[Edukazzjoni]] fir-reġim ta' [[Porfirio Díaz]], li pprova joħloq istituzzjoni differenti ħafna mill-prekursur tagħha tas-seklu 19, l-Università Rjali u Papali tal-Messiku, li kienet ġiet stabbilita fil-21 ta' Settembru 1551 permezz ta' digriet irjali mill-Prinċep Eredi Filippu f'isem [[Karlu I ta' Spanja]] u li ngħalqet għalkollox fl-1865 minn [[Massimiljanu I tal-Messiku]].<ref>Méndez Arceo, Sergio (1990). ''La Real y Pontificia Universidad de México: antecedentes, tramitación y despacho de las reales cédulas de erección'' (in Spanish). Mexico City: Universidad Nacional Autónoma de México. pp. 93–100. ISBN <bdi>968-36-1704-2</bdi>.</ref><ref>Catholic Encyclopedia (1911), ''Catholic Encyclopedia, Volume 10'', Appleton, p. 260, ISBN 9780595392414.</ref><ref>Charles A. Hale (2014), ''The Transformation of Liberalism in Late Nineteenth-Century Mexico'', Princeton University Press, p. 193, ISBN 9781400863228.</ref> Minflok reġa' ta l-ħajja lil istituzzjoni li hu qies bħala anakronistika b'rabtiet sfiqa mal-[[Knisja Kattolika]] Rumana, huwa kellu l-għan li joħloq fużjoni u fl-istess ħin ikabbar il-kulleġġi deċentralizzati tal-edukazzjoni għolja tal-Belt tal-Messiku (inkluż l-eks fakultajiet tal-università l-antika), u joħloq università ġdida, b'natura lajka u b'ambitu nazzjonali, li twassal għal riorganizzazzjoni tal-edukazzjoni għolja fil-pajjiż, isservi bħala mudell għall-pożittiviżmu u tħaddan l-ideat tal-liberaliżmu Messikan dominanti. Il-proġett inizjalment għaqqad flimkien il-kulleġġi tal-Belle [[Arti]], tan-Negozju, tax-[[Xjenza]] Politika, tal-Ġurisprudenza, tal-Inġinerija, tal-[[Mediċina]], fost oħrajn, u l-iskejjel preparatorji nazzjonali;<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/acercaunam/unam_tiempo/unam/antecedentes.html|titlu=Acerca de la UNAM|data=2009-09-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090918223115/http://www.unam.mx/acercaunam/unam_tiempo/unam/antecedentes.html|arkivju-data=2009-09-18|url-status=dead}}</ref> l-ewwel rettur tal-università kien [[Joaquin Eguía y Lis]].<ref name=":0">{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1910.html|titlu=About UNAM|data=2009-02-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090201155057/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1910.html|arkivju-data=2009-02-01|url-status=bot: unknown}}</ref> L-isfidi tal-università l-ġdida kienu l-iktar [[Politika|politiċi]], minħabba r-[[Rivoluzzjoni Messikana]] li kienet għaddejja u l-fatt li l-gvern federali kellu kontroll dirett fuq il-politiki u l-kurrikulu tal-università; uħud irreżistew l-istabbiliment tagħha għal raġunijiet [[Filosofija|filosofiċi]]. Din l-oppożizzjoni wasslet għal tfixkil fil-funzjonament tal-università meta l-instabbiltà politika obbligat ir-riżenji fil-gvern, inkluż dik tal-President Díaz. Internament, l-ewwel strajk tal-istudenti seħħ fl-1912 bi protesta kontra l-metodi ta' eżaminar introdotti mid-direttur tal-Fakultà tal-Ġurisprudenza, [[Luis Cabrera]]. Sa Lulju ta' dik is-sena, il-maġġoranza tal-istudenti tad-[[dritt]] iddeċidew li jabbandunaw l-università biex jissieħbu fl-Iskola Ħielsa tad-Dritt li kienet għadha kemm inħolqot.<ref name=":0" /> [[Stampa:Joaquin Eguia Lis.jpg|daqsminuri|Joaquin Eguia Lis.]] Fl-1914 l-isforzi inizjali biex tinkiseb l-awtonomija għall-università fallew. Fl-1920, [[José Vasconcelos]] sar ir-rettur. Fl-1921, huwa ħoloq is-siġill tal-iskola: ix-xbieha ta' ajkla u ta' kondor wara mappa tal-Amerka Latina, mill-fruntiera tat-Tramuntana tal-Messiku sa [[Tierra del Fuego]], u l-motto, "L-Ispirtu għandu jitkellem għall-poplu tiegħi". L-isforzi biex tinkiseb l-awtonomija għall-università komplew fil-bidu tas-snin 20 tas-seklu 20. F'nofs is-snin 20 tas-seklu 20, it-tieni mewġa ta' strajkijiet tal-istudenti opponiet sistema ġdida tal-għoti tal-marki. L-istrajkijiet kienu jinkludu dimostrazzjonijiet kbar fejn bosta studenti abbandunaw il-klassijiet fl-iskola tad-dritt u kien hemm konfrontazzjonijiet mal-pulizija fl-iskola tal-mediċina. L-istudenti li ħadu sehem fl-istrajkijiet kienu appoġġati minn bosta professuri u negozjati sussegwenti eventwalment wasslu l-awtonomija għall-università. L-istituzzjoni ma baqgħetx iktar dipendenza tas-Segretarjat tal-Edukazzjoni Pubblika; ir-rettur tal-università sar l-awtorità finali, u b'hekk elimina ħafna mid-diskrepanza fl-awtorità li kienet toħloq il-konfużjoni.<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1920.html|titlu=About UNAM|data=2008-06-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080604223341/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1920.html|arkivju-data=2008-06-04|url-status=bot: unknown}}</ref> Matul is-snin 30 tas-seklu 20, ir-rettur tal-UNAM kien [[Manuel Gómez Morín]]. Il-gvern ipprova jimplimenta edukazzjoni soċjalista fl-universitajiet Messikani, iżda Gómez Morín, bosta professuri, u l-Kattoliċi opponew dan it-tentattiv bħala ksur tal-libertà akkademika. Gómez Morín, bl-appoġġ ta' grupp ta' studenti stabbiliti mill-[[Ġiżwiti]], l-Unión Nacional de Estudiantes Católicos, irnexxielu jopponi l-edukazzjoni soċjalista. L-UNAM appoġġat ir-rikonoxximent taċ-ċertifikati akkademiċi mill-iskejjel preparatorji Kattoliċi, u dan ivvalida l-funzjoni edukattiva tagħhom. L-UNAM kellha rwol importanti fl-istabbiliment tal-istituzzjoni tal-Ġiżwiti fl-1943, l-''Universidad Iberoamericana'' fl-1943.<ref>David Espinosa, ''Jesuit Student Groups, the Universidad Iberoamericana, and Political Resistance in Mexico, 1913-1979.'' Albuquerque: the University of New Mexico Press 2014, p. 11.</ref> Madankollu, l-UNAM opponiet inizjattivi fl-Universidad Iberoamericana fis-snin ta' wara, u opponiet l-istabbiliment ta' esponenti fir-relazzjonijiet industrijali u l-komunikazzjoni.<ref>Espinosa, ''Jesuit Student Groups'', pp. 96-97.</ref> Fl-1943 ttieħdu d-deċiżjonijiet inizjali biex l-università tiġi ttrasferita mid-diversi binjiet li kienet tokkupa fiċ-ċentru tal-belt lejn kampus ġdid u kkonsolidat; is-''Ciudad Universitaria'' (litteralment Belt Universitarja) l-ġdida ġiet stabbilita f'San Ángel, fin-Nofsinhar tal-belt.<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1940.html|titlu=About UNAM|data=2008-04-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080412210727/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1940.html|arkivju-data=2008-04-12|url-status=bot: unknown}}</ref> L-ewwel ġebla li tpoġġiet kienet dik tal-fakultà tax-Xjenzi, l-ewwel binja tal-Belt Universitarja. Il-President Miguel Alemán Valdés ipparteċipa fiċ-ċerimonja fl-20 ta' Novembru 1952. L-Istadjum Olimpiku Universitarju ġie inawgurat fl-istess jum. Fl-1957 il-Kunsill tad-Dottorati nħoloq biex jirregola u jorganizza l-istudji universitarji.<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1950.html|titlu=About UNAM|data=2008-03-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080305204522/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1950.html|arkivju-data=2008-03-05|url-status=bot: unknown}}</ref> Strajk kbir ieħor tal-istudenti, mill-ġdid minħabba r-regolamenti dwar l-eżamijiet, seħħ fl-1966. L-istudenti invadew ir-rettorat u obbligaw lir-rettur jirriżenja. Il-Bord tar-Reġġenti ma aċċettax din ir-riżenja, għaldaqstant il-professuri strajkjaw, u pparalizzaw l-università u obbligaw lill-Bord jaċċetta. Fis-sajf, seħħew protesti vjolenti f'għadd ta' kampusijiet tal-iskejjel preparatorji affiljati tal-università. Il-pulizija ħadu l-kontroll ta' diversi kampusijiet tal-edukazzjoni għolja u ndarbu xi persuni. L-istudenti fl-UNAM, flimkien ma' universitajiet oħra tal-Belt tal-Messiku, immobilizzaw il-moviment tal-istudenti tal-Messiku tal-1968, il-protesti kontra l-[[Logħob Olimpiku]] tal-1968 fil-Belt tal-Messiku, iżda wkoll firxa sħiħa ta' tensjonijiet politiċi u soċjali. Matul Awwissu 1968, iffurmaw protesti fil-kampus prinċipali kontra l-azzjonijiet tal-pulizija fiċ-ċentru tal-belt. Il-protesti kibru f'moviment tal-istudenti li talab ir-riżenja tal-kap tal-pulizija, fost affarijiet oħra. F'Settembru saru protesti oħra, li kulma jmur saru iktar frekwenti u attiraw iktar nies. Matul laqgħa tal-mexxejja tal-istudenti, l-armata sparat fuq il-binja ta' Chihuahua f'[[Tlatelolco]], fejn suppost kien hemm l-organizzazzjoni tal-istudenti. Fil-massakru ta' Tlatelolco, l-azzjoni tal-pulizija rriżultat f'ħafna imwiet, midruba u detenuti. Il-protesti komplew wara dan l-avveniment. Għaxart ijiem wara biss, sar il-ftuħ tal-Logħob Olimpiku tal-1968 fl-Istadjum Universitarju. L-università ngħalqet għat-tul tal-Logħob Olimpiku.<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1960.html|titlu=About UNAM|data=2008-04-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080412195812/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1960.html|arkivju-data=2008-04-12|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Stampa:UNAMBiblioteca1974.jpg|xellug|daqsminuri|301x301px|Il-Librerija tal-UNAM fl-1974.]] Fis-snin 70 u 80 tas-seklu 20 infetħu kampusijiet anċillari f'partijiet oħra tal-Messiku u f'inħawi fil-qrib, sabiex is-sistema tiġi ddeċentralizzata. Kien hemm xi strajkijiet żgħar tal-istudenti, l-iktar minħabba s-sistema tal-għoti tal-marki u t-tagħlim.<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1970.html|titlu=About UNAM|data=2008-04-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080412195817/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1970.html|arkivju-data=2008-04-12|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1980.html|titlu=About UNAM|data=2008-04-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080412195822/http://www.unam.mx/EN/aboutunam/unam_tiempo/unam/1980.html|arkivju-data=2008-04-12|url-status=bot: unknown}}</ref> L-aħħar strajk kbir tal-istudenti fl-università seħħ fl-1999-2000 meta l-istudenti għalqu l-kampus għal kważi sena biex jipprotestaw kontra proposta biex l-istudenti li jkunu jifilħu jkollhom iħallsu l-ekwivalenti ta' 150 dollaru [[Stati Uniti|Amerikan]] għal kull semestru. Saru referenda kemm mill-università kif ukoll mill-università u minn dawk li kienu jipproponu u jieħdu sehem fl-istrajks, iżda l-ebda naħa ma aċċettat ir-riżultati tan-naħa l-oħra. Skont ordni ta' mħallef, il-pulizija daħlet fil-binjiet okkupati minn dawk li kienu qed jagħmlu l-istrajk fis-7 ta' Frar 2000, u temmew l-istrajk.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/library/world/americas/060899mexico-student-strike.html|titlu=University Officials Yield to Student Strike in Mexico|sit=archive.nytimes.com|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/library/world/americas/012200mexico-strike.html|titlu=Big Majority Votes to End Strike at Mexican University|sit=archive.nytimes.com|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/633046.stm|titlu=BBC News {{!}} AMERICAS {{!}} Mexican police storm university|sit=news.bbc.co.uk|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> Fl-2009 l-università ngħatat il-Premju tal-Prinċep tal-Asturias għall-Komunikazzjoni u għall-Umanitajiet<ref>{{Ċita web|url=http://fundacionprincipedeasturias.org/en/press/news/mexico-university-prince-of-asturias-award-laureate-for-communication-and-humanities/|titlu=archive.ph|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://archive.is/20110825015846/http://fundacionprincipedeasturias.org/en/press/news/mexico-university-prince-of-asturias-award-laureate-for-communication-and-humanities/|arkivju-data=2011-08-25|url-status=dead}}</ref>, bħala l-bidu taċ-ċelebrazzjoni taċ-ċentenarju tagħha b'diversi attivitajiet li baqgħu sejrin sal-2011.<ref>{{Ċita web|url=http://impreso.milenio.com/node/8657952|titlu=UNAM celebra desde ahora su centenario {{!}} Ediciones Impresas Milenio|data=2009-10-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20091020140055/http://impreso.milenio.com/node/8657952|arkivju-data=2009-10-20|url-status=bot: unknown}}</ref> L-UNAM b'mod attiv inkludiet il-minoranzi f'diversi oqsma edukattivi, bħat-teknoloġija.<ref>{{Ċita web|url=https://www.animalpolitico.com/2015/03/ser-ingeniera-en-los-tiempos-de-agustin-lara/|titlu=Ser ingeniera en los tiempos de Agustín Lara|kunjom=Torres|isem=Karen Julibeth Quevedo|data=2015-03-08|lingwa=es|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221023104734/https://www.animalpolitico.com/2015/03/ser-ingeniera-en-los-tiempos-de-agustin-lara/|arkivju-data=2022-10-23|url-status=dead}}</ref><ref>Milenio.com "''’Hackatón’ une a mujeres para crear casas inteligentes"''</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.comunicacionfi.unam.mx/mostrar_nota.php?id_noticia=65|titlu=Facultad de Ingeniería / Coordinación de Comunicación|sit=www.comunicacionfi.unam.mx|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221023103230/https://www.comunicacionfi.unam.mx/mostrar_nota.php?id_noticia=65|arkivju-data=2022-10-23|url-status=dead}}</ref> Fl-2016, l-università adottat pjattaforma tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] fil-kampusijiet kollha tagħha sabiex tappoġġa u tagħti s-setgħa lin-nisa.<ref>{{Ċita web|url=https://www.excelsior.com.mx/comunidad/2016/08/29/1113858|titlu=La UNAM respalda la igualdad de género con 'He for She'|data=2016-08-29|sit=Excélsior|lingwa=es|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.eluniversal.com.mx/articulo/nacion/sociedad/2016/08/29/unam-se-adhiere-al-programa-he-she-de-la-onu|titlu=UNAM se adhiere al programa He For She de la ONU|data=2016-08-29|sit=El Universal|lingwa=es|data-aċċess=2022-10-23}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://tv.unam.mx/he-for-she-2/|titlu=He for She {{!}} TVUNAM|data=2016-10-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161004020413/http://tv.unam.mx/he-for-she-2/|arkivju-data=2016-10-04|url-status=dead}}</ref> == Siġill == [[José Vasconcelos]], li kien ir-rettur tal-universitá fl-1920, esprima l-importanza li tintemm l-oppressjoni u li ma jibqax ikun hemm tixrid tad-[[demm]] fil-konfrontazzjonijiet bħalma kien hemm fl-imgħoddi, u minflok l-università tkun post tal-kultura u tal-edukazzjoni li permezz tagħhom tinkiseb era ġdida fil-pajjiż, fejn il-Messikani jkollhom f'moħħhom il-ħtieġa li l-popli u l-kulturi jingħaqdu lil hinn mill-fatturi spiritwali, razzjali u territorjali, u jirriflettu l-unifikazzjoni tal-Amerikani Latini. Dawn l-elementi ġew riflessi fis-siġill tal-università, rappreżentata b'ajkla Messikana u kondor tal-Andes, li jiffurmaw ajkla b'żewġt irjus, appoġġata b'allegorija tal-vulkani u kaktus, li jirrappreżentaw l-għeruq tal-Messikani. Fil-parti ċentrali tat-tarka hemm il-mappa tal-Amerka Latina, mill-fruntiera tat-Tramuntana tal-Messiku sal-Kap Horn. Mal-mappa hemm il-frażi "Għall-poplu tiegħi għandu jitkellem l-ispirtu". Fil-parti ta' fuq tas-siġill hemm żigarella bil-kliem "L-Università Awtonoma Nazzjonali tal-Messiku". === Motto === Il-motto tal-università nazzjonali, "Għall-poplu tiegħi għandu jitkellem l-ispirtu", jiżvela l-vokazzjoni umanistika li biha ġiet stabbilita. L-awtur ta' din il-frażi, José Vasconcelos, sar rettur fl-1920, fil-qafas tar-Riforma Universitarja tal-Amerka Latina, u fi żmien meta t-tamiet tar-Rivoluzzjoni Messikana kienu għadhom ħajjin. Kien hemm fidi kbira nazzjonalistika u l-ispirtu ta' fidwa kien estiż fl-ambjent. "Dan il-motto ifisser twemmin li r-razza tagħna se telabora kultura ta' tendenzi ġidda, ta' essenza spiritwali u ħielsa", spjega l-"Master of America" meta ppreżenta l-proposta bil-motto. Iktar 'il quddiem, jispeċifika: "Immaġinajt it-tarka tal-università li ppreżentajt lill-Kunsill, bejn wieħed u ieħor bil-kliem tal-motto, li jfisser li qomna minn lejl twil ta' oppressjoni". === Emblema === Fl-20 ta' April 1974, ir-rettur ta' dak iż-żmien [[Guillermo Soberón Acevedo]] ppreżenta l-emblema sportiva ġdida tal-UNAM fl-Awditorju tal-Fakultà tax-Xjenzi. L-università kkummissjonat id-disinn lil [[Manuel Andrade Rodríguez]], bħala parti mir-rinnovazzjoni tad-Direttorat Ġenerali tal-Attivitajiet tal-Isport u tar-Rikreazzjoni. L-emblema ntgħażlet fost 16-il emblema, u kienu meħtieġa iktar minn 800 skizz.<ref>{{Ċita web|url=https://www.excelsior.com.mx/adrenalina/2014/04/20/954856|titlu=Cumple 40 años el escudo de los Pumas de la UNAM|data=2014-04-20|sit=Excélsior|lingwa=es|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> L-emblema tikkonsisti minn wiċċ puma lewn id-deheb, magħmul mill-kontorn ta' ponn magħluq, fuq triangolu blu bit-truf ittondjati. Min-naħa l-oħra, dan it-triangolu jesprimi t-tliet pilastri fundamentali tal-università: l-edukazzjoni, ir-riċerka u d-diffużjoni tal-kultura. L-emblema tal-puma sservi bħala siġill għat-timijiet sportivi tal-università. Fl-2013, il-gazzetta [[Renju Unit|Brittanika]] ''The Guardian'' inkludietha f'lista ta' wħud mill-iżjed emblemi notevoli fil-[[futbol]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.theguardian.com/football/blog/2013/dec/13/joy-of-six-weird-wonderful-club-crests|titlu=The Joy of Six: weird and wonderful football club crests {{!}} John Ashdown|data=2013-12-13|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> == Kampusijiet == === Belt Universitarja === [[Stampa:Ciudad Universitaria (5535011417).jpg|daqsminuri|289x289px|Veduta ġenerali tal-kampus.]] Il-"Belt Universitarja" hija l-kampus prinċipali tal-UNAM, u tinsab fid-distrett ta' Coyoacán fil-parti tan-Nofsinhar tal-Belt tal-Messiku. Il-kostruzzjoni tal-kampus ċentrali tal-UNAM kienet l-idea ċentrali ta' żewġ studenti mill-Iskola Nazzjonali tal-Arkitettura fl-1928: Mauricio De Maria y Campos<ref>{{Ċita web|url=http://www.comitedeanalisis.unam.mx/creacion_ciudad_universitaria.html|titlu=Creación de Ciudad Universitaria|sit=www.comitedeanalisis.unam.mx|data-aċċess=2022-10-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221023183907/http://www.comitedeanalisis.unam.mx/creacion_ciudad_universitaria.html|arkivju-data=2022-10-23|url-status=dead}}</ref> u Marcial Gutiérrez Camarena. Ġiet iddisinjata mill-arkitetti Mario Pani, Armando Franco Rovira, Enrique del Moral, Eugenio Peschard, Ernesto Gómez Gallardo Argüelles, Domingo García Ramos, u oħrajn bħal Mauricio De Maria y Campos li dejjem wera interess kbir li jipparteċipa fil-proġett. L-arkitetti De Maria y Campos, Del Moral u Pani ngħataw ir-responsabbiltà bħala diretturi u koordinaturi biex kull wieħed minnhom jassenja arkitett għal kull binja jew struttura qrib l-Istadjum Olimpiku Universitarju, madwar 40 fakultà u istituti, iċ-Ċentru Kulturali, riżerva ekoloġika, il-Librerija Ċentrali, u xi mużewijiet. Inbniet matul is-snin 50 tas-seklu 20 fuq lava antika li ssolidifikat biex tissostitwixxi għadd ta' binjiet sparpaljati fil-Belt tal-Messiku, fejn kienu jingħataw il-klassijiet. Tlestiet fl-1954, u kważi hija reġjun separat fi ħdan il-Belt tal-Messiku, bir-regoli, bil-kunsilli u sa ċertu punti bil-pulizija tagħha stess, b'mod iktar fundamentali mill-biċċa l-kbira tal-universitajiet madwar id-dinja. F'Ġunju 2007, il-kampus prinċipali tal-Belt Universitarja ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/news/364/|titlu=Three new sites inscribed on UNESCO’s World Heritage List|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-23}}</ref> === Kampusijiet anċillari === [[Stampa:Facultad de Estudios Superiores (FES) Aragon.jpg|daqsminuri|283x283px|Ġonna tal-Iskola tal-Edukazzjoni Għolja ta' Aragon.]] Minbarra l-Belt Universitarja (Ciudad Universitaria), l-UNAM għandha diversi kampusijiet fiż-Żona Metropolitana tal-Belt tal-Messiku (Acatlán, Aragón, Cuautitlán, Iztacala u Zaragoza), kif ukoll oħrajn f'diversi postijiet madwar il-Messiku (f'[[Santiago de Querétaro]], [[Morelia]], [[Mérida (Messiku)|Mérida]], [[Sisal]], [[Ensenada]], [[Cuernavaca]], [[Temixco]] u [[Leon]]), immirati l-iktar lejn ir-riċerka u l-istudji universitarji tal-ewwel lawrija. Il-Fakultà tal-Mużika tagħha, li qabel kienet l-Iskola Nazzjonali tal-Mużika, tinsab f'Coyoacán. Iċ-Ċentru tat-Tagħlim għall-Barranin għandu kampus f'[[Taxco]], fl-istat ta' Guerrero fin-Nofsinhar tal-Messiku, li jiffoka fuq il-[[lingwa Spanjola]] u l-kultura Messikana għall-barranin, kif ukoll postijiet oħra fid-distrett lussuż ta' Polanco fiċ-ċentru tal-Belt tal-Messiku. L-università għandha skejjel ta' estensjoni fl-Istati Uniti u fil-[[Kanada]], li jiffukaw fuq il-lingwa Spanjola, il-[[lingwa Ingliża]], il-kultura Messikana, u, fil-każ tal-UNAM fil-Kanada, il-[[lingwa Franċiża]]. Fl-Istati Uniti hemm l-UNAM ta' San Antonio, Texas; l-UNAM ta' [[Los Angeles]], California; l-UNAM ta' Chicago, Illinois; u l-UNAM ta' Seattle, Washington. Topera Ċentri għall-Istudji Messikani u/jew ĊentrI tat-Tagħlim għall-Barranin f'Beijing, iċ-[[Ċina]] (b'mod konġunt mal-Università tal-Istudji Barranin ta' Beijing); f'[[Madrid]], Spanja (b'mod konġunt mal-Istitut [[Miguel de Cervantes|Cervantes]]); f'[[San Jose]], il-[[Kosta Rika|Costa Rica]] (b'mod konġunt mal-Università ta' Costa Rica); f'[[Londra]], ir-[[Renju Unit]] (mal-King's College London); f'[[Pariġi]], [[Franza]] (b'mod konġunt mal-Università ta' Pariġi-Sorbonne); u f'Northridge, California, l-Istati Uniti (b'mod konġunt mal-California State University Northridge). === Mużewijiet u binjiet ta' interess === ==== Palacio de Minería ==== [[Stampa:Palacio de Minería 2012-09-09 03-19-41.jpg|daqsminuri|291x291px|Il-binja tal-Colegio de Minería (Kulleġġ tax-Xogħol fil-Minjieri) fit-Triq ta' Tacuba fiċ-ċentru storiku tal-Belt tal-Messiku.]] Il-Palazz Kolonjali tax-Xogħol fil-Minjieri jinsab fiċ-ċentru storiku tal-Belt tal-Messiku u jaqa' taħt ir-responsabbiltà tal-Fakultà tal-Inġinerija tal-UNAM. Qabel kien magħruf bħala L-Iskola tal-Inġinerija, għandu tliet sulari, u jospita il-Fiera Internazzjonali tal-Kotba ("Feria Internacional del Libro" jew "FIL") u l-Jum Internazzjonali tal-Kungress tas-Sigurtà tal-Qasam tal-[[Kompjuter|Kompjuters]] ("DISC"). Barra minn hekk, fih hemm wirja permanenti ta' kotba storiċi, l-iktar opri topografiċi u naturalisti ta' xjenzati Messikani tas-seklu 19, li tinstab fl-eks librerija tal-Iskola tal-Inġinerija. Fih ukoll diversi wirjiet marbuta max-xogħol fil-minjieri, li kien qasam ċentrali tal-inġinerija matul il-kolonizzazzjoni Spanjola. Il-binja titqies bħala wieħed mill-iżjed eżempji sinifikanti tal-arkitettura Messikana ta' żmienha, iddisinjata minn Manuel Tolsa matul it-tmexxija kolonjali Spanjola bi stil Neoklassiku tas-seklu 18. ==== Casa del Lago ==== Id-Dar tal-Lag fil-[[Park ta' Chapultepec]] fil-Belt tal-Messiku hija post iddedikat għal attivitajiet kulturali, fosthom iż-[[żfin]] inġenerali, it-teatru u ż-żfin klassiku. Tintuża wkoll bħala post fejn jiltaqgħu diversi organizzazzjonijiet u kumitati universitarji. ==== Mużew ta' San Ildefonso ==== Dan il-mużew u ċentru kulturali jitqies bħala l-post fejn twieled il-moviment tal-opri mal-ħitan (''murales'') Messikani. Il-Mużew ta' San Ildefonso inizjalment kien skola prestiġjuża tal-Ġiżwiti fejn l-istudenti kienu jgħixu u jistudjaw fiha, u wara l-Gwerra tar-Riforma, reġgħet saret prestiġjuża fil-qasam edukattiv bħala Skola Preparatorja Nazzjonali, marbuta mill-qrib mal-istabbiliment tal-UNAM. Din l-iskola u l-binja, ingħalqet għalkollox fl-1978, u mbagħad reġgħet infetħet bħala mużew u ċentru kulturali fl-1994, b'amministrazzjoni konġunt bejn l-UNAM, il-Kunsill Nazzjonali għall-Kultura u l-Arti u l-gvern tad-Distrett Federali tal-Belt tal-Messiku. Il-mużew għandu wirjiet permanenti u temporanji tal-arti u tal-[[arkeoloġija]], kif ukol bosta affreski mpittra fuq il-ħitan tiegħu minn José Clemente Orozco, Diego Rivera u oħrajn. Il-kumpless jinsab bejn it-Triq ta' San Ildefonso u t-Triq ta' Justo Sierra fiċ-ċentru storiku tal-Belt tal-Messiku. ==== Mużew Universitarju ta' Chopo ==== [[Stampa:MUAC - panoramio (1).jpg|daqsminuri|284x284px|Il-Mużew Universitarju tal-Arti Moderna (MUAC).]] Il-Mużew Universitarju ta' Chopo għandu arkitettura artistika, panewijiet kbar tal-kristall u żewġ torrijiet tal-[[ħadid]] iddisinjati minn [[Gustave Eiffel]]. Infetaħ b'parti mill-kollezzjoni tal-eks Mużew Pubbliku tal-Istorja Naturali, l-Arkeoloġija u l-Istorja, li eventwalment sar il-Mużew Nazzjonali tal-Kulturi. Intuża bħala l-Mużew Nazzjonali tal-Istorja Naturali għal kważi 50 sena, u issa jintuża għal wirjiet temporanji tal-arti viżiva. ==== Mużew Sperimentali ta' El Eco ==== Il-''Museo Experimental El Eco'' huwa waħda miż-żewġ binjiet tal-artist modern [[Ġermanja|Ġermaniż]] [[Mathias Goeritz]] u huwa eżempju ta' arkitettura emozzjonali. Goeritz kien kollaboratur qrib tal-arkitett [[Luis Barragán]] u awtur ta' diversi [[Skultura|skulturi]] pubbliċi, inkluż it-Torres de Satélite. Il-binja ġiet akkwistata u rinnovata mill-Università Nazzjonali fl-2004 u mill-2005 tintuża għall-wiri tal-arti kontemporanja u għall-kompetizzjoni tal-arkitettura ta' Pabellón Eco li ssir kull sena. ==== Osservatorju Astronomiku Nazzjonali ==== L-Osservatorju Astronomiku Nazzjonali jinsab fil-katina muntanjuża ta' Sierra San Pedro Mártir f'Baja California, madwar 130 kilometru fin-Nofsinhar tal-fruntiera bejn l-Istati Uniti u l-Messiku. Ilu jopera mill-1970, u attwalment għandu tliet teleskopji kbar ta' riflessjoni. == Sit ta' Wirt Dinji == L-Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku (UNAM) ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2007.<ref name=":1" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":1" /> == Rebbieħa tal-Premju Nobel == It-tliet rebbieħa Messikani kollha tal-Premju Nobel kien studenti tal-UNAM: * [[Alfonso García Robles]] - rebbieħ tal-[[Premju Nobel għall-Paċi]] tal-1982; * [[Octavio Paz]] - rebbieħ tal-[[Premju Nobel għal-Letteratura]] tal-1990; * [[Mario Molina]] - rebbieħ tal-[[Premju Nobel għall-Kimika]] tal-1995. Barra minn hekk, ħdax-il [[għalliem]] tal-UNAM ħadu sehem fil-Premju Nobel għall-Paċi ([[Ana María Cetto]] darbtejn), fl-1995, fl-2005 u fl-2007; bħala membri tal-Konferenza ta' Pugwash, tal-Aġenzija Internazzjonali tal-Enerġija Atomika u l-Panel Intergovernattiv dwar [[Tibdil fil-klima|it-Tibdil fil-Klima]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.nobelprize.org/prizes/lists/all-nobel-peace-prizes|titlu=All Nobel Peace Prizes|sit=NobelPrize.org|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-10-24}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.dgcs.unam.mx/boletin/bdboletin/2007_632.html|titlu=Boletines|data=2007-10-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-24|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071018034010/http://www.dgcs.unam.mx/boletin/bdboletin/2007_632.html|arkivju-data=2007-10-18|url-status=dead}}</ref> [[Stampa:UNIVERSUM..JPG|daqsminuri|Il-Mużew tax-Xjenza UNIVERSUM.]] [[Stampa:Ciudad Universitaria, UNAM.JPG|daqsminuri|L-ambjent tal-Belt Universitarja.]] == Nies notevoli == * [[Carlos Slim]], negozjant u wieħed mill-iżjed persuni sinjuri fid-dinja<ref>{{Ċita web|url=https://www.forbes.com/lists/list-directory/|titlu=Forbes List Directory|sit=Forbes|lingwa=en|data-aċċess=2022-10-24}}</ref> * [[Miguel Alcubierre]], fiżiku teoriku * [[Max Cetto]], arkitett * [[Mónica Clapp]], matematika * [[Adolfo Gilly]], storiku * [[Alejandro Corichi]], astrofiżiku * [[Enrique Leff]], ekoloġista u ekonomista politiku * [[Laura Hernández Guzmán]], psikologa * [[Isabel Hubard Escalera]], matematika * [[Erich Fromm]], filosfu u psikoanalista * [[Florian Luca]], matematiku * [[Teodoro González de León]], arkitett * [[Javier Corral Jurado]], [[politiku]] * [[Jorge González Torres]], politiku * [[José Gaos]], filosfu * [[José Miguel Insulza]], politiku miċ-[[Ċili|Ċilì]] u segretarju tal-Organizzazzjoni tal-Istati Amerikani * [[Paul Kirchhoff]], antropologu u etnostoriku * [[Larry Laudan]], filosfu * [[Juan Carlos Laguna]], mużiċist (kitarra) * [[Miguel León-Portilla]], storiku u riċerkatur tal-lingwa Nahuatl * [[Rodrigo Medellín]], ekoloġista * [[Rodolfo Neri Vela]], astronawta * [[Edmundo O'Gorman]], storiku u [[kittieb]] * [[Kiyoto Ota]], skultur * [[Margarita Peña]] (1937-2018), kittieb u edukatur * [[Arturo Rosenblueth]], fiżjologu * [[Graciela Salicrup]] (1935-1982), arkitett, arkeologu u matematiku * [[Juan José Sánchez Sosa]], psikologu<ref>{{Ċita web|url=https://www.dgcs.unam.mx/boletin/bdboletin/2016_738.html|titlu=Nombra la UNAM a Bernardo Sepúlveda, investigador extraordinario, y a Juan José Sánchez Sosa, profesor emérito|sit=www.dgcs.unam.mx|data-aċċess=2022-10-24}}</ref> * [[Adolfo Sánchez Vázquez]], filosfu [[Spanja|Spanjol]] * [[Manuel Sandoval Vallarta]], fiżiku u riċerkatur tar-raġġi kożmiċi * [[Sara Sefchovich]], kittieb * [[Jesus Savage]], riċerkatur tar-robotika u fundatur tal-Istitut Messikan tar-Robotika * [[Bernardo Sepúlveda Amor]], [[avukat]] * [[Jesús A. De Loera]], matematiku. == Studenti notevoli == [[Stampa:PlazaEstudiantes FESAragon.jpg|daqsminuri|Il-[[Pjazza]] tal-Istudenti.]] === Kapijiet ta' stat === * [[Abel Pacheco]] (President tal-[[Kosta Rika|Costa Rica]] fl-2002-2006) * [[Alfonso Portillo]] (President tal-[[Gwatemala]] fl-2000-2004) * [[Carlos Salinas de Gortari]] (President tal-Messiku fl-1988-1994) * [[José López Portillo y Pacheco]] (President tal-Messiku fl-1976-1982) * [[Luis Echeverría]] (President tal-Messiku fl-1970-1976) * [[Miguel Alemán Valdés]] (President tal-Messiku fl-1946-1952) * [[Miguel de la Madrid Hurtado]] (President tal-Messiku fl-1982-1988) * [[Andrés Manuel López Obrador]] (Sindku tal-Belt tal-Messiku fl-2000-2005, President tal-Messiku mill-2018 sal-preżent).<ref>{{Ċita web|url=http://www.gob.mx/presidencia/estructuras/andres-manuel-lopez-obrador|titlu=Andrés Manuel López Obrador|sit=gob.mx|lingwa=es|data-aċċess=2022-10-24}}</ref> === Politiċi === * Abel Pacheco (President tal-Costa Rica) * [[Alan Cranston]] (Senatur tal-Istati Uniti minn California għal sajf) * Alfonso Portillo (President tal-Gwatemala) * Álvaro García Linera (Viċi President tal-[[Bolivja]]) * [[Alejandro Encinas]] (Sindku tal-Belt tal-Messiku) * [[Antonio Carrillo Flores]] (Ministru tal-Kabinett f'diversi amministrazzjonijiet preċedenti, 1929, 1950)<ref>{{Ċita web|url=http://www.colegionacional.org.mx/SACSCMS/XStatic/colegionacional/template/content.aspx?se=vida&te=detallemiembro&mi=160|titlu=Colegio Nacional|data=2014-03-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-24|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140309112921/http://www.colegionacional.org.mx/SACSCMS/XStatic/colegionacional/template/content.aspx?se=vida&te=detallemiembro&mi=160|arkivju-data=2014-03-09|url-status=bot: unknown}}</ref> * [[Carlos Mendoza Davis]] (Gvernatur ta' Baja California Sur) * [[Claudia Sheinbaum]] (xjenzat, politiku u sindku tal-Belt tal-Messiku) * [[Fernando Baeza Melendez]] (senatur u gvernatur ta' Chihuahua) * [[Luis Félix López]] (segretarju tal-gvern tal-[[Ekwador]]) * [[Manlio Fabio Beltrones Rivera]] (Deputat, Senatur u Gvernatur ta' Sonora) * [[Miguel Ángel Mancera]] (Sindku tal-Belt tal-Messiku) * [[Mark Kirk]] (Senatur tal-Istati Uniti mill-Illinois, ma ggradwax fl-UNAM)<ref>{{Ċita web|url=http://www.kirk.senate.gov/?p=about_senator|titlu=About Mark {{!}} Mark Kirk {{!}} Senator for Illinois|data=2016-05-24|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-24|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160524213814/http://www.kirk.senate.gov/?p=about_senator|arkivju-data=2016-05-24|url-status=dead}}</ref> * [[Rosario Robles]] (politiku Messikan li serva bħala Segretarju tal-Iżvilupp Soċjali) * [[Santiago Creel]] (senatur) * [[Veton Surroi]] (pubblikatur tal-[[Kosovo]] u mexxej tal-Partit tal-Kosovo ORA) === Diplomatiċi === * [[Antonio Carrillo Flores]] (Ministru Messikan tal-Affarijiet Barranin matul l-amministrazzjoni ta' Díaz Ordaz) * [[Jaime Torres Bodet]] (kittieb u politiku, Direttur-Ġenerali tal-[[UNESCO]] fl-1948-1952) * [[Narciso Bassols]] (eks ambaxxatur għar-[[Russja]], għal [[Franza]] u għar-[[Renju Unit]]; eks direttur tal-Fakultà tad-Dritt tal-UNAM) * [[Marco Antonio Garcia Blanco]] (ambaxxatur tal-Messiku għan-[[Niġerja]]) * [[Rosario Green]] (Ministru Messikan tal-Affarijiet Barranin matul l-amministrazzjoni ta' Zedillo) [[Stampa:Mural UNAM.jpg|daqsminuri|''Il-Konkwista tal-Enerġija'' ta' [[José Chávez Morado]] mal-Fakultà tax-Xjenza.]] === Artisti, kittieba u umanisti === * [[Abraham Cruzvillegas]] (artist) * [[Adolfo Sánchez Vázquez]] (filosfu u kittieb) * [[Agustín Landa Verdugo]] (arkitett u pjanifikatur urban) * [[Alejandro Rossi]] (filosfu u kittieb) * [[Alfonso Cuarón]] (reġista tal-films u rebbieħ tal-Academy Award għall-Aqwa Reġista fl-2014) * [[Alfonso García Robles]] (diplomatiku u infurzatur tat-Trattat ta' Tlatelolco, rebbieħ tal-Premju Nobel għall-Paċi) * [[Alfonso Reyes]] (kittieb, filosfu u diplomatiku) * [[Ana Colchero]] (attriċi) * [[Adelina Nicholls]] (attivista) * [[Audre Lorde]] (kittieb, [[poeta]] u attivista) * [[Emiliano Monge]] * [[Ayako Tsuru]] (artist tal-affreski) * [[Bolívar Echeverría]] (kittieb u filosfu mill-Ekwador) * [[Carlos Fuentes]] (kittieb, saġġista, u membru ta' El Colegio Nacional) * [[Carlos Monsiváis]] (editorjalista u kittieb) * [[Carmen Aristegui]] ([[Ġurnalist|ġurnalista]]) * [[Chespirito]] (xeneġġatur u ħallieq tas-sitcoms El Chavo del Ocho u El Chapulín Colorado) * [[Elena Poniatowska]] (ġurnalista u kittieba) * [[Fernando del Paso]] (kittieb) * [[Francisco Laguna Correa]] (kittieb) * [[Federico Reyes Heroles]] (kittieb politiku) * [[Horst Matthai Quelle]] (filosfu) * [[Jacobo Zabludovsky]] (avukat, ġurnalist, u l-ewwel xandar televiżiv tal-aħbarijiet fil-Messiku) * [[Jacqueline Peschard]] (soċjologu) * [[Jaime Maussan]] (ġurnalist, personalità televiżiva u ufologu Messikan) * [[Javier Solorzano]] (ġurnalist) * [[Jorge Volpi]] (rumanzier u saġġista; direttur attwali ta' Canal 22 fit-televiżjoni privata Messikana) * [[José Emilio Pacheco]] (kittieb u membru ta' El Colegio Nacional) * [[Josefina Muriel]] (kittieba, storiku, riċerkatriċi, bibljofila, akkademika; membru tal-Ordni ta' Isabella l-Kattolika tal-gvern ta' Spanja fl-1966) * [[Juan García Esquivel]] (mużiċista) * [[Juan Rulfo]] (kittieb) * [[Julio Estrada]] ([[kompożitur]], kittieb, u studjuż tal-UNAM) * [[Julio Scherer García]] (awtur, ġurnalist u fundatur tar-rivista tal-aħbarijiet Proceso. Huwa kien l-editur tal-gazzetta ta' kuljum Excélsior iżda tkeċċa minħabba l-President Luis Echeverría) * [[Ilse Gradwohl]] (pittur) * [[Margarita Peña]] (kittieba u edukatriċi) * [[Maruxa Vilalta]] (drammaturgu) * [[Octavio Paz]] (poeta u saġġista; rebbieħ tal-Premju Nobel għal-Letteratura) * [[Pablo González Casanova]] (soċjologu) * [[Pola Weiss Álvarez]] (artist filmografiku) * [[Ricardo Legorreta]] (arkitett iggradwat) * [[Rosa Beltrán]] (kittieba, lekċerer u akkademika) * [[Rosario Castellanos]] (kittieb, filosfu, poeta, femminista u diplomatiku) * [[Salvador Elizondo]] (kittieb u membru ta' El Colegio Nacional) * Is-Subkmandant Marcos magħruf ukoll bħala [[Rafael Sebastián Guillén Vicente]] (soċjologu, filosfu u fundatur tal-Armata Zapatista tal-Liberazzjoni Nazzjonali) * [[Teodoro González de León]] (arkitett) * [[Veronica Castro]] (star tal-films) * [[William F. Buckley]] (kittieb u filosfu politiku; fl-1943 attenda l-UNAM qabel ma ġie kkummissjonat fl-Armata tal-Istati Uniti matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]]) === Tobba u kirurgi === * [[Celia Mercedes Alpuche Aranda]] (viċi direttur ġenerali taċ-Ċentru għar-Riċerka dwar il-Mard Infettiv) * [[Carlos Fernández del Castillo]] (speċjalist tal-mard fil-pankreas, tal-kirurġija pankreatobiljarja u tal-kirurġija gastrointestinali fl-Isptar Ġenerali ta' Massachusetts, l-Istati Uniti)<ref>{{Ċita web|url=http://web.mit.edu/medical/staff/s-fernandezdelcastillo.html|titlu=MIT Medical - Clinical Staff - Carlos Fernandez del Castillo|data=2007-12-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-24|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071218183605/http://web.mit.edu/medical/staff/s-fernandezdelcastillo.html|arkivju-data=2007-12-18|url-status=bot: unknown}}</ref> * [[Fernando Antonio Bermúdez Arias]] ([[tabib]], kardjologu, xjenzat, kittieb, għalliem, storiku, artist u difensur soċjali prominenti) * [[Ignacio Chávez]] (tabib Messikan prominenti, li stabbilixxa l-ewwel żona tal-kardjoloġija fl-Isptar Ġenerali tal-Messiku. Huwa kien ir-rettur tal-Università Awtonoma Nazzjonali tal-Messiku (1965-1966). Huwa stabbilixxa diversi istituzzjonijiet Messikani tal-Kardjoloġija u nħatar tabib onorarju jew rettur ta' 95 università madwar id-dinja. Huwa kien membru fundatur ta' El Colegio Nacional fl-1943) * [[Jorge Calles-Escandón]] (endokrinologu, li jispeċjalizza fil-bijopsija tat-tirojde, fid-dijabete tat-tip 1, fid-dijabete tat-tip 2 u fil-pompi tal-insulina fil-Wake Forest Baptist Medical Center, l-Istati Uniti) * [[David Herzog]], espert tal-mard relatat mal-ikel u professur onorarju tal-Psikjatrija fil-Harvard Medical School * [[Anastasio López Escobedo]] (Hijo Predilecto de San Miguel de Allende, Benemérito de Guanajuato, Diputado Constituyente Congreso 1917) * [[Alberto P. León]] (tabib, professur, u Segretarju tas-Saħħa tal-Messiku) * [[Gerardo Jiménez Sánchez]] (pedjatra, president fundatur tas-Soċjetà Messikana tal-Mediċina Ġenomika) * [[Mauricio Tohen]], professur distint u President tad-Dipartiment tal-Psikjatrija u x-Xjenzi Komportamentali fl-Università ta' New Mexico * [[Nora Volkow]] (direttur tal-Istitut Nazzjonali tal-Abbuż tad-Drogi) === Xjenzati === * [[Alfonso Caso y Andrade]] (arkeologu) * [[Antonio Lazcano]] (biologu u evoluzzjonista, direttur taċ-Ċentru ta' Lynn Margulis għall-[[Bijoloġija]] [[Evoluzzjoni|Evoluzzjonarja]]) * [[Carlos Frenk]] (astronomu u pijunier tas-simulazzjonijiet ta' strutturi fuq skala kbira) * [[Constantino Reyes-Valerio]] (kimiku u storiku li ħoloq it-terminu ''arte indocristiano'' u li kkontribwixxa għall-iskoperta tal-produzzjoni tal-lewn blu [[Maja]]) * [[Eduardo Pareyón Moreno]] (arkeologu) * [[Guido Münch]] (astronomu u direttur tal-Istitut ta' Max Planck għall-[[Astronomija]]) * [[Guillermo Haro]] (astronomu, koskopritur tal-oġġett ta' Herbig-Haro) * [[Guillermo Oliver]] (bijologu u professur fin-Northwestern University) * [[Jerzy Rzedowski]] (botaniku u pijunier fil-qasam tal-istudju tal-fjuri neotropikali) * [[Juan J. de Pablo]] (inġinier kimiku u viċi president għal-laboratorji nazzjonali, għall-istrateġija tax-xjenza, għall-innovazzjoni, u għall-inizjattivi globali fl-Università ta' Chicago) * [[Luis E. Miramontes]] (koinventur tal-pillola kontraċettiva) * [[Marcos Moshinsky]] (fiżiku teoriku, li bis-saħħa tax-xogħol tiegħu fil-qasam tal-partiċelli elementari rebaħ il-Premju tal-Prinċep tal-Asturias għall-Investigazzjoni Xjentifika u Teknika fl-1988 u l-Premju tax-Xjenza tal-UNESCO fl-1997) * [[Mario Molina]] (koskopritur tad-dekompożizzjoni tal-[[ożonu]] bl-aerosols tal-klorofluworokarbonji, rebbieħ tal-[[Premju Nobel għall-Kimika]]) * [[Miguel Alcubierre]] (fiżiku teoriku u komputazzjonali) * [[Miguel de Icaza]] (programmatur tas-software mingħajr ħlas) * [[Monica Olvera de la Cruz]] (teoriku tal-materja ratba) * [[Nabor Carrillo Flores]] (espert tal-mekkanika tal-ħamrija, konsulent tal-enerġija nukleari u eks president tal-UNAM) * [[Rodolfo Neri Vela]] (l-ewwel Messikan fl-ispazju) * [[Salvador Zubirán]] (fiżiku, fundatur tal-Istitut Nazzjonali tan-Nutrizzjoni) * [[Shlomo Eckstein]] (ekonomista u President tal-Università ta' Bar-Ilan) * [[Víctor Neumann-Lara]] (pijunier fit-teorija tal-graffs fil-Messiku) * [[Ricardo Miledi]] (newroxjenzat li ħadem fuq l-ipoteżi tal-kalċju tar-rilaxx tan-newrotrażmettituri) === Negozjanti === * [[Carlos Slim]] (negozjant tal-inġinerija u r-raba' l-iktar persuna sinjura attwalment fid-[[Id-Dinja|dinja]]). === Atleti === * [[Hugo Sánchez]] (plejer tal-[[futbol]] Messikan tar-[[Real Madrid CF|Real Madrid C.F.]] u eks kowċ tat-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Messiku]] u tal-[[UD Almería]]). * [[Daniel Vargas]] (plejer tal-volleyball u inġinier Messikan, lagħab mal-Pumas UNAM u mat-tim nazzjonali tal-volleyball tal-Messiku tal-irġiel, fejn lagħab fil-Logħob Olimpiku ta' [[Rio de Janeiro|Rio]] tal-2016). == Organizzazzjoni == [[Stampa:UNAM-ing.jpg|daqsminuri|Il-ġonna tal-Fakultà tal-Inġinerija.]] L-UNAM hija organizzata f'fakultajiet jew kulleġġi, iktar milli dipartimenti. Huma disponibbli l-ewwel lawriji kif ukoll studji postgradwatorji. L-UNAM hija responsabbli wkoll għall-Iskola Preparatorja Nazzjonali u għall-Kulleġġ tax-Xjenzi u l-Umanitajiet, li jikkonsistu minn diversi skejjel tal-edukazzjoni għolja fil-Belt tal-Messiku. Meta wieħed jgħodd l-istudenti kollha tal-UNAM fl-entitajiet edukattivi differenti, l-UNAM għandha iktar minn 324,413 student, u b'hekk hija waħda mill-ikbar universitajiet fid-dinja. === Fakultajiet u kulleġġi === L-UNAM għandha sett ta' fakultajiet li jkopru oqsma akkademiċi differenti bħall-inġinerija jew id-dritt. Il-fakultajiet kollha tal-UNAM joffru studji tal-ewwel lawrija u studji postgradwatorji (masters u dottorati). Madankollu, l-iskejjel li fl-UNAM jissejħu "skejjel nazzjonali" joffru biss studji tal-ewwel lawrija, u dawn it-tip ta' entitajiet edukattivi normalment ikunu ffukati l-iktar fuq l-esperjenza prattika. Dan huwa l-każ tal-Iskola Nazzjonali tal-Infermerija u tal-Ostetrija, u l-Iskola Nazzjonali tax-Xogħol Soċjali.<ref>{{Ċita web|url=http://www.unam.mx/pagina/es/8/docencia-unidades-academicas|titlu=Docencia-Unidades académicas|data=2010-09-24|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-10-24|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100924052605/http://www.unam.mx/pagina/es/8/docencia-unidades-academicas|arkivju-data=2010-09-24|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Stampa:Facultad de Ciencias (UNAM).jpg|daqsminuri|Il-Fakultà tax-Xjenzi.]] [[Stampa:Facultad de química UNAM 1.jpg|daqsminuri|Il-Fakultà tal-Kimika.]] === Lista ta' fakultajiet u istituti === * '''Fakultajiet (li joffru diplomi u lawriji)''' ** Il-Fakultà tal-Kontabbiltà u tal-Amministrazzjoni ** Il-Fakultà tal-Arkitettura ** Il-Fakultà tal-Arti u tad-Disinn ** Il-Fakultà tal-[[Kimika]] ** Il-Fakultà tal-Ekonomija ** Il-Fakultà tal-Inġinerija ** Il-Fakultà tal-Edukazzjoni Għolja ta' Acatlán ** Il-Fakultà tal-Edukazzjoni Għolja ta' Aragón ** Il-Fakultà tal-Edukazzjoni Għolja ta' Cuautitlán ** Il-Fakultà tal-Edukazzjoni Għolja ta' Iztacala ** Il-Fakultà tal-Edukazzjoni Għolja ta' Zaragoza ** Il-Fakultà tad-Dritt ** Il-Fakultà tal-Mediċina ** Il-Fakultà tal-Mużika ** Il-Fakultà tal-Odontoloġija ** Il-Fakultà tal-Filosofija u tal-Lingwi ** Il-Fakultà tax-Xjenzi Politiċi u [[Xjenzi soċjali|Soċjali]] ** Il-Fakultà tal-Psikoloġija ** Il-Fakultà tax-Xjenzi ** Il-Fakultà tal-Mediċina Veterinarja u tal-[[Annimal|Annimali]] * '''Skejjel Nazzjonali (li joffru lawriji biss)''' ** L-Iskola Nazzjonali tal-Infermerija u tal-Ostetrija ** L-Iskola Nazzjonali tax-Xogħol Soċjali ** L-Iskola Preparatorja Nazzjonali (b'disa' skejjel tal-edukazzjoni għolja) ** L-Iskola Nazzjonali tal-Edukazzjoni Għolja ta' Morelia (fl-istat ta' Michoacan) ** L-Iskola Nazzjonali tal-Edukazzjoni Għolja ta' León (fl-istat ta' Guanajuato) ** L-Iskola Nazzjonali tal-Edukazzjoni Għolja ta' Mérida (fl-istat ta' Yucatán) ** L-Iskola Nazzjonali tal-Edukazzjoni Għolja ta' Juriquilla (fl-istat ta' Querétaro) ** L-Iskola u l-Kulleġġ Nazzjonali tax-Xjenzi u tal-Umanitajiet (b'ħames skejjel tal-edukazzjoni għolja) === Sistema Edukattiva tal-Università Miftuħa u Fuq Distanza === Is-Sistema Edukattiva tal-Università Miftuħa u Fuq Distanza jew "Sistema de Universidad Abierta y Educación a Distancia" (SUAyED) hija alternattiva għall-edukazzjoni fil-kampus tal-università. Il-programmi tal-edukazzjoni miftuħa jirrikjedu l-assitenza fil-kampus mill-inqas għal jum kull ħmistax, normalment nhar ta' Sibt (semipreżenza). Il-programmi tal-edukazzjoni fuq distanza jkunu online għalkollox u jużaw kontenut ipprovdut permezz ta' pjattaformi online, fejn l-istudenti, l-għalliema u l-pari jikkomunikaw ma' xulxin online. Madwar 32,000 student tal-UNAM isegwu programmi miftuħa jew fuq distanza.<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Cervantes-Perez|isem1=Francisco|kunjom2=Vadillo|isem2=Guadalupe|kunjom3=Bucio|isem3=Jackeline|kunjom4=Herrera|isem4=Alma|data=2019-03-20|titlu=Characterizing UNAM’s Open Education System Using the OOFAT Model|url=https://www.irrodl.org/index.php/irrodl/article/view/4108|rivista=The International Review of Research in Open and Distributed Learning|lingwa=en|volum=20|numru=4}}</ref> Is-SUAyED toffri korsijiet tal-ewwel lawrija u studji postgradwatorji. == Riċerka == [[Stampa:Buque Oceanografico El Puma.jpg|xellug|daqsminuri|Bastiment għar-riċerka oċeanografika.]] L-UNAM hija eċċellenza f'bosta oqsma tar-riċerka. L-università tospita bosta mill-istituzzjonijiet ewlenin tar-riċerka fil-Messiku. F'dawn l-aħħar snin, l-università attirat studenti u xjenzati professjonali mid-dinja kollha, l-iktar mir-[[Russja]], mill-[[Indja]] u mill-Istati Uniti, u b'hekk inħolqot komunità xjentifika unika u diversifikata. Ir-riċerka xjentifika fl-UNAM hija maqsuma bejn il-fakultajiet, l-istituti, iċ-ċentri u l-iskejjel, u tkopri firxa ta' dixxiplini fl-Amerka Latina. Xi istituti notevoli tal-UNAM huma l-Istitut tal-Astronomija, l-Istitut tal-Bijoteknoloġija, l-Istitut tax-Xjenzi Nukleari, l-Istitut tal-Ekoloġija, l-Istitut tal-Fiżika, l-Istitut tal-Enerġiji Rinnovabbli, l-Istitut tal-Fiżjoloġija Ċellulari, l-Istitut tal-Ġeofiżika, l-Istitut tal-Inġinerija, l-Istitut tar-Riċerka dwar il-Materjali, l-Istitut tal-Kimika, l-Istitut tax-Xjenza Bijomedika u l-Istitut tal-[[Matematika]] Applikata u r-Riċerka tas-Sistemi. [[Stampa:2.12m Telescope-SanPedroMartir Observatory-BajaCalifornia-Mexico.jpg|daqsminuri|L-Osservatorju ta' San Pedro Mártir tal-UNAM f'Baja California.]] Iċ-ċentri tar-riċerka għandhom it-tendenza li jiffukaw fuq problemi multidixxiplinari li jkunu partikolarment rilventi għall-Messiku u għall-pajjiżi li qed jiżviluppaw, b'mod partikolari, iċ-Ċentru għax-Xjenzi Applikati u l-Iżvilupp Teknoloġiku, li jiffoka fuq ir-rabta bejn ix-xjenzi u l-problemi tad-dinja reali (eż. l-ottika u n-nanoxjenzi), u ċ-Ċentru għar-Riċerka dwar l-Enerġija, li jwettaq riċerka dinjija fl-enerġiji alternattivi. Iċ-ċentri kollha tar-riċerka huma miftuħa għall-istudenti mid-dinja kollha. L-UNAM għandha għadd ta' programi għall-istudenti fi ħdan il-pajjiż, u jintużaw internships xjentifiċi biex titħeġġeġ ir-riċerka fil-pajjiż. L-UNAM installat l-ewwel superkompjuter tagħha msejjaħ Sirio (Cray Y/MP) fl-1991. Mill-2013 topera superkompjuter imsejjaħ Miztli (HP) għar-riċerka xjentifika. == Studenti u fakultà == === Sports, klabbs u tradizzjonijiet === [[Stampa:Pumas vs León 4.jpg|daqsminuri|It-tim tal-futbol tal-UNAM.]] ==== Klabb tal-futbol professjonali ==== Il-klabb tal-[[futbol]] tal-UNAM, [[Club Universidad Nacional]], jipparteċipa fil-[[Liga MX]], l-ogħla diviżjoni tal-futbol Messikan. Il-klabb rebaħ darbtejn wara xulxin l-Apertura u l-Clausura fl-2004. Il-grawnd tagħhom huwa l-Estadio Olímpico Universitario jew l-Istadjum Olimpiku Universitarju. ==== Tim tal-volleyball tal-Pumas ==== It-tim tal-volleyball tal-UNAM, Pumas, kellu suċċess kbir fuq livell nazzjonali u internazzjonali. Il-kowċ tat-tim nazzjonali tal-volleyball tal-Messiku kien jilgħab mal-Pumas, u diversi plejers tat-tim nazzjonali huma wkoll studenti tal-UNAM, u wħud lagħbu fil-Logħob Olimpiku ta' Rio.<ref>{{Ċita web|url=http://deporte.unam.mx/noticias/noticia.php?id=3052|titlu=Daniel Vargas, un ingeniero de la UNAM que competirá en los Juegos Olímpicos|sit=deporte.unam.mx|data-aċċess=2022-10-24}}</ref> ==== Tradizzjonijiet kulturali ==== L-università għandha tradizzjoni li kull sena jsiru offerti (bl-Ispanjol: ''ofrenda'') f'Jum il-Mejtin fil-pjazza prinċipali tal-Belt Universitarja. Kull fakultà tagħmel offerta, u fiċ-ċentru, normalment ikun hemm offerta kbira skont tema li tikkorrispondi mal-festivitajiet tal-università għal dik is-sena partikolari. === Attiviżmu politiku === [[Stampa:Estadio olimpico universitario unam.jpg|daqsminuri|Veduta mill-ajru tal-Istadjum Olimpiku tal-UNAM.]] L-istudenti u l-professuri tal-UNAM ġeneralment jitqiesu bħala attivi ħafna politikament fil-Messiku kollu. Mis-sena 2000, binja żgħira fil-Fakultà tal-Umanitajiet (qrib il-Librerija Ċentrali) effettivament kienet taħt il-kontroll ta' grupp ta' studenti anarkokomunisti, li bidlu isem il-post minn "Awditorju ta' Justo Sierra" għal "Awditorju ta' [[Che Guevara]]". Filwaqt li l-biċċa l-kbira tal-istudenti normalment ikunu qrib ideoloġiji u movimenti tax-Xellug, l-università pproduċiet ukoll diversi politiċi u negozjanti prominenti tal-Lemin u neoliberali, bħall-President [[Carlos Salinas de Gortari]], ir-rettur Kattoliku Manuel Gómez Morín u n-negozjant għani Carlos Slim. L-istorja tal-UNAM wasslet biex l-università taqbeż ferm għall-minoranzi, speċjalment in-nisa fil-qasam tat-teknoloġija. Il-Fakultà tal-Inġinerija organizzat flimkien ma' [[Google]] wħud mill-ikbar Hackathons tal-Amerka Latina. === Assoċjazzjonijiet tal-istudenti === L-UNAM fiha diversi assoċjazzjonijiet tal-istudenti attwali li jipprovdu attivitajiet ekstrakurrikulari lill-komunità inġenerali, li jarrikkixxu l-attivitajiet universitarji b'avvenimenti kulturali, soċjali u xjentifiċi: * Fundación UNAM; * Nibiru Sociedad Astronomica; * SAFIR. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Universitajiet]] [[Kategorija:Messiku]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] n9x2xkqsl80n5of0u1ci9pf5xwcyf5i 0 30742 318215 318196 2024-12-04T16:53:06Z Trigcly 17859 318215 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Sigiriya Sri Lanka 003.jpg|daqsminuri|273x273px|Il-Belt Antika ta' Sigiriya.]] Is-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-Organizzazzjoni tan-[[Nazzjonijiet Uniti]] għall-Edukazzjoni, ix-Xjenza u l-Kultura ([[UNESCO]]) huma postijiet b'importanza kulturali jew naturali, kif deskritt fil-Konvenzjoni tal-Wirt Dinji tal-UNESCO, li ġiet stabbilita fl-1972.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/convention/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The World Heritage Convention|data=2016-08-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160827065310/https://whc.unesco.org/en/convention/|arkivju-data=2016-08-27|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-wirt kulturali jikkonsisti minn [[Monument|monumenti]] (bħal xogħlijiet arkitettoniċi, [[Skultura|skulturi]] monumentali, jew inċiżjonijiet), gruppi ta' binjiet, u siti (fosthom siti arkeoloġiċi). Il-wirt naturali jinkludi karatteristiċi naturali (li jikkonsistu minn formazzjonijiet fiżiċi u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]]), [[Ġeoloġija|ġeoloġiċi]] u fiżjografiċi (inkluż il-ħabitats ta' speċijiet mhedda ta' [[Annimal|annimali]] u pjanti), u siti naturali li huma importanti mill-puntdivista tax-[[xjenza]], tal-konservazzjoni jew tas-sbuħija naturali.<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage|data=2021-02-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210201042309/http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|arkivju-data=2021-02-01|url-status=bot: unknown}}</ref> Is-[[Sri Lanka]] rratifikat il-Konvenzjoni fis-6 ta' Ġunju 1980, u b'hekk is-siti indikattivi tagħha setgħu jitqiesu biex jiżdiedu mal-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/statesparties/lk|titlu=Sri Lanka - UNESCO World Heritage Convention|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> B'kollox is-Sri Lanka għandha tmien Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, sitta kulturali u tnejn naturali. L-ewwel tliet Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO mis-Sri Lanka żdiedu fl-1982: il-[[Polonnaruwa|Belt Antika ta' Polonnaruwa]], il-[[Sigiriya|Belt Antika ta' Sigiriya]], u l-[[Anuradhapura|Belt Sagra ta' Anuradhapura]]. L-iżjed sit li żdied reċentement mis-Sri Lanka huwa l-[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]], fl-2010. == Siti ta' Wirt Dinji == L-UNESCO tiddeżinja s-siti abbażi ta' għaxar kriterji tal-għażla; kull sit irid jissodisfa mill-inqas wieħed mill-għaxar kriterji. Il-kriterji (i) sa (vi) huma kulturali, filwaqt li l-kriterji (vii) sa (x) huma naturali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/criteria/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The Criteria for Selection|data=2016-06-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160612152223/https://whc.unesco.org/en/criteria/|arkivju-data=2016-06-12|url-status=bot: unknown}}</ref> NB: * Siti transnazzjonali (bl-ikħal) {| class="wikitable sortable" !Sit !Ritratt !Post !Kriterji tal-Għażla !Erja f'ettari (akri) !Sena tad-deżinjazzjoni !Deskrizzjoni |- ![[Anuradhapura|Belt Sagra ta' Anuradhapura]] |[[File:SL_Anuradhapura_asv2020-01_img31_Abhayagiriya_Stupa.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:SL_Anuradhapura_asv2020-01_img31_Abhayagiriya_Stupa.jpg|alt=A large Buddhist stupa|150x150px]] |Reġjun Ċentrali tat-Tramuntana |kulturali: (ii), (iii), (vi) |— |1982 |Anuradhapura kienet l-ewwel [[belt kapitali]] tas-Sri Lanka u ċentru spiritwali [[Buddiżmu|Buddist]]. Ġiet stabbilita fis-seklu 4 [[Ante Christum natum|Q.K]]. Ġiet attakkata mit-Tamil fis-seklu 2 Q.K. u r-rikkezzi tagħha nsterqu mill-Pandja fis-seklu 9 [[WK|W.K]]. Il-[[Monument|monumenti]] ġew irrestawrati sussegwentement iżda l-belt finalment inqerdet fid-993 mill-imperatur taċ-Ċola [[Rajaraja I]] u l-belt kapitali ġiet ittrasferita lejn Polonnaruwa. Fis-sekli ta' wara l-fdalijiet inħakmu mill-veġetazzjoni tal-ġungla. Fost il-monumenti li għad fadal illum il-ġurnata nsibu l-monasteru ta' Abhayagiri (fl-istampa) u l-istupa ta' Ruwanwelisaya, kif ukoll is-siġra ta' Jaya Sri Maha Bodhi, siġra li kibret minn biċċa mlaqqma mis-siġra oriġinali li l-[[Gautama Buddha|Buddha]] jingħad li kiseb l-illuminiżmu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200/|titlu=Sacred City of Anuradhapura|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Polonnaruwa|Belt Antika ta' Polonnaruwa]] |[[File:Polonnaruwa_Vatadage.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Polonnaruwa_Vatadage.jpg|alt=Ruins of a Buddhist temple|150x150px]] |Reġjun Ċentrali tat-Tramuntana |kulturali: (i), (iii), (vi) |— |1982 |Wara l-qerda ta' Anuradhapura mid-dinastija taċ-Ċola, Polonnaruwa saret il-belt kapitali tar-renju taċ-Ċola taħt [[Vijayabahu I]]. Għad fadal diversi tempji u [[Skultura|skulturi]] tal-bronż [[Ħinduiżmu|Induisti]] ta' dak iż-żmien. Il-belt esperjenzat l-aqwa perjodu tagħha fis-seklu 12 taħt [[Parakramabahu I]], meta nbnew bosta monumenti u tempji Buddisti, inkluż il-Vatadage (fl-istampa), tempju li fl-imgħoddi kien jospita fih ir-relikwa ta' sinna tal-Buddha. Il-belt qabdet it-triq tan-niżla fis-seklu 13.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/201/|titlu=Ancient City of Polonnaruwa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Sigiriya|Belt Antika ta' Sigiriya]] |[[File:Sigiriya.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sigiriya.jpg|alt=A large granite rock with people walking toward it|150x150px]] |Reġjun Ċentrali |kulturali: (ii), (iii), (iv) |— |1982 |Għal żmien qasir Sigiriya kienet il-belt kapitali tar-[[Re Kashyapa]], li rrenja bejn l-477 u l-495, wara li ordna biex missieru, ir-[[Re Dhatusena]], jinqatel. Il-belt inbniet fuq u madwar il-"Blata tal-[[iljun]]", blata vulkanika tal-granit għolja 180 metru (590 pied). Wara t-telfa li ġarrab Kashyapa minn ħuh [[Moggallana I]], is-sit ġie rritornat lill-patrijiet Buddisti li qabel kienu għexu fil-grotti tal-inħawi. Illum il-ġurnata, is-sit jinsab fi stat ta' fdalijiet, u ġew ippreservati partijiet biss tal-fortifikazzjonijiet u tal-binjiet, flimkien ma' affreski li jirrappreżentaw figuri femminili. L-istil ta' dawn l-affreski kien influwenti fis-sekli ta' wara.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/202/|titlu=Ancient City of Sigiriya|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Kandy|Belt Sagra ta' Kandy]] |[[File:SL_Kandy_asv2020-01_img33_Sacred_Tooth_Temple.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:SL_Kandy_asv2020-01_img33_Sacred_Tooth_Temple.jpg|alt=A Buddhist temple in white stone and a flag in front|150x150px]] |Reġjun Ċentrali |kulturali: (iv), (vi) |— |1988 |Kandy ġiet stabbilita fis-seklu 14 u serviet bħala l-belt kapitali tar-renju ta' Kandy mill-1592 sal-1815, meta l-[[Imperu Brittaniku|Brittaniċi]] daħlu fiha. Għadha l-belt kapitali [[Reliġjon|reliġjuża]] Buddista tas-Sri Lanka u ċentru tal-pellegrinaġġi. Skont tradizzjoni antika tat-trasferiment tar-relikwi meta tinbidel il-belt kapitali, ir-relikwa ta' sinna tal-Buddha nħażnet fit-Tempju tas-Sinna (fl-istampa), u l-istruttura attwali tmur lura għal nofs is-seklu 18. Monumenti oħra jinkludu l-Palazz Irjali u diversi tempji Buddisti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/450/|titlu=Sacred City of Kandy|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] |[[File:20160128_Sri_Lanka_4107_Sinharaja_Forest_Reserve_sRGB_(25468886730).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:20160128_Sri_Lanka_4107_Sinharaja_Forest_Reserve_sRGB_(25468886730).jpg|alt=Look at a rain forest from above|150x150px]] |Sabaragamuwa u r-Reġjun tan-Nofsinhar |naturali: (ix), (x) |— |1988 |Ir-Riżerva Forestali ta' Sinharaja tħaddan fiha wħud mill-aħħar foresti tropikali relattivament mhux mimsusa tas-Sri Lanka. Il-flora hija relitt tas-superkontinent ta' Gondwanaland tal-qedem, u hija importanti għall-istudju tal-[[evoluzzjoni]] [[Bijoloġija|bijoloġika]] u ċ-ċaqliq kontinentali. Il-widien u ż-żoni iktar baxxi huma miksija bi speċijiet ''Dipterocarpus'' filwaqt li foresti sekondarji u arbuxxelli jiksu ż-żoni fejn tneħħiet il-foresta oriġinali. Iż-żona tospita bosta speċijiet endemiċi ta' [[Għasfur|għasafar]], [[Mammiferu|mammiferi]], friefet u anfibji.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/405/|titlu=Sinharaja Forest Reserve|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Galle|Raħal Antik ta' Galle u l-Fortifikazzjonijiet tiegħu]] |[[File:Galle_Fort.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Galle_Fort.jpg|alt=Aerial photo of Galle fort|150x150px]] |Reġjun tan-Nofsinhar |kulturali: (iv) |— |1988 |Ir-raħal ta' Galle ġie stabbilit mill-[[Portugall|Portugiżi]] li bnew l-ewwel fortifikazzjonijiet hemmhekk fl-aħħar tas-seklu 16. Il-Kumpanija [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiża]] tal-Lvant tal-[[Indja]] ħakmet il-forti fl-1640 u bniet swar tal-ġebel bil-bastjuni, u lir-raħal tatu l-konfigurazzjoni attwali. Galle ġie żviluppat l-iktar fis-seklu 18, meta kien jospita 500 familja u kellu binjiet amministrattivi u mħażen kbar. Ir-raħal ingħata lill-Brittaniċi fl-1796. Galle huwa l-aqwa eżempju ppreservat ta' raħal iffortifikat mibni mill-[[Ewropa|Ewropej]] fin-Nofsinhar u fix-Xlokk tal-[[Asja]]. L-arkitettura tirrappreżenta fużjoni ta' tradizzjonijiet reġjonali u Ewropej bejn is-sekli 16 u 19. Waħda mill-karatteristiċi importanti hija sistema tad-dranaġġ li kienet tuża l-ilma baħar għall-ifflaxxjar.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/451/|titlu=Old Town of Galle and its Fortifications|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] f'Rangiri |[[File:Dambulla-buddhastupa.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddhastupa.jpg|alt=Stupa with sitting Buddhas around it in a cave with painted walls|150x150px]] |Reġjun Ċentrali |kulturali: (i), (iv) |— |1991 |Il-monasteru fl-għar huwa l-ikbar kumpless Buddist fis-Sri Lanka u l-iktar wieħed ippreservat, filwaqt li huwa sit importanti għall-pellegrinaġġi. Ġie abitat mill-patrijiet Buddisti mis-seklu 3 Q.K. Jinkludi ħames santwarji mibnija f'għerien naturali. Is-santwarji sarulhom sensiela ta' rinnovazzjonijiet, u l-bixra attwali tmur lura għas-seklu 18. Fihom eżempji straordinarji ta' arti reliġjuża, inkluż [[Statwa|statwi]] u affreski bl-istil tal-iskola tal-arti ta' Kandy.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561/|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] |[[File:Sri_Pada_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Pada_02.jpg|alt=A mountain from far|150x150px]] |Reġjun Ċentrali u Sabaragamuwa |naturali: (ix), (x) |— |2010 |Dan is-sit jinkludi tliet żoni eżistenti li huma l-inqas mimsusa fost il-foresti tropikali muntanjużi u submuntanjużi tas-Sri Lanka: iż-[[Żona Protetta u Selvaġġa tal-Quċċata]] (il-[[Quċċata ta' Adam]] fl-istampa), il-[[Park Nazzjonali tal-Pjanuri ta' Horton]], u l-[[Foresta tal-Konservazzjoni ta' Knuckles]]. L-inħawi huma rikki ħafna fil-[[bijodiversità]] u jospitaw diversi speċijiet endemiċi, inkluż il-langur ta' wiċċu vjola, il-leopard tas-Sri Lanka, u bosta molluski, rettili u anfibji.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1203/|titlu=Central Highlands of Sri Lanka|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |} == Referenzi == [[Kategorija:Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Sri Lanka]] 8xuwxuovnmq7iloaudeq3w0e46g4mo7 0 30744 318216 318197 2024-12-04T16:53:58Z Trigcly 17859 318216 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Changu Narayan (5244433170).jpg|daqsminuri|244x244px|It-Tempju ta' Changu Narayan fil-Wied ta' Kathmandu, in-Nepal.]] L-Organizzazzjoni tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] għall-[[Edukazzjoni]], ix-[[Xjenza]] u l-[[Kultura]] ([[UNESCO]]) iddeżinjat 66 [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO fin-Nofsinhar tal-[[Asja]], li hawnhekk tirreferi għal sitt pajjiżi/stati membri: l-[[Afganistan]], l-[[Indja]], in-[[Nepal]], il-[[Pakistan]], is-[[Sri Lanka]] u l-[[Bangladexx|Bangladesh]]. Il-[[Butan|Bhutan]] u l-[[Maldive|Maldivi]] jinsabu wkoll f'dan ir-reġjun, iżda ma għandhom l-ebda Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO. F'dan ir-reġjun, l-Indja għandha l-ikbar ammont ta' Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO (il-ħames globalment) bi 43 sit. L-ewwel siti li tniżżlu mir-reġjun kienu min-Nepal: il-[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] u l-[[Wied ta' Kathmandu]]. In-Nepal għandu erba' Siti ta' Wirt Dinji, filwaqt li s-Sri Lanka għandha tmienja, il-Bangladesh għandu tlieta, il-Pakistan għandu sitta u l-Afganistan għandu tnejn, u t-tnejn tniżżlu fil-lista tas-siti fil-periklu. Kull sena, il-Kumitat tal-Wirt Dinji tal-UNESCO jista' jiddeżinja siti ġodda fil-lista, jew ineħħi s-siti li ma jissodisfawx iktar il-kriterji tal-għażla tal-UNESCO. L-UNESCO tiddeżinja s-siti abbażi ta' għaxar kriterji tal-għażla; kull sit irid jissodisfa mill-inqas wieħed mill-għaxar kriterji. Il-kriterji (i) sa (vi) huma kulturali, filwaqt li l-kriterji (vii) sa (x) huma naturali. Is-siti "mħallta" huma siti li jissodisfaw kriterji bħala sit kulturali u bħala sit naturali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/criteria/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The Criteria for Selection|data=2016-06-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160612152223/https://whc.unesco.org/en/criteria/|arkivju-data=2016-06-12|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/nominations/|titlu=World Heritage List Nominations. UNESCO.|sit=web.archive.org|lingwa=en|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100627033420/http://whc.unesco.org/en/nominations/|arkivju-data=2010-06-27|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-Kumitat tal-Wirt Dinji jista' jispeċifika wkoll li sit jinsab fil-periklu, u jikkwota "kundizzjonijiet li jheddu l-istess karatteristiċi tal-għażla tal-UNESCO li wasslu biex is-sit jitniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO".<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/158/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - World Heritage in Danger|data=2021-01-13|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210113072850/http://whc.unesco.org/en/158/|arkivju-data=2021-01-13|url-status=bot: unknown}}</ref> F'dan ir-reġjun attwalment hemm żewġ siti fil-periklu. == Siti ta' Wirt Dinji == NB: * Siti transnazzjonali (bl-asterisk) {| class="wikitable sortable" !Sit !Stampa !Post !Kriterji tal-Għażla !Erja f'ettari (akri) !Sena tad-deżinjazzjoni !Deskrizzjoni |- ![[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] |[[Stampa:Amazing_Sunset_of_Pheriche.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Amazing_Sunset_of_Pheriche.jpg|alt=A village in a large mountain valley. In the distance very high snow-covered mountains are visible.|150x150px]] |Distrett ta' Solukhumbu, in-[[Nepal]] |naturali: (vii) |— |1979 |Il-Park Nazzjonali ta' Sagarmatha jħaddan fih il-katina muntanjuża l-kbira tal-Himalayas li tinkludi l-ogħla muntanja fid-[[Id-Dinja|dinja]] 'l fuq mil-livell tal-baħar, l-[[Everest]] (magħrufa fin-Nepal bħala Sagarmatha), u l-Pajsaġġ Sagru tal-Himalayas, il-pajsaġġ transkonfinali fil-Lvant tal-Himalayas. Il-park ikopri erja ta' 124,000 ettaru (307,000 akru) ta' art u 20 villaġġ b'6,000 Sherpa li ilhom jgħixu f'dawn l-inħawi għall-aħħar erba' sekli.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/120/|titlu=Sagarmatha National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Wied ta' Kathmandu]] |[[Stampa:Swayambhunath_temple_-_an_ancient_religious_architecture_of_Nepal.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Swayambhunath_temple_-_an_ancient_religious_architecture_of_Nepal.jpg|150x150px]] |[[Wied ta' Kathmandu]], in-[[Nepal]] |kulturali: (iii), (iv), (vi) |— |1979 |Dan is-sit huwa magħmul minn seba' komponenti: il-[[Pjazza]] Durbar ta' Bhaktapur, Boudhanath, it-Tempju ta' Changu Narayan, il-Pjazza Durbar ta' Kathmandu, it-Tempju ta' Pashupatinath, il-Pjazza Durbar ta' Patan, u Swayambhunath (fl-istampa). It-tliet Pjazez Durbar irjali kienu jintużaw mill-Malla, u wara l-unifikazzjoni tan-Nepal intużaw mix-Shah u mir-Rana. Iż-żewġ stupi huma Swayambhunath li hija l-eqdem u Boudhanath li hija l-ikbar fin-Nepal. It-Tempju ta' Changu Narayan huwa l-eqdem tempju [[Induiżmu|Induista]] fin-Nepal u jmur lura għas-seklu 5 W.K., u t-Tempju ta' Pashupatinath huwa l-ikbar kumpless ta' tempju fin-Nepal. Il-Wied ta' Kathmandu tniżżel bħala sit fil-periklu mill-2003 sal-2007 minħabba telf parzjali jew sostanzjali tal-elementi tradizzjonali f'sitta minn seba' żoni bil-[[Monument|monumenti]] li rriżulta f'telf ġenerali tal-awtentiċità u tal-integrità tas-sit kollu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/121/|titlu=Kathmandu Valley|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] |[[Stampa:USAID_Measuring_Impact_Conservation_Enterprise_Retrospective_(Nepal;_National_Trust_for_Nature_Conservation)_(40301455971).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:USAID_Measuring_Impact_Conservation_Enterprise_Retrospective_(Nepal;_National_Trust_for_Nature_Conservation)_(40301455971).jpg|alt=A lake with tree trunks in the water.|150x150px]] |Distretti ta' Chitwan, ta' Nawalpur, ta' Parasi, ta' Parsa u ta' Makwanpur, in-[[Nepal]] |naturali: (vii), (ix), (x) |— |1984 |Il-Park Nazzjonali ta' Chitwan, li huwa parti mill-artijiet baxxi subtropikali tat-Teraj ta' Ġewwa tan-Nofsinhar u taċ-ċentru tan-Nepal, jospita waħda mill-aħħar popolazzjonijiet ta' rinoċeronti Indjani u ta' tigri tal-Bengal. Storikament intuża mill-kaċċaturi fewdali u minn dawk ta' madwarhom għall-kaċċa tal-[[Annimal|annimali]] l-kbar, fejn kien joqogħdu għal xi xahrejn u kienu joqtlu mijiet ta' tigri, rinoċeronti, [[Iljunfant|iljunfanti]], u orsijiet Asjatiċi żgħar. Il-park issa huwa wieħed mill-aħħar ekosistemi li għad fadal fir-reġjun tat-Teraj u jospita iktar minn 68 speċi ta' [[Mammiferu|mammiferi]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/284/|titlu=Chitwan National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Lumbini|Lumbini, il-post tat-twelid tal-Buddha]] |[[Stampa:BRP_Lumbini_Mayadevi_temple.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:BRP_Lumbini_Mayadevi_temple.jpg|alt=A large tree next to a water filled pool.|150x150px]] |Distrett ta' Rupandehi, in-[[Nepal]] |kulturali: (iii), (vi) |— |1997 |Lumbini huwa l-post tat-twelid tal-fundatur tar-[[reliġjon]] tal-[[Buddiżmu]], [[Gautama Buddha]], li twieled fis-623 [[Ante Christum natum|Q.K]]. Lumbini jitqies bħala wieħed mill-eqdes postijiet fil-Buddiżmu u fih siti ta' pellegrinaġġ li jmorru lura għas-seklu 3 Q.K. Il-kumpless jinkludi l-kitba mnaqqxa fuq il-pilastru ta' Lumbini, it-Tempju ta' Maya Devi, u l-Vaska ta' Shakya, fejn Maya jingħad li marret tgħum qabel ma welldet lill-Buddha.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/666/|titlu=Lumbini, the Birthplace of the Lord Buddha|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Minaret u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi ta' Jam]] |[[Stampa:Minaret_of_jam_2009_ghor.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Minaret_of_jam_2009_ghor.jpg|200x200px]] |Ghor, l-[[Afganistan]] |kulturali: (ii), (iii), (iv) |— |2002 |Il-minaret tlesta fl-1194 taħt is-Sultan [[Ghiyath al-Din Muhammad]] tad-dinastija tal-Guridi. Jinsab f'żona remota f'wied fond ta' xmara. X'aktarx li huwa l-unika bini li għad fadal tal-belt kapitali tas-sajf ta' Firozkoh tad-dinastija tal-Guridi. Huwa għoli 65 metru (213-il pied) u jikkonsisti minn erba' ċilindri sovraimposti. Huwa miksi b'disinni [[Ġeometrija|ġeometriċi]] u b'kalligrafija Kufika b'madum turkważ. L-arkitettura tal-minaret kienet influwenti fir-reġjun, inkluż bħala ispirazzjoni għall-[[Qutb Minar]] f'[[Delhi]], l-[[Indja]]. Fl-inħawi nstabu wkoll fdalijiet ta' insedjamenti Guridi mis-sekli 12 u 13. Is-sit tniżżel fil-lista tas-siti fil-periklu minnufih wara li tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2002.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/211/|titlu=Minaret and Archaeological Remains of Jam|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-09}}</ref> |- ![[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] |[[Stampa:Buddha_of_Bamiyan.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Buddha_of_Bamiyan.jpg|230x230px]] |Bamyan, l-[[Afganistan]] |kulturali: (i), (ii), (iii), (iv), (vi) |— |2003 |Il-Wied ta' Bamiyan, li jinsab tul waħda mir-rotot tat-[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan|Toroq tal-Ħarir]], kien ċentru [[Buddiżmu|Buddista]] li kien qed jiffjorixxi bejn is-sekli 1 u 13 u kien sit ta' pellegrinaġġ importanti. Fl-inħawi hemm diversi [[Monument|monumenti]] Buddisti, inkluż [[Statwa|statwi]] u għerien bit-tinqix. L-iskambju ta' influwenzi Indjani, [[Greċja|Ellenistiċi]], [[Imperu Ruman|Rumani]] u [[Sassanidi]] rriżultaw f'espressjoni [[Arti|artistika]] partikolari, magħrufa bħala l-arti ta' Gandhara. Iktar 'il quddiem, matul il-perjodu [[Iżlam|Iżlamiku]], inbnew diversi fortifikazzjonijiet, u l-[[kultura]] Buddista majnat. Żewġ statwi kolossali tal-[[Gautama Buddha|Buddha]] (l-istatwa l-kbira tidher fl-istampa) inqerdu mit-[[Talibani]] fl-2001, att li rriżulta f'kundanna internazzjonali. Is-sit tniżżel fil-lista tas-siti fil-periklu minnufih wara li tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2003.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/208/|titlu=Cultural Landscape and Archaeological Remains of the Bamiyan Valley|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-09}}</ref> |- ![[Fdalijiet Arkeoloġiċi ta' Moenjodaro]] |[[Stampa:Mohenjo-daro-2010.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mohenjo-daro-2010.jpg|alt=Ancient ruins, including several brick walls|150x150px]] |Sindh, il-[[Pakistan]] |kulturali: (ii), (iii) |— |1980 |Mohenjodaro kienet waħda mill-ikbar bliet taċ-ċivilizzazzjoni tal-wied tax-xmara Indus u kienet l-ewwel belt ippjanata fin-Nofsinhar tal-[[Asja]]. Kienet tinsab max-xtut tax-xmara Indus, u ffjorixxiet bejn l-2,500 u l-1,500 [[Ante Christum natum|Q.K]]. Il-belt inbniet l-iktar bil-brikks u kienet issegwi pjanta rigoruża ta' grilja. Kien hemm banjijiet pubbliċi, foss tal-qamħ u sistema elaborata tad-drenaġġ. Fis-seklu 2 [[WK|W.K]]. inbniet stupa [[Buddiżmu|Buddista]] fuq il-fdalijiet tal-belt. L-iskavi fis-sit ilhom għaddejjin mill-1922, u sa issa ġie esplorat madwar terz tas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/138/|titlu=Archaeological Ruins at Moenjodaro|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Taxila]] |[[Stampa:Double-Headed_Eagle_Stupa_at_Sirkap_06.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Double-Headed_Eagle_Stupa_at_Sirkap_06.jpg|alt=Remains of a Buddhist stupa and an information board in front|150x150px]] |Punjab, il-[[Pakistan]] |kulturali: (iii), (vi) |— |1980 |Taxila, li diġà kienet abitata fin-[[Neolitiku]], kienet ċentru Buddist importanti tat-tagħlim bejn is-seklu 5 Q.K. u s-seklu 2 W.K. Is-sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] jinkludi l-fdalijiet ta' erba' insedjamenti li joħorġu fid-dieher l-iżvilupp urban tas-sit. Il-belt kienet tinsab tul waħda mir-rotot tat-[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan|Toroq tal-Ħarir]] u kienet influwenzata mill-Imperu Akemenida u mill-[[Greċja|Griegi]]. It-Tumbata ta' Bhir hija assoċjata mad-daħla ta' [[Alessandru l-Kbir]] f'Taxila fit-326 Q.K. Uħud mill-[[Monument|monumenti]] jinkludu l-monasteru ta' Jaulian monastery, l-istupa ta' Mohra Muradu, l-istupa ta' Dharmarajika, il-kumpless ta' Jandial, u l-belt ta' Sirkap.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/139/|titlu=Taxila|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- !Fdalijiet Buddisti ta' [[Takht-i-Bahi]] u ta' [[Sahr-i-Bahlol]] |[[Stampa:Takht-e-bahi.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Takht-e-bahi.jpg|alt=Ancient ruins in a hilly area|150x150px]] |Khyber Pakhtunkhwa, , il-[[Pakistan]] |kulturali: (iv) |— |1980 |Il-monasteru Buddist ta' Takht-i-Bahi (fl-istampa) ġie stabbilit fis-seklu 1 W.K. u baqa' jintuża sas-seklu 7. Minħabba l-pożizzjoni tiegħu fil-quċċata ta' għolja wieqfa, baqa' ppreservat sew minkejja l-invażjonijiet suċċessivi fir-reġjun. Il-monasteru u l-fdalijiet tal-belt fil-qrib ta' Seri Bahlol mill-perjodu ta' Kux huma wħud mill-iżjed monumenti Buddisti importanti fir-reġjun ta' Gandhara. Il-monasteru huwa l-iżjed monasteru Buddist komplut fil-Pakistan u jinkludi diversi gruppi ta' stupi, ċelel monastiċi, tempji, u binjiet lajċi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/140/|titlu=Buddhist Ruins of Takht-i-Bahi and Neighbouring City Remains at Sahr-i-Bahlol|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Monumenti Storiċi ta' Makli]], Thatta |[[Stampa:PK_Thatta_asv2020-02_img20_Makli_Necropolis.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:PK_Thatta_asv2020-02_img20_Makli_Necropolis.jpg|alt=A large two-storey tomb made of sandstone|150x150px]] |Sindh, il-[[Pakistan]] |kulturali: (iii) |— |1981 |Makli hija nekropoli kbira fil-belt ta' Thatta. Kienet attiva bejn is-sekli 14 u 18. Il-monumenti u l-mawżolej inbnew minn ġebel, brikks u madum igglejżjat ta' kwalità kbira. L-oqbra ta' qaddisin u ta' mexxejja famużi, fosthom [[Jam Nizamuddin II]] u [[Isa Khan]] (fl-istampa) għadhom ippreservati u huma eżempji fini tal-arkitettura tal-Mugal influwenzata minn stili lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/143/|titlu=Historical Monuments at Makli, Thatta|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Forti ta' Lahore]] u l-[[Ġonna ta' Shalimar]] |[[Stampa:Lahore_Fort_view_from_Baradari.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Lahore_Fort_view_from_Baradari.jpg|alt=Look at a Mughal-style fort through some columns|150x150px]] |Punjab, il-[[Pakistan]] |kulturali: (ii), (iii) |— |1981 |Il-Forti (fl-istampa) u l-[[Ġonna ta' Shalimar]] f'[[Lahore]] huma żewġ kumplessi rjali mill-era tal-Mugal. Il-Forti jinsab fin-naħa tal-Majjistral tal-Belt Iffortifikata ta' Lahore u nqered u reġa' nbena diversi drabi matul l-[[Storja|istorja]] tiegħu. Il-monumenti eżistenti jmorru lura għas-seklu 16, matul ir-renju ta' [[Akbar]]. Il-Ġonna ta' Shalimar inbnew taħt l-imperatur [[Shah Jahan]] fl-1642. Huma eżempju ta' ġonna tal-Mugal li ġew influwenzati mit-tradizzjonijiet [[Iran|Persjani]] u [[Iżlam|Iżlamiċi]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/171/|titlu=Fort and Shalamar Gardens in Lahore|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Forti ta' Rohtas]] |[[Stampa:Rohtas_Fort_Gate.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rohtas_Fort_Gate.jpg|alt=Large stone gate to the fort|150x150px]] |Punjab, il-[[Pakistan]] |kulturali: (ii), (iv) |— |1997 |Il-forti nbena taħt [[Sher Shah Suri]], wara r-rebħa tiegħu kontra l-Imperatur tal-Mugal [[Humayun]] fl-1541. Huwa eżempju eċċezzjonali ta' arkitettura militari Iżlamika bikrija fl-era tal-porvli, u jintegra t-tradizzjonijiet [[Arti|artistiċi]] mit-[[Turkija]] u s-subkontinent [[Indja|Indjan]]. Serva bħala mudell għall-arkitettura suċċessiva tal-Mugal. Qatt ma nħakem f'battalja u għadu intatt.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/586/|titlu=Rohtas Fort|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Belt tal-Moskea Storika ta' Bagerhat]] |[[Stampa:Shat_Gombuj_Mosque_0016.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Shat_Gombuj_Mosque_0016.JPG|alt=Building of red bricks with a roof consisting of many white domes. There are small round towers on the corners of the building each crowned by a white cupola.|150x150px]] |Khulna, il-[[Bangladexx|Bangladesh]] |kulturali: (iv) |— |1985 |Il-belt ta' Bagerhat ġiet stabbilita fis-seklu 15 mill-Khan [[Jahan Ali]] bl-isem ta' Khalifatabad. Fiha iktar minn 300 moskea, binjiet pubbliċi, mawżolej, pontijiet u ġibjuni, u l-biċċa l-kbira minnhom huma mibnija bil-brikks (terrakotta). Il-belt tirrappreżenta wħud mill-iżjed eżempji sinifikanti tal-arkitettura [[Iżlam|Musulmana]] bikrija fil-Bengal, inkluż il-Qabar tal-Khan Jahan u l-Moskea tas-Sittin Koppla (fl-istampa). L-istil arkitettoniku huwa uniku għal dan is-sit. Wara l-[[mewt]] tal-fundatur, il-belt inħakmet u tgħattiet bil-veġetazzjoni tal-ġungla.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/321/|titlu=Historic Mosque City of Bagerhat|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Fdalijiet tal-Vihara Buddista f'Paharpur|Fdalijiet tal-''Vihara'' Buddista f'Paharpur]] |[[Stampa:Paharpur_Buddhist_Bihar.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Paharpur_Buddhist_Bihar.jpg|alt=Ruins of a structure of red stone now resembling a small hill or mound.|150x150px]] |Rajshahi, il-[[Bangladexx|Bangladesh]] |kulturali: (i), (ii), (vi) |— |1985 |[[Somapura Mahavihara]], ''vihāra'' jew monasteru Buddist, imur lura għas-seklu 8. Kien ċentru importanti tal-[[Buddiżmu]] Mahayana fir-reġjun sal-seklu 12, u huwa t-tieni l-ikbar monasteru Buddist fin-Nofsinhar tal-[[Himalayas]]. Ġie mżejjen b'tinqix u bi [[Skultura|skulturi]] tal-ġebel u tat-terrakotta. Influwenza l-kostruzzjoni tat-tempji fil-[[Burma|Myanmar]], f'Ġava u fil-[[Kambodja]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/322/|titlu=Ruins of the Buddhist Vihara at Paharpur|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Sundarbans]] |[[Stampa:Sun_in_Sunderbans.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sun_in_Sunderbans.jpg|alt=Boat on a river in a densely forested plain.|226x226px]] |Khulna, il-[[Bangladexx|Bangladesh]] |naturali: (ix), (x) |— |1997 |Il-park nazzjonali jkopri l-parti tas-Sundarbans fil-Bangladesh, id-delta tax-xmajjar Ganges u Brahmaputra. Tinkludi l-ikbar foresta tal-mangrovji fid-dinja u l-iżjed waħda rikka b'madwar 78 speċi ta' mangrovji. Tħaddan fiha [[bijodiversità]] kbira, b'popolazzjoni kbira ta' tigri tal-Bengal, u hija wkoll ħabitat importanti għad-denfil tax-xmajjar tal-Irrawaddy u tal-Ganges, għal diversi speċijiet ta' [[Għasfur|għasafar]] u għall-fkieren tal-baħar. Il-park fih tliet santwarji/komponenti. Fl-[[Indja]], il-[[Park Nazzjonali tas-Sundarbans]] huwa mniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO separat.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/798/|titlu=The Sundarbans|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/452/|titlu=Sundarbans National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-10}}</ref> |- ![[Anuradhapura|Belt Sagra ta' Anuradhapura]] |[[Stampa:SL_Anuradhapura_asv2020-01_img31_Abhayagiriya_Stupa.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:SL_Anuradhapura_asv2020-01_img31_Abhayagiriya_Stupa.jpg|alt=A large Buddhist stupa|150x150px]] |Reġjun Ċentrali tat-Tramuntana, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (ii), (iii), (vi) |— |1982 |Anuradhapura kienet l-ewwel [[belt kapitali]] tas-Sri Lanka u ċentru spiritwali [[Buddiżmu|Buddist]]. Ġiet stabbilita fis-seklu 4 [[Ante Christum natum|Q.K]]. Ġiet attakkata mit-Tamil fis-seklu 2 Q.K. u r-rikkezzi tagħha nsterqu mill-Pandja fis-seklu 9 [[WK|W.K]]. Il-[[Monument|monumenti]] ġew irrestawrati sussegwentement iżda l-belt finalment inqerdet fid-993 mill-imperatur taċ-Ċola [[Rajaraja I]] u l-belt kapitali ġiet ittrasferita lejn Polonnaruwa. Fis-sekli ta' wara l-fdalijiet inħakmu mill-veġetazzjoni tal-ġungla. Fost il-monumenti li għad fadal illum il-ġurnata nsibu l-monasteru ta' Abhayagiri (fl-istampa) u l-istupa ta' Ruwanwelisaya, kif ukoll is-siġra ta' Jaya Sri Maha Bodhi, siġra li kibret minn biċċa mlaqqma mis-siġra oriġinali li l-[[Gautama Buddha|Buddha]] jingħad li kiseb l-illuminiżmu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200/|titlu=Sacred City of Anuradhapura|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Polonnaruwa|Belt Antika ta' Polonnaruwa]] |[[Stampa:Polonnaruwa_Vatadage.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Polonnaruwa_Vatadage.jpg|alt=Ruins of a Buddhist temple|150x150px]] |Reġjun Ċentrali tat-Tramuntana, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (i), (iii), (vi) |— |1982 |Wara l-qerda ta' Anuradhapura mid-dinastija taċ-Ċola, Polonnaruwa saret il-belt kapitali tar-renju taċ-Ċola taħt [[Vijayabahu I]]. Għad fadal diversi tempji u [[Skultura|skulturi]] tal-bronż [[Ħinduiżmu|Induisti]] ta' dak iż-żmien. Il-belt esperjenzat l-aqwa perjodu tagħha fis-seklu 12 taħt [[Parakramabahu I]], meta nbnew bosta monumenti u tempji Buddisti, inkluż il-Vatadage (fl-istampa), tempju li fl-imgħoddi kien jospita fih ir-relikwa ta' sinna tal-Buddha. Il-belt qabdet it-triq tan-niżla fis-seklu 13.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/201/|titlu=Ancient City of Polonnaruwa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Sigiriya|Belt Antika ta' Sigiriya]] |[[Stampa:Sigiriya.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sigiriya.jpg|alt=A large granite rock with people walking toward it|150x150px]] |Reġjun Ċentrali, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (ii), (iii), (iv) |— |1982 |Għal żmien qasir Sigiriya kienet il-belt kapitali tar-[[Re Kashyapa]], li rrenja bejn l-477 u l-495, wara li ordna biex missieru, ir-[[Re Dhatusena]], jinqatel. Il-belt inbniet fuq u madwar il-"Blata tal-[[iljun]]", blata vulkanika tal-granit għolja 180 metru (590 pied). Wara t-telfa li ġarrab Kashyapa minn ħuh [[Moggallana I]], is-sit ġie rritornat lill-patrijiet Buddisti li qabel kienu għexu fil-grotti tal-inħawi. Illum il-ġurnata, is-sit jinsab fi stat ta' fdalijiet, u ġew ippreservati partijiet biss tal-fortifikazzjonijiet u tal-binjiet, flimkien ma' affreski li jirrappreżentaw figuri femminili. L-istil ta' dawn l-affreski kien influwenti fis-sekli ta' wara.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/202/|titlu=Ancient City of Sigiriya|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Kandy|Belt Sagra ta' Kandy]] |[[Stampa:SL_Kandy_asv2020-01_img33_Sacred_Tooth_Temple.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:SL_Kandy_asv2020-01_img33_Sacred_Tooth_Temple.jpg|alt=A Buddhist temple in white stone and a flag in front|150x150px]] |Reġjun Ċentrali, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (iv), (vi) |— |1988 |Kandy ġiet stabbilita fis-seklu 14 u serviet bħala l-belt kapitali tar-renju ta' Kandy mill-1592 sal-1815, meta l-[[Imperu Brittaniku|Brittaniċi]] daħlu fiha. Għadha l-belt kapitali [[Reliġjon|reliġjuża]] Buddista tas-Sri Lanka u ċentru tal-pellegrinaġġi. Skont tradizzjoni antika tat-trasferiment tar-relikwi meta tinbidel il-belt kapitali, ir-relikwa ta' sinna tal-Buddha nħażnet fit-Tempju tas-Sinna (fl-istampa), u l-istruttura attwali tmur lura għal nofs is-seklu 18. Monumenti oħra jinkludu l-Palazz Irjali u diversi tempji Buddisti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/450/|titlu=Sacred City of Kandy|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] |[[Stampa:20160128_Sri_Lanka_4107_Sinharaja_Forest_Reserve_sRGB_(25468886730).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:20160128_Sri_Lanka_4107_Sinharaja_Forest_Reserve_sRGB_(25468886730).jpg|alt=Look at a rain forest from above|150x150px]] |Sabaragamuwa u r-Reġjun tan-Nofsinhar, is-[[Sri Lanka]] |naturali: (ix), (x) |— |1988 |Ir-Riżerva Forestali ta' Sinharaja tħaddan fiha wħud mill-aħħar foresti tropikali relattivament mhux mimsusa tas-Sri Lanka. Il-flora hija relitt tas-superkontinent ta' Gondwanaland tal-qedem, u hija importanti għall-istudju tal-[[evoluzzjoni]] [[Bijoloġija|bijoloġika]] u ċ-ċaqliq kontinentali. Il-widien u ż-żoni iktar baxxi huma miksija bi speċijiet ''Dipterocarpus'' filwaqt li foresti sekondarji u arbuxxelli jiksu ż-żoni fejn tneħħiet il-foresta oriġinali. Iż-żona tospita bosta speċijiet endemiċi ta' [[Għasfur|għasafar]], [[Mammiferu|mammiferi]], friefet u anfibji.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/405/|titlu=Sinharaja Forest Reserve|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Galle|Raħal Antik ta' Galle u l-Fortifikazzjonijiet tiegħu]] |[[Stampa:Galle_Fort.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Galle_Fort.jpg|alt=Aerial photo of Galle fort|150x150px]] |Reġjun tan-Nofsinhar, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (iv) |— |1988 |Ir-raħal ta' Galle ġie stabbilit mill-[[Portugall|Portugiżi]] li bnew l-ewwel fortifikazzjonijiet hemmhekk fl-aħħar tas-seklu 16. Il-Kumpanija [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiża]] tal-Lvant tal-[[Indja]] ħakmet il-forti fl-1640 u bniet swar tal-ġebel bil-bastjuni, u lir-raħal tatu l-konfigurazzjoni attwali. Galle ġie żviluppat l-iktar fis-seklu 18, meta kien jospita 500 familja u kellu binjiet amministrattivi u mħażen kbar. Ir-raħal ingħata lill-Brittaniċi fl-1796. Galle huwa l-aqwa eżempju ppreservat ta' raħal iffortifikat mibni mill-[[Ewropa|Ewropej]] fin-Nofsinhar u fix-Xlokk tal-[[Asja]]. L-arkitettura tirrappreżenta fużjoni ta' tradizzjonijiet reġjonali u Ewropej bejn is-sekli 16 u 19. Waħda mill-karatteristiċi importanti hija sistema tad-dranaġġ li kienet tuża l-ilma baħar għall-ifflaxxjar.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/451/|titlu=Old Town of Galle and its Fortifications|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] f'Rangiri |[[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddhastupa.jpg|alt=Stupa with sitting Buddhas around it in a cave with painted walls|150x150px]] |Reġjun Ċentrali, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (i), (iv) |— |1991 |Il-monasteru fl-għar huwa l-ikbar kumpless Buddist fis-Sri Lanka u l-iktar wieħed ippreservat, filwaqt li huwa sit importanti għall-pellegrinaġġi. Ġie abitat mill-patrijiet Buddisti mis-seklu 3 Q.K. Jinkludi ħames santwarji mibnija f'għerien naturali. Is-santwarji sarulhom sensiela ta' rinnovazzjonijiet, u l-bixra attwali tmur lura għas-seklu 18. Fihom eżempji straordinarji ta' arti reliġjuża, inkluż [[Statwa|statwi]] u affreski bl-istil tal-iskola tal-arti ta' Kandy.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561/|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] |[[Stampa:Sri_Pada_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Pada_02.jpg|alt=A mountain from far|150x150px]] |Reġjun Ċentrali u Sabaragamuwa, is-[[Sri Lanka]] |naturali: (ix), (x) |— |2010 |Dan is-sit jinkludi tliet żoni eżistenti li huma l-inqas mimsusa fost il-foresti tropikali muntanjużi u submuntanjużi tas-Sri Lanka: iż-[[Żona Protetta u Selvaġġa tal-Quċċata]] (il-[[Quċċata ta' Adam]] fl-istampa), il-[[Park Nazzjonali tal-Pjanuri ta' Horton]], u l-[[Foresta tal-Konservazzjoni ta' Knuckles]]. L-inħawi huma rikki ħafna fil-[[bijodiversità]] u jospitaw diversi speċijiet endemiċi, inkluż il-langur ta' wiċċu vjola, il-leopard tas-Sri Lanka, u bosta molluski, rettili u anfibji.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1203/|titlu=Central Highlands of Sri Lanka|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-11}}</ref> |- ![[Għerien ta' Ajanta]] |[[Stampa:Cave_26,_Ajanta.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cave_26,_Ajanta.jpg|alt=Cave with carved columns and a shrine in the middle|150x150px]] |Maharashtra, is-[[Sri Lanka]] |kulturali: (i), (ii), (iii), (vi) |— |1983 |L-Għerien ta' Ajanta jirrappreżentaw kollezzjoni ta' [[arti]] [[Buddiżmu|Buddista]] minn żewġ perjodi. L-ewwel [[Monument|monumenti]] jmorru lura għas-sekli 2 u 1 [[Ante Christum natum|Q.K]]. u nħolqu mill-prattikanti tal-Buddiżmu Teravada. Iktar monumenti żdiedu fis-sekli 5 u 6 [[WK|W.K]]., matul id-dinastija Vakataka, mill-prattikanti tal-Buddiżmu Maħajana. Il-monumenti huma kapulavuri tal-arti Buddista u kellhom influwenza qawwija fl-Indja u fir-reġjun usa', speċjalment f'Ġava.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/242/|titlu=Ajanta Caves|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Għerien ta' Ellora]] |[[Stampa:Kailasa_temple_overview,_Ellora.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kailasa_temple_overview,_Ellora.jpg|alt=Tourists visiting a temple cut in rock|150x150px]] |Maharashtra, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iii), (vi) |— |1983 |L-Għerien ta' Ellora jinkludu 34 tempju u monasteru li tħaffru f'irdum tal-bażalt twil żewġ kilometri (1.2 mil) bejn is-sekli 7 u 11. Peress li nbnew mill-prattikanti tal-Buddiżmu, tal-[[Ħinduiżmu|Induiżmu]] u tal-[[Ġainiżmu]], joħorġu fid-dieher it-tolleranza [[Reliġjon|reliġjuża]] tal-perjodu meta nbnew. L-ikbar tempju huwa t-Tempju ta' Kailasa (fl-istampa), li huwa mżejjen b'mod elaborat bl-[[Skultura|iskulturi]] u bil-[[Pittura|pitturi]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/243/|titlu=Ellora Caves|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Forti ta' Agra]] |[[Stampa:Uttar-Pradesh-Agra-Agra-Fort-Jahangiri-mahal-Apr-2004-00.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Uttar-Pradesh-Agra-Agra-Fort-Jahangiri-mahal-Apr-2004-00.JPG|alt=Building in red stone with decorations|150x150px]] |Uttar Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (iii) |— |1983 |Il-Forti ta' Agra huwa fortizza imperjali tal-Mugal tas-seklu 16 f'Agra. Ingħata l-konfigurazzjoni attwali tiegħu taħt l-Imperatur [[Akbar]]. Il-kumpless fih diversi palazzi (fl-istampa jidher il-Jahangiri Mahal), swali tal-udjenzi, u żewġ moskej. Stilistikament, huwa wieħed mill-ogħla espressjonijiet tal-arkitettura Indo-[[Iżlam|Iżlamika]], b'influwenzi mill-arkitettura [[Persja|Persjana]] u Timurida.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/251/|titlu=Agra Fort|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Taj Mahal]] |[[Stampa:The_Taj_Mahal_main_building.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Taj_Mahal_main_building.jpg|alt=Taj Mahal, a domed building in white marble with four surrounding minarets|150x150px]] |Uttar Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (i) |— |1983 |It-Taj Mahal huwa l-ifjen eżempju tal-arkitettura Indo-Iżlamika. Inbena f'Agra max-xatt tax-xmara Yamuna bħala mawżolew ta' [[Mumtaz Mahal]], il-mara Persjana tal-imperatur Mugal [[Shah Jahan]], bejn l-1631 u l-1648. Ġie ddisinjat minn [[Ustad Ahmad Lahori]] u nbena bl-irħam abjad ingastat b'ħaġar prezzjuż u semiprezzjuż. Il-qabar huwa mdawwar b'erba' minareti weqfin għalihom. Il-kumpless jinkludi wkoll id-daħla prinċipali, moskea, binja għall-mistednin u l-ġonna ta' madwar.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/252/|titlu=Taj Mahal|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Tempju tax-Xemx, Konârak]] |[[Stampa:Konarka_Temple.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Konarka_Temple.jpg|alt=A large Hindu temple in stone|150x150px]] |Odisha, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iii), (vi) |— |1984 |It-tempju Induista nbena fis-seklu 13 u huwa wieħed mill-ifjen eżempji tal-arkitettura Kalinga. Jirrappreżenta l-karru tad-divinità tax-[[xemx]] Surja: fuq il-partijiet esterni għandu 24 rota, imnaqqxin fil-ġebel u mżejnin b'mod mirqum, u huwa miġbud minn sitt [[Żiemel|żwiemel]]. Motivi dekorattivi oħra jinkludu [[Iljun|iljuni]], mużiċisti, żeffiena, u xeni erotiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/246/|titlu=Sun Temple, Kon&acirc;rak|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Grupp ta' Monumenti ta' Mahabalipuram]] |[[Stampa:Shore_Temple_-Mamallapuram_-Tamil_Nadu_-N-TN-C55.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Shore_Temple_-Mamallapuram_-Tamil_Nadu_-N-TN-C55.jpg|alt=A Hindu temple in stone|150x150px]] |Tamil Nadu, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (ii), (iii), (vi) |— |1984 |Il-monumenti madwar ir-raħal ta' Mamallapuram inbnew fis-sekli 7 u 8, taħt id-dinastija Pallava. Hemm tipi differenti ta' monumenti: ''rathas'', li huma tempji b'għamla ta' karru (Dharmaraja Ratha), ''mandapas'' (tempji mħaffrin fil-blat), riljievi fil-blat, inkluż in-''Niżla Kbira tax-Xmara Ganges'', it-Tempju tax-Xatt (fl-istampa) u tempji u fdalijiet [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] oħra. L-espressjoni artistika tal-monumenti kienet influwenti fir-reġjun usa', inkluż fil-[[Kambodja]], fil-[[Vjetnam]] u f'Ġava.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/249/|titlu=Group of Monuments at Mahabalipuram|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Kaziranga]] |[[Stampa:Beauty_of_Kaziranga_National_Park.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Beauty_of_Kaziranga_National_Park.jpg|alt=A rhino at a water edge|150x150px]] |Assam, l-[[Indja]] |naturali: (ix), (x) |— |1985 |Il-Park Nazzjonali ta' Kaziranga jinsab fil-pjanuri fejn tfur ix-xmara Brahmaputra. Huwa wieħed mill-aqwa santwarji tal-organiżmi selvaġġi fid-[[Id-Dinja|dinja]], u fih l-ikbar popolazzjoni ta' rinoċeronti Indjani (fl-istampa), kif ukoll tigri, [[Iljunfant|iljunfanti]] [[Asja|Asjatiċi]], bufli selvaġġi tal-ilma, u dniefel tax-xmara Ganges. L-artijiet mistagħdra huma importanti għall-ispeċijiet tal-[[Għasfur|għasafar]] tal-passa.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/337/|titlu=Kaziranga National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Santwarju tan-Natura Selvaġġa ta' Manas]] |[[Stampa:Herd_of_Elephant_in_Manas.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Herd_of_Elephant_in_Manas.jpg|150x150px|A herd of Wild elephants in the park]] |Assam, l-[[Indja]] |naturali: (vii), (ix), (x) |— |1985 |Is-santwarju tul ix-xmara Manas ikopri l-bwar tal-ħaxix fil-pjanuri tal-għargħar u l-foresti fl-artijiet baxxi u fl-għoljiet. Iż-żona għandha [[bijodiversità]] rikka u tospita diversi speċijiet fil-periklu ta' estinzjoni, fosthom ir-rinoċeronti Indjani, l-iljunfanti Asjatiċi (fl-istampa), il-bufli selvaġġi tal-ilma, it-tigri, l-orsijiet Asjatiċi, iċ-ċingjali nani, il-langurs ta' Gee, u l-florikan tal-Bengal. Il-foresti jiġġeddu b'mod kostanti wara l-għargħar u l-bidliet fil-flussi tax-xmara. Bejn l-1992 u l-2011, is-sit tniżżel fil-lista tas-siti fil-periklu minħabba l-insib u l-attivitajiet tal-milizji Bodo.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/338/|titlu=Manas Wildlife Sanctuary|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Keoladeo]] |[[Stampa:Bar-headed_Geese-_Bharatpur_I_IMG_8335.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bar-headed_Geese-_Bharatpur_I_IMG_8335.jpg|alt=A group of Bar Headed Geese and Demoiselle cranes flying together in the Sanctuary|150x150px]] |Rajasthan, l-[[Indja]] |naturali: (x) |— |1985 |Il-Park Nazzjonali ta' Keoladeo inizjalment kien riżerva għall-kaċċa tal-papri għall-''Maharaja''. Huwa art mistagħdra artifiċjali u miżmuma tajjeb. Il-park huwa importanti kemm għall-għasafar residenti kif ukoll għall-għasafar tal-passa, speċjalment l-għasafar tal-ilma. Iżjed minn 350 speċi ta' għasafar ġew irreġistrati fil-park, inkluż 15-il speċi ta' russetti, il-grawwi Siberjan, u l-ajkla l-kbira tat-tikek. Fl-istampa jidher grupp ta' wiżż Indjani u damiġelli jtiru flimkien fil-park. Il-park huwa protett ukoll fil-qafas tal-Konvenzjoni [[Ramsar]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/340/|titlu=Keoladeo National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] |[[Stampa:Basilika_Bom_Jesus.jpeg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Basilika_Bom_Jesus.jpeg|alt=A church in red brick and an adjacent building in white|150x150px]] |Goa, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv), (vi) |— |1986 |Iċ-ċentru storiku ta' Goa kien il-[[belt kapitali]] tal-Indja [[Portugall|Portugiża]], kolonja li damet 450 sena sal-1961. Is-sit jinkludi seba' knejjes u kunventi li nbnew fis-sekli 16 u 17 bi stili [[Gotiku|Gotiċi]], Manwelini, Manjeristi u [[Barokk|Barokki]], iżda ġew adattati wkoll għat-tekniki u għar-riżorsi lokali. Kienu influwenti fit-tifrix tal-influwenzi arkitettoniċi lejn pajjiż fl-Asja fejn ġew stabbiliti l-missjonijiet [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]]. Il-Bażilika ta' Bom Jesus, fejn huwa midfun il-qaddis [[San Franġisk Xavier]], tidher fl-istampa.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] |[[Stampa:Lakshmana_Temple_24.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Lakshmana_Temple_24.jpg|alt=Stone carvings representing people in different situations|150x150px]] |Madhya Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iii) |— |1986 |Dan is-sit huwa magħmul minn 23 tempju, kemm Induisti kif ukoll Ġain, li nbnew fis-sekli 10 u 11, matul id-dinastija Chandela. It-tempji nbnew bl-istil Nagara. Ġew imżejna b'mod rikk bit-tinqix u bl-iskulturi tal-ġebel b'motivi sagri u lajċi, inkluż xeni tal-ħajja domestika, mużiċisti, żeffiena u koppji ta' maħbubin. Fl-istampa jidher dettall tat-Tempju ta' Lakshmana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/240/|titlu=Khajuraho Group of Monuments|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Hampi|Grupp ta' Monumenti ta' Hampi]] |[[Stampa:The_elegant_stone_chariot.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:The_elegant_stone_chariot.jpg|alt=A stone chariot in Dravidian style in Hampi|150x150px]] |Karnataka, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iii), (iv) |— |1986 |Hampi kienet il-belt kapitali tal-Imperu Vijayanagara sa ma ġiet abbandunata wara li r-rikkezzi tagħha nsterqu mis-sultanati tad-Dekkan fl-1565. Għal madwar 200 sena, kienet belt multikulturali prosperuża b'diversi monumenti bi stil Dravidjan kif ukoll Indo-Iżlamiku. Il-fdalijiet jinkludu binjiet reliġjużi u lajċi kif ukoll strutturi difensivi. It-Tempju ta' Virupaksha jidher fl-istampa. Fl-2012 saret bidla żgħira fiż-żona ta' lqugħ tas-sit. Bejn l-1999 u l-2006, is-sit tniżżel fil-lista tas-siti fil-periklu minħabba r-riskji taż-żieda fit-traffiku u l-kostruzzjonijiet ġodda.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/241/|titlu=Group of Monuments at Hampi|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Fatehpur Sikri]] |[[Stampa:Fatehput_Sikiri_Buland_Darwaza_gate_2010.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Fatehput_Sikiri_Buland_Darwaza_gate_2010.jpg|alt=A large gate in red stone in Mughal style|150x150px]] |Uttar Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iii), (iv) |— |1986 |Għal madwar għaxar snin fit-tieni nofs tas-seklu 16, Fatehpur Sikri kienet il-belt kapitali tal-Imperu tal-Mugal taħt l-Imperatur Akbar, sa ma l-kapitali tressqet lejn Lahore fl-1585 u l-belt fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata. Is-sit jinkludi kollezzjoni kbira ta' monumenti u tempji bl-istil tal-Mugal, bħall-Jama Masjid (id-Daħla għall-Moskea, il-Buland Darwaza, fl-istampa), il-palazz tal-Panch Mahal, u l-Qabar ta' Salim Chishti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/255/|titlu=Fatehpur Sikri|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Pattadakal|Grupp ta' Monumenti ta' Pattadakal]] |[[Stampa:Pattadakal_000.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pattadakal_000.JPG|alt=A Hindu temple in light-coloured stone|150x150px]] |Karnataka, l-[[Indja]] |kulturali: (iii), (iv) |— |1987 |Dan is-sit jinkludi disa' tempji Induisti u tempju Ġain li nbnew fis-sekli 7 u 8 taħt id-dinastija Chalukya. Inbnew bl-istil Chalukya ta' Badami li jagħmel fużjoni tal-influwenzi mit-Tramuntana u min-Nofsinhar tal-Indja. Fl-istampa jidher it-Tempju ta' Virupaksha.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/239/|titlu=Group of Monuments at Pattadakal|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Għerien ta' Elephanta]] |[[Stampa:Trimurti,_Cave_No._1,_Elephanta_Caves_-_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Trimurti,_Cave_No._1,_Elephanta_Caves_-_1.jpg|alt=Stone carvings representing Shiva and religious scenes|150x150px]] |Maharashtra, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iii) |— |1987 |Il-kumpless ta' għerien, li jinsab fil-Gżira ta' Elephanta fil-Port ta' Mumbai, inbena b'mod prinċipali fis-sekli 5 u 6, bi fdalijiet ta' okkupazzjoni umana li jmorru lura għas-seklu 2 Q.K. It-tempji huma ddedikati lil Xiva. L-għerien huma mżejna b'tinqix fuq il-blat u wħud minnhom huma kolossali. Fl-istampa tidher [[statwa]] ta' Trimurti Shiva, bid-''dvarapalas'' ma' kull naħa.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/244/|titlu=Elephanta Caves|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Tempji Ħajjin Kbar taċ-Ċola]] |[[Stampa:Airavatesvara_Temple_Chariot.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Airavatesvara_Temple_Chariot.jpg|alt=A highly decorated stone Hindu temple|150x150px]] |Tamil Nadu, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iii) |— |1987 |Dan is-sit jinkludi tliet tempji Induisti li nbnew fis-sekli 11 u 12 taħt id-dinastija taċ-Ċola. Dawn jirrappreżentaw uħud mill-aqwa eżempji ta' arkitettura Dravidjana ta' żmien iċ-Ċola. Huma magħmula mill-ġebel u huma mżejna bil-ġebel u bl-iskulturi tal-bronż. Inizjalment, it-Tempju ta' Brihadisvara (fl-istampa) biss kien tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, imbagħad żdiedu żewġ tempji oħra u t-Tempju ta' Airavatesvara fl-2004 u s-sit ingħata t-titlu attwali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/250/|titlu=Great Living Chola Temples|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali tas-Sundarbans]] |[[Stampa:Sundarban_Tiger.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sundarban_Tiger.jpg|alt=A tiger at the water margin|150x150px]] |Punent tal-Bengal, l-[[Indja]] |naturali: (ix), (x) |— |1987 |Il-park nazzjonali jkopri l-parti Indjana tas-Sundarbans, id-delta tax-xmajjar Ganges u Brahmaputra. Il-park huwa l-ikbar foresta tal-mangrovji fid-dinja u l-iżjed waħda rikka, fejn ġew irreġistrati madwar 78 speċi ta' mangrovji. Il-park għandu bijodiversità kbira u jospita popolazzjoni kbira ta' tigri tal-Bengal (fl-istampa), u huwa wkoll ħabitat importanti għad-dniefel tax-xmajjar Irrawaddy u Ganges, diversi speċijiet ta' għasafar u fkieren tal-baħar. Fil-[[Bangladexx|Bangladesh]], is-[[Sundarbans]] huwa mniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO separat.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/452/|titlu=Sundarbans National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Parks Nazzjonali ta' Nanda Devi u tal-Wied tal-Fjuri]] |[[Stampa:Valley_of_flowers_uttaranchal_full_view.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Valley_of_flowers_uttaranchal_full_view.JPG|alt=Flowers in a mountain valley|150x150px]] |Uttarakhand, l-[[Indja]] |naturali: (viii), (x) |— |1988 |Dan is-sit huwa magħmul minn żewġ parks nazzjonali fil-Punent tal-Himalayas, il-[[Park Nazzjonali tal-Wied tal-Fjuri]] (fl-istampa) u l-[[Park Nazzjonali ta' Nanda Devi]]. Hemm tipi differenti ta' ħabitats f'altitudni għolja, minn qċaċet għoljin tal-muntanji bħal Nanda Devi, li tlaħħaq is-7,817-il metru (25,646 pied), li hija t-tieni l-ogħla muntanja fl-Indja, għal mergħat Alpini. Apparti l-bosta speċijiet tal-pjanti tal-muntanji, fl-inħawi jgħix l-ors iswed Asjatiku, il-leopard tal-borra, l-ors kannella u l-baral. Il-Park Nazzjonali ta' Nanda Devi oriġinarjament tniżżel waħdu fl-1988 u l-Park Nazzjonali tal-Wied tal-Fjuri żdied fl-2005.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/335/|titlu=Nanda Devi and Valley of Flowers National Parks|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Sanchi|Monumenti Buddisti ta' Sanchi]] |[[Stampa:Sanchi1_N-MP-220.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sanchi1_N-MP-220.jpg|alt=A large stupa in stone with an elaborate gate in front|150x150px]] |Madhya Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (ii), (iii), (iv), (vi) |— |1989 |Sanchi huwa wieħed mill-eqdem santwarji Buddisti eżistenti u kien strumentali fit-tifrix tar-reliġjon fis-subkontinent Indjan. Sar importanti taħt l-Imperatur [[Ashoka]] tal-Imperu Mawrjan fis-seklu 3 Q.K. Il-fdalijiet ta' pilastru minn dak iż-żmien ġew ippreservati. Stupi (fl-istampa tidher l-Istupa nru 1), palazzi, tempji u monasteri ġew ippreservati fi stati differenti ta' konservazzjoni, u l-biċċa l-kbira jmorru lura għas-sekli 2 u 1 Q.K. Il-belt naqset fl-importanza tagħha fis-seklu 12.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/524/|titlu=Buddhist Monuments at Sanchi|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Qabar ta' Humayun]], Delhi |[[Stampa:Humayun's_tomb_by_Shagil_Kannur_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Humayun's_tomb_by_Shagil_Kannur_4.jpg|alt=Look at a mausoleum in white and red stone through a gate|150x150px]] |Delhi, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv) |— |1993 |Il-qabar tal-imperatur Mugal [[Humayun]] inbena fis-snin 60 tas-seklu 16 u jirrappreżenta l-ewwel eżempju ta' qabar-ġnien fis-subkontinent Indjan, u daħħal elementi tal-ġonna Persjani. Il-mawżolew monumentali b'żewġ koppli jirrappreżenta qabża fl-arkitettura Mugal u huwa l-predeċessur arkitettoniku tat-Taj Mahal. Il-kumpless jinkludi diversi oqbra iżgħar ta' dak iż-żmien. Fl-2016 saret modifika minuri fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/232/|titlu=Humayun&#x27;s Tomb, Delhi|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Qutb Minar]] u l-Monumenti tiegħu, Delhi |[[Stampa:Qutab_Minar_mausoleum.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Qutab_Minar_mausoleum.jpg|alt=A tall minaret and a mausoleum, both in red and white stone|173x173px]] |Delhi, l-[[Indja]] |kulturali: (iv) |— |1993 |Il-kumpless jinkludi diversi monumenti tal-Indja Iżlamika bikrija tas-sekli 13 u 14, meta s-Sultanat ta' Delhi stabbilixxa l-poter fil-pajjiż. Jinkludi l-Qutb Minar, minaret għoli 72.5 metru (238 pied)(fl-istampa), id-daħla magħrufa bħala Alai Darwaza, il-Moskea ta' Quwwat-ul-Islam fejn diversi pilastri tal-ġebel minn tempi Induisti preċedenti ntużaw mill-ġdid b'funzjonijiet oħra, il-pilastru tal-[[ħadid]], u diversi oqbra u monumenti oħra.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/233/|titlu=Qutb Minar and its Monuments, Delhi|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Linji Ferrovjarji tal-Muntanji tal-Indja]] |[[Stampa:KSR_Train_on_a_big_bridge_05-02-12_71.jpeg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:KSR_Train_on_a_big_bridge_05-02-12_71.jpeg|alt=A train crossing a bridge with several arches|150x150px]] |Punent tal-Bengal, Tamil Nadu, Himachal Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv) |— |1999 |Dan is-sit huwa magħmul minn tliet linji ferrovjarji tal-muntanji li nbnew fl-aħħar tas-seklu 19 u fil-bidu tas-seklu 20 biex jagħtu aċċess għall-irħula fl-artijiet għoljin. Jirrappreżentaw trasferiment tat-teknoloġija, f'ambjent kolonjali, u l-kostruzzjoni kienet tinvolvi l-bini ta' pontijiet u ta' mini biex il-linji setgħu jgħaddu minn fuq art tassew imħarbta. Il-linji ferrovjarji pprovdew sostenn għal insedjament uman ulterjuri fl-inħawi kull fejn kien hemm il-kollegamenti u għadhom operattivi għalkollox. Il-[[Linja Ferrovjarja ta' Darjeeling]] għall-ewwel tniżżlet waħedha fl-1999. Fl-2005 żdiedet il-[[Linja Ferrovjarja ta' Nilgiri]] u fl-2008 żdiedet il-Linja Ferrovjarja ta' Kalka-Shimla (fl-istampa).<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/944/|titlu=Mountain Railways of India|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- !Kumpless tat-[[Tempju ta' Mahabodhi]] f'Bodh Gaya |[[Stampa:Mahabodhitemple.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mahabodhitemple.jpg|alt=A large stone Buddhist temple|200x200px]] |Bihar, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (ii), (iii), (iv), (vi) |— |2002 |Il-kumpless tat-tempju Buddist jimmarka s-sit fejn jingħad li l-[[Gautama Buddha|Buddha]] kiseb l-illuminiżmu taħt is-Siġra tal-Bodhi. Dan it-tempju jmur lura għas-sekli 5 u 6 W.K. (matul il-perjodu tal-Gupta) u nbena fuq struttura preċedenti kkummissjonata mill-Imperatur Ashoka fis-seklu 3 Q.K. It-tempju huwa għoli 50 metru (160 pied) u huwa magħmul bil-brikks. Kellu influwenza sostanzjali fuq l-iżvilupp tal-arkitettura fis-sekli ta' wara. Wara sekli ta' abbandun u ta' telqa, it-tempju ġie rrestawrat b'mod estensiv fis-seklu 19.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1056/|titlu=Mahabodhi Temple Complex at Bodh Gaya|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] |[[Stampa:Rock_Shelter_8,_Bhimbetka_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rock_Shelter_8,_Bhimbetka_02.jpg|alt=Rock paintings depicting people and animals|150x150px]] |Madhya Pradesh, l-[[Indja]] |kulturali: (iii), (v) |— |2003 |Dan is-sit jinkludi ħames raggruppamenti ta' blat imkenni fl-għoljiet ta' qabel il-katina muntanjuża ta' Vindhya. Jinkludu tpittir fuq il-blat mis-soċjetajiet ta' kaċċaturi-ġemmiegħa tal-Mesolitiku sal-perjodu storiku. Il-villaġġi fil-qrib għad għandhom xi prattiki kulturali li huma simili għal dawk li jidhru fit-tpittir fuq il-blat.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/925/|titlu=Rock Shelters of Bhimbetka|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] (li qabel kien l-Istazzjon ta' Vitorja) |[[Stampa:Chhatrapati_shivaji_terminus,_esterno_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Chhatrapati_shivaji_terminus,_esterno_01.jpg|alt=A large heavily decorated railway station building|150x150px]] |Maharashtra, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv) |— |2004 |L-istazzjon ferrovjarju storiku f'Mumbai nbena fl-aħħar tas-seklu 19. Ġie ddisinjat minn [[Frederick William Stevens]] bl-istil Gotiku Vitorjan, u silet influwenzi mill-arkitettura Gotika [[Italja|Taljana]] u żewwiġhom flimkien mal-influwenzi mill-binjiet tradizzjonali Indjani. Kien simbolu tal-ġid ta' Mumbai bħala port kummerċjali ewlieni fi ħdan il-Commonwealth Brittanika.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/945/|titlu=Chhatrapati Shivaji Terminus &#x28;formerly Victoria Terminus&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Park Arkeoloġiku ta' Champaner-Pavagadh]] |[[Stampa:Jama_masjid_in_Champaner.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Jama_masjid_in_Champaner.JPG|alt=A mosque in brown stone|150x150px]] |Gujarat, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv), (v), (vi) |— |2004 |Is-sit jinkludi diversi fdalijiet minn diversi perjodi, mill-Kalkolitiku sal-fdalijiet ta' Champaner, belt kapitali għal żmien qasir tas-Sultanat ta' Gujarat fis-seklu 16. Fost il-binjiet importanti nsibu t-tempju Induista ta' Kalika Mata, it-tempji Ġain, u l-Moskea tal-Ġimgħa (fl-istampa) b'elementi arkitettoniċi Induisti u Iżlamiċi, kif ukoll il-fdalijiet ta' sistemi tal-immaniġġjar tal-ilma, fortifikazzjonijiet u tempji tas-seklu 14.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1101/|titlu=Champaner-Pavagadh Archaeological Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Forti l-Aħmar|Kumpless tal-Forti l-Aħmar]] |[[Stampa:Red_Fort_in_Delhi_03-2016_img1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Red_Fort_in_Delhi_03-2016_img1.jpg|alt=Fortress walls and a gate in red stone|150x150px]] |Delhi, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iii), (vi) |— |2007 |Il-Forti l-Aħmar inbena taħt l-Imperatur tal-Mugal Shah Jahan f'nofs is-[[seklu 17]]. Jirrappreżenta l-quċċata tal-arkitettura tal-Mugal, b'fużjoni ta' elementi tal-kultura Indo-Persjana ma' elementi Timuridi. L-arkitettura tiegħu kellha influwenza qawwija fuq il-palazzi u l-ġonna li nbnew wara fir-reġjun. Fil-Forti l-Aħmar seħħew ukoll diversi avvenimenti storiċi. Ir-rikkezzi tiegħu nsterqu u l-funzjoni tiegħu nbidlet parzjalment mill-[[Renju Unit|Brittaniċi]]. Kien ukoll is-sit fejn ġiet iċċelebrata għall-ewwel darba l-indipendenza tal-Indja. Fl-istampa tidher id-Daħla ta' Delhi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/231/|titlu=Red Fort Complex|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Jantar Mantar, Jaipur]] |[[Stampa:Yantramandir01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yantramandir01.jpg|alt=A collection of buildings for astronomical purposes|150x150px]] |Rajasthan, l-[[Indja]] |kulturali: (iii), (vi) |— |2010 |Il-Jantar Mantar f'Jaipur huwa l-iżjed osservatorju [[Astronomija|astronomiku]] sinifikanti tal-Indja. Imur lura għall-bidu tas-seklu 18, mill-aħħar tal-perjodu tal-Mugal. Hemm madwar 20 strument astronomiku li ġew iddisinjati u nbnew għall-osservazzjonijiet bl-għajnejn tal-pożizzjonijiet tal-[[Stilla|istilel]] u tal-[[Pjaneta|pjaneti]]. Intuża wkoll bħala l-punt ta' lqugħ ta' kulturi [[Xjenza|xjentifiċi]] differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1338/|titlu=The Jantar Mantar, Jaipur|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Gati tal-Punent]] |[[Stampa:Pampadumshola.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pampadumshola.jpg|alt=A scenic view of Pampadumshola Mountains|150x150px]] |Maharashtra, Karnataka, Kerala, Tamil Nadu, l-[[Indja]] |naturali: (ix), (x) |— |2012 |Il-Gati tal-Punent huma katina muntanjuża tul il-kosta tas-subkontinent Indjan li kienu miksija b'foresti muntanjużi. Fihom bijodiversità kbira u jilqgħu speċijiet fil-periklu ta' estinzjoni bħat-tigri tal-Bengal, il-makakki ta' Dhole, it-tar ta' Nilgiri u l-langurs ta' Nilgiri. F'termini ta' [[storja]] [[Evoluzzjoni|evoluzzjonarja]], l-inħawi huma importanti fid-dawl tat-tkisser ta' Gondwana fil-Ġurassiku bikri. Wara, l-Indja kienet massa ta' art iżolata sal-ħabta mal-Plakka Tettonika Ewrasjatika. Is-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO jinkludi 30 komponent.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1342/|titlu=Western Ghats|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] |[[Stampa:Amber_Fort_(आमेर_का_किला_).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Amber_Fort_(%E0%A4%86%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0_%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE_).jpg|alt=A fortress in light-coloured stone above a river|150x150px]] |Rajasthan, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iii) |— |2013 |Dan is-sit huwa magħmul minn sitt fortijiet: il-[[Forti ta' Chittor]], il-[[Forti ta' Kumbhalgarh]], il-[[Forti ta' Ranthambore]], il-[[Forti ta' Gagron]], il-[[Forti ta' Amber]] (fl-istampa), u l-[[Forti ta' Jaisalmer]], li nbnew bejn is-sekli 8 u 18 mir-renji tar-Rajput. Kellhom stil eklettiku, b'elementi tal-arkitettura tas-Sultanat u tal-Mugal, u kienu influwenti fuq l-istili suċċessivi tal-Imperu Marata. Jinsabu f'ambjenti differenti, pereżempju l-Forti ta' Ranthambore jinsab f'foresta, filwaqt li l-Forti ta' Jaisalmer jinsab f'deżert.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/247/|titlu=Hill Forts of Rajasthan|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Rani-ki-Vav]] (il-Bir Imtarraġ tar-Reġina) f'Patan, Gujarat |[[Stampa:Rani_ki_vav_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rani_ki_vav_02.jpg|alt=A view of the stepwell with several decorated pillars|150x150px]] |Gujarat, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iv) |— |2014 |Rani-ki-Vav huwa wieħed mill-ifjen eżempji ta' bir imtarraġ, tip elaborat ta' bir fejn l-ilma tal-pjan jiġi aċċessat permezz ta' diversi livelli ta' taraġ. Inbena fis-seklu 11, matul id-dinastija Chaulukya, max-xtut tax-xmara Saraswati fil-belt ta' Patan. Fih seba' livelli, u kull wieħed huwa mżejjen b'tinqix u bi skulturi tal-ġebel, li juru temi u xogħlijiet letterarji reliġjużi u lajċi. Wara l-bidla fil-fluss tax-xmara fis-seklu 13, ma baqax jintuża u mtela' sedimenti, u bis-saħħa ta' dan baqa ppreservat.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/922/|titlu=Rani-ki-Vav &#x28;the Queen&rsquo;s Stepwell&#x29; at Patan, Gujarat|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Żona ta' Konservazzjoni tal-Park Nazzjonali l-Kbir tal-Himalayas]] |[[Stampa:Great_Himalayan_National_Park_Mountain_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Great_Himalayan_National_Park_Mountain_View.jpg|alt=Snow-covered mountains and trees|150x150px]] |Himachal Pradesh, l-[[Indja]] |naturali: (x) |— |2014 |Il-park nazzjonali jkopri ħabitats mill-qċaċet Alpini tal-Himalayas 'il fuq minn 6,000 metru (20,000 pied) sal-mergħat Alpini u l-foresti qrib ix-xmajjar taħt l-2,000 metru (6,600 pied). B'kollox hemm 25 tip ta' foresta rreġistrata, li jħaddnu fihom raggruppamenti rikki ta' flora u ta' fawna, inkluż bosta speċijiet ta' għasafar, [[Mammiferu|mammiferi]], rettili u insetti. Fil-park jgħixu wkoll speċijiet fil-periklu ta' estinzjoni bħat-tragopan tal-Punent u ċ-ċriev tal-misk.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1406/|titlu=Great Himalayan National Park Conservation Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- !Sit Arkeoloġiku ta' [[Nalanda Mahavihara]] f'Nalanda, Bihar |[[Stampa:Temple_No.-_3,_Nalanda_Archaeological_Site.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Temple_No.-_3,_Nalanda_Archaeological_Site.jpg|alt=Ruins of brick buildings|150x150px]] |Bihar, l-[[Indja]] |kulturali: (iv), (vi) |— |2016 |Nalanda Mahavihara kienet istituzzjoni Buddista antika tat-tagħlim ta' livell għoli li ġiet stabbilita fis-seklu 5 u li damet sas-serq tar-rikkezzi tagħha fis-seklu 13, għalkemm hemm xi fdalijiet arkeoloġiċi li jmorru lura wkoll għas-seklu 3 Q.K. Il-fdalijiet jinkludu santwarji u stupi, ''vihara'' (binjiet residenzjali u [[Edukazzjoni|edukattivi]]), u opri tal-arti b'materjali differenti. Is-soluzzjonijiet arkitettoniċi u l-approċċi edukattivi kienu influwenti fuq istituzzjonijiet oħra fir-reġjun usa'.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1502/|titlu=Archaeological Site of Nalanda Mahavihara at Nalanda, Bihar|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Khangchendzonga]] |[[Stampa:Abhishek532_SamitiReflections.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abhishek532_SamitiReflections.jpg|alt=Snow-covered mountains and a lake in front|150x150px]] |Sikkim, l-[[Indja]] |imħallat: (iii), (vi), (vii), (x) |— |2016 |Il-park nazzjonali jinsab madwar il-Muntanja ta' Khangchendzonga, it-tielet l-ogħla muntanja fid-dinja (8,586 metru (28,169 pied)). Hija muntanja sagra fil-Buddiżmu [[Tibet|Tibetan]], u żona titqies bħala ''beyul'', art sagra moħbija. Fiha jgħixu komunitajiet etniċi diversi ħafna ta' Sikkim. Minn perspettiva naturali, iż-żona tinkludi bosta ħabitats, minn muntanji għoljin bil-glaċieri għal foresti primordjali antiki, u fiha bosta speċijiet ta' [[Annimal|annimali]] u ta' pjanti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1513/|titlu=Khangchendzonga National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier|Ix-Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]], Kontribut Straordinarju għall-Moviment Modernist* |[[Stampa:Palace_of_Assembly_Chandigarh_2006.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Palace_of_Assembly_Chandigarh_2006.jpg|150x150px|A modernist concrete building, a pond in front]] |Chandigarh, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (ii), (vi) |— |2016 |Dan is-sit transnazzjonali (kondiviż bejn l-[[Arġentina]], il-[[Belġju]], [[Franza]], l-[[Żvizzera|Iżvizzera]], il-[[Ġermanja]], l-[[Indja]], u l-[[Ġappun]]) jinkludi 17-il binja tal-[[arkitett]] Franċiż-Żvizzeru [[Le Corbusier]]. Le Corbusier kien rappreżentant importanti tal-moviment tal-Moderniżmu, li introduċa tekniki arkitettoniċi ġodda sabiex jissodisfaw il-ħtiġijiet tas-soċjetà li kienet qed tinbidel.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1321/|titlu=The Architectural Work of Le Corbusier, an Outstanding Contribution to the Modern Movement|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Belt Storika ta' Ahmadabad]] |[[Stampa:Sidi_Saiyyed_Mosque,_Ahmedabad.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sidi_Saiyyed_Mosque,_Ahmedabad.jpg|alt=An intricately carved Jali Design on Sidi Saiyyed Mosque|150x150px]] |Gujarat, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (v) |— |2017 |Il-belt ta' Ahmedabad ġiet stabbilita minn [[Ahmad Shah I]] fl-1411, sabiex isservi bħala l-belt kapitali tas-Sultanat ta' Gujarat. Kienet il-punt ta' lqugħ ta' bosta reliġjonijiet (l-Induiżmu, l-Iżlam, il-Buddiżmu, il-Ġainiżmu, il-[[Kristjaneżmu]], iż-[[Żoroastrijaniżmu]] u l-[[Ġudaiżmu]]), u rriżultat f'nisġa urbana unika. L-arkitettura hija bbażata fuq l-[[injam]], u l-kwartieri tipiċi jissejħu ''pols'', u huma ppakkjati ferm bi djar tradizzjonali u b'toroq bix-xatbiet. Fost il-binjiet importanti mill-perjodu tas-Sultanat hemm is-swar tal-Forti ta' Bhadra, il-Moskea ta' Sidi Saiyyed (fl-istampa) u bosta moskej, oqbra u santwarji.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1551/|titlu=Historic City of Ahmadabad|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] |[[Stampa:Mumbai_03-2016_40_Bombay_High_Court.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mumbai_03-2016_40_Bombay_High_Court.jpg|alt=A brick building in neo-gothic style|150x150px]] |Maharashtra, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv) |— |2018 |Is-sit jinkludi żewġ raggruppamenti ta' binjiet f'Mumbai mill-era tal-[[Imperu Brittaniku]]. Il-binjiet pubbliċi bl-istil Gotiku Vitorjan mit-tieni nofs tas-seklu 19 adatta elementi Neo-Gotiċi għall-klima Indjana, u ġew introdotti karatteristiċi bħal gallariji u verandi. Fl-istampa tidher il-binja tal-Qorti Superjuri ta' Bombay. Il-binjiet tal-Art Deco imorru lura għall-bidu tas-seklu 20 u jinkludu swali taċ-ċinema u appartamenti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1480/|titlu=Victorian Gothic and Art Deco Ensembles of Mumbai|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Jaipur|Belt ta' Jaipur]], Rajasthan |[[Stampa:20191218_Pałac_Wiatrów_w_Jaipurze_1129_9124.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:20191218_Pa%C5%82ac_Wiatr%C3%B3w_w_Jaipurze_1129_9124.jpg|alt=A large palace in red and pink sandstone with many windows|150x150px]] |Rajasthan, l-[[Indja]] |kulturali: (ii), (iv), (vi) |— |2019 |Jaipur ġiet stabbilita mill-mexxej tar-Rajput [[Jai Singh II]] fl-1727. Il-belt inbniet bi pjanta b'għamla ta' grilja, li ġiet ispirata mill-ideali Induisti antiki u tal-Punent, bħala tbegħid mill-arkitettura [[Medjuevu|Medjevali]] tar-reġjun. Kienet ċentru kummerċjali b'saħħtu u fiha kienu jgħixu bosta [[Artiġjan|artiġjani]] u artisti. Fost il-binjiet u s-siti importanti tal-belt hemm il-palazz tal-[[Hawa Mahal]] (fl-istampa), it-Tempju ta' Govind Dev Ji, il-Palazz tal-Belt, u l-Jantar Mantar, li huwa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO separat.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1605/|titlu=Jaipur City, Rajasthan|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Tempju ta' Kakatiya Rudreshwara]] (Ramappa), Telangana |[[Stampa:Ramappa_Temple_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ramappa_Temple_02.jpg|alt=A Hindu temple in red stone|150x150px]] |Telangana, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (iii) |— |2021 |It-tempju Induista ddedikat lil Xiva nbena fl-ewwel nofs tas-seklu 13 taħt id-dinastija Kakatiya. Huwa mżejjen b'tinqix fil-ġebel u bi skulturi tal-granit u tad-dolerit li juru d-drawwiet taż-[[żfin]] reġjonali. F'konformità mal-prattiki Induisti, it-tempju nbena b'armonija mal-ambjent ta' madwaru.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1570/|titlu=Kakatiya Rudreshwara &#x28;Ramappa&#x29; Temple, Telangana|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Dholavira]]: Belt Harappana |[[Stampa:Dholavira-1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dholavira-1.jpg|alt=Archaeological site with some brick and stone walls|150x150px]] |Gujarat, l-[[Indja]] |kulturali: (iii), (iv) |— |2021 |Dholavira kienet waħda miċ-ċentri taċ-ċivilizzazzjoni Harappani bejn it-tielet millenju sa nofs it-tieni millenju Q.K, fi Żmien il-Bronż. Il-fdalijiet jinkludu belt iffortifikata u ċimiterju, u hemm fdalijiet ta' binjiet u ta' sistemi tal-immaniġġjar tal-ilma. Il-pożizzjoni tal-belt intgħażlet minħabba s-sorsi ta' minerali prezzjużi fil-qrib. Il-belt kellha rabtiet kummerċjali ma' bliet oħra fir-reġjun u saħansitra sal-[[Mesopotamja]]. Is-sit ġie skopert mill-ġdid fl-The site was rediscovered in 1968.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1645/|titlu=Dholavira&#x3a; a Harappan City|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-12}}</ref> |- ![[Santiniketan]] |[[File:Santiniketan_Prayer_Hall.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Santiniketan_Prayer_Hall.jpg|alt=A building with elaborate facade behind a metal fence|150x150px]] |Punent tal-Bengal, l-[[Indja]] |kulturali: (iv), (vi) |— |2023 |Santiniketan ġie stabbilit bħala ''ashram'' minn [[Debendranath Tagore]] fit-tieni nofs tas-seklu 19 u mbagħad żviluppa bħala raħal universitarju tal-Università ta' Visva-Bharati. Huwa kkollegat mal-ħajja u mal-[[filosofija]] ta' iben Debendranath, [[Rabindranath Tagore]], il-figura ewlenija tar-[[Rinaxximent]] Bengali. Fl-istampa tidher is-sala tat-talb.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1375/|titlu=Santiniketan|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-24}}</ref> |- ![[Kumplessi Sagri tal-Hoysala]] |[[File:Le_temple_de_Chennakesava_(Somanathapura,_Inde)_(14465165685).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Le_temple_de_Chennakesava_(Somanathapura,_Inde)_(14465165685).jpg|alt=Hindu temple in Dravidian style|150x150px]] |Karnataka, l-[[Indja]] |kulturali: (i), (ii), (iv) |— |2023 |Dan is-sit huwa magħmul minn żewġ raggruppamenti ta' monumenti (f'Belur u f'Halebidu), u t-Tempju ta' Keshava f'Somanathapura, li jmorru lura għal żmien l-Imperu tal-Hoysala, bejn is-sekli 11 u 14. L-arkitettura tal-Hoysala żżewweġ l-elementi tal-arkitettura Dravidjana mal-influwenzi mit-Tramuntana tal-Indja. It-tempji nbnew mis-segwaċi tal-Vixniżmu, tax-Xiviżmu, u tal-Ġainiżmu, u ġew imżejna b'mod rikk bi [[Skultura|skulturi]] u b'tinqix fil-ġebel. It-Tempju ta' Chennakeshava f'Belur (fl-istampa) għadu sit importanti tal-pellegrinaġġi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/statesparties/in|titlu=India - UNESCO World Heritage Convention|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-24}}</ref> |- ![[Moidams – is-Sistemi tat-Tumbati Funebri tad-Dinastija Ahom]] |[[Stampa:Maidams_(N-AS-24).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Maidams_(N-AS-24).jpg|alt=Several tumuli in a forest, tourists walking around|150x150px]] |Assam |kulturali: (iii), (iv) |— |2024 |Charaideo kienet il-belt kapitali tad-dinastija Ahom (1228–1826), u fit-tumbati funebri kienu jindifnu l-irjali u n-nobbli skont it-twemmin tal-poplu Tai-Ahom.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1711|titlu=Moidams – the Mound-Burial System of the Ahom Dynasty|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-07-29}}</ref> |} == Referenzi == [[Kategorija:Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Asja]] <references />{{Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Asja}}{{Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji}} q54v25yjpejxvtpul8tyspj2sdj08iz 0 31036 318217 311312 2024-12-04T16:58:59Z Kontributor 2K 22478 /* Storja */ update 1x img redirect 318217 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}}'''Laval''' hija belt fil- [[Quebec]] li tinsab fis-subborgi ta' Montreal. Tikkostitwixxi wkoll wieħed mis-sbatax-il reġjun amministrattiv ta' din il-provinċja, minbarra li jtppossjedi s-setgħat assenjati lill-muniċipalitajiet reġjonali tal-kontea (MRC). Bil-popolazzjoni tagħha ta' {{wikidata|P1082}} abitant matul l-aħħar ċensiment fl-2021 <ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2021/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=F&SearchText=Laval&GENDERlist=1,2,3&STATISTIClist=1&DGUIDlist=2021A00052465005&HEADERlist=1|titlu=13 - Laval|kunjom=Québec|isem=Institut de la Statistique du|sit=stat.gouv.qc.ca|lingwa=fr|data-aċċess=2023-05-26}}</ref>, Laval hija t-tielet l-iktar belt popolata fil-Quebec, wara [[Montréal|Montreal]] u [[Québec (belt)|l-Belt ta' Quebec]], kif ukoll it-tlettax fil-Kanada <ref>{{Ċita web|url=https://www150.statcan.gc.ca/t1/tbl1/fr/tv.action?pid=9810000201|titlu=Chiffres de population et des logements : Canada et subdivisions de recensement (municipalités)|kunjom=Canada|isem=Government of Canada, Statistics|sit=statcan.gc.ca|data-aċċess=2023-05-26}}</ref> . L-erja tagħha hija {{unité|246.8|km|2}}. <ref name=":0" /> Jekk il-maġġoranza tat-territorju tal-belt huwa magħmul minn Île Jésus, Laval jinkludi wkoll numru kbir ta’ gżejjer żgħar madwaru, li huma parti mill- arċipelagu ta’ Hochelaga . Ix -Xmara Mille Îles, fit- tramuntana u l- punent, tifridha mill-muniċipalitajiet tax-Xatt tat-Tramuntana ta’ Montreal, fir-reġjuni ta’ Laurentides u Lanaudière, u x- Xmara Des Prairies, fin- nofsinhar u l-lvant, tiddelimita l-fruntiera tagħha ma’ Montreal. == Ġeografija == Huma mqassma fit-territorju ta 'Laval, f'ordni ta' importanza: uċuħ artifiċjali (56.9%), foresti (16.6%), art agrikola (16.4%), ilma (7.7%) ) u finalment artijiet mistagħdra (2.4%). Kemm il-belt kif ukoll ir-reġjun, Laval tkopri l-intier ta’ Île Jésus, immedjatament fil-majjistral tal-gżira ta’ Montreal, fil-qalba tal-arċipelagu ta’ Hochelaga. Flimkien ma 'Montreal, il-metropoli ta' Quebec, Laval hija l-qalba tal-Komunità Metropolitana ta 'Montreal, waħda mill-akbar agglomerazzjonijiet urbani fil-Kanada. L-erja tal-wiċċ tagħha testendi fuq 267 km2, inklużi 246 km2 li huma art, jew eżattament 0.02% tat-territorju tal-Quebec. Minkejja l-erja tal-wiċċ żgħira ħafna tiegħu, Laval għadu kellu l-istatus ta '"reġjun amministrattiv" mill-1987. Huwa bil-bosta l-iżgħar reġjun: huwa 3,200 darba iżgħar minn Nord-du-Québec, l-akbar. Minħabba l-prossimità immedjata tagħha għal Montreal, ilha fi proċess sinifikanti ta 'tixrid urban minn nofs is-seklu 20, bil-maġġoranza tat-territorju tagħha issa qed jiġi urbanizzat. Hija tmiss lejn it-tramuntana mar-reġjuni ta' Lanaudière u Laurentides u fin-nofsinhar ma' Montreal. == Storja == '''<big>Lordship ta’ Île-Jésus</big>''' [[Stampa:Blason maison fr de Montmorency-Laval.svg|alt=Arma tas-Seminaire de Québec, sid ta' Île Jésus għal 175 sena.|nofs|daqsminuri|Arma tas-Seminaire de Québec, sid ta' Île Jésus għal 175 sena.]] Magħrufa mill-popli indiġeni u użata prinċipalment bħala waqfa jew post ta’ passaġġ, Île Jésus saret lordship filwaqt li t-territorju ta’ Quebec kien ikkolonizzat mill-Franċiżi taħt l-isem ta’ New France. Fl-1636, Île Jésus ġiet offruta lill-Ġiżwiti Kanadiżi bħala Lordship, iżda baqgħet mhux sfruttata. Imbagħad għadda f’idejn François Berthelot, konsulent u segretarju tar-Re Louis XIV. Dan tal-aħħar żammha biss għal 3 snin qabel ma ċedietha, fl-1675, lil François de Montmorency-Laval, isqof ta’ Quebec, bi skambju għall-gżira ta’ Orléans. Fl-1680, il-gżira ġiet ċeduta lis-Seminaire de Québec, li baqgħet sid sat-tneħħija tar-reġim seigneurial fl-1854. Is-settlement ta 'Île Jésus beda fl-1672 mill-ponta tal-lvant tagħha, iżda baqgħet timida sal-iffirmar tal-Paċi l-Kbira ta' Montreal fl-1701, li temm gwerra bejn il-Franċiżi u l-Iroquois. '''<big>Twelid tal-ewwel parroċċi</big>''' [[Stampa:Carte Laval 1834.jpg|alt=Mappa ta 'Laval fl-1834 prodotta minn André Jobin.|nofs|daqsminuri|Mappa ta 'Laval fl-1834 prodotta minn André Jobin.]] Fl-1702, ġiet stabbilita l-parroċċa ta’ Saint-François-de-Sales u, fl-1740, ġie awtorizzat il-ħolqien tal-parroċċi ta’ Sainte-Rose-de-Lima u Saint-Vincent-de-Paul. Il-popolazzjoni, inizjalment ikkonċentrata fuq ix-xtut, infirxet gradwalment lejn iċ-ċentru tal-gżira, kif jixhed id-dehra ta’ parroċċa ġdida, dik ta’ Saint-Martin, fl-1774. Fl-1681, il-gżira Ġesù għandha 24 abitant. Fl-1765, dan in-numru żdied għal 2,379, u laħaq kważi 6,500 ruħ fl-1823. Taħt ir-reġim seigneurial, it-territorju ta’ Île Jésus baqa’ b’mod predominanti rurali. Madankollu, ninnotaw l-iżvilupp ta 'l-ewwel raħal fil-parroċċa ta' Saint-François-de-Sales mill-1753 u l-ħolqien ta 'diversi mogħdijiet li jagħtu aċċess, b'mod partikolari, għall-knejjes u l-imtieħen tal-gżira. Fl-1854, ġie pproklamat l-Att għat-tneħħija tad-drittijiet u d-dmirijiet feudali fil-Kanada t’Isfel, biex b’hekk intemm definittivament ir-reġim seigneurial, wiret mill-perjodu kolonjali Franċiż u miżmum mill-Ingliżi wara l-konkwista tal-1763. Fl-1845, sar l-ewwel tentattiv biex tiġi stabbilita sistema muniċipali. Quddiem il-falliment tagħha, sentejn wara, ġie pproklamat l-“Att biex isiru arranġamenti aħjar għat-twaqqif ta’ awtoritajiet muniċipali fil-Kanada t’Isfel”. '''<big>Kontea ta' Laval</big>''' [[Stampa:Penitentiaire Saint-Vincent-de-Paul QC 1884.jpg|alt=Il-gvern federali fetaħ il-penitenzjarju ta’ Saint-Vincent-de-Paul fl-1873.|nofs|daqsminuri|Il-gvern federali fetaħ il-penitenzjarju ta’ Saint-Vincent-de-Paul fl-1873.]] Ir-reġim muniċipali ġie stabbilit b'mod permanenti fl-1855, bl-Att dwar il-Muniċipalitajiet u t-Toroq ta' Lower Canada. Bid-dħul fis-seħħ ta' dan il-metodu ġdid ta' ġestjoni territorjali, l-agglomerazzjonijiet kollha b'popolazzjoni ta' mill-inqas 300 abitant isiru muniċipalitajiet. Għalhekk, fuq Île Jésus, il-muniċipalitajiet tal-parroċċi ta’ Saint-François-de-Sales, Saint-Martin, Sainte-Rose-de-Lima u Saint-Vincent-de-Paul dehru fl-1855. [[Stampa:Farmland. Farm in Laval des Rapides BAnQ P48S1P06800.jpg|alt=Razzett f'Laval-des-Rapides fl-1941.|nofs|daqsminuri|Razzett f'[[Laval-des-Rapides]] fl-1941.]] L-Att dwar il-Muniċipalitajiet u t-Toroq ta' Lower Canada jipprovdi wkoll għall-ħolqien ta' korporazzjonijiet muniċipali tal-kontea, fejn is-sindki tal-muniċipalitajiet ġirien joqogħdu biex jiddeliberaw dwar suġġetti ta' interess komuni. Għalhekk, il-Korporazzjoni tal-Kontea ta’ Laval hija wkoll kostitwita ; l-isem se jispira dak tal-Belt ta’ Laval, maħluqa 110 sena wara. '''<big>Urbanizzazzjoni u żvilupp</big>''' [[Stampa:Domaine Bellerive et Le Maritime.jpg|alt=Bini tal-condominium tul ir-Rivière des Prairies.|nofs|daqsminuri|Bini tal-condominium tul ir-Rivière des Prairies.]] Fl-1961, il-belt ta’ Saint-Martin u l-belt ta’ Renaud ġew annessi mal-belt ta’ Abord-à-Plouffe biex tinħoloq il-belt ta’ Chomedey. Il-proġett inizjali pprovda wkoll għall-għaqda tal-Belt ta 'Laval-des-Rapides, iżda malajr irtira mill-proġett. Fis-7 ta’ Frar 1964, il-Ministeru tal-Affarijiet Muniċipali tal-Quebec ħabbar it-twaqqif ta’ Kummissjoni ta’ Studju dwar il-problemi intermuniċipali ta’ Île Jésus, li kienet ippreseduta mill-Imħallef Armand Sylvestre u mnedija b’mod parallel ma’ kummissjoni dwar l-istess suġġett għall-gżira ta’ Montreal, ippresedut minn Camille Blier. F’Diċembru 1964, il-konklużjoni tal-kummissjoni taʼ studju tħabbret lill-pubbliku: “gżira waħda, belt waħda!” ". Sussegwentement, it-tixrid urban u l-iżvilupp tas-subborgi fisser li Laval esperjenzat ċertu tkabbir u saret it-tielet l-iktar belt popolata fil-Quebec. Il-piż demografiku tiegħu huwa ċertament il-ġustifikazzjoni ewlenija għall-elevazzjoni tagħha għal reġjun amministrattiv fit-22 ta 'Diċembru 1987. == Sigurtà pubblika == '''<big>Dipartiment tal-Pulizija ta' Laval</big>''' Imwaqqfa fl-1965, is-Servizz tal-Pulizija ta’ Laval jimpjega aktar minn 800 uffiċjal tal-pulizija u impjegat ċivili. '''Gendarmerie''' Fuq xogħol 24 siegħa kuljum, id-dipartiment tal-pulizija għandu aktar minn 250 uffiċjal tal-pulizija u uffiċjal li jaħdmu mad-911 biex jirrispondu għal emerġenzi. Jiżguraw is-sigurtà taċ-ċittadini permezz tal-applikazzjoni tal-Kodiċi Kriminali, il-Kodiċi tas-Sigurtà tat-Triq u r-regolamenti muniċipali, minbarra li jiżguraw is-sigurtà tal-istazzjonijiet tal-metro ta 'Laval. == Ekonomija == [[Stampa:Tour Triomphe II, Laval, Québec.jpg|alt=Immeubles de bureaux à Laval|nofs|daqsminuri|Immeubles de bureaux à Laval]] Laval għandu ekonomija ċċentrata prinċipalment fuq is-setturi tat-teknoloġija għolja, is-servizzi, il-kummerċ u s-saħħa. Hemm diversi laboratorji farmaċewtiċi, bosta negozji tal-bejgħ bl-imnut, barrieri minerali u settur agrikolu qawwi. F'dawn l-aħħar snin, Laval għamlet sforz kbir biex tiddefinixxi mill-ġdid territorju mmarkat mis-separazzjoni tal-użi u ċerta frammentazzjoni minħabba n-netwerk tat-toroq tiegħu. Iċ-ċentru tal-belt tiegħu, ikkaratterizzat minn densità baxxa, bħalissa huwa ddefinit ħażin iżda huwa s-suġġett ta 'pjan vast ta' konsolidazzjoni u rivitalizzazzjoni. Fl-2020, Place Bell, il-pjazza pubblika tagħha u faċilitajiet kulturali u sportivi oħra se jiżdiedu ma 'Centropolis u ċentri kummerċjali kbar oħra, biex jiffurmaw ċentru tal-belt imħallat u modern. Il-kumpanija ta 'żvilupp ekonomiku Laval Technopole tappoġġja sitt oqsma ta' żvilupp: il-Belt Biotech, iċ-ċentru industrijali, l-agropole, l-e-pole, iċ-ċentru tat-turiżmu rikreattiv u ċ-ċentru tan-negozju tas-servizz u l-uffiċċju prinċipali. Is-suċċess ta’ dawn iċ-ċentri jirriżulta mir-rabtiet mill-qrib bejn iċ-ċentri ta’ riċerka, l-universitajiet, in-negozji u s-servizzi pubbliċi. F'Diċembru 2013, 12,021 negozju ġew stabbiliti f'Laval u impjegaw 140,000 ruħ. 40% biss tar-residenti ta' Laval jaħdmu f'Laval<ref>{{Ċita web|url=https://www.laval.ca/Pages/Fr/Affaires/laval-ville-entrepreneuriale.aspx|titlu=Ville de Laval - Laval, ville entrepreneuriale|sit=www.laval.ca|data-aċċess=2024-08-27}}</ref>. == Trasport == Il-belt, ikkaratterizzata minn tixrid urban sinifikanti, kellha total ta '266,512 vettura rreġistrata fl-2010. Laval hija moqdija minn diversi awtostradi u toroq provinċjali, in-netwerk tal-karozzi tal-linja tas-Société de transport de Laval, tliet stazzjonijiet tal-metro u ferroviji tal-vjaġġi. '''<big>Trasport pubbliku</big>''' In-netwerk tat-trasport pubbliku ta 'Laval jinkludi netwerk tal-karozzi tal-linja, immexxi mis-Société de transport de Laval, tliet stazzjonijiet tal-[[metro ta' Montreal]] ġestiti mis-Société de transport de Montréal, żewġ linji tal-ferrovija tal-vjaġġaturi u seba 'terminals (fi stazzjonijiet tal-ferrovija u tal-metro flimkien)<ref>{{Ċita web|url=https://www.ledevoir.com/politique/regions/310168/laval-met-son-projet-de-trolleybus-entre-parentheses|titlu=Laval met son projet de trolleybus «entre parenthèses»|kunjom=Guillemette|isem=Mélissa|data=2010-11-03|sit=Le Devoir|lingwa=fr|data-aċċess=2024-08-27}}</ref>. '''Metro''' [[Stampa:Montmorency-Metro-Station.jpg|alt=Stazzjon Montmorency, terminus tal-linja oranġjo tal-metro ta 'Montreal. Tliet stazzjonijiet ilhom iservu l-belt ta’ Laval mill-2007.|nofs|daqsminuri|[[Stazzjon Montmorency]], terminus tal-linja oranġjo tal-[[Metro ta' Montreal|metro ta 'Montreal]]. Tliet stazzjonijiet ilhom iservu l-belt ta’ Laval mill-2007.]] * F'April 2007, l-estensjoni tal-metro ta' Montreal għal Laval ġiet inawgurata bi tliet stazzjonijiet ġodda. Il-kostruzzjoni bdiet fl-2003 u tlestiet f'April 2007 bi spiża ta '$ 745 miljun, kompletament koperti mill-gvern ta' Quebec, iffrankar ta '$ 58.6 miljun meta mqabbel mal-baġit awtorizzat. Ma’ dan l-ammont jiżdiedu $12.4 miljun għall-bini tat-tieni daħla fl-istazzjon Cartier. Dan il-bini ġdid tlesta fl-2009 u jinsab fil-kantuniera tal-Grigal tal-intersezzjoni Cartier-des Laurentides, fil-park żgħir Libellules, li jappartjeni għall-belt ta 'Laval. Din id-daħla hija konnessa mal-ewwel daħla li tinsab fil-kantuniera tal-Lbiċ tal-intersezzjoni permezz ta’ qsim tal-pedali ta’ 120 metru taħt il-boulevards Cartier u Laurentides u b’hekk tippermetti lir-residenti tad-distrett ta’ Pont-Viau jaslu bil-mixi fl-istazzjon ta’ Cartier jaqsmu l-intersezzjoni perikoluża Cartier-des Laurentides. Għalkemm il-proġett kien ikkaratterizzat minn spejjeż żejda numerużi, il-baġit tiegħu mar minn $179 miljun fl-1998 għal $803.6 miljun fl-2006, is-somma tirrappreżenta $143 miljun/km, jew 22% orħos mill-medja internazzjonali għal proġetti tal-istess skala<ref>{{Ċita web|url=https://exo.quebec/fr/actualites/realisations/prolongement-metro-laval|titlu=}}</ref>. * L-istazzjonijiet tal-metro ta’ Montreal f’Laval huma Cartier, de la Concorde u Montmorency. Il-wasla tal-metro ilha mistennija minn meta din l-estensjoni kienet imwiegħda fis-sittinijiet. * L-utenti tat-transitu pubbliku jridu jiksbu jew karta TRAM ta’ $132 (Żona 3) biex jaċċessaw il-metro mill-istazzjonijiet ta’ Laval, jew iħallsu $3.50 għal kull vjaġġ lejn Montreal. Il-metro Montreal-Laval hija entità kompletament separata mis-Société de transport de Laval. Għalkemm l-operazzjonijiet regolari tal-linja jiddependu fuq is-Société de transport de Montréal, l-iżvilupp tagħha sar taħt is-superviżjoni tal-Aġenzija tat-Trasport Metropolitan. Huwa għalhekk li, b'differenza mis-Société de transport de Montréal, mhuwiex possibbli li tittrasferixxi għall-metro minn konnessjoni STL jew li tieħu l-metro minn Montreal għal Laval b'abbonament ta 'kull xahar jew biljetti minn Montreal. '''Ferrovija tal-vjaġġaturi''' [[Stampa:Sainte-Rose (exo) train station.jpg|alt=Gare Sainte-Rose, wieħed mill-istazzjonijiet tal-ferroviji tal-vjaġġaturi ta' Montreal.|nofs|daqsminuri|Gare Sainte-Rose, wieħed mill-istazzjonijiet tal-ferroviji tal-vjaġġaturi ta' Montreal.]] Exo topera żewġ linji tal-ferroviji għall-vjaġġaturi fuq il-Gżira ta 'Ġesù. Il-linji Saint-Jérôme u Deux-Montagnes jgħaqqdu Laval u ċ-ċentru ta' Montreal f'inqas minn 40 minuta. B’kollox hemm 5 stazzjonijiet fil-Gżira ta’ Ġesù. '''Xarabank''' [[Stampa:Laval bus (route 144) near Cote-Vertu Metro station.png|alt=Xarabank STL (Société des Transports de Laval).|nofs|daqsminuri|Xarabank STL (Société des Transports de Laval).]] Is-servizz tal-karozzi tal-linja fuq Île Jésus huwa pprovdut mis-Société de transport de Laval (STL). Dan is-servizz jikkonsisti f’total ta’ 44 linja tal-karozzi tal-linja28, inklużi erba’ linji express (901, 902, 903 u 925), żewġ linji tal-ferrovija (402 u 404), tliet linji ta’ siegħa rush (36, 41 u 252), linja ta’ billejl ( 2) u diversi linji tal-iskola minbarra l-linji tat-taxi kollettivi. Il-linji differenti jkopru rotot li jservu d-distretti kollha ta' Laval, minbarra Les Îles-Laval. Taxis maqsuma huma offruti flimkien mas-servizz regolari u jservu żoni inqas popolati tal-belt. Is-servizz tat-trainbus jgħaqqad il-viċinat tal-viċinat ma' stazzjon tal-ferrovija hawn. Ta’ min jinnota li servizz ta’ billejl f’Laval huwa prattikament ineżistenti; linja waħda biss isservi settur limitat ħafna fin-nofsinhar tal-muniċipalità. == Saħħa == Iċ-Ċentru Integrat tas-Saħħa u s-Servizzi Soċjali (CISSS) ta’ Laval inħoloq fl-1 ta’ April, 2015 wara d-dħul fis-seħħ tal-Att biex jimmodifika l-organizzazzjoni u l-governanza tan-netwerk tas-saħħa u tas-servizzi soċjali. Il-maġġoranza tas-servizzi tas-saħħa u soċjali fil-qalba tan-netwerk tas-servizzi territorjali ta' Laval ġejjin mis-CISSS de Laval. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|FRA}} Laval ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|ISR}} [[Petah Tikva]] ([[Iżrael]]) ; * {{Flagicon|FRA}} [[Nizza]] ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|FRA}} Grenoble ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Mudanjiang]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|ITA}} [[Provinċja ta' Padova]] ([[Italja]]) ; * {{Flagicon|CAN}} [[Saskatoon]] ([[Saskatchewan]]) ; * {{Flagicon|CAN}} [[Markham]] ([[Ontario]]) ; * {{Flagicon|FRA}} [[Sophia Antipolis]] ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|PHL}} [[Manila]] ([[Filippini]]) ; * {{Flagicon|CHI}} [[Pedro Aguirre Cerda]] ([[Ċili]]) ; * {{Flagicon|GER}} [[Heidelberg]] ([[Ġermanja]]) ; * {{Flagicon|GER}} [[Bavarja]] ([[Ġermanja]]) ; * {{Flagicon|AUT}} [[Klagenfurt am Wörthersee]] ([[Awstrija]]) ; * {{Flagicon|SLV}} [[San Salvador]] ([[El Salvador]]) ; * {{Flagicon|ROU}} [[Botoșani]] ([[Rumanija]]). == Referenzi == [[Kategorija:Bliet tal-Kanada]] jx0f1ujeg11sifelzowbm8yadux6kmf 318218 318217 2024-12-04T17:05:01Z Kontributor 2K 22478 call wikidata P1082 = Lua error --> commented + filled data (2021 = 438,366) 318218 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}}'''Laval''' hija belt fil- [[Quebec]] li tinsab fis-subborgi ta' Montreal. Tikkostitwixxi wkoll wieħed mis-sbatax-il reġjun amministrattiv ta' din il-provinċja, minbarra li jtppossjedi s-setgħat assenjati lill-muniċipalitajiet reġjonali tal-kontea (MRC). Bil-popolazzjoni tagħha ta' 438,366<!--{{wikidata|P1082}}--> abitant matul l-aħħar ċensiment fl-2021 <ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2021/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=F&SearchText=Laval&GENDERlist=1,2,3&STATISTIClist=1&DGUIDlist=2021A00052465005&HEADERlist=1|titlu=13 - Laval|kunjom=Québec|isem=Institut de la Statistique du|sit=stat.gouv.qc.ca|lingwa=fr|data-aċċess=2023-05-26}}</ref>, Laval hija t-tielet l-iktar belt popolata fil-Quebec, wara [[Montréal|Montreal]] u [[Québec (belt)|l-Belt ta' Quebec]], kif ukoll it-tlettax fil-Kanada <ref>{{Ċita web|url=https://www150.statcan.gc.ca/t1/tbl1/fr/tv.action?pid=9810000201|titlu=Chiffres de population et des logements : Canada et subdivisions de recensement (municipalités)|kunjom=Canada|isem=Government of Canada, Statistics|sit=statcan.gc.ca|data-aċċess=2023-05-26}}</ref> . L-erja tagħha hija {{unité|246.8|km|2}}. <ref name=":0" /> Jekk il-maġġoranza tat-territorju tal-belt huwa magħmul minn Île Jésus, Laval jinkludi wkoll numru kbir ta’ gżejjer żgħar madwaru, li huma parti mill- arċipelagu ta’ Hochelaga . Ix -Xmara Mille Îles, fit- tramuntana u l- punent, tifridha mill-muniċipalitajiet tax-Xatt tat-Tramuntana ta’ Montreal, fir-reġjuni ta’ Laurentides u Lanaudière, u x- Xmara Des Prairies, fin- nofsinhar u l-lvant, tiddelimita l-fruntiera tagħha ma’ Montreal. == Ġeografija == Huma mqassma fit-territorju ta 'Laval, f'ordni ta' importanza: uċuħ artifiċjali (56.9%), foresti (16.6%), art agrikola (16.4%), ilma (7.7%) ) u finalment artijiet mistagħdra (2.4%). Kemm il-belt kif ukoll ir-reġjun, Laval tkopri l-intier ta’ Île Jésus, immedjatament fil-majjistral tal-gżira ta’ Montreal, fil-qalba tal-arċipelagu ta’ Hochelaga. Flimkien ma 'Montreal, il-metropoli ta' Quebec, Laval hija l-qalba tal-Komunità Metropolitana ta 'Montreal, waħda mill-akbar agglomerazzjonijiet urbani fil-Kanada. L-erja tal-wiċċ tagħha testendi fuq 267 km2, inklużi 246 km2 li huma art, jew eżattament 0.02% tat-territorju tal-Quebec. Minkejja l-erja tal-wiċċ żgħira ħafna tiegħu, Laval għadu kellu l-istatus ta '"reġjun amministrattiv" mill-1987. Huwa bil-bosta l-iżgħar reġjun: huwa 3,200 darba iżgħar minn Nord-du-Québec, l-akbar. Minħabba l-prossimità immedjata tagħha għal Montreal, ilha fi proċess sinifikanti ta 'tixrid urban minn nofs is-seklu 20, bil-maġġoranza tat-territorju tagħha issa qed jiġi urbanizzat. Hija tmiss lejn it-tramuntana mar-reġjuni ta' Lanaudière u Laurentides u fin-nofsinhar ma' Montreal. == Storja == '''<big>Lordship ta’ Île-Jésus</big>''' [[Stampa:Blason maison fr de Montmorency-Laval.svg|alt=Arma tas-Seminaire de Québec, sid ta' Île Jésus għal 175 sena.|nofs|daqsminuri|Arma tas-Seminaire de Québec, sid ta' Île Jésus għal 175 sena.]] Magħrufa mill-popli indiġeni u użata prinċipalment bħala waqfa jew post ta’ passaġġ, Île Jésus saret lordship filwaqt li t-territorju ta’ Quebec kien ikkolonizzat mill-Franċiżi taħt l-isem ta’ New France. Fl-1636, Île Jésus ġiet offruta lill-Ġiżwiti Kanadiżi bħala Lordship, iżda baqgħet mhux sfruttata. Imbagħad għadda f’idejn François Berthelot, konsulent u segretarju tar-Re Louis XIV. Dan tal-aħħar żammha biss għal 3 snin qabel ma ċedietha, fl-1675, lil François de Montmorency-Laval, isqof ta’ Quebec, bi skambju għall-gżira ta’ Orléans. Fl-1680, il-gżira ġiet ċeduta lis-Seminaire de Québec, li baqgħet sid sat-tneħħija tar-reġim seigneurial fl-1854. Is-settlement ta 'Île Jésus beda fl-1672 mill-ponta tal-lvant tagħha, iżda baqgħet timida sal-iffirmar tal-Paċi l-Kbira ta' Montreal fl-1701, li temm gwerra bejn il-Franċiżi u l-Iroquois. '''<big>Twelid tal-ewwel parroċċi</big>''' [[Stampa:Carte Laval 1834.jpg|alt=Mappa ta 'Laval fl-1834 prodotta minn André Jobin.|nofs|daqsminuri|Mappa ta 'Laval fl-1834 prodotta minn André Jobin.]] Fl-1702, ġiet stabbilita l-parroċċa ta’ Saint-François-de-Sales u, fl-1740, ġie awtorizzat il-ħolqien tal-parroċċi ta’ Sainte-Rose-de-Lima u Saint-Vincent-de-Paul. Il-popolazzjoni, inizjalment ikkonċentrata fuq ix-xtut, infirxet gradwalment lejn iċ-ċentru tal-gżira, kif jixhed id-dehra ta’ parroċċa ġdida, dik ta’ Saint-Martin, fl-1774. Fl-1681, il-gżira Ġesù għandha 24 abitant. Fl-1765, dan in-numru żdied għal 2,379, u laħaq kważi 6,500 ruħ fl-1823. Taħt ir-reġim seigneurial, it-territorju ta’ Île Jésus baqa’ b’mod predominanti rurali. Madankollu, ninnotaw l-iżvilupp ta 'l-ewwel raħal fil-parroċċa ta' Saint-François-de-Sales mill-1753 u l-ħolqien ta 'diversi mogħdijiet li jagħtu aċċess, b'mod partikolari, għall-knejjes u l-imtieħen tal-gżira. Fl-1854, ġie pproklamat l-Att għat-tneħħija tad-drittijiet u d-dmirijiet feudali fil-Kanada t’Isfel, biex b’hekk intemm definittivament ir-reġim seigneurial, wiret mill-perjodu kolonjali Franċiż u miżmum mill-Ingliżi wara l-konkwista tal-1763. Fl-1845, sar l-ewwel tentattiv biex tiġi stabbilita sistema muniċipali. Quddiem il-falliment tagħha, sentejn wara, ġie pproklamat l-“Att biex isiru arranġamenti aħjar għat-twaqqif ta’ awtoritajiet muniċipali fil-Kanada t’Isfel”. '''<big>Kontea ta' Laval</big>''' [[Stampa:Penitentiaire Saint-Vincent-de-Paul QC 1884.jpg|alt=Il-gvern federali fetaħ il-penitenzjarju ta’ Saint-Vincent-de-Paul fl-1873.|nofs|daqsminuri|Il-gvern federali fetaħ il-penitenzjarju ta’ Saint-Vincent-de-Paul fl-1873.]] Ir-reġim muniċipali ġie stabbilit b'mod permanenti fl-1855, bl-Att dwar il-Muniċipalitajiet u t-Toroq ta' Lower Canada. Bid-dħul fis-seħħ ta' dan il-metodu ġdid ta' ġestjoni territorjali, l-agglomerazzjonijiet kollha b'popolazzjoni ta' mill-inqas 300 abitant isiru muniċipalitajiet. Għalhekk, fuq Île Jésus, il-muniċipalitajiet tal-parroċċi ta’ Saint-François-de-Sales, Saint-Martin, Sainte-Rose-de-Lima u Saint-Vincent-de-Paul dehru fl-1855. [[Stampa:Farmland. Farm in Laval des Rapides BAnQ P48S1P06800.jpg|alt=Razzett f'Laval-des-Rapides fl-1941.|nofs|daqsminuri|Razzett f'[[Laval-des-Rapides]] fl-1941.]] L-Att dwar il-Muniċipalitajiet u t-Toroq ta' Lower Canada jipprovdi wkoll għall-ħolqien ta' korporazzjonijiet muniċipali tal-kontea, fejn is-sindki tal-muniċipalitajiet ġirien joqogħdu biex jiddeliberaw dwar suġġetti ta' interess komuni. Għalhekk, il-Korporazzjoni tal-Kontea ta’ Laval hija wkoll kostitwita ; l-isem se jispira dak tal-Belt ta’ Laval, maħluqa 110 sena wara. '''<big>Urbanizzazzjoni u żvilupp</big>''' [[Stampa:Domaine Bellerive et Le Maritime.jpg|alt=Bini tal-condominium tul ir-Rivière des Prairies.|nofs|daqsminuri|Bini tal-condominium tul ir-Rivière des Prairies.]] Fl-1961, il-belt ta’ Saint-Martin u l-belt ta’ Renaud ġew annessi mal-belt ta’ Abord-à-Plouffe biex tinħoloq il-belt ta’ Chomedey. Il-proġett inizjali pprovda wkoll għall-għaqda tal-Belt ta 'Laval-des-Rapides, iżda malajr irtira mill-proġett. Fis-7 ta’ Frar 1964, il-Ministeru tal-Affarijiet Muniċipali tal-Quebec ħabbar it-twaqqif ta’ Kummissjoni ta’ Studju dwar il-problemi intermuniċipali ta’ Île Jésus, li kienet ippreseduta mill-Imħallef Armand Sylvestre u mnedija b’mod parallel ma’ kummissjoni dwar l-istess suġġett għall-gżira ta’ Montreal, ippresedut minn Camille Blier. F’Diċembru 1964, il-konklużjoni tal-kummissjoni taʼ studju tħabbret lill-pubbliku: “gżira waħda, belt waħda!” ". Sussegwentement, it-tixrid urban u l-iżvilupp tas-subborgi fisser li Laval esperjenzat ċertu tkabbir u saret it-tielet l-iktar belt popolata fil-Quebec. Il-piż demografiku tiegħu huwa ċertament il-ġustifikazzjoni ewlenija għall-elevazzjoni tagħha għal reġjun amministrattiv fit-22 ta 'Diċembru 1987. == Sigurtà pubblika == '''<big>Dipartiment tal-Pulizija ta' Laval</big>''' Imwaqqfa fl-1965, is-Servizz tal-Pulizija ta’ Laval jimpjega aktar minn 800 uffiċjal tal-pulizija u impjegat ċivili. '''Gendarmerie''' Fuq xogħol 24 siegħa kuljum, id-dipartiment tal-pulizija għandu aktar minn 250 uffiċjal tal-pulizija u uffiċjal li jaħdmu mad-911 biex jirrispondu għal emerġenzi. Jiżguraw is-sigurtà taċ-ċittadini permezz tal-applikazzjoni tal-Kodiċi Kriminali, il-Kodiċi tas-Sigurtà tat-Triq u r-regolamenti muniċipali, minbarra li jiżguraw is-sigurtà tal-istazzjonijiet tal-metro ta 'Laval. == Ekonomija == [[Stampa:Tour Triomphe II, Laval, Québec.jpg|alt=Immeubles de bureaux à Laval|nofs|daqsminuri|Immeubles de bureaux à Laval]] Laval għandu ekonomija ċċentrata prinċipalment fuq is-setturi tat-teknoloġija għolja, is-servizzi, il-kummerċ u s-saħħa. Hemm diversi laboratorji farmaċewtiċi, bosta negozji tal-bejgħ bl-imnut, barrieri minerali u settur agrikolu qawwi. F'dawn l-aħħar snin, Laval għamlet sforz kbir biex tiddefinixxi mill-ġdid territorju mmarkat mis-separazzjoni tal-użi u ċerta frammentazzjoni minħabba n-netwerk tat-toroq tiegħu. Iċ-ċentru tal-belt tiegħu, ikkaratterizzat minn densità baxxa, bħalissa huwa ddefinit ħażin iżda huwa s-suġġett ta 'pjan vast ta' konsolidazzjoni u rivitalizzazzjoni. Fl-2020, Place Bell, il-pjazza pubblika tagħha u faċilitajiet kulturali u sportivi oħra se jiżdiedu ma 'Centropolis u ċentri kummerċjali kbar oħra, biex jiffurmaw ċentru tal-belt imħallat u modern. Il-kumpanija ta 'żvilupp ekonomiku Laval Technopole tappoġġja sitt oqsma ta' żvilupp: il-Belt Biotech, iċ-ċentru industrijali, l-agropole, l-e-pole, iċ-ċentru tat-turiżmu rikreattiv u ċ-ċentru tan-negozju tas-servizz u l-uffiċċju prinċipali. Is-suċċess ta’ dawn iċ-ċentri jirriżulta mir-rabtiet mill-qrib bejn iċ-ċentri ta’ riċerka, l-universitajiet, in-negozji u s-servizzi pubbliċi. F'Diċembru 2013, 12,021 negozju ġew stabbiliti f'Laval u impjegaw 140,000 ruħ. 40% biss tar-residenti ta' Laval jaħdmu f'Laval<ref>{{Ċita web|url=https://www.laval.ca/Pages/Fr/Affaires/laval-ville-entrepreneuriale.aspx|titlu=Ville de Laval - Laval, ville entrepreneuriale|sit=www.laval.ca|data-aċċess=2024-08-27}}</ref>. == Trasport == Il-belt, ikkaratterizzata minn tixrid urban sinifikanti, kellha total ta '266,512 vettura rreġistrata fl-2010. Laval hija moqdija minn diversi awtostradi u toroq provinċjali, in-netwerk tal-karozzi tal-linja tas-Société de transport de Laval, tliet stazzjonijiet tal-metro u ferroviji tal-vjaġġi. '''<big>Trasport pubbliku</big>''' In-netwerk tat-trasport pubbliku ta 'Laval jinkludi netwerk tal-karozzi tal-linja, immexxi mis-Société de transport de Laval, tliet stazzjonijiet tal-[[metro ta' Montreal]] ġestiti mis-Société de transport de Montréal, żewġ linji tal-ferrovija tal-vjaġġaturi u seba 'terminals (fi stazzjonijiet tal-ferrovija u tal-metro flimkien)<ref>{{Ċita web|url=https://www.ledevoir.com/politique/regions/310168/laval-met-son-projet-de-trolleybus-entre-parentheses|titlu=Laval met son projet de trolleybus «entre parenthèses»|kunjom=Guillemette|isem=Mélissa|data=2010-11-03|sit=Le Devoir|lingwa=fr|data-aċċess=2024-08-27}}</ref>. '''Metro''' [[Stampa:Montmorency-Metro-Station.jpg|alt=Stazzjon Montmorency, terminus tal-linja oranġjo tal-metro ta 'Montreal. Tliet stazzjonijiet ilhom iservu l-belt ta’ Laval mill-2007.|nofs|daqsminuri|[[Stazzjon Montmorency]], terminus tal-linja oranġjo tal-[[Metro ta' Montreal|metro ta 'Montreal]]. Tliet stazzjonijiet ilhom iservu l-belt ta’ Laval mill-2007.]] * F'April 2007, l-estensjoni tal-metro ta' Montreal għal Laval ġiet inawgurata bi tliet stazzjonijiet ġodda. Il-kostruzzjoni bdiet fl-2003 u tlestiet f'April 2007 bi spiża ta '$ 745 miljun, kompletament koperti mill-gvern ta' Quebec, iffrankar ta '$ 58.6 miljun meta mqabbel mal-baġit awtorizzat. Ma’ dan l-ammont jiżdiedu $12.4 miljun għall-bini tat-tieni daħla fl-istazzjon Cartier. Dan il-bini ġdid tlesta fl-2009 u jinsab fil-kantuniera tal-Grigal tal-intersezzjoni Cartier-des Laurentides, fil-park żgħir Libellules, li jappartjeni għall-belt ta 'Laval. Din id-daħla hija konnessa mal-ewwel daħla li tinsab fil-kantuniera tal-Lbiċ tal-intersezzjoni permezz ta’ qsim tal-pedali ta’ 120 metru taħt il-boulevards Cartier u Laurentides u b’hekk tippermetti lir-residenti tad-distrett ta’ Pont-Viau jaslu bil-mixi fl-istazzjon ta’ Cartier jaqsmu l-intersezzjoni perikoluża Cartier-des Laurentides. Għalkemm il-proġett kien ikkaratterizzat minn spejjeż żejda numerużi, il-baġit tiegħu mar minn $179 miljun fl-1998 għal $803.6 miljun fl-2006, is-somma tirrappreżenta $143 miljun/km, jew 22% orħos mill-medja internazzjonali għal proġetti tal-istess skala<ref>{{Ċita web|url=https://exo.quebec/fr/actualites/realisations/prolongement-metro-laval|titlu=}}</ref>. * L-istazzjonijiet tal-metro ta’ Montreal f’Laval huma Cartier, de la Concorde u Montmorency. Il-wasla tal-metro ilha mistennija minn meta din l-estensjoni kienet imwiegħda fis-sittinijiet. * L-utenti tat-transitu pubbliku jridu jiksbu jew karta TRAM ta’ $132 (Żona 3) biex jaċċessaw il-metro mill-istazzjonijiet ta’ Laval, jew iħallsu $3.50 għal kull vjaġġ lejn Montreal. Il-metro Montreal-Laval hija entità kompletament separata mis-Société de transport de Laval. Għalkemm l-operazzjonijiet regolari tal-linja jiddependu fuq is-Société de transport de Montréal, l-iżvilupp tagħha sar taħt is-superviżjoni tal-Aġenzija tat-Trasport Metropolitan. Huwa għalhekk li, b'differenza mis-Société de transport de Montréal, mhuwiex possibbli li tittrasferixxi għall-metro minn konnessjoni STL jew li tieħu l-metro minn Montreal għal Laval b'abbonament ta 'kull xahar jew biljetti minn Montreal. '''Ferrovija tal-vjaġġaturi''' [[Stampa:Sainte-Rose (exo) train station.jpg|alt=Gare Sainte-Rose, wieħed mill-istazzjonijiet tal-ferroviji tal-vjaġġaturi ta' Montreal.|nofs|daqsminuri|Gare Sainte-Rose, wieħed mill-istazzjonijiet tal-ferroviji tal-vjaġġaturi ta' Montreal.]] Exo topera żewġ linji tal-ferroviji għall-vjaġġaturi fuq il-Gżira ta 'Ġesù. Il-linji Saint-Jérôme u Deux-Montagnes jgħaqqdu Laval u ċ-ċentru ta' Montreal f'inqas minn 40 minuta. B’kollox hemm 5 stazzjonijiet fil-Gżira ta’ Ġesù. '''Xarabank''' [[Stampa:Laval bus (route 144) near Cote-Vertu Metro station.png|alt=Xarabank STL (Société des Transports de Laval).|nofs|daqsminuri|Xarabank STL (Société des Transports de Laval).]] Is-servizz tal-karozzi tal-linja fuq Île Jésus huwa pprovdut mis-Société de transport de Laval (STL). Dan is-servizz jikkonsisti f’total ta’ 44 linja tal-karozzi tal-linja28, inklużi erba’ linji express (901, 902, 903 u 925), żewġ linji tal-ferrovija (402 u 404), tliet linji ta’ siegħa rush (36, 41 u 252), linja ta’ billejl ( 2) u diversi linji tal-iskola minbarra l-linji tat-taxi kollettivi. Il-linji differenti jkopru rotot li jservu d-distretti kollha ta' Laval, minbarra Les Îles-Laval. Taxis maqsuma huma offruti flimkien mas-servizz regolari u jservu żoni inqas popolati tal-belt. Is-servizz tat-trainbus jgħaqqad il-viċinat tal-viċinat ma' stazzjon tal-ferrovija hawn. Ta’ min jinnota li servizz ta’ billejl f’Laval huwa prattikament ineżistenti; linja waħda biss isservi settur limitat ħafna fin-nofsinhar tal-muniċipalità. == Saħħa == Iċ-Ċentru Integrat tas-Saħħa u s-Servizzi Soċjali (CISSS) ta’ Laval inħoloq fl-1 ta’ April, 2015 wara d-dħul fis-seħħ tal-Att biex jimmodifika l-organizzazzjoni u l-governanza tan-netwerk tas-saħħa u tas-servizzi soċjali. Il-maġġoranza tas-servizzi tas-saħħa u soċjali fil-qalba tan-netwerk tas-servizzi territorjali ta' Laval ġejjin mis-CISSS de Laval. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|FRA}} Laval ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|ISR}} [[Petah Tikva]] ([[Iżrael]]) ; * {{Flagicon|FRA}} [[Nizza]] ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|FRA}} Grenoble ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Mudanjiang]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|ITA}} [[Provinċja ta' Padova]] ([[Italja]]) ; * {{Flagicon|CAN}} [[Saskatoon]] ([[Saskatchewan]]) ; * {{Flagicon|CAN}} [[Markham]] ([[Ontario]]) ; * {{Flagicon|FRA}} [[Sophia Antipolis]] ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|PHL}} [[Manila]] ([[Filippini]]) ; * {{Flagicon|CHI}} [[Pedro Aguirre Cerda]] ([[Ċili]]) ; * {{Flagicon|GER}} [[Heidelberg]] ([[Ġermanja]]) ; * {{Flagicon|GER}} [[Bavarja]] ([[Ġermanja]]) ; * {{Flagicon|AUT}} [[Klagenfurt am Wörthersee]] ([[Awstrija]]) ; * {{Flagicon|SLV}} [[San Salvador]] ([[El Salvador]]) ; * {{Flagicon|ROU}} [[Botoșani]] ([[Rumanija]]). == Referenzi == [[Kategorija:Bliet tal-Kanada]] 9z5si5efzvbmsw661e6bul5y7id7dgl 0 33098 318289 318173 2024-12-04T23:32:51Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318289 wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Bieb tal-Fawwara''' ( [[Lingwa Maltija|Maltese]] : ''Bieb il-Fawwara'' - fawwara literally means spring of water, or a fountain), <ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Aquilina|isem=Joseph|data=1981|titlu=Papers in Maltese Linguistics|url=https://books.google.com/books?id=pu8NAAAAYAAJ&dq=Gzira+arch+Malta&q=Fawwara|pubblikatur=[[University of Malta]]|paġni=200, 210}}</ref> <ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Gu|isem=Sharon|data=2013|titlu=A Cultural History of the Arabic Language|url=https://books.google.com/books?id=6bw7AQAAQBAJ&pg=PA161|pubblikatur=McFarmland|paġna=161|isbn=9781476602943}}</ref> also known as '''Gzira Gate''' ( ''Bieb Il-Gzira'' ), '''Sliema Gate''', '''Testaferrata Gate''' u '''Tower Gate''' ( ''Bieb it-Torri'' ), huwa tard. Arkata tas-seklu 18 mibni fi żmien il-ħakma tal- Ordni ta’ San Ġwann fil- [[Gżira (lokalità)|Gżira]], [[Malta]] . L-arkata nbniet bħala kommemorazzjoni ta' triq prinċipali ġdida li tinsab fuq medda twila ta' art mill [[L-Imsida|-Imsida]] sa [[Tas-Sliema]] ; illum qed żewġ toroq jiġifieri Triq l-Imsida u Rue d'Argens. [[Stampa:The back of Testaferrata Gate.jpeg|nofs|daqsminuri|Dahar tal-bieb]] L-arkata tinsab ħdejn Rue d'Argens fit-triq mill-Imsida għal [[Tas-Sliema]]. Intqal li l-arkata ġiet żarmata minn membri tas-[[Soċjetà Storika tas-Sliema]] (SHS), iżda dan ġie miċħud kategorikament minn Salvino Testaferrata Moroni Viani billi pprovda sorsi primarji bħala evidenza. Illum l-arkata tinsab f’post inqas notevoli peress li ż-żona nbniet, u ġeneralment tiġi injorata talli wieqfa fuq triq fil-ġenb tal-[[Gżira (lokalità)|Gżira]] ħdejn [[Muscat Motors]], showroom tal-karozzi. Huwa ftit metri bogħod mill-[[Empire Stadium]], l-eks grawnd nazzjonali tal-futbol Malti. == Storja == L-arkata nbniet mill-familja aristokratika Testaferrata fl-1796 meta Fra Nicolaus Butius ra l-ħtieġa li tiġi żviluppata triq prinċipali fiż-żona biex tiffaċilita l-moviment mill-[[L-Imsida|Imsida]] għal [[Tas-Sliema]], b’din il-ġrajja mfakkar mal-istruttura stess. Il-bieb oriġinarjament kien fil-lokalità ta’ [[Birkirkara]] iżda maż-żmien iż-żona fejn tinsab saret lokalità separata bħala l-[[Gżira (lokalità)|Gżira]]. Arkata oħra simili b'arkitettura simili nbniet f'[[Ta' Xbiex]], ''il-Bieb Ta' Xbiex'' mill-istess familja Testaferrata. Dan kien imwaqqa’ fl-1989 u l-post eżatt li kien jinsab mhux magħruf iżda kien fil-parametri ta’ Triq Brockdorff. Il-Bieb tal-Fawwara kien sors ta’ ispirazzjoni għall-pitturi tas-seklu 19. Kien hemm torri fortifikat fejn kien il-bini, bil-bieb possibbilment iservi bħala portal għat-torri. It-triq fejn jinstab il-kanċell hija msemmija għat-torri bħala Triq it-Torri. L-arkata tħalla fi stat dilapidat għal xi snin mhux ħażin, wara li kellha restawr mhux professjonali fl-1908 bl-użu tas-siment ikkawżalha aktar ħsara. Mill-1933 l-arkata ngħatat għar-responsabbiltà ta’ negozju bħala parti mill-kirja kuntrattwali ta’ sit fil-viċinanza. Madankollu qatt ma ġiet irreġistrata l-ebda manutenzjoni li saret sakemm waslet għal kritika pubblika usa’ dwar in-negliġenza tagħha. F'ħin minnhom, is-sidien attwali li kienu l-familja Sant Fournier dak iż-żmien biegħu n-negozju minħabba restrizzjonijiet finanzjarji kkawżati [[It-Tieni Gwerra Dinjija]]. Fil-bidu tas-seklu 21 il-bieb inqabad mill-attenzjoni tas-Soċjetà Storika [[Tas-Sliema]] (SHS), li ġibdet l-attenzjoni tal-midja lokali, wassal u kixef għajb għall-istat tagħha. Fl-2011-2012 l-arkata kienet fil-periklu li tikkrolla u għal din ir-raġuni kienet imniżżla taħt l-Ordni ta’ Konservazzjoni ta’ Emerġenza bl-użu tal-Att dwar l-Ippjanar tal-Ambjent u l-Iżvilupp tal-2010 bl-użu tal-artikolu 82. Il-[[Gvern ta' Malta|gvern ta’ Malta]] kien sensittiv li ma jiksirx. liġi kif l-arkata tinsab fuq proprjetà privata. Sid in-negozju ħa r-responsabbiltà li jirrestawra l-arkata u saru xogħlijiet ta’ restawr fl-2013. Illum l-arkata tinsab fi stat tajjeb ta’ preservazzjoni u miftuħa għall-pubbliku f’kull ħin tal-ġurnata. Inizjalment ġie ssuġġerit li l-bieb jiġi kklassifikat bħala monument nazzjonali grad 2 iżda aktar tard ġie kklassifikat bħala monument nazzjonali grad 1 fid-deċiżjoni finali tal-[[Awtorità Maltija għall-Ambjent u l-Ippjanar]] (MEPA)<ref>{{Ċita web|url=https://www.mepa.org.mt/file.aspx?f=10240|titlu=|data-aċċess=2024-12-03|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160315082350/https://www.mepa.org.mt/file.aspx?f=10240|arkivju-data=2016-03-15|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/conservation.424458|titlu=Conservation order for ancient arch|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2012-06-16|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref>. == Deskrizzjoni == F'pubblikazzjoni tal-1930 ta' Sir [[Temi Zammit]] l-arkata hija mfaħħra għall-arkitettura tagħha b'[[Temi Zammit|Zammit]] jirreferi għaliha bħala "portal tal-ġebel sabiħ. Fuq l-arkata wieħed isib l-arma tal-familja Testaferrata u skrizzjoni<ref>{{Ċita web|url=http://sharingoldphotos.com/2015/05/testaferrata-gzira-malta/|titlu=Testaferrata Gate, Gzira, Malta {{!}} Sharing Old Photos|data=2015-05-31|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-03|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150531113840/http://sharingoldphotos.com/2015/05/testaferrata-gzira-malta/|arkivju-data=2015-05-31|url-status=dead}}</ref>. '''<big>Reġistrazzjoni</big>''' L-iskrizzjoni fuq il-bieb hija miktuba kif ġej: "D. O. M. / ''Publicae Privatæque Commoditat Viam ex Praedis Baronis Testaferrata Amplificatam Fr. Nicolaus Butius Ex Rudi f'Meliorem Formam Sterni curavit Anno MDCCXCVI''" [[Stampa:Fawwara Gate 1.jpg|nofs|daqsminuri|Iskrizzjoni fuq in-naħa ta' fuq tal-bieb]] == Referenzi == foz4lrq3rq4e4soodgfwtgd6rqyf6lt 0 33101 318239 318184 2024-12-04T18:52:59Z ToniSant 4257 immarkat għall-wikifikazzjoni 318239 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}} '''Silvio Schembri''' (imwieled fil-21 ta’ Mejju 1985) huwa politiku u akkademiku [[Malta|Malti]] li bħalissa jservi bħala l-Ministru għall-Ekonomija, l-Intrapriża u l-Proġetti Strateġiċi. Qabel, l-Onor. Schembri kien il-Ministru responsabbli mill-Ekonomija, Fondi u Artijiet tal-UE, il-Ministru għall-Ekonomija u Industrija, u kien serva wkoll bħala Segretarju Parlamentari għas-Servizzi Finanzjarji, Ekonomija Diġitali u Innovazzjoni. == Edukazzjoni == Onor. Schembri kiseb master's degree fl-Ekonomija eżatt wara li ggradwa b'Baċellerat bl-Unuri fl-Ekonomija mill-[[Università ta' Malta]]. == Karriera professjonali == Onor. Schembri beda l-karriera tiegħu billi ħadem f’bank privat, u aktar tard ġie inkarigat bir-rwol ta’ Supervisor Economist fi ħdan il-[[Bank Ċentrali ta' Malta|Bank Ċentrali ta’ Malta]]. Onor. Schembri kien serva wkoll bħala ċ-chairperson tar-Responsible Gaming Foundation Malta fuq bażi volontarja, imwaqqfa bil-għan li tgħin, teduka u tipprevjeni problemi fir-rigward tal-logħob. Bħala [[Membru Parlamentari]]. Onor. Schembri mexxa wkoll il-kumitat parlamentari għall-affarijiet ekonomiċi u finanzjarji u ħadem bħala konsulent għall-Ministeru tal-Affarijiet tal-Ekonomija ta’ dak iż-żmien. Onor. Schembri kien ukoll membru fundatur u maniġer ġenerali tal-fondazzjoni Gal Xlokk. Matul il-kariga tiegħu bħala Segretarju Parlamentari għas-Servizzi Finanzjarji, Ekonomija Diġitali u Innovazzjoni, l-Onor. Schembri kien wara l-ewwel Strateġija ta’ Intelliġenza Artifiċjali ta’ Malta kif ukoll it-tnedija tal-Programm ta’ Ċertifikazzjoni tal-AI. Onor. Schembri qed jimbotta wkoll biex jara li s-setturi tal-Esports u tal-Iżvilupp tal-Videogames ikomplu jikbru. Onor. Schembri kellha rwol vitali biex tara li Malta kienet l-ewwel ġurisdizzjoni li stabbilixxiet qafas regolatorju legali għas-servizzi blockchain. Matul il-pandemija, l-Onor. Schembri kellha rwol ċentrali fil-pjan ta’ riġenerazzjoni ekonomika Covid-19 li kien jikkonsisti f’diversi pakketti ta’ għajnuna biex jappoġġjaw individwi u negozji. == Elezzjonijiet == '''<big>Elezzjoni 2013</big>''' Schembri ġie elett fil-Parlament wara li kiseb 2,823 vot fl-ewwel għadd mis-sitt distrett fl-elezzjoni ġenerali Maltija tal-2013. '''<big>Elezzjoni 2017</big>''' Schembri ġie elett fil-Parlament għat-tieni darba kemm mis-6 u kemm mis-7 distrett wara li kiseb 3,950 u 1,184 vot fl-ewwel għadd rispettivament<ref>{{Ċita web|url=https://electoral.gov.mt/ElectionResults/General|titlu=Electoral Commission of Malta|sit=electoral.gov.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref>. '''<big>Elezzjoni 2022</big>''' Schembri reġa’ ġie elett fil-Parlament, li ġab total ta’ 6,776 vot fl-ewwel għadd kemm mis-6 u kemm mis-7 distrett. L-elezzjoni saret fis-26 ta’ Marzu u Schembri kien fost l-aktar kandidati li ġabu voti<ref>{{Ċita web|url=https://electoral.gov.mt/ElectionResults/General?v=882|titlu=Electoral Commission of Malta|sit=electoral.gov.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref>. == Referenzi == gk4w1yjttrcqlvcim7sy5ztbbplztyv 318240 318239 2024-12-04T18:53:45Z ToniSant 4257 immarkat għall-grammatika 318240 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}}{{Grammatika}} '''Silvio Schembri''' (imwieled fil-21 ta’ Mejju 1985) huwa politiku u akkademiku [[Malta|Malti]] li bħalissa jservi bħala l-Ministru għall-Ekonomija, l-Intrapriża u l-Proġetti Strateġiċi. Qabel, l-Onor. Schembri kien il-Ministru responsabbli mill-Ekonomija, Fondi u Artijiet tal-UE, il-Ministru għall-Ekonomija u Industrija, u kien serva wkoll bħala Segretarju Parlamentari għas-Servizzi Finanzjarji, Ekonomija Diġitali u Innovazzjoni. == Edukazzjoni == Onor. Schembri kiseb master's degree fl-Ekonomija eżatt wara li ggradwa b'Baċellerat bl-Unuri fl-Ekonomija mill-[[Università ta' Malta]]. == Karriera professjonali == Onor. Schembri beda l-karriera tiegħu billi ħadem f’bank privat, u aktar tard ġie inkarigat bir-rwol ta’ Supervisor Economist fi ħdan il-[[Bank Ċentrali ta' Malta|Bank Ċentrali ta’ Malta]]. Onor. Schembri kien serva wkoll bħala ċ-chairperson tar-Responsible Gaming Foundation Malta fuq bażi volontarja, imwaqqfa bil-għan li tgħin, teduka u tipprevjeni problemi fir-rigward tal-logħob. Bħala [[Membru Parlamentari]]. Onor. Schembri mexxa wkoll il-kumitat parlamentari għall-affarijiet ekonomiċi u finanzjarji u ħadem bħala konsulent għall-Ministeru tal-Affarijiet tal-Ekonomija ta’ dak iż-żmien. Onor. Schembri kien ukoll membru fundatur u maniġer ġenerali tal-fondazzjoni Gal Xlokk. Matul il-kariga tiegħu bħala Segretarju Parlamentari għas-Servizzi Finanzjarji, Ekonomija Diġitali u Innovazzjoni, l-Onor. Schembri kien wara l-ewwel Strateġija ta’ Intelliġenza Artifiċjali ta’ Malta kif ukoll it-tnedija tal-Programm ta’ Ċertifikazzjoni tal-AI. Onor. Schembri qed jimbotta wkoll biex jara li s-setturi tal-Esports u tal-Iżvilupp tal-Videogames ikomplu jikbru. Onor. Schembri kellha rwol vitali biex tara li Malta kienet l-ewwel ġurisdizzjoni li stabbilixxiet qafas regolatorju legali għas-servizzi blockchain. Matul il-pandemija, l-Onor. Schembri kellha rwol ċentrali fil-pjan ta’ riġenerazzjoni ekonomika Covid-19 li kien jikkonsisti f’diversi pakketti ta’ għajnuna biex jappoġġjaw individwi u negozji. == Elezzjonijiet == '''<big>Elezzjoni 2013</big>''' Schembri ġie elett fil-Parlament wara li kiseb 2,823 vot fl-ewwel għadd mis-sitt distrett fl-elezzjoni ġenerali Maltija tal-2013. '''<big>Elezzjoni 2017</big>''' Schembri ġie elett fil-Parlament għat-tieni darba kemm mis-6 u kemm mis-7 distrett wara li kiseb 3,950 u 1,184 vot fl-ewwel għadd rispettivament<ref>{{Ċita web|url=https://electoral.gov.mt/ElectionResults/General|titlu=Electoral Commission of Malta|sit=electoral.gov.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref>. '''<big>Elezzjoni 2022</big>''' Schembri reġa’ ġie elett fil-Parlament, li ġab total ta’ 6,776 vot fl-ewwel għadd kemm mis-6 u kemm mis-7 distrett. L-elezzjoni saret fis-26 ta’ Marzu u Schembri kien fost l-aktar kandidati li ġabu voti<ref>{{Ċita web|url=https://electoral.gov.mt/ElectionResults/General?v=882|titlu=Electoral Commission of Malta|sit=electoral.gov.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref>. == Referenzi == rrlj1q8oewyb5i2ucomc82kzmbtmw9l 0 33102 318241 318187 2024-12-04T18:56:46Z ToniSant 4257 immarkat għall-wikifikazzjoni + grammatika 318241 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:AF102.jpg|245px]]|caption=Aaron Farrugia fl-2022}}{{Wikifikazzjoni}}{{Grammatika}} '''Aaron Farrugia''' (imwieled fl-1 ta' Jannar 1980) huwa politiku [[Malta|Malti]] [[Partit Laburista (Malta)|tal-Partit]] Laburista u Membru Parlamentari. Preċedentement serva bħala Ministru għat-Trasport, Infrastruttura u Proġetti Kapitali u Ministru għall-Ambjent, Tibdil fil-Klima u Ippjanar fil-kabinett tal-Prim Ministru [[Robert Abela]] u serva bħala Segretarju Parlamentari għall-Fondi Ewropej u Djalogu Soċjali fil-kabinett tal-eks Prim Ministru [[Joseph Muscat|Joseph Muscat.]] . Huwa ġie elett bħala membru tal-Parlament f’Ġunju 2017 u ġie elett mill-ġdid għat-tieni darba konsekuttiva fl-Elezzjoni Ġenerali tal-2022. Fil-Parlament serva bħala Kap tad-Delegazzjoni Maltija fl-Assemblea Parlamentari għall-Mediterran u membru għall-kumitat għall-Affarijiet Barranin u Ewropej matul it-tlettax-il leġislatura. Ekonomista, Farrugia ħadem bħala Konsulent tal-politika għall-membri tad-Delegazzjoni Maltija fil-Kumitat tar-Reġjuni u aktar tard bħala l-Uffiċjal Kap Eżekuttiv (CEO) tal- Malta Freeport Corporation. Farrugia serva f’numru ta’ karigi fil-Partit Laburista, l-aktar bħala membru elett tal-Kunsill Amministrattiv u tal-Kumitat Eżekuttiv Nazzjonali, fundatur tal-think-tank tal-Partit Laburista Fondazzjoni IDEAT u President tal-Forum Żgħażagħ Laburisti. == Bijografija == '''<big>Studji u ħajja personali</big>''' Farrugia kiseb B.A. bl-Unuri fil-Banking u l-Finanzi fl-[[Università ta' Malta|Università ta’ Malta]] fl-2002 u M.A. fil-Politika Ewropea, l-Ekonomija u l-Liġi fl-istess università fl-2005. Imbagħad qara għal Dottorat tal-Liġi u ggradwa fl-2017 b’teżi ta’ dottorat dwar id-demokrazija diretta<ref>{{Ċita web|url=https://www.linkedin.com/in/aaronfarrugia/|titlu=}}</ref>. Aaron Farrugia kien visiting lecturer fil-Fakultà tal-Ekonomija, Management u Accountancy tal-Università ta’ Malta għal numru ta’ snin. Għallem il-Politika, il-Kampanji Politiċi, it-tfassil tal-politika u l-Governanza. Aaron Farrugia għandu żewġt ibniet, Petra, imwielda fl-2012 u Angelica, imwielda fl-2018. '''<big>Karriera politika</big>''' Fi żmien l-istudent Farrugia serva bħala s-Segretarju Ġenerali tal-Pulse, organizzazzjoni studenteska soċjali demokratika (1998-2001) u Segretarju Finanzjarju tal-Kunsill Nazzjonali taż-Żgħażagħ Maltin (2004 u 2005)<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20090205121741/http://pulse.org.mt/|titlu=pulse.org.mt|data=2009-02-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-03}}</ref>. Farrugia ngħaqad mal-Malta [[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] fl-2001 u serva bħala Deputat President (2000-2001) u mbagħad bħala President tal-Forum Żgħażagħ Laburisti (Forum Żgħazagħ Laburisti) bejn l-2002–2004 u l-2006–2008. Fl-2005 Farrugia ġie elett bħala Viċi Sindku tal-Kunsill Lokali [[Ta' Xbiex|Ta’ Xbiex]]. Fl-2008 ġie elett bħala segretarju tal-edukazzjoni fl-eżekuttiv il-ġdid tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]], u kkoordina l-kumpilazzjoni tal-manifest tal-partit tal-2013, minbarra li waqqaf u mexxa l-think tank tal-partit, Fondazzjoni Ideat, bejn l-2009 u l-2011. Farrugia ġie elett għall-ewwel darba bħala Membru Parlamentari fl-elezzjoni ġenerali tal-2017, li kkontesta fuq l-1 Distrett. Matul l-ewwel leġislatura tiegħu bħala membru [[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlamentari]], Farrugia serva bħala Segretarju Parlamentari għall-Fondi Ewropej u Djalogu Soċjali u bħala Ministru għall-Ambjent, Tibdil fil-Klima u Ippjanar wara reshuffle fil-kabinett f’Jannar 2020. Farrugia ġie elett għat-tieni darba konsekuttiva bħala [[Kamra tad-Deputati ta' Malta|membru tal-Parlament]]. Membru Parlamentari fl-2022 u ġie fdat bil-portafoll ta’ Trasport, Infrastruttura u Proġetti Kapitali fil-Kabinett tal-Prim Ministru Robert Abela. Farrugia esprima appoġġ għal bidla lejn sistema first past the post, lista separata biex jiżdiedu n-nisa fil-Parlament, u għal salarji ogħla għall-Membri Parlamentari. '''<big>Sħubiji</big>''' Farrugia huwa Alumnus tal-Atlantiku tal-Forum Żgħażagħ Mexxej (2011) u alumnus tal-Programm ta’ Leadership tal-Viżitaturi Internazzjonali tal-[[Stati Uniti|Istati Uniti tal-Amerika]] (2012). Farrugia huwa wkoll membru tal-Assoċjazzjoni tal-Alumni Malta-Istati Uniti (MUSAA). Friends of Europe elenkawh fost l-40 taħt l-40 Mexxejja Żgħażagħ Ewropej fl-2017. == Referenzi == 5l5g1fa9yrm81t34d5bd9500gl8zxwp 318286 318241 2024-12-04T23:12:45Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318286 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:AF102.jpg|245px]]|caption=Aaron Farrugia fl-2022}}{{Wikifikazzjoni}}{{Grammatika}} '''Aaron Farrugia''' (imwieled fl-1 ta' Jannar 1980) huwa politiku [[Malta|Malti]] [[Partit Laburista (Malta)|tal-Partit]] Laburista u Membru Parlamentari. Preċedentement serva bħala Ministru għat-Trasport, Infrastruttura u Proġetti Kapitali u Ministru għall-Ambjent, Tibdil fil-Klima u Ippjanar fil-kabinett tal-Prim Ministru [[Robert Abela]] u serva bħala Segretarju Parlamentari għall-Fondi Ewropej u Djalogu Soċjali fil-kabinett tal-eks Prim Ministru [[Joseph Muscat|Joseph Muscat.]] . Huwa ġie elett bħala membru tal-Parlament f’Ġunju 2017 u ġie elett mill-ġdid għat-tieni darba konsekuttiva fl-Elezzjoni Ġenerali tal-2022. Fil-Parlament serva bħala Kap tad-Delegazzjoni Maltija fl-Assemblea Parlamentari għall-Mediterran u membru għall-kumitat għall-Affarijiet Barranin u Ewropej matul it-tlettax-il leġislatura. Ekonomista, Farrugia ħadem bħala Konsulent tal-politika għall-membri tad-Delegazzjoni Maltija fil-Kumitat tar-Reġjuni u aktar tard bħala l-Uffiċjal Kap Eżekuttiv (CEO) tal- Malta Freeport Corporation. Farrugia serva f’numru ta’ karigi fil-Partit Laburista, l-aktar bħala membru elett tal-Kunsill Amministrattiv u tal-Kumitat Eżekuttiv Nazzjonali, fundatur tal-think-tank tal-Partit Laburista Fondazzjoni IDEAT u President tal-Forum Żgħażagħ Laburisti. == Bijografija == '''<big>Studji u ħajja personali</big>''' Farrugia kiseb B.A. bl-Unuri fil-Banking u l-Finanzi fl-[[Università ta' Malta|Università ta’ Malta]] fl-2002 u M.A. fil-Politika Ewropea, l-Ekonomija u l-Liġi fl-istess università fl-2005. Imbagħad qara għal Dottorat tal-Liġi u ggradwa fl-2017 b’teżi ta’ dottorat dwar id-demokrazija diretta<ref>{{Ċita web|url=https://www.linkedin.com/in/aaronfarrugia/|titlu=}}</ref>. Aaron Farrugia kien visiting lecturer fil-Fakultà tal-Ekonomija, Management u Accountancy tal-Università ta’ Malta għal numru ta’ snin. Għallem il-Politika, il-Kampanji Politiċi, it-tfassil tal-politika u l-Governanza. Aaron Farrugia għandu żewġt ibniet, Petra, imwielda fl-2012 u Angelica, imwielda fl-2018. '''<big>Karriera politika</big>''' Fi żmien l-istudent Farrugia serva bħala s-Segretarju Ġenerali tal-Pulse, organizzazzjoni studenteska soċjali demokratika (1998-2001) u Segretarju Finanzjarju tal-Kunsill Nazzjonali taż-Żgħażagħ Maltin (2004 u 2005)<ref>{{Ċita web|url=http://pulse.org.mt/|titlu=pulse.org.mt|data=2009-02-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-03|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090205121741/http://pulse.org.mt/|arkivju-data=2009-02-05|url-status=bot: unknown}}</ref>. Farrugia ngħaqad mal-Malta [[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] fl-2001 u serva bħala Deputat President (2000-2001) u mbagħad bħala President tal-Forum Żgħażagħ Laburisti (Forum Żgħazagħ Laburisti) bejn l-2002–2004 u l-2006–2008. Fl-2005 Farrugia ġie elett bħala Viċi Sindku tal-Kunsill Lokali [[Ta' Xbiex|Ta’ Xbiex]]. Fl-2008 ġie elett bħala segretarju tal-edukazzjoni fl-eżekuttiv il-ġdid tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]], u kkoordina l-kumpilazzjoni tal-manifest tal-partit tal-2013, minbarra li waqqaf u mexxa l-think tank tal-partit, Fondazzjoni Ideat, bejn l-2009 u l-2011. Farrugia ġie elett għall-ewwel darba bħala Membru Parlamentari fl-elezzjoni ġenerali tal-2017, li kkontesta fuq l-1 Distrett. Matul l-ewwel leġislatura tiegħu bħala membru [[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlamentari]], Farrugia serva bħala Segretarju Parlamentari għall-Fondi Ewropej u Djalogu Soċjali u bħala Ministru għall-Ambjent, Tibdil fil-Klima u Ippjanar wara reshuffle fil-kabinett f’Jannar 2020. Farrugia ġie elett għat-tieni darba konsekuttiva bħala [[Kamra tad-Deputati ta' Malta|membru tal-Parlament]]. Membru Parlamentari fl-2022 u ġie fdat bil-portafoll ta’ Trasport, Infrastruttura u Proġetti Kapitali fil-Kabinett tal-Prim Ministru Robert Abela. Farrugia esprima appoġġ għal bidla lejn sistema first past the post, lista separata biex jiżdiedu n-nisa fil-Parlament, u għal salarji ogħla għall-Membri Parlamentari. '''<big>Sħubiji</big>''' Farrugia huwa Alumnus tal-Atlantiku tal-Forum Żgħażagħ Mexxej (2011) u alumnus tal-Programm ta’ Leadership tal-Viżitaturi Internazzjonali tal-[[Stati Uniti|Istati Uniti tal-Amerika]] (2012). Farrugia huwa wkoll membru tal-Assoċjazzjoni tal-Alumni Malta-Istati Uniti (MUSAA). Friends of Europe elenkawh fost l-40 taħt l-40 Mexxejja Żgħażagħ Ewropej fl-2017. == Referenzi == axpxnbvwguu2btt1d6n7bczr54g6hrn 0 33103 318229 318190 2024-12-04T18:45:42Z ToniSant 4257 tindif ġenerali 318229 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|caption=Dalli fl-2024}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == 0ybtxuopajfcyyvez5oyka6ioij0yh4 318230 318229 2024-12-04T18:46:09Z ToniSant 4257 added [[Category:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318230 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|caption=Dalli fl-2024}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] 0kvydzc5hqo3txuxvlwexrpift4bequ 318231 318230 2024-12-04T18:46:23Z ToniSant 4257 added [[Category:Ġurnalisti Maltin]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318231 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|caption=Dalli fl-2024}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] n3xx2ks37hri89xqsonb716m97bzsa3 318232 318231 2024-12-04T18:46:52Z ToniSant 4257 added [[Category:Twieldu fl-1976]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318232 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|caption=Dalli fl-2024}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1976]] szyvrm7u0tbuxsf739iahz3k6dd8qqx 318233 318232 2024-12-04T18:49:23Z ToniSant 4257 tindif ħafif 318233 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1976]] ekyw2iplhnbq3ola99hnj97r80jcccw 318234 318233 2024-12-04T18:49:48Z ToniSant 4257 added [[Category:Ewroparlamentari Maltin]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318234 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1976]] [[Kategorija:Ewroparlamentari Maltin]] 5dm5ouovxfayouuxi866rkbwfkg0r5z 318235 318234 2024-12-04T18:50:06Z ToniSant 4257 added [[Category:Alunni tal-Università ta' Malta]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318235 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1976]] [[Kategorija:Ewroparlamentari Maltin]] [[Kategorija:Alunni tal-Università ta' Malta]] nzt4ygmyqd4ywwlj922tfpba3cdn4ny 318244 318235 2024-12-04T19:01:05Z ToniSant 4257 /* Karriera politika */ +ref 318244 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220111073615/https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=Conference of Presidents|kunjom=Parlament tal-Ewropa|data=9 Lulju 2020|sit=europarl.europa.eu|lingwa=en}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1976]] [[Kategorija:Ewroparlamentari Maltin]] [[Kategorija:Alunni tal-Università ta' Malta]] nnkdtawyqbss68jegoe408paq2veuwj 318294 318244 2024-12-05T00:28:03Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318294 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Miriam Dalli''' (imwielda fid-19 ta' Mejju 1976) hija politu [[Malta|Malti]] tal-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] u eks-ġurnalista li ilha sservi bħala membru tal-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament ta' Malta]] mill-2020. Qabel dan kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] (MEP) mill-2014 sal-2020. == Edukazzjoni == Dalli iggradwat b'Baċellerat tal-Liġi mill-Università ta’ Malta. Aktar tard iggradwat b'Baċellerat fil-Komunikazzjoni (1998), temmet il-master's tagħha fl-Istudji Ewropej fl-2003), wara oħra fl-Amministrazzjoni tan-Negozju fl-2001. == Karriera fil-ġurnaliżmu == Dalli bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu waqt l-istudji tagħha, u ħadmet għal aktar minn 15-il sena fis-settur tal-komunikazzjoni. Hija pproduċiet u ppreżentat programmi tal-affarijiet kurrenti, bħal Trip, Team, u TX fuq ONE TV f'Malta. Fl-2007, hija ġiet rikonoxxuta bħala l-aqwa qarrej tal-aħbarijiet, l-aqwa preżentatur tal-programmi, u għall-aqwa programm ta’ ġrajjiet kurrenti fil-premju nazzjonali tat-television f'Malta.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/broadcasting-authority-programme-awards.162397|titlu=Broadcasting Authority programme awards|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2002-11-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Bejn l-2005 u l-2009, Dalli serviet bħala editur tal-aħbarijiet għal [[One (l-istazzjon tat-TV Malti)|ONE TV]] u [[ONE Radio]], u saret l-ewwel mara Maltija maħtura editur tal-aħbarijiet fuq it-TV.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2005-07-31/news/is-the-glass-ceiling-in-maltese-journalism-starting-to-crack-78656/|titlu=Is The glass ceiling in Maltese journalism starting to crack? - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Konsulent tal-Gvern == Dalli inħatret politikament bħala konsulent fi ħdan il-Ministeru tal-Enerġija u l-Konservazzjoni tal-Ilma, meta kienet responsabbli mill-Komunikazzjoni, ir-Responsabbiltà Soċjali Korporattiva u l-Immaniġġjar tal-Istakeholders.{{Bżonn refererenza}} == Karriera politika == '''<big>Membru tal-Parlament Ewropew, 2014–2020</big>''' Fl-ewwel ħidma politika tagħha, Dalli kkontestat b’suċċess l-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 f’Malta. Hi għamlet kampanja fuq il-slogan ta’ Prijorità Malta, u mexxiet l-impenn tagħha li tiffoka fuq kwistjonijiet ta’ importanza kbira għall-pajjiż bħal opportunitajiet ta’ xogħol, immigrazzjoni irregolari, enerġija affordabbli, finanzjament mill-UE, żgħażagħ u tnaqqis fil-burokrazija għan-negozji. Il-kandidatura tagħha ġiet approvata mill-Prim Ministru Malti [[Joseph Muscat]], li qal li l-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] għandu bżonn MEPs dedikati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/europe/39281/muscat_labour_needs_meps_in_the_miriam_dalli_mould#.WL7Gw28rKM8|titlu=Muscat: Labour needs MEPs in the Miriam Dalli mould|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> Fl-elezzjoni tal-UE, Dalli irċiviet madwar 23,500 vot tal-ewwel preferenza, u b’hekk għamlitha t-tielet kandidata bl-aktar voti f'dik l-elezzjoni u l-aktar kandidat preferut minn sitt siġġijiet eliġibbli.{{Bżonn refererenza}} Hija saret l-ewwel MEP mara Laburista li ġiet eletta direttament fil-Parlament Ewropew, wara li s-sena ta’ qabel rat tliet MEP nisa eletti permezz ta’ elezzjoni każwali. Fil-parlament, Dalli qagħdet bħala membru fil-Kumitat għall-Ambjent, is-Saħħa Pubblika u s-Sigurtà fl-Ikel (ENVI) u l-Kumitat għall-Petizzjonijiet (PETI). Dalli ntgħażlet biex isservi fil-Kumitat ta’ Inkjesta dwar il-Kejl tal-Emissjonijiet fis-Settur Awtomatiku, wara li ġie żvelat l-iskandlu tal-emissjonijiet tal-[[Volkswagen]]. Fl-2020, ingħaqdet mal-Kumitat Speċjali dwar il-Kanċer. Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, hija kienet parti mid-delegazzjoni tal-parlament għar-relazzjonijiet mal-pajjiżi tal-Magreb.<ref>{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|titlu=Conference of Presidents|kunjom=Parlament tal-Ewropa|data=9 Lulju 2020|sit=europarl.europa.eu|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20220111073615/https://www.europarl.europa.eu/sed/doc/news/flash/24221/Full%20Members%20new%20committees_09-07-2020_en.pdf|arkivju-data=2022-01-11|url-status=bot: unknown}}</ref> Dalli kienet ukoll membru sostitut fil-Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija (ITRE), il-Kumitat għal-Libertajiet Ċivili, Ġustizzja u Affarijiet Interni (LIBE), u Delegazzjoni għall-Kooperazzjoni Parlamentari UE-[[Armenja]], UE-[[Ażerbajġan]] u UE-[[Ġeorġja|Ġeorġja.]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2017-01-25/local-news/Miriam-Dalli-confirmed-as-S-D-Coordinator-for-the-Environment-and-Public-Health-Committee-6736169534|titlu=Miriam Dalli confirmed as S&D Coordinator for the Environment and Public Health Committee - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> F’Ottubru 2016 Dalli ntgħażlet bħala l-Koordinatur fil-kumitat ENVI, f’isem is-Soċjalisti u d-Demokratiċi fil-[[Parlament Ewropew]], minflok l-MEP Ġermaniż Matthias Groote. Hija ġiet eletta mill-ġdid f’Jannar 2017. Dan wassal biex il-VoteWatch.eu tqis lil Dalli bħala waħda mir-rebbieħa fir-reshuffle ta’ nofs it-terminu tal-[[Parlament Ewropew]], u żiedet li wriet kapaċitajiet biex tinnegozja bejn iż-żewġ partiti ewlenin fil-[[Parlament Ewropew]]. Hija rrappreżentat lill-[[Parlament Ewropew]] fil-Konferenza dwar it-Tibdil fil-Klima (COP21) li saret f'[[Pariġi]] f'Diċembru 2015. Wara l-elezzjonijiet tal-2019, Dalli ġiet eletta viċi-president tal-Grupp S&D, taħt it-tmexxija taċ-chairwoman Iratxe García. '''<big>Membru tal-Parlament ta’ Malta, 2020–preżent</big>''' F'Ottubru 2020, Dalli daħlet bħala membru tal-[[Parlament ta' Malta]], wara [[Etienne Grech]]. F’Novembru 2020, Dalli inħatret Ministru għall-Enerġija, l-Intrapriża u l-Iżvilupp Sostenibbli. Wara l-elezzjonijiet ġenerali tal-2022, Dalli inħatret Ministru għall-Ambjent, l-Enerġija u l-Intrapriża.<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/en/news/minister-miriam-dalli-to-lead-negotiations-for-eu-climate-adaptation-during-cop29/|titlu=Minister Miriam Dalli to lead negotiations for EU climate adaptation during COP29|kunjom=Newsroom|isem=T. V. M.|data=2024-11-18|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/news/breaking-heres-the-full-list-of-robert-abelas-new-cabinet-after-election/|titlu=Breaking: Here’s The Full List Of Robert Abela’s New Cabinet After Election|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2022-03-30|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Rikonoxximenti == Fl-2015. Dalli issemmiet bħala wieħed mill-aqwa ħames MEPs ġodda minn The Parliament Magazine. F'Marzu 2016, hija ntgħażlet bħala l-'MEP tas-Sena' fis-settur tal-Enerġija.{{Bżonn refererenza}} Fl-2017, Dalli kienet nominata f’żewġ kategoriji differenti fl-MEP Awards: Saħħa Pubblika u Ambjent. Hija rebħet il-premju tas-Saħħa Pubblika, li rrikonoxxa il-ħidma tagħha fuq kwistjonijiet bħas-saħħa mentali, l-awtiżmu, u l-kanċer fit-tfal.{{Bżonn refererenza}} F’Marzu 2017, Dalli kklassifikat bħala t-tieni l-aktar MEP influwenti f’termini ta’ politika ambjentali minn VoteWatch Europe. Flimkien mal-MEPs Gerben-Jan Gerbrandy u Bas Eickhout, Dalli kienet iddikjarata bħala mexxejja tal-politiki ambjentali għall-progress fl-UE.<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/miriam-dalli-named-as-one-of-the-best-new-meps-magazine.554921|titlu=Miriam Dalli named as one of the best new MEPs - magazine|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2015-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-03}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Ġurnalisti Maltin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1976]] [[Kategorija:Ewroparlamentari Maltin]] [[Kategorija:Alunni tal-Università ta' Malta]] opveydqdx46c2d0j53ve4i2616x214h 0 33107 318207 2024-12-04T14:54:29Z Trigcly 17859 Kontenut inizjali 318207 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "inqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === The area was sparsely inhabited for many centuries, but the local population remained aware of the ruins. In Robert Knox's 1681 ''An Historical Relation of the Island Ceylon'', he wrote: "At this City of Anurodgburro is a Watch kept, beyond which are no more people that yield obedience to the King of Kandy". In 1821, John Davy wrote that: "Anooradapoora, so long the capital of Ceylon, is now a small mean village, in the midst of a desert. A large tank, numerous stone pillars, two or three immense tumuli, (probably old dagobahs,) are its principal remains. It is still considered a sacred spot; and is a place of pilgrimage." === Skavi === Various excavations have taken place at the site, beginning in 1884–86 by Stephen Montagu Burrows. === Belt sagra u raħal ġdid === Anuradhapura became the centre of administration of the North Central Province and with the building of the ''Northern Railway line'', Anuradhapura became an important railway town with the opening of the Anuradhapura railway station in 1904. The Government of Ceylon tasked Oliver Weerasinghe to develop the Anuradhapura Preservation Plan in 1949, aimed at establishing a new planned town east of the existing Anuradhapura town, thereby establishing the Sacred city of Anuradhapura, with the aim of preserving the ancient city. The "New Town" had many of the government offices and law courts moved into it. The Anuradhapura Preservation Board was established with this aim. Nissanka Wijeyeratne was Government Agent of Anuradhapura District from 1958 to 1962. He was arguably the best known of all government agents of his time. His stature ensured that the voice of Anuradhapura was heard at the highest levels in Colombo. Apart from being Government Agent, he was Chairman of the Anuradhapura Preservation Board. This was the time when the city of Anuradhapura was in a period of historic transition. The new town of Anuradhapura was being built, and the residents of the old were being transferred to the new town. It was a time of some tension and of excitement. He managed this process of change with courage and remarkable political skills. While in Anuradhapura, he unveiled a memorial for H. R. Freeman, a popular British Government Agent who later was elected by the people of the district to represent them in the 1st State Council of Ceylon. Coming events cast their shadows before. A striking feature of Wijeyeratne's Anuradhapura days was his great ability to see the bigger picture and focus on the key issues, and delegate responsibilities to his staff officers. He was never one to be enmeshed in detail. He also set up the Sacred City of Anuradhapura shifted the urban city to the newly created Anuradhapura town and is responsible for the establishment of Anuradhapura Airport. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi * Ruwanwelisaya * Thuparamaya * Lovamahapaya * Abhayagiri Dagaba * Jetavanarama * Stupa ta' Mirisaveti * Lankarama ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina * Isurumuniya * Kiribath Vehera * Kuttam Pokuna * Ġonna ta' Mahamevnāwa * Naka Vihara * Ranmasu Uyana * Rathna Prasadaya * Statwa ta' Samadhi * Sela Cetiya * Statwa ta' Toluvila * Vessagiriya == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk == Klima == Anuradhapura has a tropical savanna climate (Köppen ''As'').{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura is served by railway and highways. The Northern railway line connects Anuradhapura with Colombo, Jaffna, and Kankesanthurai. Anuradhapura railway station is the city's rail gateway, with major services, such as the Yal Devi, Uttara Devi stopping there. There are a number of bus routes passing through Anuradhapura from Colombo to the northern province. Some of them are 04, 15, 57, 87 etc. Anuradhapura is a central city in Sri Lanka. It is directly connected by road to a large number of major cities and towns on the island. By road, it is connected to Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala and Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == 6emj3ll9qskcebssgjst8tsb2dst58w 318209 318207 2024-12-04T14:56:37Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318209 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "inqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === The area was sparsely inhabited for many centuries, but the local population remained aware of the ruins. In Robert Knox's 1681 ''An Historical Relation of the Island Ceylon'', he wrote: "At this City of Anurodgburro is a Watch kept, beyond which are no more people that yield obedience to the King of Kandy". In 1821, John Davy wrote that: "Anooradapoora, so long the capital of Ceylon, is now a small mean village, in the midst of a desert. A large tank, numerous stone pillars, two or three immense tumuli, (probably old dagobahs,) are its principal remains. It is still considered a sacred spot; and is a place of pilgrimage." === Skavi === Various excavations have taken place at the site, beginning in 1884–86 by Stephen Montagu Burrows. === Belt sagra u raħal ġdid === Anuradhapura became the centre of administration of the North Central Province and with the building of the ''Northern Railway line'', Anuradhapura became an important railway town with the opening of the Anuradhapura railway station in 1904. The Government of Ceylon tasked Oliver Weerasinghe to develop the Anuradhapura Preservation Plan in 1949, aimed at establishing a new planned town east of the existing Anuradhapura town, thereby establishing the Sacred city of Anuradhapura, with the aim of preserving the ancient city. The "New Town" had many of the government offices and law courts moved into it. The Anuradhapura Preservation Board was established with this aim. Nissanka Wijeyeratne was Government Agent of Anuradhapura District from 1958 to 1962. He was arguably the best known of all government agents of his time. His stature ensured that the voice of Anuradhapura was heard at the highest levels in Colombo. Apart from being Government Agent, he was Chairman of the Anuradhapura Preservation Board. This was the time when the city of Anuradhapura was in a period of historic transition. The new town of Anuradhapura was being built, and the residents of the old were being transferred to the new town. It was a time of some tension and of excitement. He managed this process of change with courage and remarkable political skills. While in Anuradhapura, he unveiled a memorial for H. R. Freeman, a popular British Government Agent who later was elected by the people of the district to represent them in the 1st State Council of Ceylon. Coming events cast their shadows before. A striking feature of Wijeyeratne's Anuradhapura days was his great ability to see the bigger picture and focus on the key issues, and delegate responsibilities to his staff officers. He was never one to be enmeshed in detail. He also set up the Sacred City of Anuradhapura shifted the urban city to the newly created Anuradhapura town and is responsible for the establishment of Anuradhapura Airport. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi * Ruwanwelisaya * Thuparamaya * Lovamahapaya * Abhayagiri Dagaba * Jetavanarama * Stupa ta' Mirisaveti * Lankarama ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina * Isurumuniya * Kiribath Vehera * Kuttam Pokuna * Ġonna ta' Mahamevnāwa * Naka Vihara * Ranmasu Uyana * Rathna Prasadaya * Statwa ta' Samadhi * Sela Cetiya * Statwa ta' Toluvila * Vessagiriya == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk == Klima == Anuradhapura has a tropical savanna climate (Köppen ''As'').{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura is served by railway and highways. The Northern railway line connects Anuradhapura with Colombo, Jaffna, and Kankesanthurai. Anuradhapura railway station is the city's rail gateway, with major services, such as the Yal Devi, Uttara Devi stopping there. There are a number of bus routes passing through Anuradhapura from Colombo to the northern province. Some of them are 04, 15, 57, 87 etc. Anuradhapura is a central city in Sri Lanka. It is directly connected by road to a large number of major cities and towns on the island. By road, it is connected to Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala and Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] rrpfedzjnfuunnshap344ttdh18c4wg 318210 318209 2024-12-04T14:56:52Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318210 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "inqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === The area was sparsely inhabited for many centuries, but the local population remained aware of the ruins. In Robert Knox's 1681 ''An Historical Relation of the Island Ceylon'', he wrote: "At this City of Anurodgburro is a Watch kept, beyond which are no more people that yield obedience to the King of Kandy". In 1821, John Davy wrote that: "Anooradapoora, so long the capital of Ceylon, is now a small mean village, in the midst of a desert. A large tank, numerous stone pillars, two or three immense tumuli, (probably old dagobahs,) are its principal remains. It is still considered a sacred spot; and is a place of pilgrimage." === Skavi === Various excavations have taken place at the site, beginning in 1884–86 by Stephen Montagu Burrows. === Belt sagra u raħal ġdid === Anuradhapura became the centre of administration of the North Central Province and with the building of the ''Northern Railway line'', Anuradhapura became an important railway town with the opening of the Anuradhapura railway station in 1904. The Government of Ceylon tasked Oliver Weerasinghe to develop the Anuradhapura Preservation Plan in 1949, aimed at establishing a new planned town east of the existing Anuradhapura town, thereby establishing the Sacred city of Anuradhapura, with the aim of preserving the ancient city. The "New Town" had many of the government offices and law courts moved into it. The Anuradhapura Preservation Board was established with this aim. Nissanka Wijeyeratne was Government Agent of Anuradhapura District from 1958 to 1962. He was arguably the best known of all government agents of his time. His stature ensured that the voice of Anuradhapura was heard at the highest levels in Colombo. Apart from being Government Agent, he was Chairman of the Anuradhapura Preservation Board. This was the time when the city of Anuradhapura was in a period of historic transition. The new town of Anuradhapura was being built, and the residents of the old were being transferred to the new town. It was a time of some tension and of excitement. He managed this process of change with courage and remarkable political skills. While in Anuradhapura, he unveiled a memorial for H. R. Freeman, a popular British Government Agent who later was elected by the people of the district to represent them in the 1st State Council of Ceylon. Coming events cast their shadows before. A striking feature of Wijeyeratne's Anuradhapura days was his great ability to see the bigger picture and focus on the key issues, and delegate responsibilities to his staff officers. He was never one to be enmeshed in detail. He also set up the Sacred City of Anuradhapura shifted the urban city to the newly created Anuradhapura town and is responsible for the establishment of Anuradhapura Airport. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi * Ruwanwelisaya * Thuparamaya * Lovamahapaya * Abhayagiri Dagaba * Jetavanarama * Stupa ta' Mirisaveti * Lankarama ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina * Isurumuniya * Kiribath Vehera * Kuttam Pokuna * Ġonna ta' Mahamevnāwa * Naka Vihara * Ranmasu Uyana * Rathna Prasadaya * Statwa ta' Samadhi * Sela Cetiya * Statwa ta' Toluvila * Vessagiriya == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk == Klima == Anuradhapura has a tropical savanna climate (Köppen ''As'').{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura is served by railway and highways. The Northern railway line connects Anuradhapura with Colombo, Jaffna, and Kankesanthurai. Anuradhapura railway station is the city's rail gateway, with major services, such as the Yal Devi, Uttara Devi stopping there. There are a number of bus routes passing through Anuradhapura from Colombo to the northern province. Some of them are 04, 15, 57, 87 etc. Anuradhapura is a central city in Sri Lanka. It is directly connected by road to a large number of major cities and towns on the island. By road, it is connected to Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala and Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] 9e1kgrlur805ix7j8mz6x2mi54r3pm9 318211 318210 2024-12-04T14:57:01Z Trigcly 17859 added [[Category:Buddiżmu]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318211 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "inqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === The area was sparsely inhabited for many centuries, but the local population remained aware of the ruins. In Robert Knox's 1681 ''An Historical Relation of the Island Ceylon'', he wrote: "At this City of Anurodgburro is a Watch kept, beyond which are no more people that yield obedience to the King of Kandy". In 1821, John Davy wrote that: "Anooradapoora, so long the capital of Ceylon, is now a small mean village, in the midst of a desert. A large tank, numerous stone pillars, two or three immense tumuli, (probably old dagobahs,) are its principal remains. It is still considered a sacred spot; and is a place of pilgrimage." === Skavi === Various excavations have taken place at the site, beginning in 1884–86 by Stephen Montagu Burrows. === Belt sagra u raħal ġdid === Anuradhapura became the centre of administration of the North Central Province and with the building of the ''Northern Railway line'', Anuradhapura became an important railway town with the opening of the Anuradhapura railway station in 1904. The Government of Ceylon tasked Oliver Weerasinghe to develop the Anuradhapura Preservation Plan in 1949, aimed at establishing a new planned town east of the existing Anuradhapura town, thereby establishing the Sacred city of Anuradhapura, with the aim of preserving the ancient city. The "New Town" had many of the government offices and law courts moved into it. The Anuradhapura Preservation Board was established with this aim. Nissanka Wijeyeratne was Government Agent of Anuradhapura District from 1958 to 1962. He was arguably the best known of all government agents of his time. His stature ensured that the voice of Anuradhapura was heard at the highest levels in Colombo. Apart from being Government Agent, he was Chairman of the Anuradhapura Preservation Board. This was the time when the city of Anuradhapura was in a period of historic transition. The new town of Anuradhapura was being built, and the residents of the old were being transferred to the new town. It was a time of some tension and of excitement. He managed this process of change with courage and remarkable political skills. While in Anuradhapura, he unveiled a memorial for H. R. Freeman, a popular British Government Agent who later was elected by the people of the district to represent them in the 1st State Council of Ceylon. Coming events cast their shadows before. A striking feature of Wijeyeratne's Anuradhapura days was his great ability to see the bigger picture and focus on the key issues, and delegate responsibilities to his staff officers. He was never one to be enmeshed in detail. He also set up the Sacred City of Anuradhapura shifted the urban city to the newly created Anuradhapura town and is responsible for the establishment of Anuradhapura Airport. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi * Ruwanwelisaya * Thuparamaya * Lovamahapaya * Abhayagiri Dagaba * Jetavanarama * Stupa ta' Mirisaveti * Lankarama ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina * Isurumuniya * Kiribath Vehera * Kuttam Pokuna * Ġonna ta' Mahamevnāwa * Naka Vihara * Ranmasu Uyana * Rathna Prasadaya * Statwa ta' Samadhi * Sela Cetiya * Statwa ta' Toluvila * Vessagiriya == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk == Klima == Anuradhapura has a tropical savanna climate (Köppen ''As'').{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura is served by railway and highways. The Northern railway line connects Anuradhapura with Colombo, Jaffna, and Kankesanthurai. Anuradhapura railway station is the city's rail gateway, with major services, such as the Yal Devi, Uttara Devi stopping there. There are a number of bus routes passing through Anuradhapura from Colombo to the northern province. Some of them are 04, 15, 57, 87 etc. Anuradhapura is a central city in Sri Lanka. It is directly connected by road to a large number of major cities and towns on the island. By road, it is connected to Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala and Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Buddiżmu]] d9ev2ibnqh4dj07iznq40x7qdiiw59j 318212 318211 2024-12-04T14:57:09Z Trigcly 17859 added [[Category:Sri Lanka]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318212 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "inqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === The area was sparsely inhabited for many centuries, but the local population remained aware of the ruins. In Robert Knox's 1681 ''An Historical Relation of the Island Ceylon'', he wrote: "At this City of Anurodgburro is a Watch kept, beyond which are no more people that yield obedience to the King of Kandy". In 1821, John Davy wrote that: "Anooradapoora, so long the capital of Ceylon, is now a small mean village, in the midst of a desert. A large tank, numerous stone pillars, two or three immense tumuli, (probably old dagobahs,) are its principal remains. It is still considered a sacred spot; and is a place of pilgrimage." === Skavi === Various excavations have taken place at the site, beginning in 1884–86 by Stephen Montagu Burrows. === Belt sagra u raħal ġdid === Anuradhapura became the centre of administration of the North Central Province and with the building of the ''Northern Railway line'', Anuradhapura became an important railway town with the opening of the Anuradhapura railway station in 1904. The Government of Ceylon tasked Oliver Weerasinghe to develop the Anuradhapura Preservation Plan in 1949, aimed at establishing a new planned town east of the existing Anuradhapura town, thereby establishing the Sacred city of Anuradhapura, with the aim of preserving the ancient city. The "New Town" had many of the government offices and law courts moved into it. The Anuradhapura Preservation Board was established with this aim. Nissanka Wijeyeratne was Government Agent of Anuradhapura District from 1958 to 1962. He was arguably the best known of all government agents of his time. His stature ensured that the voice of Anuradhapura was heard at the highest levels in Colombo. Apart from being Government Agent, he was Chairman of the Anuradhapura Preservation Board. This was the time when the city of Anuradhapura was in a period of historic transition. The new town of Anuradhapura was being built, and the residents of the old were being transferred to the new town. It was a time of some tension and of excitement. He managed this process of change with courage and remarkable political skills. While in Anuradhapura, he unveiled a memorial for H. R. Freeman, a popular British Government Agent who later was elected by the people of the district to represent them in the 1st State Council of Ceylon. Coming events cast their shadows before. A striking feature of Wijeyeratne's Anuradhapura days was his great ability to see the bigger picture and focus on the key issues, and delegate responsibilities to his staff officers. He was never one to be enmeshed in detail. He also set up the Sacred City of Anuradhapura shifted the urban city to the newly created Anuradhapura town and is responsible for the establishment of Anuradhapura Airport. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi * Ruwanwelisaya * Thuparamaya * Lovamahapaya * Abhayagiri Dagaba * Jetavanarama * Stupa ta' Mirisaveti * Lankarama ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina * Isurumuniya * Kiribath Vehera * Kuttam Pokuna * Ġonna ta' Mahamevnāwa * Naka Vihara * Ranmasu Uyana * Rathna Prasadaya * Statwa ta' Samadhi * Sela Cetiya * Statwa ta' Toluvila * Vessagiriya == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk == Klima == Anuradhapura has a tropical savanna climate (Köppen ''As'').{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura is served by railway and highways. The Northern railway line connects Anuradhapura with Colombo, Jaffna, and Kankesanthurai. Anuradhapura railway station is the city's rail gateway, with major services, such as the Yal Devi, Uttara Devi stopping there. There are a number of bus routes passing through Anuradhapura from Colombo to the northern province. Some of them are 04, 15, 57, 87 etc. Anuradhapura is a central city in Sri Lanka. It is directly connected by road to a large number of major cities and towns on the island. By road, it is connected to Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala and Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Sri Lanka]] 9v1sqbgpuxnz7m27mwdsnfqeogqyljo 318213 318212 2024-12-04T16:44:33Z Trigcly 17859 /* Perjodu Storiku Bikri */ żieda kontenut 318213 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "nqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === L-inħawi ġew abitati b'mod sparpaljat għal bosta sekli, iżda l-popolazzjoni lokali baqgħet konxja tal-fdalijiet tal-qedem. Fl-1681 f'''An Historical Relation of the Island Ceylon'' (Relazzjoni Storika tal-Gżira Ceylon), Robert Knox kiteb: "F'din il-belt ta' Anurodgburro hemm ċittadella b'poplu li ma għadux jobdi lir-Re ta' [[Kandy]]". Fl-1821, [[John Davy]] kiteb li: "Anooradapoora, għal żmien daqstant twil il-belt kapitali ta' Ceylon, issa saret biss villaġġ komuni żgħir f'nofs deżert. Il-fdalijiet prinċipali tagħha huma ġibjun kbir, bosta pilastri tal-ġebel u żewġ jew tliet tumbati funebri kbar tal-ħamrija, x'aktarx ''dagobahs'' tal-qedem. Is-sit għadu jitqies bħala post sagru u huwa sit tal-pellegrinaġġi". === Skavi === Fis-sit saru diversi skavi, l-ewwel fosthom dawk ta' [[Stephen Montagu Burrows]] fl-1884–1886. === Belt sagra u raħal ġdid === Anuradhapura saret iċ-ċentru tal-amministrazzjoni tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u permezz tal-kostruzzjoni tal-linja ferrovjarja tat-Tramuntana, Anuradhapura saret belt ferrovjarja importanti, anke fil-ftuħ tal-istazzjon ferrovjarju ta' Anuradhapura fl-1904. Il-Gvern ta' Ceylon (kif kienet tissejjaħ is-Sri Lanka dak iż-żmien) inkariga lil [[Oliver Weerasinghe]] biex jiżviluppa l-Pjan ta' Preservazzjoni ta' Anuradhapura fl-1949, bl-għan li jistabbilixxi raħal ippjanat ġdid fil-Lvant tar-raħal eżistenti ta' Anuradhapura, u b'hekk tiġi stabbilita l-Belt Sagra ta' Anuradhapura, bl-għan li l-belt antika tiġi ppreservata. Ir-"Raħal Ġdid" kellu bosta uffiċċji tal-gvern u qrati li ġew ittrasferiti fih. Il-Bord tal-Preservazzjoni ta' Anuradhapura ġie stabbilit proprju għal dan l-għan. [[Nissanka Wijeyeratne]] kien l-Aġent tal-Gvern tad-Distrett ta' Anuradhapura mill-1958 sal-1962. Huwa x'aktarx li kien l-iżjed aġent tal-gvern magħruf ta' dak iż-żmien. L-istatura tiegħu żgurat li l-leħen ta' Anuradhapura jinstema' fl-ogħla livelli f'Kolombo. Apparti li kien Aġent tal-Gvern, huwa kien il-President tal-Bord tal-Preservazzjoni ta' Anuradhapura. F'dak iż-żmien il-belt ta' Anuradhapura kienet tinsab f'perjodu ta' tranżizzjoni storika. Ir-raħal ġdid ta' Anuradhapura kien qed jinbena, u r-residenti tal-belt l-antika kienu qed jiġu ttrasferiti lejn ir-raħal ġdid. Kien żmien ta' xi tensjoni u ta' eċitament. Huwa ġestixxa dan il-proċess ta' bidla b'kuraġġ u b'ħiliet politiċi notevoli. Meta kien f'Anuradhapura, huwa żvela mafkar għal [[H. R. Freeman]], Aġent tal-Gvern Brittaniku popolari li iktar 'il quddiem ġie elett mill-poplu tad-distrett biex jirrappreżentahom fl-ewwel Kunsill Statali ta' Ceylon. Karatteristika li tispikka ta' żmien Wijeyeratne f'Anuradhapura hi l-kapaċità kbira li kellu li jara l-istampa kollha u li jiffoka fuq il-kwistjonijiet ewlenin, u li jiddelega r-responsabbiltajiet lill-uffiċjali tal-persunal tiegħu. Huwa qatt ma kien jeħel fid-dettall. Barra minn hekk, huwa stabbilixxa l-Belt Sagra ta' Anuradhapura, ittrasferixxa l-belt urbana lejn ir-raħal ġdid ta' Anuradhapura, u kien responsabbli għall-istabbiliment tal-Ajruport ta' Anuradhapura. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi; * Ruwanwelisaya; * Thuparamaya; * Lovamahapaya; * Abhayagiri Dagaba; * Jetavanarama; * Stupa ta' Mirisaveti; * Lankarama. ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina; * Isurumuniya; * Kiribath Vehera; * Kuttam Pokuna; * Ġonna ta' Mahamevnāwa; * Naka Vihara; * Ranmasu Uyana; * Rathna Prasadaya; * Statwa ta' Samadhi; * Sela Cetiya; * Statwa ta' Toluvila; * Vessagiriya. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk.<ref>{{Ċita web|url=http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/PDF/Population/p9p8%20Ethnicity.pdf|titlu=www.statistics.gov.lk}}</ref> == Klima == Anuradhapura għandha klima ta' savanna tropikali (''As'' skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen).{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura hija moqdija bil-linji ferrovjarji u bl-awtostradi. Il-linja ferrovjarja tat-Tramuntana tikkollega lil Anuradhapura ma' Kolombo, Jaffna u Kankesanthurai. L-istazzjon ferrovjarju ta' Anuradhapura huwa ċ-ċentru ferrovjarju tal-belt, b'bosta servizzi, fosthom Yal Devi, Uttara Devi. Hemm għadd ta' rotot tal-karozzi tal-linja li jgħaddu minn Anuradhapura u li jitilqu minn Kolombo lejn il-provinċja tat-Tramuntana. Uħud minnhom huma l-04, il-15, is-57, is-87, eċċ. Anuradhapura hija belt ċentrali fis-Sri Lanka. Hija kkollegata direttament bit-triq ma' għadd kbir ta' bliet u rħula ewlenin fil-gżira. Bit-triq, Anuradhapura hija kkollegata ma' Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala u Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Sri Lanka]] 7z7rlz2e72dx6aoalvu3rapiuygyzh0 318214 318213 2024-12-04T16:46:55Z Trigcly 17859 /* Skoperta Ewropea */ żieda kontenut 318214 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == [[File:Abhayagiriya_Monastery-EN.svg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abhayagiriya_Monastery-EN.svg|daqsminuri|Il-Monasteru ta' Abhayagiriya bl-Istatwa ta' Samadhi, il-Kuttam Pokuna (għadira doppja) u s-Sandakada Pakana.]] Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "nqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === [[File:Anuradhapura_in_Sri_Lanka.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Anuradhapura_in_Sri_Lanka.jpg|alt=Anuradhapura in Sri Lanka by Oldypak LP life Smirnov photo|daqsminuri|Ruwanwaliseya.]] L-inħawi ġew abitati b'mod sparpaljat għal bosta sekli, iżda l-popolazzjoni lokali baqgħet konxja tal-fdalijiet tal-qedem. Fl-1681 f'''An Historical Relation of the Island Ceylon'' (Relazzjoni Storika tal-Gżira Ceylon), Robert Knox kiteb: "F'din il-belt ta' Anurodgburro hemm ċittadella b'poplu li ma għadux jobdi lir-Re ta' [[Kandy]]". Fl-1821, [[John Davy]] kiteb li: "Anooradapoora, għal żmien daqstant twil il-belt kapitali ta' Ceylon, issa saret biss villaġġ komuni żgħir f'nofs deżert. Il-fdalijiet prinċipali tagħha huma ġibjun kbir, bosta pilastri tal-ġebel u żewġ jew tliet tumbati funebri kbar tal-ħamrija, x'aktarx ''dagobahs'' tal-qedem. Is-sit għadu jitqies bħala post sagru u huwa sit tal-pellegrinaġġi". === Skavi === Fis-sit saru diversi skavi, l-ewwel fosthom dawk ta' [[Stephen Montagu Burrows]] fl-1884–1886. === Belt sagra u raħal ġdid === [[File:Abhayagiri_Dagoba_in_Anuradhapura,_Sri_Lanka.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abhayagiri_Dagoba_in_Anuradhapura,_Sri_Lanka.jpg|daqsminuri|Abhayagiri Dagoba f'Anuradhapura.]] Anuradhapura saret iċ-ċentru tal-amministrazzjoni tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u permezz tal-kostruzzjoni tal-linja ferrovjarja tat-Tramuntana, Anuradhapura saret belt ferrovjarja importanti, anke fil-ftuħ tal-istazzjon ferrovjarju ta' Anuradhapura fl-1904. Il-Gvern ta' Ceylon (kif kienet tissejjaħ is-Sri Lanka dak iż-żmien) inkariga lil [[Oliver Weerasinghe]] biex jiżviluppa l-Pjan ta' Preservazzjoni ta' Anuradhapura fl-1949, bl-għan li jistabbilixxi raħal ippjanat ġdid fil-Lvant tar-raħal eżistenti ta' Anuradhapura, u b'hekk tiġi stabbilita l-Belt Sagra ta' Anuradhapura, bl-għan li l-belt antika tiġi ppreservata. Ir-"Raħal Ġdid" kellu bosta uffiċċji tal-gvern u qrati li ġew ittrasferiti fih. Il-Bord tal-Preservazzjoni ta' Anuradhapura ġie stabbilit proprju għal dan l-għan. [[Nissanka Wijeyeratne]] kien l-Aġent tal-Gvern tad-Distrett ta' Anuradhapura mill-1958 sal-1962. Huwa x'aktarx li kien l-iżjed aġent tal-gvern magħruf ta' dak iż-żmien. L-istatura tiegħu żgurat li l-leħen ta' Anuradhapura jinstema' fl-ogħla livelli f'Kolombo. Apparti li kien Aġent tal-Gvern, huwa kien il-President tal-Bord tal-Preservazzjoni ta' Anuradhapura. F'dak iż-żmien il-belt ta' Anuradhapura kienet tinsab f'perjodu ta' tranżizzjoni storika. Ir-raħal ġdid ta' Anuradhapura kien qed jinbena, u r-residenti tal-belt l-antika kienu qed jiġu ttrasferiti lejn ir-raħal ġdid. Kien żmien ta' xi tensjoni u ta' eċitament. Huwa ġestixxa dan il-proċess ta' bidla b'kuraġġ u b'ħiliet politiċi notevoli. Meta kien f'Anuradhapura, huwa żvela mafkar għal [[H. R. Freeman]], Aġent tal-Gvern Brittaniku popolari li iktar 'il quddiem ġie elett mill-poplu tad-distrett biex jirrappreżentahom fl-ewwel Kunsill Statali ta' Ceylon. Karatteristika li tispikka ta' żmien Wijeyeratne f'Anuradhapura hi l-kapaċità kbira li kellu li jara l-istampa kollha u li jiffoka fuq il-kwistjonijiet ewlenin, u li jiddelega r-responsabbiltajiet lill-uffiċjali tal-persunal tiegħu. Huwa qatt ma kien jeħel fid-dettall. Barra minn hekk, huwa stabbilixxa l-Belt Sagra ta' Anuradhapura, ittrasferixxa l-belt urbana lejn ir-raħal ġdid ta' Anuradhapura, u kien responsabbli għall-istabbiliment tal-Ajruport ta' Anuradhapura. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi; * Ruwanwelisaya; * Thuparamaya; * Lovamahapaya; * Abhayagiri Dagaba; * Jetavanarama; * Stupa ta' Mirisaveti; * Lankarama. ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina; * Isurumuniya; * Kiribath Vehera; * Kuttam Pokuna; * Ġonna ta' Mahamevnāwa; * Naka Vihara; * Ranmasu Uyana; * Rathna Prasadaya; * Statwa ta' Samadhi; * Sela Cetiya; * Statwa ta' Toluvila; * Vessagiriya. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk.<ref>{{Ċita web|url=http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/PDF/Population/p9p8%20Ethnicity.pdf|titlu=www.statistics.gov.lk}}</ref> == Klima == Anuradhapura għandha klima ta' savanna tropikali (''As'' skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen).{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura hija moqdija bil-linji ferrovjarji u bl-awtostradi. Il-linja ferrovjarja tat-Tramuntana tikkollega lil Anuradhapura ma' Kolombo, Jaffna u Kankesanthurai. L-istazzjon ferrovjarju ta' Anuradhapura huwa ċ-ċentru ferrovjarju tal-belt, b'bosta servizzi, fosthom Yal Devi, Uttara Devi. Hemm għadd ta' rotot tal-karozzi tal-linja li jgħaddu minn Anuradhapura u li jitilqu minn Kolombo lejn il-provinċja tat-Tramuntana. Uħud minnhom huma l-04, il-15, is-57, is-87, eċċ. Anuradhapura hija belt ċentrali fis-Sri Lanka. Hija kkollegata direttament bit-triq ma' għadd kbir ta' bliet u rħula ewlenin fil-gżira. Bit-triq, Anuradhapura hija kkollegata ma' Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala u Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Sri Lanka]] 41fab4b0sroea18rffpeslw6h0nis7y 318288 318214 2024-12-04T23:27:05Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318288 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Anuradhapura''' (bis-Singaliż: අනුරාධපුරය, b'ittri Rumani: ''Anurādhapuraya''; bit-Tamil: அனுராதபுரம், b'ittri Rumani: ''Aṉurātapuram'') hija belt ewlenija li tinsab fil-pjanura ċentrali u tat-Tramuntana tas-[[Sri Lanka]]. Hija l-[[belt kapitali]] tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u l-belt kapitali tad-Distrett ta' Anuradhapura. Il-belt tinsab 205 kilometri (127 mil) fit-Tramuntana tal-belt kapitali attwali ta' [[Kolombo]] fil-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana, max-xtut tax-xmara storika ta' Malwathu Oya. Il-belt issa hija [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] u hija famuża għall-fdalijiet ippreservati sew taċ-ċivilizzazzjoni Singaliża tal-qedem.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/200|titlu=Sacred City of Anuradhapura - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Filwaqt li l-''Mahāvaṃsa'' tirreferi għall-istabbiliment tal-belt fl-437 [[Ante Christum natum|Q.K]]., is-sit ilu abitat għal ferm iktar minn hekk, u ilu insedjament uman ewlieni fil-gżira għal kważi tliet millenji kif ukoll waħda mill-eqdem bliet kontinwament okkupati fl-[[Asja]]. Il-belt hija n-nieqa taċ-ċivilizzazzjoni idrawlika tas-Sri Lanka, tal-[[Buddiżmu]] Theravada, u l-iżjed belt kapitali antika tas-Sri Lanka li ilha teżisti għal 1,500 sena. Barra minn hekk, Anuradhapura kienet l-ewwel belt kapitali tar-Renju Singaliż ta' Rajarata, wara r-renji ta' Tambapanni u ta' Upatissa Nuwara. Anuradhapura kienet ukoll iċ-ċentru tal-Buddiżmu Theravada għal bosta sekli u kienet sit ewlieni tal-pellegrinaġġ Buddisti bi fdalijiet ta' bosta tempji Buddisti tal-qedem, inkluż il-Maha Viharaya u l-Jaya Sri Maha Bodhi, l-eqdem siġra mħawla li ġiet iddokumentata u li għadha teżisti fid-[[Id-Dinja|dinja]] u li huwa maħsub li oriġinarjament kienet fergħa tas-siġra sagra tat-tin f'Bodh Gaya (Bihar, l-[[Indja]]), li taħtha l-[[Gautama Buddha|Buddha]] ġie illuminat. Dawn in-networks vasti tat-tempji u tal-monasteri tal-qedem issa jkopru iktar minn 100 kilometru kwadru (40 mil kwadru) bħala erja tal-belt illum il-ġurnata. Il-belt kważi nqerdet għalkollox u fil-biċċa l-kbira ġiet abbandunata wara d-993 W.K., bl-invażjoni taċ-Ċola min-Nofsinhar tal-Indja. Għalkemm saru diversi tentattivi mir-rejiet Singaliżi li ġew wara biex il-belt kapitali terġa' ssir Anuradhapura, ma ġietx stabbilita bħala ċentru ewlieni b'popolazzjoni fil-gżira qabel l-era kolonjali [[Renju Unit|Brittanika]] fis-seklu 19. Minkejja d-deklin [[Politika|politiku]] tagħha, Anuradhapura baqgħet sit tal-pellegrinaġġi vitali għall-Buddisti matul il-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]] kollu u għadha destinazzjoni spiritwali importanti sal-lum. Il-belt reġgħet bdiet tirpilja l-iktar fis-snin 70 tas-seklu 19. Il-belt kontemporanja, li l-biċċa l-kbira ġiet ittrasferita matul nofs is-seklu 20 biex jiġi ppreservat is-sit tal-belt kapitali antika, tinsab f'salib it-toroq importanti fit-Tramuntana tas-Sri Lanka u tinsab tul linja ferrovjarja. Il-belt hija s-sede tal-istħarriġ [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] tas-Sri Lanka, u t-turiżmu għandu rwol importanti għall-ekonomija tagħha. == [[Etimoloġija]] == Skont id-dokumentazzjonijiet storiċi bħall-''Mahavamsa'', l-oriġini tal-isem "Anuradhapura" jmur lura għall-uffiċjal jismu "Anuradha" fil-qorti tal-Prinċep Vijaya (543–505 Q.K.), l-ewwel re Singaliż tal-gżira. Skont il-leġġendi marbuta ma' Vijaya, l-uffiċjal tiegħu Anuradha stabbilixxa l-insedjament li iktar 'il quddiem sar magħruf bħala Anuradhapura. Madankollu, is-sejba ta' insedjamenti iktar bikrin fl-inħawi taċ-ċittadella tal-belt l-antika li jmorru lura saħansitra sas-seklu 10 Q.K. imorru kontra dawn il-leġġendi. L-isem "Anuradhapura" jfisser il-"belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura), fejn "pura" tfisser "belt" bis-Singaliż, bis-Sanskritu, bil-Pali u bit-Tamil. Madankollu, qabel ma Anuradhapura bdiet titqies bħala belt, kienet tissejjaħ "Anuradhagrama", jiġifieri l-"villaġġ ta' Anuradha", minn "Anuradha" u "grama". Dan l-isem iktar antik issemma wkoll fix-xogħol tal-istudjużi [[Greċja|Griegi]] u [[Imperu Ruman|Rumani]] tal-qedem bħal [[Strabo]] u [[Klawdju Tolomew]]. Fil-mappa tad-dinja ta' Tolomew tas-seklu 2 W.K., il-post kien jismu "Anourogrammoi". B'hekk, huwa maħsub li t-tkabbir ta' dan l-insedjament iżgħar u iktar bikri msejjaħ Anuradhagrama f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (474–367 Q.K.) fl-437 Q.K. wassal għall-bidla tal-isem f'Anuradhapura. Din li ġejja hija ġabra qasira tal-istadji importanti fl-iżvilupp tal-isem: * l-insedjament iżgħar iktar bikri ngħata isem l-uffiċjal Anuradha fil-qorti tal-Prinċep Vijaya u b'hekk kien jissejjaħ Anuradhagrama (is-seklu 6 Q.K.); * "Anuradhagrama" tfisser il-"villaġġ ta' Anuradha" (Anuradha+grama); * l-isem inbidel f'Anuradhapura minħabba t-tkabbir tal-insedjament f'belt matul ir-renju tar-re Singaliż Pandukabhaya (437 Q.K.); * "Anuradhapura" tfisser "belt ta' Anuradha" (Anuradha+pura). == [[Storja]] bikrija == [[File:Abhayagiriya_Monastery-EN.svg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abhayagiriya_Monastery-EN.svg|daqsminuri|Il-Monasteru ta' Abhayagiriya bl-Istatwa ta' Samadhi, il-Kuttam Pokuna (għadira doppja) u s-Sandakada Pakana.]] Anuradhapura hija l-aqwa rappreżentazzjoni tal-bidu tal-urbanizzazzjoni premoderna fis-Sri Lanka. L-iżvilupp tal-insedjament inizjali fis-sit tal-belt jista' jiġi attribwit għat-tieni ċiklu globali tal-[[evoluzzjoni]] storika bit-tifrix ġeneralizzat tat-teknoloġija tal-[[ħadid]] fid-Dinja tal-Qedem matul l-ewwel millenju Q.K., li laħqet il-quċċata bl-istabbiliment ta' bosta ċivilizzazzjonijiet storiċi. L-istorja ta' Anuradhapura mbagħad hija estiża lil hinn mill-istabbiliment tradizzjonali tagħha fl-istorja ddokumentata fis-seklu 4 Q.K. u l-istabbiliment sussegwenti tagħha minn Devanampiya Tissa (250–210 Q.K.) sal-abbandun tagħha mill-aħħar tar-rejiet ta' Anuradhapura fi tmiem is-seklu 10 W.K., l-okkupazzjoni mill-ġdid tagħha għal perjodu qasir fis-seklu 11 u r-restawr ta' wħud mill-[[Monument|monumenti]] ewlenin tagħha fl-aħħar tas-seklu 13 W.K. minn Vijayabahu IV (1267–1270 W.K.). === Żmien il-Ħadid === Minkejja li skont il-ġrajja storika tal-''Mahāvaṃsa'' (is-seklu 5 W.K.) il-belt ġiet stabbilita fis-seklu 5 Q.K., id-''data'' arkeoloġika mill-iskavi taż-żona taċ-ċittadella tal-belt l-antika tindika li l-insedjament uman imur lura saħansitra għas-seklu 10 Q.K. Skont dawn l-iskavi, iż-Żmien protostoriku tal-Ħadid tal-belt kien bejn id-900 u s-600 Q.K., meta feġġew it-teknoloġija tal-ħadid, il-fuħħar, iż-[[Żiemel|żwiemel]], il-bhejjem tal-ifrat u l-kultivazzjoni tal-għelieqi tar-ross. Fis-700-600 Q.K.<small>,</small> l-insedjament f'Anuradhapura kien kiber fuq erja ta' mill-inqas 50 ettaru. L-art irrigabbli u għammiela madwar il-belt ġiet stabbilita b'mod strateġiku qrib il-portijiet ewlenin fil-Majjistral u fil-Grigal tal-gżira. Il-belt gawdiet ukoll mill-ġungli densi tal-madwar, li pprovdew difiża naturali mill-invażuri. L-iskavi f'Anuradhapura ħarġu fid-dieher il-bċejjeċ tal-fuħħar griżi mpittrin mill-perjodu storiku bikri ta' Basal f'Anuradhapura (600 Q.K.-500 Q.K.) li għandhom konnessjonijiet mat-Tramuntana mal-Indja (matul il-perjodu vediku). === Perjodu Storiku Bikri === Dettalji dwar l-iżvilupp tal-belt f'dan il-perjodu storiku bikri mill-500 Q.K. sal-250 Q.K. jistgħu jinstabu fil-ġrajjiet storiċi Singaliżi. Skont dawn id-dokumentazzjonijiet, ir-Re Pandukabhaya formalment ippjana l-belt b'daħliet u bi kwartieri għall-kummerċjanti. Dak iż-żmien il-belt kienet tkopri erja ta' kilometru kwadru, u b'hekk kienet waħda mill-ikbar bliet tal-kontinent dak iż-żmien. Il-belt kienet kważi abbandunata għalkollox wara l-invażjoni tar-re Induist Tamil taċ-Ċola Rajaraja I fid-993 W.K. u ibnu Rajendra I fl-1014 W.K. Skont Culavamsa (is-seklu 6 sas-seklu 18 W.K.), Anuradhapura "nqerdet għalkollox b'kull mod possibbli mill-armata taċ-Ċola". Minkejja dan, il-post kien abitat kontinwament wara dan l-avveniment kif indikat mir-reġistri tal-viżitaturi fil-gżira bħal [[Robert Knox]] u oħrajn. Għaldaqstant, il-belt kienet l-iżjed belt kapitali Singaliża tas-Sri Lanka fit-tul mis-seklu 5 Q.K. (437 Q.K.) sas-seklu 11 W.K. (1017 W.K.<small>)</small> u ffjorixxiet għal kważi 1,500 sena. === Buddiżmu === Anuradhapura kienet ċentru intellettwali ewlieni għall-[[Buddiżmu]] Theravada bikri, u kienet tospita filosfi Buddisti importanti, fosthom [[Buddhaghosa]]. Matul ir-renju ta' Dhatusena (455-473) seħħ it-tfassil ta' kanonu Buddist Theravada u fl-istess żmien inbnew 18-il ''vihara'' (kumplessi ta' tempji) u ttellgħet [[statwa]] għal Mahinda, il-prinċep-patri Indjan li introduċa l-Buddiżmu fil-gżira. Matul il-perjodu aħħari ta' Anuradhapura, il-familja rjali u n-nobbiltà tas-Sri Lanka appoġġaw ferm il-Buddiżmu. B'hekk spiss ikkummissjonaw opri tal-[[arti]] u taw oġġetti b'donazzjoni lit-tempji Buddisti. Min-naħa l-oħra, it-tempji u l-komunità Buddista lokali appoġġaw it-tmexxija tar-re. Kulma jmur saru popolari l-opri tal-arti bi xbihat ta' Avalokitesvara, il-Bodhisattva tal-Ħniena u tal-Kompassjoni. == Era moderna == === Skoperta Ewropea === [[File:Anuradhapura_in_Sri_Lanka.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Anuradhapura_in_Sri_Lanka.jpg|alt=Anuradhapura in Sri Lanka by Oldypak LP life Smirnov photo|daqsminuri|Ruwanwaliseya.]] L-inħawi ġew abitati b'mod sparpaljat għal bosta sekli, iżda l-popolazzjoni lokali baqgħet konxja tal-fdalijiet tal-qedem. Fl-1681 f'''An Historical Relation of the Island Ceylon'' (Relazzjoni Storika tal-Gżira Ceylon), Robert Knox kiteb: "F'din il-belt ta' Anurodgburro hemm ċittadella b'poplu li ma għadux jobdi lir-Re ta' [[Kandy]]". Fl-1821, [[John Davy]] kiteb li: "Anooradapoora, għal żmien daqstant twil il-belt kapitali ta' Ceylon, issa saret biss villaġġ komuni żgħir f'nofs deżert. Il-fdalijiet prinċipali tagħha huma ġibjun kbir, bosta pilastri tal-ġebel u żewġ jew tliet tumbati funebri kbar tal-ħamrija, x'aktarx ''dagobahs'' tal-qedem. Is-sit għadu jitqies bħala post sagru u huwa sit tal-pellegrinaġġi". === Skavi === Fis-sit saru diversi skavi, l-ewwel fosthom dawk ta' [[Stephen Montagu Burrows]] fl-1884–1886. === Belt sagra u raħal ġdid === [[File:Abhayagiri_Dagoba_in_Anuradhapura,_Sri_Lanka.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abhayagiri_Dagoba_in_Anuradhapura,_Sri_Lanka.jpg|daqsminuri|Abhayagiri Dagoba f'Anuradhapura.]] Anuradhapura saret iċ-ċentru tal-amministrazzjoni tal-Provinċja Ċentrali u tat-Tramuntana u permezz tal-kostruzzjoni tal-linja ferrovjarja tat-Tramuntana, Anuradhapura saret belt ferrovjarja importanti, anke fil-ftuħ tal-istazzjon ferrovjarju ta' Anuradhapura fl-1904. Il-Gvern ta' Ceylon (kif kienet tissejjaħ is-Sri Lanka dak iż-żmien) inkariga lil [[Oliver Weerasinghe]] biex jiżviluppa l-Pjan ta' Preservazzjoni ta' Anuradhapura fl-1949, bl-għan li jistabbilixxi raħal ippjanat ġdid fil-Lvant tar-raħal eżistenti ta' Anuradhapura, u b'hekk tiġi stabbilita l-Belt Sagra ta' Anuradhapura, bl-għan li l-belt antika tiġi ppreservata. Ir-"Raħal Ġdid" kellu bosta uffiċċji tal-gvern u qrati li ġew ittrasferiti fih. Il-Bord tal-Preservazzjoni ta' Anuradhapura ġie stabbilit proprju għal dan l-għan. [[Nissanka Wijeyeratne]] kien l-Aġent tal-Gvern tad-Distrett ta' Anuradhapura mill-1958 sal-1962. Huwa x'aktarx li kien l-iżjed aġent tal-gvern magħruf ta' dak iż-żmien. L-istatura tiegħu żgurat li l-leħen ta' Anuradhapura jinstema' fl-ogħla livelli f'Kolombo. Apparti li kien Aġent tal-Gvern, huwa kien il-President tal-Bord tal-Preservazzjoni ta' Anuradhapura. F'dak iż-żmien il-belt ta' Anuradhapura kienet tinsab f'perjodu ta' tranżizzjoni storika. Ir-raħal ġdid ta' Anuradhapura kien qed jinbena, u r-residenti tal-belt l-antika kienu qed jiġu ttrasferiti lejn ir-raħal ġdid. Kien żmien ta' xi tensjoni u ta' eċitament. Huwa ġestixxa dan il-proċess ta' bidla b'kuraġġ u b'ħiliet politiċi notevoli. Meta kien f'Anuradhapura, huwa żvela mafkar għal [[H. R. Freeman]], Aġent tal-Gvern Brittaniku popolari li iktar 'il quddiem ġie elett mill-poplu tad-distrett biex jirrappreżentahom fl-ewwel Kunsill Statali ta' Ceylon. Karatteristika li tispikka ta' żmien Wijeyeratne f'Anuradhapura hi l-kapaċità kbira li kellu li jara l-istampa kollha u li jiffoka fuq il-kwistjonijiet ewlenin, u li jiddelega r-responsabbiltajiet lill-uffiċjali tal-persunal tiegħu. Huwa qatt ma kien jeħel fid-dettall. Barra minn hekk, huwa stabbilixxa l-Belt Sagra ta' Anuradhapura, ittrasferixxa l-belt urbana lejn ir-raħal ġdid ta' Anuradhapura, u kien responsabbli għall-istabbiliment tal-Ajruport ta' Anuradhapura. ==== Postijiet ta' qima ==== * Jaya Sri Maha Bodhi; * Ruwanwelisaya; * Thuparamaya; * Lovamahapaya; * Abhayagiri Dagaba; * Jetavanarama; * Stupa ta' Mirisaveti; * Lankarama. ==== Strutturi oħra ==== * Stupa ta' Dakkhina; * Isurumuniya; * Kiribath Vehera; * Kuttam Pokuna; * Ġonna ta' Mahamevnāwa; * Naka Vihara; * Ranmasu Uyana; * Rathna Prasadaya; * Statwa ta' Samadhi; * Sela Cetiya; * Statwa ta' Toluvila; * Vessagiriya. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Sagra ta' Anuradhapura ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona [[Kultura|kulturali]] fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Demografija == {| class="wikitable" |+ !Etniċità !Popolazzjoni !% totali |- |Singaliżi |51,775 |91.42 |- |[[Għarab]] Iberiċi tas-Sri Lanka |3,825 |6.75 |- |Tamil tas-Sri Lanka |850 |1.50 |- |Tamil Indjani |45 |0.08 |- |Oħrajn (inkluż Burghers u Malażjani) |137 |0.24 |- |Total |56,632 |100 |} ''Sors:'' www.statistics.gov.lk.<ref>{{Ċita web|url=http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/PDF/Population/p9p8%20Ethnicity.pdf|titlu=www.statistics.gov.lk|data-aċċess=2024-12-04|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170713101148/http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/PDF/Population/p9p8%20Ethnicity.pdf|arkivju-data=2017-07-13|url-status=dead}}</ref> == Klima == Anuradhapura għandha klima ta' savanna tropikali (''As'' skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen).{{Weather box|width=auto|metric first=yes|single line=yes|location=Anuradhapura (1991–2020)|Jan record high C=35.0|Feb record high C=37.4|Mar record high C=39.2|Apr record high C=38.9|May record high C=39.8|Jun record high C=36.8|Jul record high C=38.1|Aug record high C=38.3|Sep record high C=38.5|Oct record high C=37.3|Nov record high C=35.4|Dec record high C=33.7|year record high C=|Jan high C=30.4|Feb high C=32.2|Mar high C=34.8|Apr high C=34.7|May high C=33.7|Jun high C=33.2|Jul high C=33.5|Aug high C=33.8|Sep high C=33.9|Oct high C=32.5|Nov high C=30.8|Dec high C=29.8|year high C=32.8|Jan mean C=26.2|Feb mean C=27.2|Mar mean C=29.1|Apr mean C=29.6|May mean C=29.5|Jun mean C=29.3|Jul mean C=29.4|Aug mean C=29.4|Sep mean C=29.3|Oct mean C=28.5|Nov mean C=27.1|Dec mean C=26.2|year mean C=28.4|Jan low C=21.8|Feb low C=22.2|Mar low C=23.5|Apr low C=24.6|May low C=25.4|Jun low C=25.4|Jul low C=25.2|Aug low C=25.0|Sep low C=24.7|Oct low C=24.0|Nov low C=23.3|Dec low C=22.6|year low C=24.0|Jan record low C=17.5|Feb record low C=16.6|Mar record low C=17.6|Apr record low C=21.2|May record low C=20.5|Jun record low C=21.8|Jul record low C=22.8|Aug record low C=22.3|Sep record low C=21.7|Oct record low C=20.3|Nov record low C=18.4|Dec record low C=16.9|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=86.0|Feb precipitation mm=60.1|Mar precipitation mm=62.1|Apr precipitation mm=180.1|May precipitation mm=93.8|Jun precipitation mm=15.4|Jul precipitation mm=23.6|Aug precipitation mm=42.6|Sep precipitation mm=66.5|Oct precipitation mm=259.0|Nov precipitation mm=281.4|Dec precipitation mm=224.6|year precipitation mm=1395.2|unit precipitation days=1.0 mm|Jan precipitation days=6.4|Feb precipitation days=4.3|Mar precipitation days=5.0|Apr precipitation days=11.0|May precipitation days=5.9|Jun precipitation days=2.5|Jul precipitation days=2.5|Aug precipitation days=4.4|Sep precipitation days=5.1|Oct precipitation days=13.8|Nov precipitation days=17.2|Dec precipitation days=12.2|year precipitation days=90.4|source 1=NOAA}} == Trasport == Anuradhapura hija moqdija bil-linji ferrovjarji u bl-awtostradi. Il-linja ferrovjarja tat-Tramuntana tikkollega lil Anuradhapura ma' Kolombo, Jaffna u Kankesanthurai. L-istazzjon ferrovjarju ta' Anuradhapura huwa ċ-ċentru ferrovjarju tal-belt, b'bosta servizzi, fosthom Yal Devi, Uttara Devi. Hemm għadd ta' rotot tal-karozzi tal-linja li jgħaddu minn Anuradhapura u li jitilqu minn Kolombo lejn il-provinċja tat-Tramuntana. Uħud minnhom huma l-04, il-15, is-57, is-87, eċċ. Anuradhapura hija belt ċentrali fis-Sri Lanka. Hija kkollegata direttament bit-triq ma' għadd kbir ta' bliet u rħula ewlenin fil-gżira. Bit-triq, Anuradhapura hija kkollegata ma' Vavuniya, Dambulla, Matale, Puttalam, Trincomalee, Jaffna, Kurunegala u Kandy. == Iktar qari == * Harischandra, B. W.: The Sacred City of Anuradhapura, Reprint. [[New Delhi]], Asian Educational Services, 1998. * Nissanka, H.S.S.: Maha Bodhi Tree in Anuradhapura, Sri Lanka: The Oldest Historical Tree in the World, New Delhi 1996, (Reprint. Vikas). * R. A. E. Coningham.: The Origins of the Brahmi Script Reconsidered: The New Evidence from Anuradhapura, Minerva 8(2): 27–31, 1995. * R. A. E. Coningham.: Anuradhapura Citadel Archaeological Project: Preliminary Results of a Season of Geophysical Survey. South Asian Studies 10: 179–188, 1994. * A. Seneviratne.: Ancient Anuradhapura The Monastic City, Archaeological Department of Sri Lanka. p. 310, 1994. * S. M. Burrows, The Buried Cities of Ceylon - A Guide Book to Anuradhapura and Polonaruwa Reprint, p. 120, 1999. * Philippe Fabry, the Essential guide for Anuradhapura and its region, Negombo, Viator Publications, 2005, 199 p., <nowiki>ISBN 955-8736-05-8</nowiki>. * Senake Dias Bandaranayake, Sinhalese Monastic Architecture - The Vihâras of Anurâdhapura, E. J. Brill, [[Leiden]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]], 1974. * James G. Smither, Architectural Remains, Anuradhapura, Ceylon; Comprising the Dâgabas and Certain Other Ancient Ruined Structures, Ceylon Government Press, [[Londra]], 1894. * H. E. Weerasooria, Historical Guide to Anuradhapura’s Ruins, Asian Educational Services (AES), New Delhi, 1995. * Ulrich von Schroeder, Buddhist Sculptures of Sri Lanka. X. Monuments of Anuradhapura: 553–619. (Hong Kong: Visual Dharma Publications, Ltd., 1990). <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. * Ulrich von Schroeder, The Golden Age of Sculpture in Sri Lanka – Masterpieces of Buddhist and Hindu Bronzes from Museums in Sri Lanka, [catalogue of the exhibition held at the Arthur M. Sackler Gallery, Washington, D. C., 1 November 1992 – 26 September 1993]. ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd., 1992). <nowiki>ISBN 962-7049-06-9</nowiki> / ISBN 978-962-7049-06-7. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Sri Lanka]] i2u84h9g1wrtqzsw6qxm3znu1rarupl 0 33108 318220 2024-12-04T18:28:42Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq 318220 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|daqsminuri|It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla.]] It-'''Tempju tal-Għar ta'<nowiki/>''' '''Dambulla''' (bis-Singaliż: දඹුල්ල රජ මහා විහාරය, b'ittri Rumani: ''Dam̆būlla Raja Maha Vihāraya''; bit-Tamil: தம்புள்ளை பொற்கோவில், b'ittri Rumani: ''Tampuḷḷai Poṟkōvil''), magħruf ukoll bħala t-'''Tempju tad-Deheb ta'''' '''Dambulla''', huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1991 fis-[[Sri Lanka]], u jinsab fil-parti ċentrali tal-pajjiż.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Dan is-sit jinsab 148 kilometru (92 mil) fil-Lvant ta' [[Kolombo]], 72 kilometru (45 mil) fit-Tramuntana ta' [[Kandy]] u 43 kilometru (27 mil) fit-Tramuntana ta' Matale. Dambulla huwa l-ikbar kumpless ta' tempji-għerien fis-Sri Lanka. Is-sit jinsab 160 [[metru]] 'l fuq mill-pjanuri tal-madwar. Fl-inħawi ġew iddokumentati iktar minn 80 għar. L-attrazzjonijiet ewlenin huma mifruxa fuq ħames għerien li fihom [[Statwa|statwi]] u [[Pittura|pitturi]]. Dawn il-pitturi u l-istatwi huma marbuta ma' [[Gautama Buddha]] u ma' ħajtu. B'kollox hemm 153 [[statwa]] tal-Buddha, tliet statwi tar-rejiet tas-Sri Lanka u erba' statwi tal-allat maskili u femminili. Dawn tal-aħħar jinkludu lil Vixnu u lil Ganexa. L-affreski jkopru erja ta' 2,100 metru kwadru (23,000 pied kwadru). Fost l-affreski mal-ħitan tal-għerien hemm it-tentazzjoni mid-dimonju Mara, u l-ewwel prietka tal-Buddha. F'dawn il-kumplessi ta' għerien għexu Sri Lankani [[Preistorja|preistoriċi]] qabel il-wasla tal-[[Buddiżmu]] fis-Sri Lanka, u dan nafuh peress li nstabu siti funebri bi skeletri [[Bniedem|umani]] ta' madwar 2,700 sena ilu fl-inħawi, f'Ibbankatuwa, qrib il-kumplessi tal-għerien ta' Dambulla. == [[Storja]] == [[File:Dambulla-outside.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-outside.jpg|daqsminuri|Veduta ta' Dambulla.]] Dan il-kumpless ta' tempji jmur lura għall-ewwel seklu [[Ante Christum natum|Q.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.walkerstours.com/explore-sri-lanka/attractions/unesco-world-heritage-sites/golden-temple-of-dambulla.html|titlu=Dambulla Cave Temple Sri Lanka {{!}} Walkers Tours Sri Lanka|sit=www.walkerstours.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fih ħames għerien taħt blata kbira mperrċa fuqhom, imnaqqxin b'linja tat-taqtir sabiex minn ġewwa jibqgħu nexfin. Fl-1938 l-arkitettura ġiet imżejna bil-kolonni u bil-ħnejjiet u b'daħliet b'saqaf forfċi. Ġol-għerien, is-soqfa ġew imżejnin b'pitturi mirquma ta' xbihat [[Reliġjon|reliġjużi]] li jsegwu l-kontorn tal-blat. Hemm xbihat tal-Buddha u tal-''Bodhisattvas'', kif ukoll ta' diversi divinitajiet maskili u femminili. Il-monasteru tal-għar ta' Dambulla għadu funzjonali u huwa l-iżjed binja tal-qedem li hija ppreservata sew fis-Sri Lanka. Dan il-kumpless imur lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., meta diġà ġie stabbilit bħala wieħed mill-iżjed monasteri kbar u fost l-iktar importanti. Valagamba ta' [[Anuradhapura]] tradizzjonalment huwa maħsub li kkonverta l-għerien f'tempju fis-seklu 1 Q.K. Eżiljat minn Anuradhapura, huwa fittex refuġju hawnhekk mill-użurpaturi tan-Nofsinhar tal-[[Indja]] għal 15-il sena. Wara li kiseb il-kapital tiegħu, ir-Re bena tempju bħala ringrazzjament u biex jagħti qima. Bosta rejiet oħra żiedu xi kompartimenti u donazzjonijiet, u sas-seklu 11 l-għerien saru ċentru reliġjuż ewlieni u għadhom. [[Nissanka Malla]] ta' [[Polonnaruwa]] ndura l-għerien u żied madwar 70 statwa tal-Buddha fl-1190. Matul is-seklu 18, l-għerien ġew irrestawrati u mpittra mir-Renju ta' Kandy. == Ħames għerien == [[File:Dambulla-buddha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddha.jpg|daqsminuri|Buddha mimdud ta' Dambulla.]] It-tempju huwa magħmul minn ħames għerien ta' daqs u ta' kobor differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://us.lakpura.com/pages/dambulla-cave-temple|titlu=Dambulla Cave Temple|sit=Lakpura LLC|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> L-għerien, mibnija fil-bażi ta' blata għolja 150 metru matul ir-Renji ta' Anuradhapura (is-seklu 1 Q.K. sad-993 W.K.) u ta' [[Polonnaruwa]] (mill-1073 sal-1250), huma bil-bosta l-iżjed impressjonanti fost il-ħafna tempji-għerien fis-Sri Lanka. L-aċċess għalihom huwa permezz ta' xaqliba ħafifa tal-Blata ta' Dambulla, li toffri veduta panoramika tal-artijiet ċatti tal-madwar, li tinkludi l-fortizza fuq il-blat ta' [[Sigiriya]], 19-il kilometru 'l bogħod. Inżul ix-[[xemx]] iġib miegħu mijiet ta' ħuttaf lejn id-daħla tal-għerien. L-ikbar għar fih madwar 52 metru mil-Lvant għall-Punent, u 23 metru mid-daħla sa wara nett. Dan l-għar spettakolari huwa għoli 7 metri fl-ogħla punt tiegħu. Fih jiġu rrappreżentati d-divinitajiet [[Ħinduiżmu|Induisti]] kif ukoll ir-rejiet Valagamba u Nissankamalla, flimkien ma' Ananda, l-iżjed dixxiplu devot tal-Buddha. === L-Għar tar-Re Divin === L-ewwel għar jissejjaħ ''Devaraja lena'' (lena bis-Singaliż tfisser għar), jew "l-Għar tar-Re Divin". Ġrajja tal-istabbiliment tal-monasteru hija rreġistrata f'inċiżjoni Brahmina tas-seklu 1 fuq id-daħla tal-ewwel għar. Dan l-għar huwa ddominat mill-istatwa ta' 14-il metru tal-Buddha, imnaqqxa fil-blat. Ġiet impittra kemm-il darba matul l-istorja, u x'aktarx ingħatat l-aħħar kisja żebgħa fis-seklu 20. Ħdejn saqajn l-istatwa hemm l-iżjed dixxiplu ppreferut tal-Buddha, Ananda; ħdejn rasha hemm Vixnu, li jingħad li uża s-setgħat divini tiegħu biex joħloq l-għerien. === L-Għar tar-Rejiet il-Kbar === [[File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couché.JPEG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couch%C3%A9.JPEG|daqsminuri|It-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] [[File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|daqsminuri|L-Għar ta' Dambulla minn ġewwa.]] Fit-tieni u l-ikbar għar, apparti 16-il statwa bilwieqfa u 40 statwa mimduda tal-Buddha, hemm l-istatwi tal-allat Saman u Vixnu, li spiss il-pellegrini jżejnuhom bil-girlandi, u finalment hemm statwi tar-Re Vattagamani Abhaya, li ta ġieħ lill-monasteru fis-seklu 1 Q.K., u tar-Re Nissanka Malla, li fis-seklu 12 kien responsabbli għall-indurar ta' 50 statwa, kif indikat f'inċiżjoni fuq il-ġebel qrib id-daħla tal-monasteru. Dan l-għar għaldaqstant jissejjaħ ''Maharaja lena'', jiġifieri "l-Cave tar-Rejiet il-Kbar". L-istatwa tal-Buddha mnaqqxa fil-blat fuq in-naħa tax-xellug tal-għar hija skortata minn figuri tal-[[injam]] tal-''Bodhisattvas Maitreya'' u ''Avalokiteshvara'' jew ''Natha''. Hemm ukoll ''dagoba'' u fawwara li jingħad li t-taqtir tal-ilma tagħha minn xaqq fil-blat ifejjaq. Pitturi distintivi fuq is-saqaf tal-għar li jmorru lura għas-seklu 18 juru xeni mill-ħajja tal-Buddha, mill-ħolma tal-''Mahamaya'' u mit-tentazzjoni tad-dimonju ''Mara''. Pitturi oħra jirrakkontaw avvenimenti mill-istorja tal-pajjiż. === Monasteru Ġdid il-Kbir === It-tielet għar, il-''Maha Alut Vihara'', jiġifieri il-"Monasteru Ġdid il-Kbir" kiseb pitturi mas-saqaf u mal-ħitan tiegħu bl-istil tipiku ta' [[Kandy]] matul ir-renju tar-Re Kirti Sri Rajasinha (1747–1782), li huwa famuż għar-"rinaxximent" Buddist. Minbarra l-50 statwa tal-Buddha, hemm ukoll statwa tar-re. == Statwi == [[File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|daqsminuri|Statwa tal-Buddha Mimdud fl-Għar Nru 5.]] Is-swali tas-santwarju jirrappreżentaw bosta epoki tal-[[Skultura|iskultura]] u tal-[[arti]] Singaliżi. L-istatwi tal-Buddha għandhom daqsijiet u attitudnijiet differenti; l-ikbar waħda fosthom hija twila 15-il metru. Għar minnhom fih iktar minn 1,500 pittura tal-Buddha li jiksu s-saqaf. == Konservazzjoni == [[File:Dambulla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla_01.jpg|daqsminuri|L-istatwa tal-Buddha tad-Deheb ftit 'l isfel mit-tempju tal-għar.]] Il-konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla primarjament ikkonċentrat fuq il-preservazzjoni tal-affreski. [[Senake Bandaranayake]] jirrapporta li l-affreski tnaddfu matul proġett inizjali ta' konservazzjoni li sar matul is-snin 60 tas-seklu 20, li kien jinvolvi t-tindif tal-affreski u l-applikazzjoni ta' kisja protettiva.<ref name=":1">Senake Bandaranayake (1997). Neville Agnew (ed.). ''Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: The Dambulla Rock Temple Complex, Sri Lanka''. [[Los Angeles]]: The Getty Conservation Institute. pp. 50-56.</ref> Strateġiji sussegwenti ta' konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla (l-iktar mill-1982) iffukaw fuq iż-żamma tal-integrità tal-kumpless eżistenti li baqa' kif kien mir-rikostruzzjoni tal-veranda tat-tempju fis-snin 30 tas-seklu 20. Intlaħaq qbil dwar din l-istrateġija matul proġett ta' kollaborazzjoni bejn l-UNESCO, il-Proġett tat-Triangolu Kulturali tas-Sri Lanka u l-Awtoritajiet tat-Tempju ta' Dambulla fl-1982-1996.<ref name=":1" /> [[File:Golden_temple_dambulla.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Golden_temple_dambulla.jpg|daqsminuri|Pagoda fit-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] As the Dambulla Temple remains an active ritual centre, the conservation plans of the 1982-1996 project were directed at improving the infrastructure and accessibility of the site in accordance with its UNESCO World Heritage status. This involved the renovation of hand-cut paving within the complex and the installation of modern lighting. Further investment in the Temple's infrastructure has seen the construction of a museum and other tourist facilities located away from the historical complex. Spezzjonijiet iktar reċenti li saru mill-UNESCO fl-2003 ipproponew tkabbir fiż-żona protetta eżistenti madwar il-kumpless sabiex titnaqqas kemm jista' jkun il-ħsara lill-karatteristiċi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tal-madwar. Il-proġett ta' konservazzjoni li sar bejn l-1982 u l-1996 iffoka l-iktar fuq il-preservazjoni tal-affreski tas-seklu 18 li jirrappreżentaw madwar 80 % tal-pitturi eżistenti totali li għad fadal f'Dambulla. Sal-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20, il-maġġoranza ta' dawn l-affreski baqgħu f'kundizzjoni eċċellenti, u l-affreski tas-santwarji l-kbar (eż. il-Vihara Nru 3 u l-Vihara Nru 2) għad għandhom il-biċċa l-kbira tal-karatteristiċi tas-seklu 18 tagħhom. Matul il-proġett tal-1982-1996 ma sarx tindif, iżda minflok sar sforz biex jiġu implimentati sensiela ta' miżuri ta' rimedju biex jistabbilizzaw l-affreski kif ukoll biex tiġi żviluppata strateġija ta' konservazzjoni fit-tul sabiex titnaqqas iktar ħsara kkawżata mill-bniedem jew mill-ambjent.<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla f'Rangiri ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Iktar qari == * von Schroeder, Ulrich. (1990). ''Buddhist Sculptures of Sri Lanka’;'' ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd.) <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. == Referenzi == g88lbl368iefxgc9wdzsdks9y2zia7z 318221 318220 2024-12-04T18:30:01Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318221 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|daqsminuri|It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla.]] It-'''Tempju tal-Għar ta'<nowiki/>''' '''Dambulla''' (bis-Singaliż: දඹුල්ල රජ මහා විහාරය, b'ittri Rumani: ''Dam̆būlla Raja Maha Vihāraya''; bit-Tamil: தம்புள்ளை பொற்கோவில், b'ittri Rumani: ''Tampuḷḷai Poṟkōvil''), magħruf ukoll bħala t-'''Tempju tad-Deheb ta'''' '''Dambulla''', huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1991 fis-[[Sri Lanka]], u jinsab fil-parti ċentrali tal-pajjiż.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Dan is-sit jinsab 148 kilometru (92 mil) fil-Lvant ta' [[Kolombo]], 72 kilometru (45 mil) fit-Tramuntana ta' [[Kandy]] u 43 kilometru (27 mil) fit-Tramuntana ta' Matale. Dambulla huwa l-ikbar kumpless ta' tempji-għerien fis-Sri Lanka. Is-sit jinsab 160 [[metru]] 'l fuq mill-pjanuri tal-madwar. Fl-inħawi ġew iddokumentati iktar minn 80 għar. L-attrazzjonijiet ewlenin huma mifruxa fuq ħames għerien li fihom [[Statwa|statwi]] u [[Pittura|pitturi]]. Dawn il-pitturi u l-istatwi huma marbuta ma' [[Gautama Buddha]] u ma' ħajtu. B'kollox hemm 153 [[statwa]] tal-Buddha, tliet statwi tar-rejiet tas-Sri Lanka u erba' statwi tal-allat maskili u femminili. Dawn tal-aħħar jinkludu lil Vixnu u lil Ganexa. L-affreski jkopru erja ta' 2,100 metru kwadru (23,000 pied kwadru). Fost l-affreski mal-ħitan tal-għerien hemm it-tentazzjoni mid-dimonju Mara, u l-ewwel prietka tal-Buddha. F'dawn il-kumplessi ta' għerien għexu Sri Lankani [[Preistorja|preistoriċi]] qabel il-wasla tal-[[Buddiżmu]] fis-Sri Lanka, u dan nafuh peress li nstabu siti funebri bi skeletri [[Bniedem|umani]] ta' madwar 2,700 sena ilu fl-inħawi, f'Ibbankatuwa, qrib il-kumplessi tal-għerien ta' Dambulla. == [[Storja]] == [[File:Dambulla-outside.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-outside.jpg|daqsminuri|Veduta ta' Dambulla.]] Dan il-kumpless ta' tempji jmur lura għall-ewwel seklu [[Ante Christum natum|Q.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.walkerstours.com/explore-sri-lanka/attractions/unesco-world-heritage-sites/golden-temple-of-dambulla.html|titlu=Dambulla Cave Temple Sri Lanka {{!}} Walkers Tours Sri Lanka|sit=www.walkerstours.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fih ħames għerien taħt blata kbira mperrċa fuqhom, imnaqqxin b'linja tat-taqtir sabiex minn ġewwa jibqgħu nexfin. Fl-1938 l-arkitettura ġiet imżejna bil-kolonni u bil-ħnejjiet u b'daħliet b'saqaf forfċi. Ġol-għerien, is-soqfa ġew imżejnin b'pitturi mirquma ta' xbihat [[Reliġjon|reliġjużi]] li jsegwu l-kontorn tal-blat. Hemm xbihat tal-Buddha u tal-''Bodhisattvas'', kif ukoll ta' diversi divinitajiet maskili u femminili. Il-monasteru tal-għar ta' Dambulla għadu funzjonali u huwa l-iżjed binja tal-qedem li hija ppreservata sew fis-Sri Lanka. Dan il-kumpless imur lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., meta diġà ġie stabbilit bħala wieħed mill-iżjed monasteri kbar u fost l-iktar importanti. Valagamba ta' [[Anuradhapura]] tradizzjonalment huwa maħsub li kkonverta l-għerien f'tempju fis-seklu 1 Q.K. Eżiljat minn Anuradhapura, huwa fittex refuġju hawnhekk mill-użurpaturi tan-Nofsinhar tal-[[Indja]] għal 15-il sena. Wara li kiseb il-kapital tiegħu, ir-Re bena tempju bħala ringrazzjament u biex jagħti qima. Bosta rejiet oħra żiedu xi kompartimenti u donazzjonijiet, u sas-seklu 11 l-għerien saru ċentru reliġjuż ewlieni u għadhom. [[Nissanka Malla]] ta' [[Polonnaruwa]] ndura l-għerien u żied madwar 70 statwa tal-Buddha fl-1190. Matul is-seklu 18, l-għerien ġew irrestawrati u mpittra mir-Renju ta' Kandy. == Ħames għerien == [[File:Dambulla-buddha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddha.jpg|daqsminuri|Buddha mimdud ta' Dambulla.]] It-tempju huwa magħmul minn ħames għerien ta' daqs u ta' kobor differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://us.lakpura.com/pages/dambulla-cave-temple|titlu=Dambulla Cave Temple|sit=Lakpura LLC|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> L-għerien, mibnija fil-bażi ta' blata għolja 150 metru matul ir-Renji ta' Anuradhapura (is-seklu 1 Q.K. sad-993 W.K.) u ta' [[Polonnaruwa]] (mill-1073 sal-1250), huma bil-bosta l-iżjed impressjonanti fost il-ħafna tempji-għerien fis-Sri Lanka. L-aċċess għalihom huwa permezz ta' xaqliba ħafifa tal-Blata ta' Dambulla, li toffri veduta panoramika tal-artijiet ċatti tal-madwar, li tinkludi l-fortizza fuq il-blat ta' [[Sigiriya]], 19-il kilometru 'l bogħod. Inżul ix-[[xemx]] iġib miegħu mijiet ta' ħuttaf lejn id-daħla tal-għerien. L-ikbar għar fih madwar 52 metru mil-Lvant għall-Punent, u 23 metru mid-daħla sa wara nett. Dan l-għar spettakolari huwa għoli 7 metri fl-ogħla punt tiegħu. Fih jiġu rrappreżentati d-divinitajiet [[Ħinduiżmu|Induisti]] kif ukoll ir-rejiet Valagamba u Nissankamalla, flimkien ma' Ananda, l-iżjed dixxiplu devot tal-Buddha. === L-Għar tar-Re Divin === L-ewwel għar jissejjaħ ''Devaraja lena'' (lena bis-Singaliż tfisser għar), jew "l-Għar tar-Re Divin". Ġrajja tal-istabbiliment tal-monasteru hija rreġistrata f'inċiżjoni Brahmina tas-seklu 1 fuq id-daħla tal-ewwel għar. Dan l-għar huwa ddominat mill-istatwa ta' 14-il metru tal-Buddha, imnaqqxa fil-blat. Ġiet impittra kemm-il darba matul l-istorja, u x'aktarx ingħatat l-aħħar kisja żebgħa fis-seklu 20. Ħdejn saqajn l-istatwa hemm l-iżjed dixxiplu ppreferut tal-Buddha, Ananda; ħdejn rasha hemm Vixnu, li jingħad li uża s-setgħat divini tiegħu biex joħloq l-għerien. === L-Għar tar-Rejiet il-Kbar === [[File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couché.JPEG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couch%C3%A9.JPEG|daqsminuri|It-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] [[File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|daqsminuri|L-Għar ta' Dambulla minn ġewwa.]] Fit-tieni u l-ikbar għar, apparti 16-il statwa bilwieqfa u 40 statwa mimduda tal-Buddha, hemm l-istatwi tal-allat Saman u Vixnu, li spiss il-pellegrini jżejnuhom bil-girlandi, u finalment hemm statwi tar-Re Vattagamani Abhaya, li ta ġieħ lill-monasteru fis-seklu 1 Q.K., u tar-Re Nissanka Malla, li fis-seklu 12 kien responsabbli għall-indurar ta' 50 statwa, kif indikat f'inċiżjoni fuq il-ġebel qrib id-daħla tal-monasteru. Dan l-għar għaldaqstant jissejjaħ ''Maharaja lena'', jiġifieri "l-Cave tar-Rejiet il-Kbar". L-istatwa tal-Buddha mnaqqxa fil-blat fuq in-naħa tax-xellug tal-għar hija skortata minn figuri tal-[[injam]] tal-''Bodhisattvas Maitreya'' u ''Avalokiteshvara'' jew ''Natha''. Hemm ukoll ''dagoba'' u fawwara li jingħad li t-taqtir tal-ilma tagħha minn xaqq fil-blat ifejjaq. Pitturi distintivi fuq is-saqaf tal-għar li jmorru lura għas-seklu 18 juru xeni mill-ħajja tal-Buddha, mill-ħolma tal-''Mahamaya'' u mit-tentazzjoni tad-dimonju ''Mara''. Pitturi oħra jirrakkontaw avvenimenti mill-istorja tal-pajjiż. === Monasteru Ġdid il-Kbir === It-tielet għar, il-''Maha Alut Vihara'', jiġifieri il-"Monasteru Ġdid il-Kbir" kiseb pitturi mas-saqaf u mal-ħitan tiegħu bl-istil tipiku ta' [[Kandy]] matul ir-renju tar-Re Kirti Sri Rajasinha (1747–1782), li huwa famuż għar-"rinaxximent" Buddist. Minbarra l-50 statwa tal-Buddha, hemm ukoll statwa tar-re. == Statwi == [[File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|daqsminuri|Statwa tal-Buddha Mimdud fl-Għar Nru 5.]] Is-swali tas-santwarju jirrappreżentaw bosta epoki tal-[[Skultura|iskultura]] u tal-[[arti]] Singaliżi. L-istatwi tal-Buddha għandhom daqsijiet u attitudnijiet differenti; l-ikbar waħda fosthom hija twila 15-il metru. Għar minnhom fih iktar minn 1,500 pittura tal-Buddha li jiksu s-saqaf. == Konservazzjoni == [[File:Dambulla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla_01.jpg|daqsminuri|L-istatwa tal-Buddha tad-Deheb ftit 'l isfel mit-tempju tal-għar.]] Il-konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla primarjament ikkonċentrat fuq il-preservazzjoni tal-affreski. [[Senake Bandaranayake]] jirrapporta li l-affreski tnaddfu matul proġett inizjali ta' konservazzjoni li sar matul is-snin 60 tas-seklu 20, li kien jinvolvi t-tindif tal-affreski u l-applikazzjoni ta' kisja protettiva.<ref name=":1">Senake Bandaranayake (1997). Neville Agnew (ed.). ''Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: The Dambulla Rock Temple Complex, Sri Lanka''. [[Los Angeles]]: The Getty Conservation Institute. pp. 50-56.</ref> Strateġiji sussegwenti ta' konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla (l-iktar mill-1982) iffukaw fuq iż-żamma tal-integrità tal-kumpless eżistenti li baqa' kif kien mir-rikostruzzjoni tal-veranda tat-tempju fis-snin 30 tas-seklu 20. Intlaħaq qbil dwar din l-istrateġija matul proġett ta' kollaborazzjoni bejn l-UNESCO, il-Proġett tat-Triangolu Kulturali tas-Sri Lanka u l-Awtoritajiet tat-Tempju ta' Dambulla fl-1982-1996.<ref name=":1" /> [[File:Golden_temple_dambulla.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Golden_temple_dambulla.jpg|daqsminuri|Pagoda fit-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] As the Dambulla Temple remains an active ritual centre, the conservation plans of the 1982-1996 project were directed at improving the infrastructure and accessibility of the site in accordance with its UNESCO World Heritage status. This involved the renovation of hand-cut paving within the complex and the installation of modern lighting. Further investment in the Temple's infrastructure has seen the construction of a museum and other tourist facilities located away from the historical complex. Spezzjonijiet iktar reċenti li saru mill-UNESCO fl-2003 ipproponew tkabbir fiż-żona protetta eżistenti madwar il-kumpless sabiex titnaqqas kemm jista' jkun il-ħsara lill-karatteristiċi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tal-madwar. Il-proġett ta' konservazzjoni li sar bejn l-1982 u l-1996 iffoka l-iktar fuq il-preservazjoni tal-affreski tas-seklu 18 li jirrappreżentaw madwar 80 % tal-pitturi eżistenti totali li għad fadal f'Dambulla. Sal-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20, il-maġġoranza ta' dawn l-affreski baqgħu f'kundizzjoni eċċellenti, u l-affreski tas-santwarji l-kbar (eż. il-Vihara Nru 3 u l-Vihara Nru 2) għad għandhom il-biċċa l-kbira tal-karatteristiċi tas-seklu 18 tagħhom. Matul il-proġett tal-1982-1996 ma sarx tindif, iżda minflok sar sforz biex jiġu implimentati sensiela ta' miżuri ta' rimedju biex jistabbilizzaw l-affreski kif ukoll biex tiġi żviluppata strateġija ta' konservazzjoni fit-tul sabiex titnaqqas iktar ħsara kkawżata mill-bniedem jew mill-ambjent.<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla f'Rangiri ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Iktar qari == * von Schroeder, Ulrich. (1990). ''Buddhist Sculptures of Sri Lanka’;'' ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd.) <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] 06zfa4ezhytkjrx7miwlbbfw3yr1j8i 318222 318221 2024-12-04T18:30:15Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318222 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|daqsminuri|It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla.]] It-'''Tempju tal-Għar ta'<nowiki/>''' '''Dambulla''' (bis-Singaliż: දඹුල්ල රජ මහා විහාරය, b'ittri Rumani: ''Dam̆būlla Raja Maha Vihāraya''; bit-Tamil: தம்புள்ளை பொற்கோவில், b'ittri Rumani: ''Tampuḷḷai Poṟkōvil''), magħruf ukoll bħala t-'''Tempju tad-Deheb ta'''' '''Dambulla''', huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1991 fis-[[Sri Lanka]], u jinsab fil-parti ċentrali tal-pajjiż.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Dan is-sit jinsab 148 kilometru (92 mil) fil-Lvant ta' [[Kolombo]], 72 kilometru (45 mil) fit-Tramuntana ta' [[Kandy]] u 43 kilometru (27 mil) fit-Tramuntana ta' Matale. Dambulla huwa l-ikbar kumpless ta' tempji-għerien fis-Sri Lanka. Is-sit jinsab 160 [[metru]] 'l fuq mill-pjanuri tal-madwar. Fl-inħawi ġew iddokumentati iktar minn 80 għar. L-attrazzjonijiet ewlenin huma mifruxa fuq ħames għerien li fihom [[Statwa|statwi]] u [[Pittura|pitturi]]. Dawn il-pitturi u l-istatwi huma marbuta ma' [[Gautama Buddha]] u ma' ħajtu. B'kollox hemm 153 [[statwa]] tal-Buddha, tliet statwi tar-rejiet tas-Sri Lanka u erba' statwi tal-allat maskili u femminili. Dawn tal-aħħar jinkludu lil Vixnu u lil Ganexa. L-affreski jkopru erja ta' 2,100 metru kwadru (23,000 pied kwadru). Fost l-affreski mal-ħitan tal-għerien hemm it-tentazzjoni mid-dimonju Mara, u l-ewwel prietka tal-Buddha. F'dawn il-kumplessi ta' għerien għexu Sri Lankani [[Preistorja|preistoriċi]] qabel il-wasla tal-[[Buddiżmu]] fis-Sri Lanka, u dan nafuh peress li nstabu siti funebri bi skeletri [[Bniedem|umani]] ta' madwar 2,700 sena ilu fl-inħawi, f'Ibbankatuwa, qrib il-kumplessi tal-għerien ta' Dambulla. == [[Storja]] == [[File:Dambulla-outside.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-outside.jpg|daqsminuri|Veduta ta' Dambulla.]] Dan il-kumpless ta' tempji jmur lura għall-ewwel seklu [[Ante Christum natum|Q.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.walkerstours.com/explore-sri-lanka/attractions/unesco-world-heritage-sites/golden-temple-of-dambulla.html|titlu=Dambulla Cave Temple Sri Lanka {{!}} Walkers Tours Sri Lanka|sit=www.walkerstours.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fih ħames għerien taħt blata kbira mperrċa fuqhom, imnaqqxin b'linja tat-taqtir sabiex minn ġewwa jibqgħu nexfin. Fl-1938 l-arkitettura ġiet imżejna bil-kolonni u bil-ħnejjiet u b'daħliet b'saqaf forfċi. Ġol-għerien, is-soqfa ġew imżejnin b'pitturi mirquma ta' xbihat [[Reliġjon|reliġjużi]] li jsegwu l-kontorn tal-blat. Hemm xbihat tal-Buddha u tal-''Bodhisattvas'', kif ukoll ta' diversi divinitajiet maskili u femminili. Il-monasteru tal-għar ta' Dambulla għadu funzjonali u huwa l-iżjed binja tal-qedem li hija ppreservata sew fis-Sri Lanka. Dan il-kumpless imur lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., meta diġà ġie stabbilit bħala wieħed mill-iżjed monasteri kbar u fost l-iktar importanti. Valagamba ta' [[Anuradhapura]] tradizzjonalment huwa maħsub li kkonverta l-għerien f'tempju fis-seklu 1 Q.K. Eżiljat minn Anuradhapura, huwa fittex refuġju hawnhekk mill-użurpaturi tan-Nofsinhar tal-[[Indja]] għal 15-il sena. Wara li kiseb il-kapital tiegħu, ir-Re bena tempju bħala ringrazzjament u biex jagħti qima. Bosta rejiet oħra żiedu xi kompartimenti u donazzjonijiet, u sas-seklu 11 l-għerien saru ċentru reliġjuż ewlieni u għadhom. [[Nissanka Malla]] ta' [[Polonnaruwa]] ndura l-għerien u żied madwar 70 statwa tal-Buddha fl-1190. Matul is-seklu 18, l-għerien ġew irrestawrati u mpittra mir-Renju ta' Kandy. == Ħames għerien == [[File:Dambulla-buddha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddha.jpg|daqsminuri|Buddha mimdud ta' Dambulla.]] It-tempju huwa magħmul minn ħames għerien ta' daqs u ta' kobor differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://us.lakpura.com/pages/dambulla-cave-temple|titlu=Dambulla Cave Temple|sit=Lakpura LLC|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> L-għerien, mibnija fil-bażi ta' blata għolja 150 metru matul ir-Renji ta' Anuradhapura (is-seklu 1 Q.K. sad-993 W.K.) u ta' [[Polonnaruwa]] (mill-1073 sal-1250), huma bil-bosta l-iżjed impressjonanti fost il-ħafna tempji-għerien fis-Sri Lanka. L-aċċess għalihom huwa permezz ta' xaqliba ħafifa tal-Blata ta' Dambulla, li toffri veduta panoramika tal-artijiet ċatti tal-madwar, li tinkludi l-fortizza fuq il-blat ta' [[Sigiriya]], 19-il kilometru 'l bogħod. Inżul ix-[[xemx]] iġib miegħu mijiet ta' ħuttaf lejn id-daħla tal-għerien. L-ikbar għar fih madwar 52 metru mil-Lvant għall-Punent, u 23 metru mid-daħla sa wara nett. Dan l-għar spettakolari huwa għoli 7 metri fl-ogħla punt tiegħu. Fih jiġu rrappreżentati d-divinitajiet [[Ħinduiżmu|Induisti]] kif ukoll ir-rejiet Valagamba u Nissankamalla, flimkien ma' Ananda, l-iżjed dixxiplu devot tal-Buddha. === L-Għar tar-Re Divin === L-ewwel għar jissejjaħ ''Devaraja lena'' (lena bis-Singaliż tfisser għar), jew "l-Għar tar-Re Divin". Ġrajja tal-istabbiliment tal-monasteru hija rreġistrata f'inċiżjoni Brahmina tas-seklu 1 fuq id-daħla tal-ewwel għar. Dan l-għar huwa ddominat mill-istatwa ta' 14-il metru tal-Buddha, imnaqqxa fil-blat. Ġiet impittra kemm-il darba matul l-istorja, u x'aktarx ingħatat l-aħħar kisja żebgħa fis-seklu 20. Ħdejn saqajn l-istatwa hemm l-iżjed dixxiplu ppreferut tal-Buddha, Ananda; ħdejn rasha hemm Vixnu, li jingħad li uża s-setgħat divini tiegħu biex joħloq l-għerien. === L-Għar tar-Rejiet il-Kbar === [[File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couché.JPEG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couch%C3%A9.JPEG|daqsminuri|It-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] [[File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|daqsminuri|L-Għar ta' Dambulla minn ġewwa.]] Fit-tieni u l-ikbar għar, apparti 16-il statwa bilwieqfa u 40 statwa mimduda tal-Buddha, hemm l-istatwi tal-allat Saman u Vixnu, li spiss il-pellegrini jżejnuhom bil-girlandi, u finalment hemm statwi tar-Re Vattagamani Abhaya, li ta ġieħ lill-monasteru fis-seklu 1 Q.K., u tar-Re Nissanka Malla, li fis-seklu 12 kien responsabbli għall-indurar ta' 50 statwa, kif indikat f'inċiżjoni fuq il-ġebel qrib id-daħla tal-monasteru. Dan l-għar għaldaqstant jissejjaħ ''Maharaja lena'', jiġifieri "l-Cave tar-Rejiet il-Kbar". L-istatwa tal-Buddha mnaqqxa fil-blat fuq in-naħa tax-xellug tal-għar hija skortata minn figuri tal-[[injam]] tal-''Bodhisattvas Maitreya'' u ''Avalokiteshvara'' jew ''Natha''. Hemm ukoll ''dagoba'' u fawwara li jingħad li t-taqtir tal-ilma tagħha minn xaqq fil-blat ifejjaq. Pitturi distintivi fuq is-saqaf tal-għar li jmorru lura għas-seklu 18 juru xeni mill-ħajja tal-Buddha, mill-ħolma tal-''Mahamaya'' u mit-tentazzjoni tad-dimonju ''Mara''. Pitturi oħra jirrakkontaw avvenimenti mill-istorja tal-pajjiż. === Monasteru Ġdid il-Kbir === It-tielet għar, il-''Maha Alut Vihara'', jiġifieri il-"Monasteru Ġdid il-Kbir" kiseb pitturi mas-saqaf u mal-ħitan tiegħu bl-istil tipiku ta' [[Kandy]] matul ir-renju tar-Re Kirti Sri Rajasinha (1747–1782), li huwa famuż għar-"rinaxximent" Buddist. Minbarra l-50 statwa tal-Buddha, hemm ukoll statwa tar-re. == Statwi == [[File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|daqsminuri|Statwa tal-Buddha Mimdud fl-Għar Nru 5.]] Is-swali tas-santwarju jirrappreżentaw bosta epoki tal-[[Skultura|iskultura]] u tal-[[arti]] Singaliżi. L-istatwi tal-Buddha għandhom daqsijiet u attitudnijiet differenti; l-ikbar waħda fosthom hija twila 15-il metru. Għar minnhom fih iktar minn 1,500 pittura tal-Buddha li jiksu s-saqaf. == Konservazzjoni == [[File:Dambulla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla_01.jpg|daqsminuri|L-istatwa tal-Buddha tad-Deheb ftit 'l isfel mit-tempju tal-għar.]] Il-konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla primarjament ikkonċentrat fuq il-preservazzjoni tal-affreski. [[Senake Bandaranayake]] jirrapporta li l-affreski tnaddfu matul proġett inizjali ta' konservazzjoni li sar matul is-snin 60 tas-seklu 20, li kien jinvolvi t-tindif tal-affreski u l-applikazzjoni ta' kisja protettiva.<ref name=":1">Senake Bandaranayake (1997). Neville Agnew (ed.). ''Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: The Dambulla Rock Temple Complex, Sri Lanka''. [[Los Angeles]]: The Getty Conservation Institute. pp. 50-56.</ref> Strateġiji sussegwenti ta' konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla (l-iktar mill-1982) iffukaw fuq iż-żamma tal-integrità tal-kumpless eżistenti li baqa' kif kien mir-rikostruzzjoni tal-veranda tat-tempju fis-snin 30 tas-seklu 20. Intlaħaq qbil dwar din l-istrateġija matul proġett ta' kollaborazzjoni bejn l-UNESCO, il-Proġett tat-Triangolu Kulturali tas-Sri Lanka u l-Awtoritajiet tat-Tempju ta' Dambulla fl-1982-1996.<ref name=":1" /> [[File:Golden_temple_dambulla.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Golden_temple_dambulla.jpg|daqsminuri|Pagoda fit-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] As the Dambulla Temple remains an active ritual centre, the conservation plans of the 1982-1996 project were directed at improving the infrastructure and accessibility of the site in accordance with its UNESCO World Heritage status. This involved the renovation of hand-cut paving within the complex and the installation of modern lighting. Further investment in the Temple's infrastructure has seen the construction of a museum and other tourist facilities located away from the historical complex. Spezzjonijiet iktar reċenti li saru mill-UNESCO fl-2003 ipproponew tkabbir fiż-żona protetta eżistenti madwar il-kumpless sabiex titnaqqas kemm jista' jkun il-ħsara lill-karatteristiċi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tal-madwar. Il-proġett ta' konservazzjoni li sar bejn l-1982 u l-1996 iffoka l-iktar fuq il-preservazjoni tal-affreski tas-seklu 18 li jirrappreżentaw madwar 80 % tal-pitturi eżistenti totali li għad fadal f'Dambulla. Sal-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20, il-maġġoranza ta' dawn l-affreski baqgħu f'kundizzjoni eċċellenti, u l-affreski tas-santwarji l-kbar (eż. il-Vihara Nru 3 u l-Vihara Nru 2) għad għandhom il-biċċa l-kbira tal-karatteristiċi tas-seklu 18 tagħhom. Matul il-proġett tal-1982-1996 ma sarx tindif, iżda minflok sar sforz biex jiġu implimentati sensiela ta' miżuri ta' rimedju biex jistabbilizzaw l-affreski kif ukoll biex tiġi żviluppata strateġija ta' konservazzjoni fit-tul sabiex titnaqqas iktar ħsara kkawżata mill-bniedem jew mill-ambjent.<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla f'Rangiri ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Iktar qari == * von Schroeder, Ulrich. (1990). ''Buddhist Sculptures of Sri Lanka’;'' ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd.) <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] lc9gguqobtm0gyaj4x3xvl0it256ei6 318223 318222 2024-12-04T18:30:23Z Trigcly 17859 added [[Category:Tempji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318223 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|daqsminuri|It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla.]] It-'''Tempju tal-Għar ta'<nowiki/>''' '''Dambulla''' (bis-Singaliż: දඹුල්ල රජ මහා විහාරය, b'ittri Rumani: ''Dam̆būlla Raja Maha Vihāraya''; bit-Tamil: தம்புள்ளை பொற்கோவில், b'ittri Rumani: ''Tampuḷḷai Poṟkōvil''), magħruf ukoll bħala t-'''Tempju tad-Deheb ta'''' '''Dambulla''', huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1991 fis-[[Sri Lanka]], u jinsab fil-parti ċentrali tal-pajjiż.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Dan is-sit jinsab 148 kilometru (92 mil) fil-Lvant ta' [[Kolombo]], 72 kilometru (45 mil) fit-Tramuntana ta' [[Kandy]] u 43 kilometru (27 mil) fit-Tramuntana ta' Matale. Dambulla huwa l-ikbar kumpless ta' tempji-għerien fis-Sri Lanka. Is-sit jinsab 160 [[metru]] 'l fuq mill-pjanuri tal-madwar. Fl-inħawi ġew iddokumentati iktar minn 80 għar. L-attrazzjonijiet ewlenin huma mifruxa fuq ħames għerien li fihom [[Statwa|statwi]] u [[Pittura|pitturi]]. Dawn il-pitturi u l-istatwi huma marbuta ma' [[Gautama Buddha]] u ma' ħajtu. B'kollox hemm 153 [[statwa]] tal-Buddha, tliet statwi tar-rejiet tas-Sri Lanka u erba' statwi tal-allat maskili u femminili. Dawn tal-aħħar jinkludu lil Vixnu u lil Ganexa. L-affreski jkopru erja ta' 2,100 metru kwadru (23,000 pied kwadru). Fost l-affreski mal-ħitan tal-għerien hemm it-tentazzjoni mid-dimonju Mara, u l-ewwel prietka tal-Buddha. F'dawn il-kumplessi ta' għerien għexu Sri Lankani [[Preistorja|preistoriċi]] qabel il-wasla tal-[[Buddiżmu]] fis-Sri Lanka, u dan nafuh peress li nstabu siti funebri bi skeletri [[Bniedem|umani]] ta' madwar 2,700 sena ilu fl-inħawi, f'Ibbankatuwa, qrib il-kumplessi tal-għerien ta' Dambulla. == [[Storja]] == [[File:Dambulla-outside.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-outside.jpg|daqsminuri|Veduta ta' Dambulla.]] Dan il-kumpless ta' tempji jmur lura għall-ewwel seklu [[Ante Christum natum|Q.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.walkerstours.com/explore-sri-lanka/attractions/unesco-world-heritage-sites/golden-temple-of-dambulla.html|titlu=Dambulla Cave Temple Sri Lanka {{!}} Walkers Tours Sri Lanka|sit=www.walkerstours.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fih ħames għerien taħt blata kbira mperrċa fuqhom, imnaqqxin b'linja tat-taqtir sabiex minn ġewwa jibqgħu nexfin. Fl-1938 l-arkitettura ġiet imżejna bil-kolonni u bil-ħnejjiet u b'daħliet b'saqaf forfċi. Ġol-għerien, is-soqfa ġew imżejnin b'pitturi mirquma ta' xbihat [[Reliġjon|reliġjużi]] li jsegwu l-kontorn tal-blat. Hemm xbihat tal-Buddha u tal-''Bodhisattvas'', kif ukoll ta' diversi divinitajiet maskili u femminili. Il-monasteru tal-għar ta' Dambulla għadu funzjonali u huwa l-iżjed binja tal-qedem li hija ppreservata sew fis-Sri Lanka. Dan il-kumpless imur lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., meta diġà ġie stabbilit bħala wieħed mill-iżjed monasteri kbar u fost l-iktar importanti. Valagamba ta' [[Anuradhapura]] tradizzjonalment huwa maħsub li kkonverta l-għerien f'tempju fis-seklu 1 Q.K. Eżiljat minn Anuradhapura, huwa fittex refuġju hawnhekk mill-użurpaturi tan-Nofsinhar tal-[[Indja]] għal 15-il sena. Wara li kiseb il-kapital tiegħu, ir-Re bena tempju bħala ringrazzjament u biex jagħti qima. Bosta rejiet oħra żiedu xi kompartimenti u donazzjonijiet, u sas-seklu 11 l-għerien saru ċentru reliġjuż ewlieni u għadhom. [[Nissanka Malla]] ta' [[Polonnaruwa]] ndura l-għerien u żied madwar 70 statwa tal-Buddha fl-1190. Matul is-seklu 18, l-għerien ġew irrestawrati u mpittra mir-Renju ta' Kandy. == Ħames għerien == [[File:Dambulla-buddha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddha.jpg|daqsminuri|Buddha mimdud ta' Dambulla.]] It-tempju huwa magħmul minn ħames għerien ta' daqs u ta' kobor differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://us.lakpura.com/pages/dambulla-cave-temple|titlu=Dambulla Cave Temple|sit=Lakpura LLC|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> L-għerien, mibnija fil-bażi ta' blata għolja 150 metru matul ir-Renji ta' Anuradhapura (is-seklu 1 Q.K. sad-993 W.K.) u ta' [[Polonnaruwa]] (mill-1073 sal-1250), huma bil-bosta l-iżjed impressjonanti fost il-ħafna tempji-għerien fis-Sri Lanka. L-aċċess għalihom huwa permezz ta' xaqliba ħafifa tal-Blata ta' Dambulla, li toffri veduta panoramika tal-artijiet ċatti tal-madwar, li tinkludi l-fortizza fuq il-blat ta' [[Sigiriya]], 19-il kilometru 'l bogħod. Inżul ix-[[xemx]] iġib miegħu mijiet ta' ħuttaf lejn id-daħla tal-għerien. L-ikbar għar fih madwar 52 metru mil-Lvant għall-Punent, u 23 metru mid-daħla sa wara nett. Dan l-għar spettakolari huwa għoli 7 metri fl-ogħla punt tiegħu. Fih jiġu rrappreżentati d-divinitajiet [[Ħinduiżmu|Induisti]] kif ukoll ir-rejiet Valagamba u Nissankamalla, flimkien ma' Ananda, l-iżjed dixxiplu devot tal-Buddha. === L-Għar tar-Re Divin === L-ewwel għar jissejjaħ ''Devaraja lena'' (lena bis-Singaliż tfisser għar), jew "l-Għar tar-Re Divin". Ġrajja tal-istabbiliment tal-monasteru hija rreġistrata f'inċiżjoni Brahmina tas-seklu 1 fuq id-daħla tal-ewwel għar. Dan l-għar huwa ddominat mill-istatwa ta' 14-il metru tal-Buddha, imnaqqxa fil-blat. Ġiet impittra kemm-il darba matul l-istorja, u x'aktarx ingħatat l-aħħar kisja żebgħa fis-seklu 20. Ħdejn saqajn l-istatwa hemm l-iżjed dixxiplu ppreferut tal-Buddha, Ananda; ħdejn rasha hemm Vixnu, li jingħad li uża s-setgħat divini tiegħu biex joħloq l-għerien. === L-Għar tar-Rejiet il-Kbar === [[File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couché.JPEG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couch%C3%A9.JPEG|daqsminuri|It-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] [[File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|daqsminuri|L-Għar ta' Dambulla minn ġewwa.]] Fit-tieni u l-ikbar għar, apparti 16-il statwa bilwieqfa u 40 statwa mimduda tal-Buddha, hemm l-istatwi tal-allat Saman u Vixnu, li spiss il-pellegrini jżejnuhom bil-girlandi, u finalment hemm statwi tar-Re Vattagamani Abhaya, li ta ġieħ lill-monasteru fis-seklu 1 Q.K., u tar-Re Nissanka Malla, li fis-seklu 12 kien responsabbli għall-indurar ta' 50 statwa, kif indikat f'inċiżjoni fuq il-ġebel qrib id-daħla tal-monasteru. Dan l-għar għaldaqstant jissejjaħ ''Maharaja lena'', jiġifieri "l-Cave tar-Rejiet il-Kbar". L-istatwa tal-Buddha mnaqqxa fil-blat fuq in-naħa tax-xellug tal-għar hija skortata minn figuri tal-[[injam]] tal-''Bodhisattvas Maitreya'' u ''Avalokiteshvara'' jew ''Natha''. Hemm ukoll ''dagoba'' u fawwara li jingħad li t-taqtir tal-ilma tagħha minn xaqq fil-blat ifejjaq. Pitturi distintivi fuq is-saqaf tal-għar li jmorru lura għas-seklu 18 juru xeni mill-ħajja tal-Buddha, mill-ħolma tal-''Mahamaya'' u mit-tentazzjoni tad-dimonju ''Mara''. Pitturi oħra jirrakkontaw avvenimenti mill-istorja tal-pajjiż. === Monasteru Ġdid il-Kbir === It-tielet għar, il-''Maha Alut Vihara'', jiġifieri il-"Monasteru Ġdid il-Kbir" kiseb pitturi mas-saqaf u mal-ħitan tiegħu bl-istil tipiku ta' [[Kandy]] matul ir-renju tar-Re Kirti Sri Rajasinha (1747–1782), li huwa famuż għar-"rinaxximent" Buddist. Minbarra l-50 statwa tal-Buddha, hemm ukoll statwa tar-re. == Statwi == [[File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|daqsminuri|Statwa tal-Buddha Mimdud fl-Għar Nru 5.]] Is-swali tas-santwarju jirrappreżentaw bosta epoki tal-[[Skultura|iskultura]] u tal-[[arti]] Singaliżi. L-istatwi tal-Buddha għandhom daqsijiet u attitudnijiet differenti; l-ikbar waħda fosthom hija twila 15-il metru. Għar minnhom fih iktar minn 1,500 pittura tal-Buddha li jiksu s-saqaf. == Konservazzjoni == [[File:Dambulla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla_01.jpg|daqsminuri|L-istatwa tal-Buddha tad-Deheb ftit 'l isfel mit-tempju tal-għar.]] Il-konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla primarjament ikkonċentrat fuq il-preservazzjoni tal-affreski. [[Senake Bandaranayake]] jirrapporta li l-affreski tnaddfu matul proġett inizjali ta' konservazzjoni li sar matul is-snin 60 tas-seklu 20, li kien jinvolvi t-tindif tal-affreski u l-applikazzjoni ta' kisja protettiva.<ref name=":1">Senake Bandaranayake (1997). Neville Agnew (ed.). ''Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: The Dambulla Rock Temple Complex, Sri Lanka''. [[Los Angeles]]: The Getty Conservation Institute. pp. 50-56.</ref> Strateġiji sussegwenti ta' konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla (l-iktar mill-1982) iffukaw fuq iż-żamma tal-integrità tal-kumpless eżistenti li baqa' kif kien mir-rikostruzzjoni tal-veranda tat-tempju fis-snin 30 tas-seklu 20. Intlaħaq qbil dwar din l-istrateġija matul proġett ta' kollaborazzjoni bejn l-UNESCO, il-Proġett tat-Triangolu Kulturali tas-Sri Lanka u l-Awtoritajiet tat-Tempju ta' Dambulla fl-1982-1996.<ref name=":1" /> [[File:Golden_temple_dambulla.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Golden_temple_dambulla.jpg|daqsminuri|Pagoda fit-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] As the Dambulla Temple remains an active ritual centre, the conservation plans of the 1982-1996 project were directed at improving the infrastructure and accessibility of the site in accordance with its UNESCO World Heritage status. This involved the renovation of hand-cut paving within the complex and the installation of modern lighting. Further investment in the Temple's infrastructure has seen the construction of a museum and other tourist facilities located away from the historical complex. Spezzjonijiet iktar reċenti li saru mill-UNESCO fl-2003 ipproponew tkabbir fiż-żona protetta eżistenti madwar il-kumpless sabiex titnaqqas kemm jista' jkun il-ħsara lill-karatteristiċi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tal-madwar. Il-proġett ta' konservazzjoni li sar bejn l-1982 u l-1996 iffoka l-iktar fuq il-preservazjoni tal-affreski tas-seklu 18 li jirrappreżentaw madwar 80 % tal-pitturi eżistenti totali li għad fadal f'Dambulla. Sal-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20, il-maġġoranza ta' dawn l-affreski baqgħu f'kundizzjoni eċċellenti, u l-affreski tas-santwarji l-kbar (eż. il-Vihara Nru 3 u l-Vihara Nru 2) għad għandhom il-biċċa l-kbira tal-karatteristiċi tas-seklu 18 tagħhom. Matul il-proġett tal-1982-1996 ma sarx tindif, iżda minflok sar sforz biex jiġu implimentati sensiela ta' miżuri ta' rimedju biex jistabbilizzaw l-affreski kif ukoll biex tiġi żviluppata strateġija ta' konservazzjoni fit-tul sabiex titnaqqas iktar ħsara kkawżata mill-bniedem jew mill-ambjent.<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla f'Rangiri ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Iktar qari == * von Schroeder, Ulrich. (1990). ''Buddhist Sculptures of Sri Lanka’;'' ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd.) <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Tempji]] s659yb8262l4kbejz75oup3bh4ysa1z 318224 318223 2024-12-04T18:30:29Z Trigcly 17859 added [[Category:Għerien]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318224 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|daqsminuri|It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla.]] It-'''Tempju tal-Għar ta'<nowiki/>''' '''Dambulla''' (bis-Singaliż: දඹුල්ල රජ මහා විහාරය, b'ittri Rumani: ''Dam̆būlla Raja Maha Vihāraya''; bit-Tamil: தம்புள்ளை பொற்கோவில், b'ittri Rumani: ''Tampuḷḷai Poṟkōvil''), magħruf ukoll bħala t-'''Tempju tad-Deheb ta'''' '''Dambulla''', huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1991 fis-[[Sri Lanka]], u jinsab fil-parti ċentrali tal-pajjiż.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Dan is-sit jinsab 148 kilometru (92 mil) fil-Lvant ta' [[Kolombo]], 72 kilometru (45 mil) fit-Tramuntana ta' [[Kandy]] u 43 kilometru (27 mil) fit-Tramuntana ta' Matale. Dambulla huwa l-ikbar kumpless ta' tempji-għerien fis-Sri Lanka. Is-sit jinsab 160 [[metru]] 'l fuq mill-pjanuri tal-madwar. Fl-inħawi ġew iddokumentati iktar minn 80 għar. L-attrazzjonijiet ewlenin huma mifruxa fuq ħames għerien li fihom [[Statwa|statwi]] u [[Pittura|pitturi]]. Dawn il-pitturi u l-istatwi huma marbuta ma' [[Gautama Buddha]] u ma' ħajtu. B'kollox hemm 153 [[statwa]] tal-Buddha, tliet statwi tar-rejiet tas-Sri Lanka u erba' statwi tal-allat maskili u femminili. Dawn tal-aħħar jinkludu lil Vixnu u lil Ganexa. L-affreski jkopru erja ta' 2,100 metru kwadru (23,000 pied kwadru). Fost l-affreski mal-ħitan tal-għerien hemm it-tentazzjoni mid-dimonju Mara, u l-ewwel prietka tal-Buddha. F'dawn il-kumplessi ta' għerien għexu Sri Lankani [[Preistorja|preistoriċi]] qabel il-wasla tal-[[Buddiżmu]] fis-Sri Lanka, u dan nafuh peress li nstabu siti funebri bi skeletri [[Bniedem|umani]] ta' madwar 2,700 sena ilu fl-inħawi, f'Ibbankatuwa, qrib il-kumplessi tal-għerien ta' Dambulla. == [[Storja]] == [[File:Dambulla-outside.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-outside.jpg|daqsminuri|Veduta ta' Dambulla.]] Dan il-kumpless ta' tempji jmur lura għall-ewwel seklu [[Ante Christum natum|Q.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.walkerstours.com/explore-sri-lanka/attractions/unesco-world-heritage-sites/golden-temple-of-dambulla.html|titlu=Dambulla Cave Temple Sri Lanka {{!}} Walkers Tours Sri Lanka|sit=www.walkerstours.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fih ħames għerien taħt blata kbira mperrċa fuqhom, imnaqqxin b'linja tat-taqtir sabiex minn ġewwa jibqgħu nexfin. Fl-1938 l-arkitettura ġiet imżejna bil-kolonni u bil-ħnejjiet u b'daħliet b'saqaf forfċi. Ġol-għerien, is-soqfa ġew imżejnin b'pitturi mirquma ta' xbihat [[Reliġjon|reliġjużi]] li jsegwu l-kontorn tal-blat. Hemm xbihat tal-Buddha u tal-''Bodhisattvas'', kif ukoll ta' diversi divinitajiet maskili u femminili. Il-monasteru tal-għar ta' Dambulla għadu funzjonali u huwa l-iżjed binja tal-qedem li hija ppreservata sew fis-Sri Lanka. Dan il-kumpless imur lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., meta diġà ġie stabbilit bħala wieħed mill-iżjed monasteri kbar u fost l-iktar importanti. Valagamba ta' [[Anuradhapura]] tradizzjonalment huwa maħsub li kkonverta l-għerien f'tempju fis-seklu 1 Q.K. Eżiljat minn Anuradhapura, huwa fittex refuġju hawnhekk mill-użurpaturi tan-Nofsinhar tal-[[Indja]] għal 15-il sena. Wara li kiseb il-kapital tiegħu, ir-Re bena tempju bħala ringrazzjament u biex jagħti qima. Bosta rejiet oħra żiedu xi kompartimenti u donazzjonijiet, u sas-seklu 11 l-għerien saru ċentru reliġjuż ewlieni u għadhom. [[Nissanka Malla]] ta' [[Polonnaruwa]] ndura l-għerien u żied madwar 70 statwa tal-Buddha fl-1190. Matul is-seklu 18, l-għerien ġew irrestawrati u mpittra mir-Renju ta' Kandy. == Ħames għerien == [[File:Dambulla-buddha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddha.jpg|daqsminuri|Buddha mimdud ta' Dambulla.]] It-tempju huwa magħmul minn ħames għerien ta' daqs u ta' kobor differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://us.lakpura.com/pages/dambulla-cave-temple|titlu=Dambulla Cave Temple|sit=Lakpura LLC|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> L-għerien, mibnija fil-bażi ta' blata għolja 150 metru matul ir-Renji ta' Anuradhapura (is-seklu 1 Q.K. sad-993 W.K.) u ta' [[Polonnaruwa]] (mill-1073 sal-1250), huma bil-bosta l-iżjed impressjonanti fost il-ħafna tempji-għerien fis-Sri Lanka. L-aċċess għalihom huwa permezz ta' xaqliba ħafifa tal-Blata ta' Dambulla, li toffri veduta panoramika tal-artijiet ċatti tal-madwar, li tinkludi l-fortizza fuq il-blat ta' [[Sigiriya]], 19-il kilometru 'l bogħod. Inżul ix-[[xemx]] iġib miegħu mijiet ta' ħuttaf lejn id-daħla tal-għerien. L-ikbar għar fih madwar 52 metru mil-Lvant għall-Punent, u 23 metru mid-daħla sa wara nett. Dan l-għar spettakolari huwa għoli 7 metri fl-ogħla punt tiegħu. Fih jiġu rrappreżentati d-divinitajiet [[Ħinduiżmu|Induisti]] kif ukoll ir-rejiet Valagamba u Nissankamalla, flimkien ma' Ananda, l-iżjed dixxiplu devot tal-Buddha. === L-Għar tar-Re Divin === L-ewwel għar jissejjaħ ''Devaraja lena'' (lena bis-Singaliż tfisser għar), jew "l-Għar tar-Re Divin". Ġrajja tal-istabbiliment tal-monasteru hija rreġistrata f'inċiżjoni Brahmina tas-seklu 1 fuq id-daħla tal-ewwel għar. Dan l-għar huwa ddominat mill-istatwa ta' 14-il metru tal-Buddha, imnaqqxa fil-blat. Ġiet impittra kemm-il darba matul l-istorja, u x'aktarx ingħatat l-aħħar kisja żebgħa fis-seklu 20. Ħdejn saqajn l-istatwa hemm l-iżjed dixxiplu ppreferut tal-Buddha, Ananda; ħdejn rasha hemm Vixnu, li jingħad li uża s-setgħat divini tiegħu biex joħloq l-għerien. === L-Għar tar-Rejiet il-Kbar === [[File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couché.JPEG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couch%C3%A9.JPEG|daqsminuri|It-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] [[File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|daqsminuri|L-Għar ta' Dambulla minn ġewwa.]] Fit-tieni u l-ikbar għar, apparti 16-il statwa bilwieqfa u 40 statwa mimduda tal-Buddha, hemm l-istatwi tal-allat Saman u Vixnu, li spiss il-pellegrini jżejnuhom bil-girlandi, u finalment hemm statwi tar-Re Vattagamani Abhaya, li ta ġieħ lill-monasteru fis-seklu 1 Q.K., u tar-Re Nissanka Malla, li fis-seklu 12 kien responsabbli għall-indurar ta' 50 statwa, kif indikat f'inċiżjoni fuq il-ġebel qrib id-daħla tal-monasteru. Dan l-għar għaldaqstant jissejjaħ ''Maharaja lena'', jiġifieri "l-Cave tar-Rejiet il-Kbar". L-istatwa tal-Buddha mnaqqxa fil-blat fuq in-naħa tax-xellug tal-għar hija skortata minn figuri tal-[[injam]] tal-''Bodhisattvas Maitreya'' u ''Avalokiteshvara'' jew ''Natha''. Hemm ukoll ''dagoba'' u fawwara li jingħad li t-taqtir tal-ilma tagħha minn xaqq fil-blat ifejjaq. Pitturi distintivi fuq is-saqaf tal-għar li jmorru lura għas-seklu 18 juru xeni mill-ħajja tal-Buddha, mill-ħolma tal-''Mahamaya'' u mit-tentazzjoni tad-dimonju ''Mara''. Pitturi oħra jirrakkontaw avvenimenti mill-istorja tal-pajjiż. === Monasteru Ġdid il-Kbir === It-tielet għar, il-''Maha Alut Vihara'', jiġifieri il-"Monasteru Ġdid il-Kbir" kiseb pitturi mas-saqaf u mal-ħitan tiegħu bl-istil tipiku ta' [[Kandy]] matul ir-renju tar-Re Kirti Sri Rajasinha (1747–1782), li huwa famuż għar-"rinaxximent" Buddist. Minbarra l-50 statwa tal-Buddha, hemm ukoll statwa tar-re. == Statwi == [[File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|daqsminuri|Statwa tal-Buddha Mimdud fl-Għar Nru 5.]] Is-swali tas-santwarju jirrappreżentaw bosta epoki tal-[[Skultura|iskultura]] u tal-[[arti]] Singaliżi. L-istatwi tal-Buddha għandhom daqsijiet u attitudnijiet differenti; l-ikbar waħda fosthom hija twila 15-il metru. Għar minnhom fih iktar minn 1,500 pittura tal-Buddha li jiksu s-saqaf. == Konservazzjoni == [[File:Dambulla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla_01.jpg|daqsminuri|L-istatwa tal-Buddha tad-Deheb ftit 'l isfel mit-tempju tal-għar.]] Il-konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla primarjament ikkonċentrat fuq il-preservazzjoni tal-affreski. [[Senake Bandaranayake]] jirrapporta li l-affreski tnaddfu matul proġett inizjali ta' konservazzjoni li sar matul is-snin 60 tas-seklu 20, li kien jinvolvi t-tindif tal-affreski u l-applikazzjoni ta' kisja protettiva.<ref name=":1">Senake Bandaranayake (1997). Neville Agnew (ed.). ''Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: The Dambulla Rock Temple Complex, Sri Lanka''. [[Los Angeles]]: The Getty Conservation Institute. pp. 50-56.</ref> Strateġiji sussegwenti ta' konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla (l-iktar mill-1982) iffukaw fuq iż-żamma tal-integrità tal-kumpless eżistenti li baqa' kif kien mir-rikostruzzjoni tal-veranda tat-tempju fis-snin 30 tas-seklu 20. Intlaħaq qbil dwar din l-istrateġija matul proġett ta' kollaborazzjoni bejn l-UNESCO, il-Proġett tat-Triangolu Kulturali tas-Sri Lanka u l-Awtoritajiet tat-Tempju ta' Dambulla fl-1982-1996.<ref name=":1" /> [[File:Golden_temple_dambulla.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Golden_temple_dambulla.jpg|daqsminuri|Pagoda fit-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] As the Dambulla Temple remains an active ritual centre, the conservation plans of the 1982-1996 project were directed at improving the infrastructure and accessibility of the site in accordance with its UNESCO World Heritage status. This involved the renovation of hand-cut paving within the complex and the installation of modern lighting. Further investment in the Temple's infrastructure has seen the construction of a museum and other tourist facilities located away from the historical complex. Spezzjonijiet iktar reċenti li saru mill-UNESCO fl-2003 ipproponew tkabbir fiż-żona protetta eżistenti madwar il-kumpless sabiex titnaqqas kemm jista' jkun il-ħsara lill-karatteristiċi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tal-madwar. Il-proġett ta' konservazzjoni li sar bejn l-1982 u l-1996 iffoka l-iktar fuq il-preservazjoni tal-affreski tas-seklu 18 li jirrappreżentaw madwar 80 % tal-pitturi eżistenti totali li għad fadal f'Dambulla. Sal-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20, il-maġġoranza ta' dawn l-affreski baqgħu f'kundizzjoni eċċellenti, u l-affreski tas-santwarji l-kbar (eż. il-Vihara Nru 3 u l-Vihara Nru 2) għad għandhom il-biċċa l-kbira tal-karatteristiċi tas-seklu 18 tagħhom. Matul il-proġett tal-1982-1996 ma sarx tindif, iżda minflok sar sforz biex jiġu implimentati sensiela ta' miżuri ta' rimedju biex jistabbilizzaw l-affreski kif ukoll biex tiġi żviluppata strateġija ta' konservazzjoni fit-tul sabiex titnaqqas iktar ħsara kkawżata mill-bniedem jew mill-ambjent.<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla f'Rangiri ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Iktar qari == * von Schroeder, Ulrich. (1990). ''Buddhist Sculptures of Sri Lanka’;'' ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd.) <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Għerien]] dvw63qxbgtr9pj3i92dcjrkv4y989v9 318225 318224 2024-12-04T18:30:36Z Trigcly 17859 added [[Category:Sri Lanka]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318225 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Dambulla-buddhastupa.jpg|daqsminuri|It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla.]] It-'''Tempju tal-Għar ta'<nowiki/>''' '''Dambulla''' (bis-Singaliż: දඹුල්ල රජ මහා විහාරය, b'ittri Rumani: ''Dam̆būlla Raja Maha Vihāraya''; bit-Tamil: தம்புள்ளை பொற்கோவில், b'ittri Rumani: ''Tampuḷḷai Poṟkōvil''), magħruf ukoll bħala t-'''Tempju tad-Deheb ta'''' '''Dambulla''', huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1991 fis-[[Sri Lanka]], u jinsab fil-parti ċentrali tal-pajjiż.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/561|titlu=Rangiri Dambulla Cave Temple - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Dan is-sit jinsab 148 kilometru (92 mil) fil-Lvant ta' [[Kolombo]], 72 kilometru (45 mil) fit-Tramuntana ta' [[Kandy]] u 43 kilometru (27 mil) fit-Tramuntana ta' Matale. Dambulla huwa l-ikbar kumpless ta' tempji-għerien fis-Sri Lanka. Is-sit jinsab 160 [[metru]] 'l fuq mill-pjanuri tal-madwar. Fl-inħawi ġew iddokumentati iktar minn 80 għar. L-attrazzjonijiet ewlenin huma mifruxa fuq ħames għerien li fihom [[Statwa|statwi]] u [[Pittura|pitturi]]. Dawn il-pitturi u l-istatwi huma marbuta ma' [[Gautama Buddha]] u ma' ħajtu. B'kollox hemm 153 [[statwa]] tal-Buddha, tliet statwi tar-rejiet tas-Sri Lanka u erba' statwi tal-allat maskili u femminili. Dawn tal-aħħar jinkludu lil Vixnu u lil Ganexa. L-affreski jkopru erja ta' 2,100 metru kwadru (23,000 pied kwadru). Fost l-affreski mal-ħitan tal-għerien hemm it-tentazzjoni mid-dimonju Mara, u l-ewwel prietka tal-Buddha. F'dawn il-kumplessi ta' għerien għexu Sri Lankani [[Preistorja|preistoriċi]] qabel il-wasla tal-[[Buddiżmu]] fis-Sri Lanka, u dan nafuh peress li nstabu siti funebri bi skeletri [[Bniedem|umani]] ta' madwar 2,700 sena ilu fl-inħawi, f'Ibbankatuwa, qrib il-kumplessi tal-għerien ta' Dambulla. == [[Storja]] == [[File:Dambulla-outside.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-outside.jpg|daqsminuri|Veduta ta' Dambulla.]] Dan il-kumpless ta' tempji jmur lura għall-ewwel seklu [[Ante Christum natum|Q.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.walkerstours.com/explore-sri-lanka/attractions/unesco-world-heritage-sites/golden-temple-of-dambulla.html|titlu=Dambulla Cave Temple Sri Lanka {{!}} Walkers Tours Sri Lanka|sit=www.walkerstours.com|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fih ħames għerien taħt blata kbira mperrċa fuqhom, imnaqqxin b'linja tat-taqtir sabiex minn ġewwa jibqgħu nexfin. Fl-1938 l-arkitettura ġiet imżejna bil-kolonni u bil-ħnejjiet u b'daħliet b'saqaf forfċi. Ġol-għerien, is-soqfa ġew imżejnin b'pitturi mirquma ta' xbihat [[Reliġjon|reliġjużi]] li jsegwu l-kontorn tal-blat. Hemm xbihat tal-Buddha u tal-''Bodhisattvas'', kif ukoll ta' diversi divinitajiet maskili u femminili. Il-monasteru tal-għar ta' Dambulla għadu funzjonali u huwa l-iżjed binja tal-qedem li hija ppreservata sew fis-Sri Lanka. Dan il-kumpless imur lura għas-sekli 3 u 2 Q.K., meta diġà ġie stabbilit bħala wieħed mill-iżjed monasteri kbar u fost l-iktar importanti. Valagamba ta' [[Anuradhapura]] tradizzjonalment huwa maħsub li kkonverta l-għerien f'tempju fis-seklu 1 Q.K. Eżiljat minn Anuradhapura, huwa fittex refuġju hawnhekk mill-użurpaturi tan-Nofsinhar tal-[[Indja]] għal 15-il sena. Wara li kiseb il-kapital tiegħu, ir-Re bena tempju bħala ringrazzjament u biex jagħti qima. Bosta rejiet oħra żiedu xi kompartimenti u donazzjonijiet, u sas-seklu 11 l-għerien saru ċentru reliġjuż ewlieni u għadhom. [[Nissanka Malla]] ta' [[Polonnaruwa]] ndura l-għerien u żied madwar 70 statwa tal-Buddha fl-1190. Matul is-seklu 18, l-għerien ġew irrestawrati u mpittra mir-Renju ta' Kandy. == Ħames għerien == [[File:Dambulla-buddha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla-buddha.jpg|daqsminuri|Buddha mimdud ta' Dambulla.]] It-tempju huwa magħmul minn ħames għerien ta' daqs u ta' kobor differenti.<ref>{{Ċita web|url=https://us.lakpura.com/pages/dambulla-cave-temple|titlu=Dambulla Cave Temple|sit=Lakpura LLC|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> L-għerien, mibnija fil-bażi ta' blata għolja 150 metru matul ir-Renji ta' Anuradhapura (is-seklu 1 Q.K. sad-993 W.K.) u ta' [[Polonnaruwa]] (mill-1073 sal-1250), huma bil-bosta l-iżjed impressjonanti fost il-ħafna tempji-għerien fis-Sri Lanka. L-aċċess għalihom huwa permezz ta' xaqliba ħafifa tal-Blata ta' Dambulla, li toffri veduta panoramika tal-artijiet ċatti tal-madwar, li tinkludi l-fortizza fuq il-blat ta' [[Sigiriya]], 19-il kilometru 'l bogħod. Inżul ix-[[xemx]] iġib miegħu mijiet ta' ħuttaf lejn id-daħla tal-għerien. L-ikbar għar fih madwar 52 metru mil-Lvant għall-Punent, u 23 metru mid-daħla sa wara nett. Dan l-għar spettakolari huwa għoli 7 metri fl-ogħla punt tiegħu. Fih jiġu rrappreżentati d-divinitajiet [[Ħinduiżmu|Induisti]] kif ukoll ir-rejiet Valagamba u Nissankamalla, flimkien ma' Ananda, l-iżjed dixxiplu devot tal-Buddha. === L-Għar tar-Re Divin === L-ewwel għar jissejjaħ ''Devaraja lena'' (lena bis-Singaliż tfisser għar), jew "l-Għar tar-Re Divin". Ġrajja tal-istabbiliment tal-monasteru hija rreġistrata f'inċiżjoni Brahmina tas-seklu 1 fuq id-daħla tal-ewwel għar. Dan l-għar huwa ddominat mill-istatwa ta' 14-il metru tal-Buddha, imnaqqxa fil-blat. Ġiet impittra kemm-il darba matul l-istorja, u x'aktarx ingħatat l-aħħar kisja żebgħa fis-seklu 20. Ħdejn saqajn l-istatwa hemm l-iżjed dixxiplu ppreferut tal-Buddha, Ananda; ħdejn rasha hemm Vixnu, li jingħad li uża s-setgħat divini tiegħu biex joħloq l-għerien. === L-Għar tar-Rejiet il-Kbar === [[File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couché.JPEG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sri_Lanka_-_Golden_tample_off_Dambula_-_Boudha_couch%C3%A9.JPEG|daqsminuri|It-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] [[File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dhambulla_Cave_Interior_9.JPG|daqsminuri|L-Għar ta' Dambulla minn ġewwa.]] Fit-tieni u l-ikbar għar, apparti 16-il statwa bilwieqfa u 40 statwa mimduda tal-Buddha, hemm l-istatwi tal-allat Saman u Vixnu, li spiss il-pellegrini jżejnuhom bil-girlandi, u finalment hemm statwi tar-Re Vattagamani Abhaya, li ta ġieħ lill-monasteru fis-seklu 1 Q.K., u tar-Re Nissanka Malla, li fis-seklu 12 kien responsabbli għall-indurar ta' 50 statwa, kif indikat f'inċiżjoni fuq il-ġebel qrib id-daħla tal-monasteru. Dan l-għar għaldaqstant jissejjaħ ''Maharaja lena'', jiġifieri "l-Cave tar-Rejiet il-Kbar". L-istatwa tal-Buddha mnaqqxa fil-blat fuq in-naħa tax-xellug tal-għar hija skortata minn figuri tal-[[injam]] tal-''Bodhisattvas Maitreya'' u ''Avalokiteshvara'' jew ''Natha''. Hemm ukoll ''dagoba'' u fawwara li jingħad li t-taqtir tal-ilma tagħha minn xaqq fil-blat ifejjaq. Pitturi distintivi fuq is-saqaf tal-għar li jmorru lura għas-seklu 18 juru xeni mill-ħajja tal-Buddha, mill-ħolma tal-''Mahamaya'' u mit-tentazzjoni tad-dimonju ''Mara''. Pitturi oħra jirrakkontaw avvenimenti mill-istorja tal-pajjiż. === Monasteru Ġdid il-Kbir === It-tielet għar, il-''Maha Alut Vihara'', jiġifieri il-"Monasteru Ġdid il-Kbir" kiseb pitturi mas-saqaf u mal-ħitan tiegħu bl-istil tipiku ta' [[Kandy]] matul ir-renju tar-Re Kirti Sri Rajasinha (1747–1782), li huwa famuż għar-"rinaxximent" Buddist. Minbarra l-50 statwa tal-Buddha, hemm ukoll statwa tar-re. == Statwi == [[File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sleeping_Buddha_SLDCT2019_AS.jpg|daqsminuri|Statwa tal-Buddha Mimdud fl-Għar Nru 5.]] Is-swali tas-santwarju jirrappreżentaw bosta epoki tal-[[Skultura|iskultura]] u tal-[[arti]] Singaliżi. L-istatwi tal-Buddha għandhom daqsijiet u attitudnijiet differenti; l-ikbar waħda fosthom hija twila 15-il metru. Għar minnhom fih iktar minn 1,500 pittura tal-Buddha li jiksu s-saqaf. == Konservazzjoni == [[File:Dambulla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dambulla_01.jpg|daqsminuri|L-istatwa tal-Buddha tad-Deheb ftit 'l isfel mit-tempju tal-għar.]] Il-konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla primarjament ikkonċentrat fuq il-preservazzjoni tal-affreski. [[Senake Bandaranayake]] jirrapporta li l-affreski tnaddfu matul proġett inizjali ta' konservazzjoni li sar matul is-snin 60 tas-seklu 20, li kien jinvolvi t-tindif tal-affreski u l-applikazzjoni ta' kisja protettiva.<ref name=":1">Senake Bandaranayake (1997). Neville Agnew (ed.). ''Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: The Dambulla Rock Temple Complex, Sri Lanka''. [[Los Angeles]]: The Getty Conservation Institute. pp. 50-56.</ref> Strateġiji sussegwenti ta' konservazzjoni fil-Kumpless tat-Tempju tal-Għar ta' Dambulla (l-iktar mill-1982) iffukaw fuq iż-żamma tal-integrità tal-kumpless eżistenti li baqa' kif kien mir-rikostruzzjoni tal-veranda tat-tempju fis-snin 30 tas-seklu 20. Intlaħaq qbil dwar din l-istrateġija matul proġett ta' kollaborazzjoni bejn l-UNESCO, il-Proġett tat-Triangolu Kulturali tas-Sri Lanka u l-Awtoritajiet tat-Tempju ta' Dambulla fl-1982-1996.<ref name=":1" /> [[File:Golden_temple_dambulla.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Golden_temple_dambulla.jpg|daqsminuri|Pagoda fit-Tempju tad-Deheb ta' Dambulla.]] As the Dambulla Temple remains an active ritual centre, the conservation plans of the 1982-1996 project were directed at improving the infrastructure and accessibility of the site in accordance with its UNESCO World Heritage status. This involved the renovation of hand-cut paving within the complex and the installation of modern lighting. Further investment in the Temple's infrastructure has seen the construction of a museum and other tourist facilities located away from the historical complex. Spezzjonijiet iktar reċenti li saru mill-UNESCO fl-2003 ipproponew tkabbir fiż-żona protetta eżistenti madwar il-kumpless sabiex titnaqqas kemm jista' jkun il-ħsara lill-karatteristiċi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tal-madwar. Il-proġett ta' konservazzjoni li sar bejn l-1982 u l-1996 iffoka l-iktar fuq il-preservazjoni tal-affreski tas-seklu 18 li jirrappreżentaw madwar 80 % tal-pitturi eżistenti totali li għad fadal f'Dambulla. Sal-aħħar tas-snin 90 tas-seklu 20, il-maġġoranza ta' dawn l-affreski baqgħu f'kundizzjoni eċċellenti, u l-affreski tas-santwarji l-kbar (eż. il-Vihara Nru 3 u l-Vihara Nru 2) għad għandhom il-biċċa l-kbira tal-karatteristiċi tas-seklu 18 tagħhom. Matul il-proġett tal-1982-1996 ma sarx tindif, iżda minflok sar sforz biex jiġu implimentati sensiela ta' miżuri ta' rimedju biex jistabbilizzaw l-affreski kif ukoll biex tiġi żviluppata strateġija ta' konservazzjoni fit-tul sabiex titnaqqas iktar ħsara kkawżata mill-bniedem jew mill-ambjent.<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == It-Tempju tal-Għar ta' Dambulla f'Rangiri ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Iktar qari == * von Schroeder, Ulrich. (1990). ''Buddhist Sculptures of Sri Lanka’;'' ([[Ħong Kong|Hong Kong]]: Visual Dharma Publications, Ltd.) <nowiki>ISBN 962-7049-05-0</nowiki> / <nowiki>ISBN 978-962-7049-05-0</nowiki>. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Għerien]] [[Kategorija:Sri Lanka]] impjkgq2gfmtuh8gte9z6j3ja2chp8q 0 33109 318271 2024-12-04T22:22:07Z JovalQC 21720 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1086687069|Gaetano_Pace_Forno]]" 318271 wikitext text/x-wiki '''Gaetano Pace Forno''' (5 ta’ Ġunju 1809 – 22 ta’ Lulju 1874) kien Arċisqof Malti li sar Isqof ta’ Malta wara li l-Arċisqof ta’ qablu Publio Maria dei Conti Sant ta r-riżenja tiegħu. Pace Forno twieled ir-Rabat Għawdex fil-5 ta’ Ġunju 1809 minn avukat Francesco Pace u n-Nobbli Luċija dei Baroni Forno. Huwa tgħammed fl-istess jum fil-bażilika ta’ San Ġorġ. Fl-20 ta’ Lulju 1824 kien profess bħala membru tal-Ordni ta’ Santu Wistin. Ġie ordnat saċerdot f’Napli fl-1832. Għamel għadd kbir ta’ snin bħala edukatur fl-Italja sat-30 ta’ Mejju 1847, meta ntgħażel Provinċjal tal-Provinċja Agostinjana Maltija. Huwa wkoll meqjus bħala l-fundatur tal-kulleġġ tas-subien fil-kunvent tal-Belt Valletta li fetaħ fit-23 ta’ Settembru 1848. Fil-11 ta’ Diċembru 1854 ġie magħżul Provinċjal għat-tieni mandat. <ref name="morana">{{Ċita ktieb|kunjom=Morana|isem=Martin|data=2011|titlu=Bejn Kliem u Storja|url=https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|lingwa=Maltese|post=[[Malta]]|pubblikatur=Books Distributors Limited|isbn=978-99957-0137-6|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|arkivju-data=5 October 2016}}</ref> <ref name="ch-pms">{{Ċita web|url=http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bsantp.html|titlu=Archbishop Publio Maria Sant|pubblikatur=Catholic Hierarchy|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170906181923/http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bsantp.html|arkivju-data=6 September 2017}}</ref> 1adbdwcngh08mzks52kw530hugh3t8i 318272 318271 2024-12-04T22:25:34Z JovalQC 21720 Infobox bijografija create 318272 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pace-Forno.jpg|245px]]}} '''Gaetano Pace Forno''' (5 ta’ Ġunju 1809 – 22 ta’ Lulju 1874) kien Arċisqof Malti li sar Isqof ta’ Malta wara li l-Arċisqof ta’ qablu Publio Maria dei Conti Sant ta r-riżenja tiegħu. == Bijografija == Pace Forno twieled ir-Rabat Għawdex fil-5 ta’ Ġunju 1809 minn avukat Francesco Pace u n-Nobbli Luċija dei Baroni Forno. Huwa tgħammed fl-istess jum fil-bażilika ta’ San Ġorġ. Fl-20 ta’ Lulju 1824 kien profess bħala membru tal-Ordni ta’ Santu Wistin. Ġie ordnat saċerdot f’Napli fl-1832. Għamel għadd kbir ta’ snin bħala edukatur fl-Italja sat-30 ta’ Mejju 1847, meta ntgħażel Provinċjal tal-Provinċja Agostinjana Maltija. Huwa wkoll meqjus bħala l-fundatur tal-kulleġġ tas-subien fil-kunvent tal-Belt Valletta li fetaħ fit-23 ta’ Settembru 1848. Fil-11 ta’ Diċembru 1854 ġie magħżul Provinċjal għat-tieni mandat. <ref name="morana">{{Ċita ktieb|kunjom=Morana|isem=Martin|data=2011|titlu=Bejn Kliem u Storja|url=https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|lingwa=Maltese|post=[[Malta]]|pubblikatur=Books Distributors Limited|isbn=978-99957-0137-6|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|arkivju-data=5 October 2016}}</ref> Fil-25 ta’ Settembru 1857 Pace Forno ġie maħtur bħala Isqof Koadjutur ta’ Malta biex jassisti lill-Arċisqof Sant. Ġie ordnat isqof fl-4 ta’ Ottubru minn Costantino Patrizi Naro Kardinal Isqof ta’ Albano. Xahrejn biss wara rnexxielu bħala [[Isqof ta’ Malta]] bit-titlu titulari ta’ Arċisqof ta’ Rodi. L-Arċisqof Gaetano Pace Forno huwa mfakkar l-aktar fil-[[Ħamrun]] bħala l-fundatur tal-isem tal-parroċċa fl-istess raħal. Il-patrun magħżul tal-Ħamrun kien San Gejtanu, patrun tal-Arċisqof Pace Forno stess. Fl-1864 id-djoċesi Maltija kienet maqsuma fi tnejn meta twaqqfet id-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] mill-Papa Piju IX. Hekk [[Għawdex]] sar suffragan għal Malta. Miet fit-22 ta’ Lulju 1874 wara li serva bħala Isqof ta’ Malta għal 16-il sena. == Referenzi == 9pwigg5g0hjop3cbnmmga0wm9mzqm9s 318273 318272 2024-12-04T22:28:55Z JovalQC 21720 318273 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pace-Forno.jpg|245px]]}} '''Gaetano Pace Forno''' (5 ta’ Ġunju 1809 – 22 ta’ Lulju 1874) kien Arċisqof Malti li sar Isqof ta’ Malta wara li l-Arċisqof ta’ qablu Publio Maria dei Conti Sant ta r-riżenja tiegħu. == Bijografija == Pace Forno twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]] [[Għawdex]] fil-5 ta’ Ġunju 1809 minn avukat Francesco Pace u n-Nobbli Luċija dei Baroni Forno. Huwa tgħammed fl-istess jum fil-[[bażilika ta’ San Ġorġ]]. Fl-20 ta’ Lulju 1824 kien profess bħala membru tal-Ordni ta’ Santu Wistin. Ġie ordnat saċerdot f’[[Napli]] fl-1832. Għamel għadd kbir ta’ snin bħala edukatur fl-[[Italja]] sat-30 ta’ Mejju 1847, meta ntgħażel Provinċjal tal-Provinċja Agostinjana Maltija. Huwa wkoll meqjus bħala l-fundatur tal-kulleġġ tas-subien fil-kunvent tal-[[Belt Valletta]] li fetaħ fit-23 ta’ Settembru 1848. Fil-11 ta’ Diċembru 1854 ġie magħżul Provinċjal għat-tieni mandat. <ref name="morana">{{Ċita ktieb|kunjom=Morana|isem=Martin|data=2011|titlu=Bejn Kliem u Storja|url=https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|lingwa=Maltese|post=[[Malta]]|pubblikatur=Books Distributors Limited|isbn=978-99957-0137-6|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|arkivju-data=5 October 2016}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.malta-canada.com/Hamrun/St.Cajetan-Church.htm|sit=www.malta-canada.com|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fil-25 ta’ Settembru 1857 Pace Forno ġie maħtur bħala Isqof Koadjutur ta’ Malta biex jassisti lill-Arċisqof Sant. Ġie ordnat isqof fl-4 ta’ Ottubru minn Costantino Patrizi Naro Kardinal Isqof ta’ Albano. Xahrejn biss wara rnexxielu bħala [[Isqof ta’ Malta]] bit-titlu titulari ta’ Arċisqof ta’ Rodi. L-Arċisqof Gaetano Pace Forno huwa mfakkar l-aktar fil-[[Ħamrun]] bħala l-fundatur tal-isem tal-parroċċa fl-istess raħal. Il-patrun magħżul tal-[[Ħamrun]] kien San Gejtanu, patrun tal-Arċisqof Pace Forno stess. Fl-1864 id-djoċesi Maltija kienet maqsuma fi tnejn meta twaqqfet id-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] mill-Papa Piju IX. Hekk [[Għawdex]] sar suffragan għal [[Malta]]. Miet fit-22 ta’ Lulju 1874 wara li serva bħala Isqof ta’ Malta għal 16-il sena<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170407144308/http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bpacef.html|titlu=Archbishop Gaetano Pace-Forno [Catholic-Hierarchy]|data=2017-04-07|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Referenzi == mjvkzukg3mk6jli5bbutgjb2r9v3dtt 318292 318273 2024-12-04T23:52:27Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318292 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pace-Forno.jpg|245px]]}} '''Gaetano Pace Forno''' (5 ta’ Ġunju 1809 – 22 ta’ Lulju 1874) kien Arċisqof Malti li sar Isqof ta’ Malta wara li l-Arċisqof ta’ qablu Publio Maria dei Conti Sant ta r-riżenja tiegħu. == Bijografija == Pace Forno twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]] [[Għawdex]] fil-5 ta’ Ġunju 1809 minn avukat Francesco Pace u n-Nobbli Luċija dei Baroni Forno. Huwa tgħammed fl-istess jum fil-[[bażilika ta’ San Ġorġ]]. Fl-20 ta’ Lulju 1824 kien profess bħala membru tal-Ordni ta’ Santu Wistin. Ġie ordnat saċerdot f’[[Napli]] fl-1832. Għamel għadd kbir ta’ snin bħala edukatur fl-[[Italja]] sat-30 ta’ Mejju 1847, meta ntgħażel Provinċjal tal-Provinċja Agostinjana Maltija. Huwa wkoll meqjus bħala l-fundatur tal-kulleġġ tas-subien fil-kunvent tal-[[Belt Valletta]] li fetaħ fit-23 ta’ Settembru 1848. Fil-11 ta’ Diċembru 1854 ġie magħżul Provinċjal għat-tieni mandat. <ref name="morana">{{Ċita ktieb|kunjom=Morana|isem=Martin|data=2011|titlu=Bejn Kliem u Storja|url=https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|lingwa=Maltese|post=[[Malta]]|pubblikatur=Books Distributors Limited|isbn=978-99957-0137-6|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|arkivju-data=5 October 2016}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.malta-canada.com/Hamrun/St.Cajetan-Church.htm|sit=www.malta-canada.com|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Fil-25 ta’ Settembru 1857 Pace Forno ġie maħtur bħala Isqof Koadjutur ta’ Malta biex jassisti lill-Arċisqof Sant. Ġie ordnat isqof fl-4 ta’ Ottubru minn Costantino Patrizi Naro Kardinal Isqof ta’ Albano. Xahrejn biss wara rnexxielu bħala [[Isqof ta’ Malta]] bit-titlu titulari ta’ Arċisqof ta’ Rodi. L-Arċisqof Gaetano Pace Forno huwa mfakkar l-aktar fil-[[Ħamrun]] bħala l-fundatur tal-isem tal-parroċċa fl-istess raħal. Il-patrun magħżul tal-[[Ħamrun]] kien San Gejtanu, patrun tal-Arċisqof Pace Forno stess. Fl-1864 id-djoċesi Maltija kienet maqsuma fi tnejn meta twaqqfet id-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] mill-Papa Piju IX. Hekk [[Għawdex]] sar suffragan għal [[Malta]]. Miet fit-22 ta’ Lulju 1874 wara li serva bħala Isqof ta’ Malta għal 16-il sena<ref>{{Ċita web|url=http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bpacef.html|titlu=Archbishop Gaetano Pace-Forno [Catholic-Hierarchy]|data=2017-04-07|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170407144308/http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bpacef.html|arkivju-data=2017-04-07|url-status=bot: unknown}}</ref>. == Referenzi == 0li0ijb2wcvsdk2kcc59f8z1miqnqdx 0 33110 318275 2024-12-04T22:32:39Z JovalQC 21720 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1208636155|Giuseppe_Pace]]" 318275 wikitext text/x-wiki '''Giuseppe Pace''' (tradott bl-Ingliż għal '''Joseph Pace''' ) kien is-7 Isqof t'Għawdex wara [[Mikiel Gonzi]] . Huwa baqa’ fil-kariga sa mewtu fl-1972. Joseph Pace twieled ir-Rabat, Malta fit-30 ta’ Mejju, 1890, iben Giovanni Battista Pace u Cecilia Pace, neputija tal-arċisqof ta’ Malta Pietro Pace. Huwa tgħammed fil-Bażilika ta’ San Ġorġ fir-Rabat fl-1 ta’ Ġunju 1890 u ngħata l-ismijiet Joseph Anthony u Giovanni. Studja fis-Seminarju ta’ Għawdex, dak iż-żmien immexxi mill-Ġiżwiti Taljani. Ta’ 16-il sena għadda għand l-Università Rjali ta’ Malta. Wara li studja l-Filosofija għal sena Malta, mar Ruma biex ikompli u jespandi l-istudji tiegħu, fejn iggradwa fil-Filosofija u t-Teoloġija. i501wdj0tb12l5b2h40mbxbqzujo2po 318276 318275 2024-12-04T22:42:33Z JovalQC 21720 Infobox bijografija create 318276 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Giuseppe Pace tomb Gozo Cathedral.jpg|245px]]|caption=Qabar ta’ Giuseppe Pace}} '''Giuseppe Pace''' (tradott bl-Ingliż għal '''Joseph Pace''' ) kien is-7 Isqof t'Għawdex wara [[Mikiel Gonzi]] . Huwa baqa’ fil-kariga sa mewtu fl-1972. == Storja == Joseph Pace twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]], [[Malta]] fit-30 ta’ Mejju, 1890, iben Giovanni Battista Pace u Cecilia Pace, neputija tal-arċisqof ta’ Malta Pietro Pace. Huwa tgħammed fil-[[Bażilika ta’ San Ġorġ]] fir-Rabat fl-1 ta’ Ġunju 1890 u ngħata l-ismijiet Joseph Anthony u Giovanni. Studja fis-[[Seminarju ta’ Għawdex]], dak iż-żmien immexxi mill-Ġiżwiti Taljani. Ta’ 16-il sena għadda għand l-[[Università Rjali ta’ Malta]]. Wara li studja l-Filosofija għal sena [[Malta]], mar Ruma biex ikompli u jespandi l-istudji tiegħu, fejn iggradwa fil-Filosofija u t-Teoloġija. Ġie ordnat saċerdot jew fl-20 ta’ Diċembru jew fit-3 ta’ Awwissu 1913. Fl-1916, ġie nnominat bħala kanonku tal-Kapitlu tal-[[Katidral ta' Għawdex|Katidral ta’ Għawdex]]. Fl-1919, kompla l-istudji tiegħu f’[[Ruma]], fejn ggradwa bħala tabib fil-Liġi Kanonika. Fl-1924, Mons. [[Michael Gonzi]] inħatar bħala isqof ta’ Għawdex, u Pace ġie magħżul bħala segretarju tiegħu. Fost karigi oħra, serva bħala rettur tas-Seminarju ta’ Għawdex u lettur tat-Teoloġija Dommatika, l-Iskrittura Mqaddsa u l-Istorja tal-Knisja fi ħdan l-istess seminarju. Inħatar ukoll bħala Arċidjaknu ta’ Għawdex, Prelat Domestiku, u Vigarju Ġenerali ta’ Għawdex. == Episkopat == Fl-1 ta’ Novembru jew fil-11 ta’ Novembru, 1944, il-Papa ħatru bħala [[Isqof ta’ Għawdex]]. Il-konsagrazzjoni tiegħu fil-[[Katidral ta' Għawdex|Katidral t’Għawdex]] saret fis-17 ta’ Diċembru, 1944, minn dak iż-żmien [[Arċisqof ta’ Malta]] u l-predeċessur tiegħu Mikiel Gonzi. Ġie installat bħala Isqof fit-8 ta’ April, 1945<ref>{{Ċita web|url=https://gcatholic.org/dioceses/diocese/gozo0.htm|titlu=Diocese of Gozo, Malta 🇲🇹|sit=GCatholic|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. [[Stampa:Giuseppe Pace, Gozo Bishop 1944-45.jpg|nofs|daqsminuri|Giuseppe Pace jiġi installat bħala Isqof ta’ Għawdex fit-8 ta’ April 1945]] Miet waqt li kien għadu fil-kariga fil-31 ta’ Marzu 1972 [[Rabat (Għawdex)|fir-Rabat]]. Ilu saċerdot għal aktar minn 58 sena, u isqof għal aktar minn 27 sena<ref>{{Ċita web|url=https://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bpace.html|titlu=Bishop Joseph Pace [Catholic-Hierarchy]|sit=www.catholic-hierarchy.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. 3xvbiiecmjovxm9cjzzisl0fd17un41 318277 318276 2024-12-04T22:42:46Z JovalQC 21720 "Referenzi" joħolqu 318277 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Giuseppe Pace tomb Gozo Cathedral.jpg|245px]]|caption=Qabar ta’ Giuseppe Pace}} '''Giuseppe Pace''' (tradott bl-Ingliż għal '''Joseph Pace''' ) kien is-7 Isqof t'Għawdex wara [[Mikiel Gonzi]] . Huwa baqa’ fil-kariga sa mewtu fl-1972. == Storja == Joseph Pace twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]], [[Malta]] fit-30 ta’ Mejju, 1890, iben Giovanni Battista Pace u Cecilia Pace, neputija tal-arċisqof ta’ Malta Pietro Pace. Huwa tgħammed fil-[[Bażilika ta’ San Ġorġ]] fir-Rabat fl-1 ta’ Ġunju 1890 u ngħata l-ismijiet Joseph Anthony u Giovanni. Studja fis-[[Seminarju ta’ Għawdex]], dak iż-żmien immexxi mill-Ġiżwiti Taljani. Ta’ 16-il sena għadda għand l-[[Università Rjali ta’ Malta]]. Wara li studja l-Filosofija għal sena [[Malta]], mar Ruma biex ikompli u jespandi l-istudji tiegħu, fejn iggradwa fil-Filosofija u t-Teoloġija. Ġie ordnat saċerdot jew fl-20 ta’ Diċembru jew fit-3 ta’ Awwissu 1913. Fl-1916, ġie nnominat bħala kanonku tal-Kapitlu tal-[[Katidral ta' Għawdex|Katidral ta’ Għawdex]]. Fl-1919, kompla l-istudji tiegħu f’[[Ruma]], fejn ggradwa bħala tabib fil-Liġi Kanonika. Fl-1924, Mons. [[Michael Gonzi]] inħatar bħala isqof ta’ Għawdex, u Pace ġie magħżul bħala segretarju tiegħu. Fost karigi oħra, serva bħala rettur tas-Seminarju ta’ Għawdex u lettur tat-Teoloġija Dommatika, l-Iskrittura Mqaddsa u l-Istorja tal-Knisja fi ħdan l-istess seminarju. Inħatar ukoll bħala Arċidjaknu ta’ Għawdex, Prelat Domestiku, u Vigarju Ġenerali ta’ Għawdex. == Episkopat == Fl-1 ta’ Novembru jew fil-11 ta’ Novembru, 1944, il-Papa ħatru bħala [[Isqof ta’ Għawdex]]. Il-konsagrazzjoni tiegħu fil-[[Katidral ta' Għawdex|Katidral t’Għawdex]] saret fis-17 ta’ Diċembru, 1944, minn dak iż-żmien [[Arċisqof ta’ Malta]] u l-predeċessur tiegħu Mikiel Gonzi. Ġie installat bħala Isqof fit-8 ta’ April, 1945<ref>{{Ċita web|url=https://gcatholic.org/dioceses/diocese/gozo0.htm|titlu=Diocese of Gozo, Malta 🇲🇹|sit=GCatholic|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. [[Stampa:Giuseppe Pace, Gozo Bishop 1944-45.jpg|nofs|daqsminuri|Giuseppe Pace jiġi installat bħala Isqof ta’ Għawdex fit-8 ta’ April 1945]] Miet waqt li kien għadu fil-kariga fil-31 ta’ Marzu 1972 [[Rabat (Għawdex)|fir-Rabat]]. Ilu saċerdot għal aktar minn 58 sena, u isqof għal aktar minn 27 sena<ref>{{Ċita web|url=https://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bpace.html|titlu=Bishop Joseph Pace [Catholic-Hierarchy]|sit=www.catholic-hierarchy.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Referenzi == p5dclg5g53s9en4wabsfdt60i8v743b 0 33111 318278 2024-12-04T22:45:40Z JovalQC 21720 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1245220331|Pietro_Pace]]" 318278 wikitext text/x-wiki '''Sir Pietro Pace''' (9 ta’ April 1831 – 29 ta’ Lulju 1914) kien prelat Malti anzjan li serva bħala Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta mill-1889 sal-mewt tiegħu fl-1914. L-Arċisqof Pace twieled ir-Rabat (aktar tard isem ġdid Victoria) f’Għawdex fid-9 ta’ April 1831 u tgħammed fl-istess jum fil-Bażilika ta’ San Ġorġ. Ġie ordnat saċerdot fl-1853 u ġie kkonsagrat bħala t-tielet Isqof ta’ Għawdex fil-Bażilika ta’ Sant’Ambrogio e Carlo al Corso f’Ruma mill-prelat Ingliż, Edward Henry Cardinal Howard, fit-8 ta’ April 1877. Huwa serva bħala Isqof t’Għawdex sa 1889 meta ġie trasferit fl-Isqof ta’ Malta wara l-Arċisqof Carmelo Scicluna. Inħatar ukoll bħala l-Arċisqof Titulari ta’ Rodi. Qamm f’Malta għal 25 sena sakemm miet fir-Rabat Għawdex, fid-29 ta’ Lulju 1914. qarebqqiosh9b1pte67glh3en3u60gx 318279 318278 2024-12-04T22:49:04Z JovalQC 21720 Infobox bijografija create 318279 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pietro. Pace.jpg|245px]]}} '''Sir Pietro Pace''' (9 ta’ April 1831 – 29 ta’ Lulju 1914) kien prelat Malti anzjan li serva bħala Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta mill-1889 sal-mewt tiegħu fl-1914<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|titlu=D - kliemustorja|data=2016-10-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Bijografija == L-Arċisqof Pace twieled ir-Rabat (aktar tard isem ġdid Victoria) f’Għawdex fid-9 ta’ April 1831 u tgħammed fl-istess jum fil-Bażilika ta’ San Ġorġ. Ġie ordnat saċerdot fl-1853 u ġie kkonsagrat bħala t-tielet Isqof ta’ Għawdex fil-Bażilika ta’ Sant’Ambrogio e Carlo al Corso f’Ruma mill-prelat Ingliż, Edward Henry Cardinal Howard, fit-8 ta’ April 1877. Huwa serva bħala Isqof t’Għawdex sa 1889 meta ġie trasferit fl-Isqof ta’ Malta wara l-Arċisqof Carmelo Scicluna. Inħatar ukoll bħala l-Arċisqof Titulari ta’ Rodi. Qamm f’Malta għal 25 sena sakemm miet fir-Rabat Għawdex, fid-29 ta’ Lulju 1914<ref>{{Ċita web|url=http://gozodiocese.org/bishops/petrus-pace/|titlu=}}</ref>. ikam4gz36imfyndsp90a51r0ewcop0w 318280 318279 2024-12-04T22:49:15Z JovalQC 21720 "Referenzi" joħolqu 318280 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pietro. Pace.jpg|245px]]}} '''Sir Pietro Pace''' (9 ta’ April 1831 – 29 ta’ Lulju 1914) kien prelat Malti anzjan li serva bħala Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta mill-1889 sal-mewt tiegħu fl-1914<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|titlu=D - kliemustorja|data=2016-10-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Bijografija == L-Arċisqof Pace twieled ir-Rabat (aktar tard isem ġdid Victoria) f’Għawdex fid-9 ta’ April 1831 u tgħammed fl-istess jum fil-Bażilika ta’ San Ġorġ. Ġie ordnat saċerdot fl-1853 u ġie kkonsagrat bħala t-tielet Isqof ta’ Għawdex fil-Bażilika ta’ Sant’Ambrogio e Carlo al Corso f’Ruma mill-prelat Ingliż, Edward Henry Cardinal Howard, fit-8 ta’ April 1877. Huwa serva bħala Isqof t’Għawdex sa 1889 meta ġie trasferit fl-Isqof ta’ Malta wara l-Arċisqof Carmelo Scicluna. Inħatar ukoll bħala l-Arċisqof Titulari ta’ Rodi. Qamm f’Malta għal 25 sena sakemm miet fir-Rabat Għawdex, fid-29 ta’ Lulju 1914<ref>{{Ċita web|url=http://gozodiocese.org/bishops/petrus-pace/|titlu=}}</ref>. == Referenzi == g4abn4x4du3aipxlw7iur5ejhhj0lpt 318281 318280 2024-12-04T22:52:06Z JovalQC 21720 318281 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pietro. Pace.jpg|245px]]}} '''Sir Pietro Pace''' (9 ta’ April 1831 – 29 ta’ Lulju 1914) kien prelat Malti anzjan li serva bħala Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta mill-1889 sal-mewt tiegħu fl-1914<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|titlu=D - kliemustorja|data=2016-10-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Bijografija == L-Arċisqof Pace twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]] (aktar tard isem ġdid Victoria) f’[[Għawdex]] fid-9 ta’ April 1831 u tgħammed fl-istess jum fil-[[Bażilika ta’ San Ġorġ]]. Ġie ordnat saċerdot fl-1853 u ġie kkonsagrat bħala t-tielet [[Isqof ta’ Għawdex]] fil-Bażilika ta’ Sant’Ambrogio e Carlo al Corso f[[Ruma|’Ruma]] mill-prelat Ingliż, [[Edward Henry Cardinal Howard]], fit-8 ta’ April 1877. Huwa serva bħala [[Isqof t’Għawdex]] sa 1889 meta ġie trasferit fl-[[Isqof ta’ Malta]] wara l-Arċisqof [[Carmelo Scicluna]]. Inħatar ukoll bħala l-Arċisqof Titulari ta’ Rodi. Qamm f’[[Malta]] għal 25 sena sakemm miet fir-Rabat [[Għawdex]], fid-29 ta’ Lulju 1914<ref>{{Ċita web|url=http://gozodiocese.org/bishops/petrus-pace/|titlu=}}</ref>. == Referenzi == olydu6h2g8a90x471hat4b7rpvpczso 318297 318281 2024-12-05T00:46:52Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 318297 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pietro. Pace.jpg|245px]]}} '''Sir Pietro Pace''' (9 ta’ April 1831 – 29 ta’ Lulju 1914) kien prelat Malti anzjan li serva bħala Arċisqof Titulari ta’ Rodi u Isqof ta’ Malta mill-1889 sal-mewt tiegħu fl-1914<ref>{{Ċita web|url=https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|titlu=D - kliemustorja|data=2016-10-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|arkivju-data=2016-10-05|url-status=bot: unknown}}</ref>. == Bijografija == L-Arċisqof Pace twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]] (aktar tard isem ġdid Victoria) f’[[Għawdex]] fid-9 ta’ April 1831 u tgħammed fl-istess jum fil-[[Bażilika ta’ San Ġorġ]]. Ġie ordnat saċerdot fl-1853 u ġie kkonsagrat bħala t-tielet [[Isqof ta’ Għawdex]] fil-Bażilika ta’ Sant’Ambrogio e Carlo al Corso f[[Ruma|’Ruma]] mill-prelat Ingliż, [[Edward Henry Cardinal Howard]], fit-8 ta’ April 1877. Huwa serva bħala [[Isqof t’Għawdex]] sa 1889 meta ġie trasferit fl-[[Isqof ta’ Malta]] wara l-Arċisqof [[Carmelo Scicluna]]. Inħatar ukoll bħala l-Arċisqof Titulari ta’ Rodi. Qamm f’[[Malta]] għal 25 sena sakemm miet fir-Rabat [[Għawdex]], fid-29 ta’ Lulju 1914<ref>{{Ċita web|url=http://gozodiocese.org/bishops/petrus-pace/|titlu=}}</ref>. == Referenzi == r0dgi1apd80cz9vafd3t8hpmzt2g4j6 318305 318297 2024-12-05T11:06:44Z ToniSant 4257 tindif ġenerali 318305 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=[[File:Pietro. Pace.jpg|245px]]}} Sir '''Pietro Pace''' (9 ta’ April 1831 – 29 ta’ Lulju 1914) kien prelat Malti li serva bħala Arċisqof Titulari ta’ [[Rodi (belt)|Rodi]] u [[Isqof ta’ Malta]] mill-1889 sa mewtu fl-1914<ref>{{Ċita web|url=https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|titlu=D - kliemustorja|data=2016-10-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-04|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161005162338/https://sites.google.com/site/kliemustorja/home/titlu/introduzzjoni/dwar-l-awtur/a/b/c/c/d|arkivju-data=2016-10-05|url-status=bot: unknown}}</ref>. == Bijografija == Pietro Pace twieled [[Rabat (Għawdex)|ir-Rabat]],[[Għawdex]] fid-9 ta’ April 1831 u tgħammed fl-istess jum fil-[[Bażilika ta’ San Ġorġ]]. Ġie ordnat saċerdot fl-1853 u ġie kkonsagrat bħala t-tielet [[Isqof ta’ Għawdex]] fil-Bażilika ta’ Sant’Ambrogio e Carlo al Corso f[[Ruma|’Ruma]] mill-prelat Ingliż, [[Edward Henry Cardinal Howard]], fit-8 ta’ April 1877. Huwa serva bħala [[Isqof t’Għawdex]] sa 1889 meta ġie trasferit għal [[Isqof ta’ Malta]] wara l-Arċisqof [[Carmelo Scicluna]]. Inħatar ukoll bħala l-Arċisqof Titulari ta’ Rodi. L-Isqof Pace miet fir-Rabat [[Għawdex]], fid-29 ta’ Lulju 1914<ref>{{Ċita web|url=http://gozodiocese.org/bishops/petrus-pace/|titlu=}}</ref>. == Referenzi == fns01oftdljcjheq9j96vy8ngugl65y 0 33112 318282 2024-12-04T22:54:10Z JovalQC 21720 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1259022061|Alfred_Xuereb]]" 318282 wikitext text/x-wiki '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal- [[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas- [[Santa Sede]] . Preċedentement ħadem fil- Kurja Rumana u kien segretarju privat għall [[Papa Benedittu XVI|-Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. Alfred Xuereb twieled ir-Rabat (magħruf ukoll bħala r-Rabat) fil-gżira Maltija ta’ Għawdex fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija Kattolika Rumana f’Malta u ġie ordnat saċerdot tad-Djoċesi ta’ Għawdex fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja. fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, jispeċjalizza fl-ispiritwalità, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”. Irritorna għas-servizz pastorali f’Malta għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali tal-Lateran f’Ruma. Daħal fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995. di83rwrh8viwxtxbogte251lc6fyaku 318284 318282 2024-12-04T23:07:14Z JovalQC 21720 Infobox bijografija create 318284 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|nofs|daqsminuri]] '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal- [[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas- [[Santa Sede]] . Preċedentement ħadem fil- Kurja Rumana u kien segretarju privat għall [[Papa Benedittu XVI|-Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-Rabat (magħruf ukoll bħala r-Rabat) fil-gżira Maltija ta’ [[Għawdex]] fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija [[Kattolika Rumana]] f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja. fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, jispeċjalizza fl-ispiritwalità, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Irritorna għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali tal-Lateran f’[[Ruma]]. Daħal fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003. Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki bħala t-tieni segretarju privat tiegħu. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu. Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-[[Papa Franġisku]] ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Karriera diplomatika == Fis-26 ta’ Frar 2018, il-[[Papa Franġisku]] ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ Amantea u nunzju appostoliku kemm għall-Korea t’Isfel kif ukoll għall-[[Mongolja]]. Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-[[Papa Franġisku]]. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, “li kollox ikun ħaġa waħda”. Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-[[Papa Franġisku]] Ħatruh bħala n-Nunzju Appostoliku l-ġdid għall-[[Marokk]]<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport. quz9czevwdqw7ww1dqg168t3m0aper1 318285 318284 2024-12-04T23:07:33Z JovalQC 21720 "Referenzi" joħolqu 318285 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|nofs|daqsminuri]] '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal- [[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas- [[Santa Sede]] . Preċedentement ħadem fil- Kurja Rumana u kien segretarju privat għall [[Papa Benedittu XVI|-Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-Rabat (magħruf ukoll bħala r-Rabat) fil-gżira Maltija ta’ [[Għawdex]] fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija [[Kattolika Rumana]] f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja. fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, jispeċjalizza fl-ispiritwalità, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Irritorna għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali tal-Lateran f’[[Ruma]]. Daħal fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003. Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki bħala t-tieni segretarju privat tiegħu. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu. Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-[[Papa Franġisku]] ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Karriera diplomatika == Fis-26 ta’ Frar 2018, il-[[Papa Franġisku]] ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ Amantea u nunzju appostoliku kemm għall-Korea t’Isfel kif ukoll għall-[[Mongolja]]. Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-[[Papa Franġisku]]. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, “li kollox ikun ħaġa waħda”. Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-[[Papa Franġisku]] Ħatruh bħala n-Nunzju Appostoliku l-ġdid għall-[[Marokk]]<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport. == Referenzi == i5ofrgk17y2xr3ctwjup5flbclsvz1d 318299 318285 2024-12-05T11:01:30Z ToniSant 4257 tindif ġenerali 318299 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal-[[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas-[[Santa Sede]]. Preċedentement ħadem fil-Kurja Rumana u kien segretarju privat għall-[[Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]], [[Għawdex]], fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Reġa' lura għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali Laterana f’[[Ruma]]. Daħal jaħdem fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003.{{Bżonn refererenza}} Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu.{{Bżonn refererenza}} Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-Papa Franġisku ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana.<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Karriera diplomatika == [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|daqsminuri|xellug]] Fis-26 ta’ Frar 2018, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ [[Amantea]] u nunzju appostoliku kemm għall-[[Korea t'Isfel|Korea t’Isfel]] kif ukoll għall-[[Mongolja]].{{Bżonn refererenza}} Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-Papa Franġisku. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, li jfisser li “kollox ikun ħaġa waħda”.{{Bżonn refererenza}} Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb bħal Nunzju Appostoliku għall-[[Marokk]].<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport.{{Bżonn refererenza}} == Referenzi == bayp4mv7m68rks7ya09omqmvc2dxvxu 318300 318299 2024-12-05T11:02:23Z ToniSant 4257 added [[Category:Isqfijiet Kattoliċi Rumani tas-Seklu XXI]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318300 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal-[[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas-[[Santa Sede]]. Preċedentement ħadem fil-Kurja Rumana u kien segretarju privat għall-[[Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]], [[Għawdex]], fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Reġa' lura għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali Laterana f’[[Ruma]]. Daħal jaħdem fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003.{{Bżonn refererenza}} Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu.{{Bżonn refererenza}} Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-Papa Franġisku ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana.<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Karriera diplomatika == [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|daqsminuri|xellug]] Fis-26 ta’ Frar 2018, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ [[Amantea]] u nunzju appostoliku kemm għall-[[Korea t'Isfel|Korea t’Isfel]] kif ukoll għall-[[Mongolja]].{{Bżonn refererenza}} Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-Papa Franġisku. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, li jfisser li “kollox ikun ħaġa waħda”.{{Bżonn refererenza}} Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb bħal Nunzju Appostoliku għall-[[Marokk]].<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport.{{Bżonn refererenza}} == Referenzi == [[Kategorija:Isqfijiet Kattoliċi Rumani tas-Seklu XXI]] esc50na06n2uw2alph8oqau8gyq4h4r 318301 318300 2024-12-05T11:02:44Z ToniSant 4257 added [[Category:Għawdxin]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318301 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal-[[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas-[[Santa Sede]]. Preċedentement ħadem fil-Kurja Rumana u kien segretarju privat għall-[[Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]], [[Għawdex]], fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Reġa' lura għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali Laterana f’[[Ruma]]. Daħal jaħdem fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003.{{Bżonn refererenza}} Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu.{{Bżonn refererenza}} Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-Papa Franġisku ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana.<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Karriera diplomatika == [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|daqsminuri|xellug]] Fis-26 ta’ Frar 2018, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ [[Amantea]] u nunzju appostoliku kemm għall-[[Korea t'Isfel|Korea t’Isfel]] kif ukoll għall-[[Mongolja]].{{Bżonn refererenza}} Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-Papa Franġisku. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, li jfisser li “kollox ikun ħaġa waħda”.{{Bżonn refererenza}} Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb bħal Nunzju Appostoliku għall-[[Marokk]].<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport.{{Bżonn refererenza}} == Referenzi == [[Kategorija:Isqfijiet Kattoliċi Rumani tas-Seklu XXI]] [[Kategorija:Għawdxin]] 9fab684qi1ydpg6zkyi0iqhx1ymvgxk 318302 318301 2024-12-05T11:02:58Z ToniSant 4257 added [[Category:Twieldu fl-1958]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318302 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal-[[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas-[[Santa Sede]]. Preċedentement ħadem fil-Kurja Rumana u kien segretarju privat għall-[[Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]], [[Għawdex]], fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Reġa' lura għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali Laterana f’[[Ruma]]. Daħal jaħdem fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003.{{Bżonn refererenza}} Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu.{{Bżonn refererenza}} Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-Papa Franġisku ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana.<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Karriera diplomatika == [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|daqsminuri|xellug]] Fis-26 ta’ Frar 2018, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ [[Amantea]] u nunzju appostoliku kemm għall-[[Korea t'Isfel|Korea t’Isfel]] kif ukoll għall-[[Mongolja]].{{Bżonn refererenza}} Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-Papa Franġisku. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, li jfisser li “kollox ikun ħaġa waħda”.{{Bżonn refererenza}} Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb bħal Nunzju Appostoliku għall-[[Marokk]].<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport.{{Bżonn refererenza}} == Referenzi == [[Kategorija:Isqfijiet Kattoliċi Rumani tas-Seklu XXI]] [[Kategorija:Għawdxin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1958]] bwhwajovdmoaj7yg9a4y41by3pfc2t8 318303 318302 2024-12-05T11:03:05Z ToniSant 4257 added [[Category:Santa Sede]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318303 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal-[[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas-[[Santa Sede]]. Preċedentement ħadem fil-Kurja Rumana u kien segretarju privat għall-[[Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]], [[Għawdex]], fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Reġa' lura għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali Laterana f’[[Ruma]]. Daħal jaħdem fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003.{{Bżonn refererenza}} Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu.{{Bżonn refererenza}} Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-Papa Franġisku ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana.<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Karriera diplomatika == [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|daqsminuri|xellug]] Fis-26 ta’ Frar 2018, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ [[Amantea]] u nunzju appostoliku kemm għall-[[Korea t'Isfel|Korea t’Isfel]] kif ukoll għall-[[Mongolja]].{{Bżonn refererenza}} Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-Papa Franġisku. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, li jfisser li “kollox ikun ħaġa waħda”.{{Bżonn refererenza}} Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb bħal Nunzju Appostoliku għall-[[Marokk]].<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport.{{Bżonn refererenza}} == Referenzi == [[Kategorija:Isqfijiet Kattoliċi Rumani tas-Seklu XXI]] [[Kategorija:Għawdxin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1958]] [[Kategorija:Santa Sede]] lwp0x7cun45s22b8b1bmtnu7evh1opv 318304 318303 2024-12-05T11:03:45Z ToniSant 4257 +defaultsort +awtorità 318304 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alfred Xuereb''' (imwieled fl-14 ta' Ottubru 1958) huwa prelat [[Malta|Malti]] tal-[[Knisja Kattolika]] li jaħdem fis-servizz diplomatiku tas-[[Santa Sede]]. Preċedentement ħadem fil-Kurja Rumana u kien segretarju privat għall-[[Papa Benedittu XVI]] mill-2007 sal-2013 u għall [[Papa Franġisku|-Papa Franġisku]] mill-2013 sal-2014. == Bijografija == Alfred Xuereb twieled ir-[[Rabat (Għawdex)|Rabat]], [[Għawdex]], fl-14 ta’ Ottubru 1958. Studja l-filosofija u t-teoloġija f’[[Malta]] u ġie ordnat saċerdot tad-[[Djoċesi ta’ Għawdex]] fis-26 ta’ Mejju 1984. Imbagħad studja fil-Fakultà Teoloġika Pontifikali Teresianum fejn kiseb dottorat fit-teoloġija, bi teżi dwar “Il-misteru tal-Għid fil-Ħajja Nisranija”.<ref>{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2018-05-03/local-news/Apostolic-Nuncio-Alfred-Xuereb-in-Korea-and-Mongolia-to-build-bridges-6736189175|titlu=Apostolic Nuncio Alfred Xuereb in Korea and Mongolia to 'build bridges' - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> Reġa' lura għas-servizz pastorali f’[[Malta]] għal diversi snin. F’Settembru 1991 ingħaqad mal-istaff tar-rettur tal-Università Pontifikali Laterana f’[[Ruma]]. Daħal jaħdem fis-servizz tat-Taqsima tal-Affarijiet Ġenerali tas-Segretarjat tal-Istat fl-1 ta’ Settembru 1995<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2018/02/26/0154/00310.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. F’Novembru 2000 ingħaqad mal-Prefettura tad-Dar Papali. Il-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] tah it-titlu papali ta’ Prelat Onorarju fid-9 ta’ Settembru 2003.{{Bżonn refererenza}} Fl-2007, il-[[Papa Benedittu XVI]] ħatar lil Xuereb it-tieni segretarju privat tiegħu, wara Mieczysław Mokrzycki. Huwa akkumpanja lill-Papa fil-vjaġġi tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-[[Papa Franġisku]] fl-2013, Xuereb sar l-ewwel segretarju privat tiegħu.{{Bżonn refererenza}} Fit-28 ta’ Novembru 2013, il-Papa Franġisku ħatru delegat għall-Kummissjoni Pontifiċja li tinvestiga l-Istitut tax-Xogħlijiet tar-Reliġjon (IOR) u għall-Kummissjoni Pontifiċja dwar l-Organizzazzjoni tal-Istruttura Ekonomika-Amministrattiva tas-Santa Sede. Huwa kien inkarigat li jżomm lill-Papa infurmat bil-proċeduri u l-inizjattivi tagħhom. Waqt li kompla jpoġġi lil Xuereb f’pożizzjonijiet kruċjali għar-riforma finanzjarja, fit-3 ta’ Marzu 2014, il-Papa Franġisku ħatru l-ewwel Segretarju Ġenerali tas-Segretarjat għall-Ekonomija, dipartiment ġdid tal-Kurja Rumana.<ref>{{Ċita web|url=https://gozo.news/37481/mgrr-alfred-xuereb-appointed-secretary-to-pope-francis/|titlu=Mgr Alfred Xuereb appointed as secretary to Pope Francis|kunjom=News|isem=Gozo|data=2013-03-18|sit=Gozo News|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.lastampa.it/vatican-insider/en/2014/03/03/news/francis-appoints-fr-xuereb-as-secretary-general-of-the-vatican-s-new-economy-secretariat-1.35773105/|titlu=Francis appoints Fr. Xuereb as secretary general of the Vatican's new economy secretariat|data=2014-03-03|sit=La Stampa|lingwa=it|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Karriera diplomatika == [[Stampa:Coat of arms of Alfred Xuereb.svg|daqsminuri|xellug]] Fis-26 ta’ Frar 2018, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb Arċisqof titulari ta’ [[Amantea]] u nunzju appostoliku kemm għall-[[Korea t'Isfel|Korea t’Isfel]] kif ukoll għall-[[Mongolja]].{{Bżonn refererenza}} Xuereb kien ikkonsagrat isqof fid-19 ta’ Marzu 2018 fil-[[Bażilika ta’ San Pietru]] mill-Papa Franġisku. Huwa għażel bħala l-motto episkopali tiegħu Ut Unum Sint, li jfisser li “kollox ikun ħaġa waħda”.{{Bżonn refererenza}} Meta tkellem dwar is-summit [[Donald Trump|Trump]]-[[Kim Jong-un|Kim]] tal-2018, Xuereb qal li l-poplu Korean u l-Knisja lokali kienu qed jistennew bil-ħerqa "dawn l-avvenimenti tassew storiċi." Huwa ddeskriva s-summit bejn il-President Amerikan [[Donald Trump]] u l-mexxej tal-[[Korea ta' Fuq|Korea ta’ Fuq]] [[Kim Jong-un]] bħala “li jimmarka paġna importanti fil-bidu ta’ triq twila u diffiċli”<ref>{{Ċita web|url=https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2018-06/singapore-summit-nuncio-historic-peace-long.html|titlu=Nuncio in Korea: Singapore summit is truly historic - Vatican News|data=2018-06-12|sit=www.vaticannews.va|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-04}}</ref>. Fit-8 ta’ Diċembru 2023, il-Papa Franġisku ħatar lil Xuereb bħal Nunzju Appostoliku għall-[[Marokk]].<ref>{{Ċita web|url=https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2023/12/08/0869/01888.html|titlu=Rinunce e nomine|sit=press.vatican.va|data-aċċess=2024-12-04}}</ref> == Ħajja personali == Waqt laqgħa mal-kleru apprendist u n-novizzi f’Lulju 2013, il-Papa Franġisku rrefera b’ammirazzjoni għall-fatt li Xuereb juża r-rota għat-trasport.{{Bżonn refererenza}} == Referenzi == {{Referenzi}}{{Awtorità}}{{DEFAULTSORT:Xuereb, Alfred}} [[Kategorija:Isqfijiet Kattoliċi Rumani tas-Seklu XXI]] [[Kategorija:Għawdxin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1958]] [[Kategorija:Santa Sede]] okli5ea137mcolkx5msq11lyaoql9jw 0 33113 318290 2024-12-04T23:35:01Z JovalQC 21720 Created by translating the opening section from the page "[[:fr:Special:Redirect/revision/217677509|Mérida_(Mexique)]]" 318290 wikitext text/x-wiki '''Mérida''' ( Maja : ''Joꞌ'' ) hija l-belt kapitali u l-aktar popolata tal- Istat ta ' Yucatán, u hija wkoll il-kapitali tal-Muniċipalità ta' Merida. Fir-reġjun tal-Peniżola Yucatán, huwa wkoll il-kapital soċjali, kulturali, edukattiv u finanzjarju. Skont l-INEGI, il-popolazzjoni tagħha kienet tammonta għal {{nombre|921 771}} abitant bħala belt u {{nombre|1 316 088}} abitant fil-metropoli kollha ta' Mérida, u għalhekk hija l-11 l-akbar metropoli fil- [[Messiku]] . Hija mlaqqma “ il-belt l-bajda » (il-belt l-bajda). Hija meqjusa bħala waħda mill-ibliet bl-aħjar kwalità ta 'ħajja fil-Messiku u waħda mill-aktar sikuri fil-kontinent tal [[L-Amerika ta' Fuq|-Amerika ta' Fuq]] . Il-wirt storiku tiegħu huwa l-prodott tat-taħlita tal-kulturi Mayan, Spanjoli matul l-era Viċi-Regal aktar tard influwenzati mill-kulturi [[Franza|Franċiżi]] u [[Libanu|Lebaniżi]] b'xi kontribuzzjonijiet mill- Koreani u t-Taljani . Il-belt tinsab madwar tletin kilometru mill-kosta, fin-nofsinhar tal-Golf tal-Messiku u fit-tramuntana tal-Peniżola Yucatán ħdejn l-epiċentru tal-krater ta’ Chicxulub. Merida tinsab f'distanza ta' madwar 1557 km mill-Belt tal-Messiku, 386 km minn Chetumal, 650 km minn Villahermosa, 325 km minn Playa del Carmen, 309 km minn Cancun, 173 km Campeche, 167 km minn Tizimin, 165 km minn Valladolid, 124 km minn Chichen Itza, 118 km minn Tekax, 84 km minn Ticul, 78 km minn Uxmal, 72 km minn Izamal, 43 km minn Motul, 36 km minn Progreso. i5ni2khpxg1wryh6mk2vg0vatsz95fj