Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.44.0-wmf.6 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 1572 318891 318061 2024-12-15T22:04:19Z Sapp0512 19770 318891 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika Federali tal-Ġermanja |isem_nattiv = ''Bundesrepublik Deutschland'' |isem_komuni = Ġermanja |stampa_bandiera = Flag of Germany.svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Germany.svg |stampa_mappa = EU-Germany.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ġermanja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ġermanja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ġermanja |mottu_nazzjonali = "Einigkeit und Recht und Freiheit"<br /><small>Unità u Ġustizzja u Libertà</small> |innu_nazzjonali = <center>It-tielet stanza ta'</center>''[[Deutschlandlied|Lied der Deutschen]]'' <small>(''Kanzunetta tal-Ġermaniżi'')</small><br /><center>[[Stampa:National anthem of Germany - U.S. Army 1st Armored Division Band.ogg]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Berlin]] |latd=52 |latm=31 |latNS=N |lonġd=13 |lonġm=23 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Berlin]] |tip_gvern = [[Repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|Federali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] |titlu_kap1 = [[President tal-Ġermanja|President]] |titlu_kap2 = [[Kanċillier tal-Ġermanja (Repubblika Federali tal-Ġermanja)|Kanċillier]] |titlu_kap3 = [[President tal-Bundestag]] |titlu_kap4 = [[President tal-Bundesrat]] |isem_kap1 = [[Frank-Walter Steinmeier]] |isem_kap2 = [[Olaf Scholz]] |isem_kap3 = [[Wolfgang Schäuble]] |isem_kap4 = [[Michael Müller]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu 1957 |żona_kklassifika = 63 |poż_erja = 63 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 357,021 |erja_mi_kw = 137,847 |perċentwal_ilma = 2.416 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 80,219,695<ref>[https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressekonferenzen/2013/Zensus2011/bevoelkerung_zensus2011.pdf?__blob=publicationFile ''Zensus 2011: Bevölkerung am 9. Mai 2011'']. Miġjuba fl-1 ta' Ġunju 2013.</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 16 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |ċensiment_popolazzjoni = 80,399,30 |densità_popolazzjoni_km2 = 225 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 583 |poż_densità_popolazzjoni = 58 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $3.197 triljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=59&pr.y=9&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=134&s=NGDP_R%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= |titlu=Germany |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01}}</ref> |poż_PGD_PSX = 5 |PGD_PSX_per_capita = $39,028<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 17 |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.816<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Complete.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |poż_IŻU = 43 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Renju tal-Ġermanja|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Imperu Ruman Imqaddes]] |data_stabbilit1 = 2 ta' Frar 962 |avveniment_stabbilit2 = [[Unifikazzjoni tal-Ġermanja|Unifikazzjoni]] |data_stabbilit2 = 18 ta' Jannar 1871 |avveniment_stabbilit3 = [[Storja tal-Ġermanja|Repubblika Federali]] |data_stabbilit3 = 23 ta' Mejju 1949 |avveniment_stabbilit4 = [[Riunifikazzjoni tal-Ġermanja|Riunifikazzjoni]] |data_stabbilit4 = 3 ta' Ottubru 1990 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]]) |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.de]] |kodiċi_telefoniku = +49 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $3.401 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = 4 |PGD_nominali_per_capita = $41,513<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 22 |nota1 = }} [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-Ġebla tal-Fir tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija.Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Istat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] [[File:Frankfurt Am Main-Gallileo von Nordosten-20120115.jpg|thumb|Il-bini Gallileo fi Frankfurt]] [[File:Bahnhof_Berlin_Zoo_City_West.jpg|thumb|Berlin Zoologischer Garten Station (Stazzjon taż-Żoo ta' Berlin)]] [[File:Hotel de Rome, Berlin (1X7A5173).jpg|thumb|Hotel de Rome, Berlin]] [[File:Brandenburger Tor abends.jpg|thumb|Bieb ta' Brandenburg f'Berlin, simbolu nazzjonali tal-Ġermanja tal-lum u r-riunifikazzjoni tagħha fl-1990]] [[File:BrandenburgerTorDezember1989.jpg|thumb|Folol fil-Bieb ta' Brandenburg fl-1 ta' Diċembru, 1989. Id-daħla għan-naħa tal-punent kienet għadha ma miftuħa.]] [[File:Town hall of Alsfeld (2).jpg|thumb|Il-muniċipju ta' Alsfeld fil-Ġermanja bħala eżempju ta' sala tal-belt b'nofs injam mit-tranżizzjoni mill-Gotiku għar-Rinaxximent]] Il-'''Ġermanja''' ({{awdjo|En-uk-Germany.ogg|ˈdʒɜrməni}}; [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Deutschland''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Federali tal-Ġermanja''' ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: ''Bundesrepublik Deutschland''),<ref>{{ċita ktieb|editur=Dudenverlag|titlu=Duden, Aussprachewörterbuch|edizzjoni=6|sena=1995|lingwa=Ġermaniż|paġni=271, 53f}} ISBN 978-3-411-20916-3</ref> [[repubblika kostituzzjonali]] [[Federaliżmu|federali]] fl-[[Ewropa tal-Punent|Ewropa tal-punent]]-[[Ewropa Ċentrali|ċentrali]]. Il-pajjiż jikkonsisti f'[[Stati tal-Ġermanja|16-il stat]], u l-belt kapitali u l-akbar belt hija [[Berlin]] (3,821,881 abitant). Il-Ġermanja tkopri erja ta' 357,021 kilometru kwadru (137,847 mi kw) u għandha klima moderata staġjonali ħafna. Bi 80.3&nbsp;miljun abitant, hija l-istat membru l-aktar popolat fl-[[Unjoni Ewropea]]. Il-Ġermanja hija l-qawwa kbira fl-ekonomika u l-politika tal-kontinent Ewropew u mexxej storiku f'ħafna oqsma teoretiċi u tekniċi. Il-pajjiż imiss ma' [[Franza]], l-[[Żvizzera]] u l-[[Awstrija]] fin-nofsinhar; il-[[Belġju]], l-[[Pajjiżi l-Baxxi]] u l-[[Lussemburgu]] lejn il-punent; Id-[[Danimarka]] fit-tramuntana u l-[[Polonja]] u r-[[Repubblika Ċeka]] fil-lvant. Total tal-fruntieri tal-Ġermanja: 3,694 km, pajjiżi tal-fruntiera (9): Awstrija 801 km; Belġju 133 km; Ċekja 704 km; Id-Danimarka 140 km; Franza 418 km; Lussemburgu 128 km; Pajjiżi l-Baxxi 575 km; Polonja 447 km; Żvizzera 348 km. Il-Ġermanja hija magħmula minn 16-il stat federali u hija strutturata bħala stat kostituzzjonali liberali, demokratiku u soċjali. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja, imwaqqfa fl-1949, tirrappreżenta l-aħħar forma tal-istat nazzjonali Ġermaniż, l-ewwel imwaqqfa fl-1871. Bħala parti mir-riunifikazzjoni tal-Ġermanja, Berlin saret il-kapital federali fl-1990 u saret is-sede tal-parlament u l-gvern. fl-1991. Il-pajjiż imiss ma' disa' stati ġirien u jinsab fiż-żona tal-klima moderata bejn l-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku fit-tramuntana u l-Lag ta' Constance u l-Alpi fin-Nofsinhar. Il-Ġermanja għandha madwar 84.7 miljun abitant (mill-31 ta' Diċembru, 2023) u, b'erja ta' 357,588 kilometru kwadru, hija waħda mill-aktar pajjiżi b’popolazzjoni densa b'medja ta' 236 abitant għal kull kilometru kwadru. Ir-rata tat-twelid hija ta’ 1.46 tifel għal kull mara (2022). L-aktar belt Ġermaniża popolata hija Berlin; Metropoli oħra b'aktar minn miljun abitant huma Hamburg, Munich u Cologne; l-akbar żona metropolitana hija ż-żona tar-Ruhr. Hemm erba' bliet Ġermaniżi oħra b'aktar minn 600,000 abitant (2022): Frankfurt am Main huwa ċentru finanzjarju Ewropew ta’ importanza globali, Stuttgart hija waħda mill-aktar ċentri importanti tal-industrija tal-karozzi fid-dinja, Düsseldorf hija magħrufa għall-arti u l-kummerċ tagħha ta' moda u bħala "desk tar-reġjun tar-Ruhr" u Leipzig hija magħrufa għall-fiera tagħha u l-ajruport tal-merkanzija tagħha. Barra minn hekk, il-pajjiż għandu seba' bliet oħra b’aktar minn 500,000 abitant (2022): Dortmund, Essen, Bremen, Dresden, Hannover, Nuremberg u Duisburg. Kważi 15-il miljun ruħ jgħixu fil-15-il belt Ġermaniża b'aktar minn nofs miljun abitant, li jikkorrispondi għal madwar 18% tal-abitanti kollha. Is-sejbiet ta' Homo heidelbergensis u bosta xogħlijiet tal-arti preistoriċi mill-Paleolitiku Aktar tard juru li n-nies għexu fil-Ġermanja tal-lum għal 600,000 sena u li xi għodod tal-ġebel saħansitra jmorru lura għal aktar minn 1.3 miljun sena. Matul in-Neolitiku, madwar 5600 QK. L-ewwel bdiewa emigraw mil-Lvant Nofsani fl-1 seklu QK. Fi żminijiet il-qedem, ir-Rumani sejħu liż-żoni tas-settlement tat-tribujiet Ġermaniċi Germania magna. Bis-saħħa tal-konkwisti ta' Karlu Manju, madwar is-sena 800 ħafna mill-Ġermanja ta' żmienna kienet magħquda f'territorju wieħed għall-ewwel darba. Bħala riżultat tat-taqsimiet tal-Imperu Frankonjan taħt in-neputijiet ta' Karlu, fis-seklu 9 tfaċċa l-Imperu Franki tal-Lvant, li kien magħruf ukoll bħala Regnum Teutonicum mis-seklu 10 ‘il quddiem u li minnu ħareġ l-Imperu Ruman Qaddis, li kien jeżisti sal-1806, ħarġu. Din ġiet sostitwita mill-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1815, li kienet magħmula minn stati sovrani konnessi b'mod laxk. Wara r-Rivoluzzjoni falluta ta' Marzu tal-1848, kien biss fl-1871 li twaqqaf stat nazzjonali Ġermaniż, l-Imperu Ġermaniż. L-iżvilupp mgħaġġel minn stat agrikolu għal wieħed industrijali seħħ matul l-era Wilhelmine fit-tieni nofs tas-seklu 19. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-monarkija ġiet abolita fl-1918 u ġiet stabbilita r-Repubblika demokratika ta' Weimar. Mill-1933, id-dittatorjat Nazzjonali Soċjalista kkawża persekuzzjoni politika u razzjali li laħqet il-qofol tagħha fil-qtil ta' sitt miljun Lhudi u membri ta' minoranzi oħra bħas-Sinti u r-Roma. It-Tieni Gwerra Dinjija, mibdija mill-Istat Nazista fl-1939, spiċċat fl-1945 bit-telfa tal-poteri tal-Assi. Il-pajjiż okkupat mill-poteri rebbieħa kien maqsum fl-1949, wara li ż-żoni tal-Lvant tiegħu kienu diġà tqiegħdu parzjalment taħt is-sovranità amministrattiva Pollakka u parzjalment Sovjetika fl-1945. Sat-twaqqif tar-Repubblika Federali bħala stat demokratiku tal-Ġermanja tal-Punent b'rabtiet mal-Punent fuq It-23 ta' Mejju, 1949 kien segwit mit-twaqqif tal-GDR soċjalista fis-7 ta' Ottubru, 1949 bħala stat tal-Ġermanja tal-Lvant taħt l-eġemonija Sovjetika. Il-fruntiera interna Ġermaniża ġiet issiġillata wara l-kostruzzjoni tal-Ħajt ta' Berlin (mit-13 ta' Awwissu, 1961). Wara r-rivoluzzjoni paċifika fil-GDR fl-1989, il-kwistjoni Ġermaniża ġiet solvuta bir-riunifikazzjoni taż-żewġ partijiet tal-pajjiż fit-3 ta 'Ottubru 1990, li magħha l-fruntieri esterni tal-Ġermanja ġew rikonoxxuti wkoll bħala finali. Minħabba l-adeżjoni tal-ħames stati tal-Ġermanja tal-Lvant u r-riunifikazzjoni ta' Berlin tal-Lvant u tal-Punent biex jiffurmaw il-kapital federali attwali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha sittax-il stat federali mill-1990. Sa mir-riunifikazzjoni fl-1990, il-Ġermanja saret waħda mill-pajjiżi ekonomiċi ewlenin fid-dinja. L-integrazzjoni tal-GDR inizjalment ħolqot sfida kbira, iżda l-ekonomija ġiet stabbilizzata permezz ta' investimenti u riformi sinifikanti. B'mod partikolari, ir-riformi tas-suq tax-xogħol tal-Aġenda 2010 wasslu għal tnaqqis sinifikanti fil-qgħad u żiedu l-kompetittività tal-pajjiż. Illum il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-UE u waħda mill-aktar nazzjonijiet esportaturi importanti fid-dinja. Il-pajjiż għandu infrastruttura żviluppata tajjeb, sistema edukattiva b'saħħitha u forza tax-xogħol b'ħiliet kbar, li jagħmilha post attraenti għan-negozju u l-investiment. Illum, il-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar nazzjonijiet stabbli u sinjuri fid-dinja. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija membru fundatur tal-Unjoni Ewropea u l-predeċessuri tagħha (Trattat ta' Ruma 1957), kif ukoll il-pajjiż l-aktar popolat tagħha. Ma’ 19-il stat membru ieħor tal-UE tifforma unjoni monetarja, iż-żona ewro. Il-Ġermanja hija membru tan-NU, l-OECD, l-OSKE, in-NATO, il-G7, il-G20 u l-Kunsill tal-Ewropa. Diġà fl-1951, il-Kummissarju Għoli għar-Refuġjati (UNHCR) fetaħ uffiċċju ta' kollegament fil-kapitali federali ta' dak iż-żmien, Bonn, u mill-1991 in-Nazzjonijiet Uniti kellha l-kwartieri ġenerali Ġermaniżi tagħha hemmhekk (“il-Belt tan-Nazzjonijiet Uniti”). Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala waħda mill-aktar stati politikament influwenti fl-Ewropa u hija pajjiż sieħeb imfittex ħafna madwar id-dinja. F'termini ta' prodott gross domestiku, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Il-Ġermanja kienet it-tielet l-akbar nazzjon li jesporta u li jimporta fl-2023. Huma jiffurmaw soċjetà tal-informazzjoni u l-għarfien li l-iżvilupp tagħha huwa kkaratterizzat minn awtomazzjoni, diġitalizzazzjoni u teknoloġiji li jfixklu. It-titjib tas-sistema edukattiva Ġermaniża u l-iżvilupp sostenibbli tal-pajjiż huma kkunsidrati bħala kompiti ċentrali tal-politika ta' lokalizzazzjoni. Skont l-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem, il-Ġermanja hija waħda mill-aktar pajjiżi żviluppati. Il-lingwa materna tal-maġġoranza tal-popolazzjoni hija l-Ġermaniż. Hemm ukoll lingwi reġjonali u minoritarji u kemm Ġermaniżi kif ukoll immigranti b'lingwi indiġeni oħra, li l-aktar importanti minnhom huma Tork, Ukrajn u Russu. L-aktar lingwa barranija mitkellma hija l-Ingliż, li huwa suġġett tal-iskola fl-istati federali kollha. Il-kultura Ġermaniża hija diversa u, minbarra bosta tradizzjonijiet, istituzzjonijiet u avvenimenti, hija rreġistrata u onorata, pereżempju fid-deżinjazzjoni tal-Ġermanja bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, f'monumenti kulturali u bħala wirt kulturali intanġibbli. == Denominazzjoni == [[File:Sachsenspiegel.jpg|thumb|Il-manuskritt ta' Berlin tas-Sachsenspiegel tal-1369 jgħid (bil-Ġermaniż Nofsani Baxx): “Iewelk düdesch lant hevet sinen palenzgreven” (“kull pajjiż Ġermaniż għandu l-kont palatin tiegħu”).]] l-prekursuri etimoloġiċi tal-aġġettiv Ġermaniku, bħall-Ġermaniku *þeudisk jew il-Ġermaniż Għoli Qadim thiutisk, oriġinarjament kienu jfissru "li jappartjenu għall-poplu" u jirreferu għal djaletti tal-kontinwu tad-djalett Kontinentali-Ġermaniku tal-Punent. It-terminu Ġermanja ilu jintuża mis-seklu 15, iżda huwa attestat f'dokumenti individwali saħansitra qabel; fit-traduzzjoni ta' Frankfurt tal-Bull tad-Deheb (c. 1365) tissejjaħ Dutschelant. Qabel dan, huma assenjati biss kombinazzjonijiet ta' kliem tal-pajjiż tal-attribut Ġermaniż, pereżempju fil-forma singular indefinit "pajjiż Ġermaniż" jew fil-forma plural definita "il-pajjiżi Ġermaniżi", iżda mhux fil-forma singular definita "il-pajjiż Ġermaniż" . Dawn kienu pajjiżi bi klassi dominanti li jirreferu għat-talba politika għall-poter tal-Frankonja (tal-Lvant), li bdiet fis-seklu 10, l-Imperu Ruman Qaddis (962-1806). It-terminu kien użat prinċipalment għal strutturi (pre-)statali fiż-żona ddominata mill-Ġermaniż jew li titkellem bil-Ġermaniż li għaddew minn bidliet kbar matul is-sekli. L-Imperu Ruman Qaddis, oriġinarjament imsejjaħ sempliċement "Imperu" (Imperu Latin), irċieva diversi żidiet għal ismu: "Qaddis" minn nofs is-seklu 12, "Ruman" minn nofs is-seklu 13, u mill-aħħar tas-seklu 12. "Nazzjon Ġermaniż" tas-seklu 15 (Imperu Ruman Qaddis tan-Nazzjon Ġermaniż). Kien biss fis-seklu 16 meta t-terminu “Teutschland” beda jintuża biex jindika l-artijiet Ġermaniżi li qabel kienu jissejħu. Dalwaqt ġiet stabbilita ekwazzjoni bejn Reich u l-Ġermanja fil-letteratura kontemporanja, li eventwalment intużaw b'mod sinonimu (eż. mill-avukat Halle Johann Peter von Ludewig fl-1735). Il-kuxjenza li l-patrija m'għandhiex tkun l-Istat territorjali rispettiv, iżda l-Ġermanja kollha kemm hi, ma bdietx tinfirex sal-Gwerer Napoleoniċi. Friedrich Schiller qabel kien għamel distinzjoni stretta bejn Ġermanja spiritwali u politika: “Il-Ġermanja, imma fejn tinsab? Ma nafx kif insib il-pajjiż. Fejn jibda t-tagħlim, jispiċċa l-politiku.” – Friedrich Schiller: Xenien, fi: “Almanak tal-Muża għas-Sena 1797” Huwa kien ukoll xettiku dwar il-possibbiltà ta' nazzjon unifikat: “Intom il-Ġermaniżi tamaw għalxejn li jsiru nazzjon. Teduka lilek innifsek, jekk tista', biex issir nies aktar ħielsa.” – Friedrich Schiller, ibid. Il-kobor Ġermaniż, it-titlu ta’ poeżija mhux mitmuma mill-1801, dehret biss fl-ispiritwali. Sa tard fl-1813, Achim von Arnim tkellem dwar il-Ġermanja bħala “kelma ideali vojta” li magħha kkuntrasta “kollox mill-isbaħ dwar popli Ġermaniżi individwali” (plural). Il-fehim politiku tal-isem Ġermanja inizjalment ġie biss minn grupp żgħir ta' intellettwali u politiċi bħal Ernst Moritz Arndt, Friedrich Ludwig Jahn, Johann Gottlieb Fichte jew Heinrich Friedrich Karl vom und zum Stein, iżda diġà kellu effett ta' mobilizzazzjoni importanti matul il- gwerer tal-ħelsien. L-Imperu Awstrijak u r-Renju tal-Prussja issa rreferew ukoll b'mod pożittiv għall-Ġermanja: fl-1809, fil-bidu tal-Gwerra tal-Ħames Koalizzjoni, l-Arċiduka Karlu tal-Awstrija-Teschen għamel appell lin-nazzjon Ġermaniż, li fih stqarr: " " Il-kawża tagħna hija l-kawża tal-Ġermanja.” Ir-Re Frederick William III tal-Prussja. ħabbret fil-Proklama ta' Kalisch tad-19 ta' Marzu, 1813 “ir-ritorn tal-libertà u l-indipendenza lill-prinċpijiet u lill-popli tal-Ġermanja.” Din il-Ġermanja kienet definita bħala r-reġjun li jitkellem bil-Ġermaniż (Arndt: Des Deutschen Vaterland, 1813; bl-istess mod fl-1841 f'The Song of the Germans ta' Hoffmann von Fallersleben). Ma kienx għadu mifhum bħala imperu, imma bħala nazzjon; Fl-għexieren ta' snin ta' wara, il-moviment nazzjonali Ġermaniż għamel kampanja biex jgħaqqad it-territorji Ġermaniżi kollha fi stat nazzjonali wieħed. Inizjalment, dan falla; Fil-Kungress ta' Vjenna tal-1814/1815, l-istati territorjali ġew restawrati u magħquda f'konfederazzjoni ta' stati, il-Konfederazzjoni Ġermaniża. Dan kien magħruf ukoll bħala l-Ġermanja, iżda kien jinkludi xi territorji li fil-biċċa l-kbira tagħhom ma jitkellmux bil-Ġermaniż, bħall-Boemja u l-Moravja, filwaqt li reġjuni oħra li prinċipalment jitkellmu bil-Ġermaniż, bħall-Prussja tal-Lvant, ma kinux inklużi. Madankollu, il-moviment nazzjonali inizjalment baqa 'proġett ta' elite. Sar effettiv biss fuq skala kbira matul il-kriżi tar-Rhine fl-1840. Minn meta twaqqaf l-imperu fl-1871, bdiet bidla fit-tifsira, mill-Ġermanja bħala nazzjon kulturali għal isem ta’ stat, ġeografikament ristrett għaż-żona attwali: L-Imperu Awstrijak ma sarx parti mill-Imperu Ġermaniż fl-1871. Ir-residenti tal-Awstrija li jitkellmu bil-Ġermaniż komplew iqisu lilhom infushom Ġermaniżi. Meta l-istat multietniku waqa' fi tmiem l-Ewwel Gwerra Dinjija, l-Awstrijaċi Ġermaniżi riedu jissieħbu fl-Imperu Ġermaniż. Madankollu, dan kien ipprojbit mit-Trattat ta' Saint-Germain. B’hekk bdew jiżviluppaw identitajiet nazzjonali differenti. It-termini Ġermaniż u Ġermanja saru dejjem aktar identifikati biss mal-Imperu Ġermaniż. Dan il-proċess kien inizjalment interrott meta l-Awstrija ġiet annessa mar-Reich Ġermaniż fl-1938 taħt il-gvern Nazzjonali Soċjalista. Id-distanza mis-Nazzjonaliżmu wara t-Tieni Gwerra Dinjija wassal għal tbiegħed mill-kunċett tal-Ġermanja fl-Awstrija u l-konsolidazzjoni tal-identità nazzjonali tal-Awstrijaċi stess. Fil-qafas tar-riorganizzazzjoni politika tal-istat eżistenti kollu kemm hu, il-Kunsill Parlamentari tal-Ġermanja tal-Punent irrifjuta l-kontinwazzjoni tal-isem tal-istat German Reich minħabba l-"aċċent aggressiv" tiegħu u uża l-Ġermanja bħala isem tal-istat għall-ewwel darba. fir-“Repubblika Federali tal-Ġermanja” li dak iż-żmien kienet kostitwita. Fid-deliberazzjonijiet, Theodor Heuss qal fl-1948: "Bil-kelma Ġermanja nagħtu kollox ċertu pathos. ta' natura sentimentali u mhux politika ta' poter Ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża (GDR) ma użatx." Il-Ġermanja f'isem l-istat, iżda bħala sinonimu għall-GDR fl-Artikolu 1 tal-Kostituzzjoni tal-1949. Sussegwentement, il-GDR kważi esklussivament użat l-attribut jew is-suffiss Ġermaniż ". il-GDR" biex jinnomina stati sovrani. Bl-unifikazzjoni Ġermaniża fl-1990, il-Ġermanja setgħet issir il-forma qasira uffiċjali tal-isem tal-stat. == Ġeografija == [[File:Germany in Europe (relief).svg|thumb|Post tal-Ġermanja fl-[[Ewropa]]]] [[File:Deutschland topo.jpg|thumb|Mappa Topografika tal-Ġermanja]] [[File:Steilküste bei Ahrenshoop.jpg|thumb|Il-kosta tal-Baħar Baltiku qrib Ahrenshoop (il-grigal)]] [[File:ZugspitzeJubilaeumsgratHoellental.JPG|thumb|Iż-Zugspitze hija, b'2,962 metru, l-ogħla muntanja fil-Ġermanja, tappartjeni għall-Alpi tal-franka tat-Tramuntana (Ġermaniż: Nördliche Kalkalpen) u l-Muntanji Mieming u Wetterstein (Wettersteingebirge). Iż-Zugspitze timmarka l-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Awstrija. Huwa jinsab fir-reġjun ta' Grainau, distrett ta' Garmisch-Partenkirchen fl-Stat Ħieles tal-Bavarja.Min-naħa Awstrijaka tinsab fir-raħal ta' Ehrwald, distrett ta' Reutte fl-istat mit-Tirol.]] [[File:Grosser-feldberg-taunus015.jpg|thumb|left|Veduta pa' Taunus Mountain Range fl-Central Germanja]] Il-Ġermanja tikkonsisti fi tliet reġjuni fiżjografiċi ewlenin: pjanura tal-pjanura fit-tramuntana, Ġermanja Nofsani li hija żona ta 'plateaus fiċ-ċentru u reġjun muntanjuż fin-nofsinhar. L-artijiet baxxi, li jiffurmaw il-Pjanura tat-Tramuntana tal-Ġermanja, għandhom eżenzjoni varjata li tinkludi diversi widien tax-xmajjar u żona kbira miksija bix-xagħri. L-iktar punt baxx huwa l-kosta. It-tarf tal-Lvant tal-pjanura għandha ħamrija rikka ħafna għall-agrikoltura. Ir-reġjun tal-plateaux ċentrali, li l-limiti approssimattivi tagħhom huma bejn il-belt ta 'Hanover fit-tramuntana u x-Xmara Main fin-nofsinhar, ikopri territorju magħmul minn muntanji ġentili, widien tax-xmajjar, xmajjar u baċiri definiti sew. Il-firxiet tal-muntanji jinkludu l-firxiet tal-muntanji Eifel u Hunsrück fil-punent, il-muntanji Taunus u Spessart fiċ-ċentru, u l-firxa Fichtelgebirge. Fiċ-ċentru hemm żewġ żoni muntanjużi msejħa "foresti": Thuringian Forest u Franconian Forest. Fit-tarf tat-tramuntana tar-reġjun rolling ta' Thuringia jinsab ir-reġjun muntanjuż ta' Harz. Ħafna mil-Lbiċ tal-Ġermanja hija okkupata minn żewġ eminenti tal-Muntanji Jura u foresta kbira, il-Foresti Is-Sewda, li hija massif muntanjuż antik. Fit-tarf tan-nofsinhar hemm l-Alpi tal-Bavarja, bl-ogħla quċċata tal-Ġermanja, iż-Zugspitze (2,962 m). Reġjun: Ewropa Ċentrali; Żona: 357,023 km²: 348,672 km² (art), 8,350 km² (ilma) Kosta 2389; L-aktar punt baxx: (Neuendorf bei Wilster) -3.54 m; L-ogħla punt: 2963 m (Zugspitze); Fruntieri territorjali Internazzjonali: 3,621 km: Awstrija 784 km, Belġju: 167 km, Repubblika Ċeka: 646 km, Danimarka: 68 km, Franza: 451 km, Lussemburgu: 138 km, Pajjiżi l-Baxxi: 577 km, Polonja: 456 km, Żvizzera: 334 km. === Ġeografija fiżika === Ir-reġjuni naturali ewlenin jinfirxu mit-tramuntana għan-nofsinhar: l-artijiet baxxi tat-Tramuntana tal-Ġermanja, il-meded tal-muntanji baxxi u l-għoljiet tal-Alpi mal-Alpi. === Ġeoloġija === [[File:Geomap Germany.png|thumb|Ġeoloġija tal-wiċċ tal-Ġermanja]] Ġeoloġikament, il-Ġermanja tappartjeni għall-Ewropa tal-Punent, jiġifieri, għal dik il-parti tal-kontinent li kienet inkorporata biss gradwalment fil-Precambrian konsolidat "Ur-Europe" (l-Ewropa tal-Lvant inkluża ħafna mill-Iskandinavja, cf. Baltica) matul il-kors tas-seklu. XIX. Hija saret Fanerozoic permezz ta 'ħabtiet kontinent-kontinent (formazzjonijiet muntanjużi). Il-provinċji tal-qoxra korrispondenti (provinċji tal-kantina) huma klassikament u sempliċiment imsejħa (tal-Lvant) Avalonia (cf. Oroġenja Caledonian) u Armorica (cf. Oroġenija Variscan). L-iżgħar provinċja tal-qoxra hija l-oroġenu Alpini-Karpazji (cf. Formazzjoni tal-muntanji Alpini), li fiha l-Ġermanja taqsam biss il-ponta tan-nofsinhar tal-Bavarja u li, b'differenza miż-żewġ provinċji tettoniċi l-oħra, tirrappreżenta oroġenu attiv. Il-ġeoloġija attwali tal-wiċċ tal-Ġermanja, jiġifieri, il-mudell ta 'kumplessi ta' blat ta 'etajiet differenti u strutturi differenti, kif spiss rappreżentati fuq mapep ġeoloġiċi, qamet bejn 30 u 20 miljun sena ilu fiċ-Ċenozojku iżgħar u ġiet iffurmata b'mod sinifikanti minn żewġ avvenimenti: il-Formazzjoni tal-Muntanji Alpidiċi u l-Età tas-Silġ Kwaternarja. L-Età tas-Silġ Kwaternarja sawret il-ġeoloġija tal-wiċċ komparattivament monotona tat-Tramuntana tal-Ġermanja u l-għoljiet ta 'l-Alpi bid-depożiti tal-moraine tagħhom u fenomeni oħra li jakkumpanjaw glaciazzjonijiet fuq skala kbira (cf. serje glaċjali). Il-ġeoloġija tal-wiċċ taċ-ċentru u l-biċċa l-kbira tan-Nofsinhar tal-Ġermanja hija r-riżultat ta 'lift u subsidenza tettonika sinifikanti, li tmur lura għall-effetti fuq distanza twila tal-oroġenja Alpina. Hawnhekk xi kumplessi tal-kantina mitwija Variscan tal-qedem (l-aktar Paleozoic) (lavanja u muntanji kristallini) ġew imtellgħin minn taħt il-wiċċ u esposti fuq żoni kbar (inklużi l-muntanji tal-lavanja Rhenish, Harz, Erzgebirge), u parti mill-qoxra tad-Dinja naqset . u spazji ta' sedimentazzjoni li fihom rekords ta' sekwenzi sedimentarji Cenozoic ftit jew wisq ħoxnin ġew iffurmati (Upper Rhine Graben, Lower Rhine Graben, Hessian Depression, Molasse Basin). Il-plateaux jokkupaw pożizzjoni tettonika intermedja bis-sekwenzi tal-istrat Mesozoic mhux mitwija tagħhom, iddominati mit-Triassiku u l-Jurassiku (Thuringian Basin, reġjun tal-istrat tan-Nofsinhar tal-Ġermanja). === Meded tal-muntanji === [[File:Zugspitze Westansicht.JPG|thumb|F'2,962 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, Zugspitze tal-Bavarja hija l-ogħla punt fil-Ġermanja.]] Il-firxa tal-muntanji tal-Alpi ġeoloġikament żgħażagħ u mitwija hija l-unika firxa tal-muntanji għolja li fiha tipparteċipa l-Ġermanja. L-Alpi Ġermaniżi, li jinsabu kompletament fl-istat tal-Bavarja, għandhom l-uniċi qċaċet tal-muntanji ogħla minn 2000 m'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN fuq. Is-samit taż-Zugspitze (2962 m 'l fuq mil-livell tal-baħar), li l-Ġermanja taqsam mal-Awstrija, hija l-ogħla punt fil-pajjiż. [[File:DSC07706 Wüstems von Westen.jpg|thumb|Pajsaġġ baxx tal-muntanji: foresti u mergħat ħdejn Wüstems f'Taunus]] [[File:Nebelostfriesland.jpg|thumb|Artijiet baxxi tal-Ġermanja tat-Tramuntana fil-Frisja tal-Lvant (Tramuntana)]] [[File:Rheinhessen vineyards.jpg|thumb|Pajsaġġ b'vinji f'Rhine-Hesse (Ċentru)]] [[File:Hintersee.jpg|thumb|Pajsaġġ Alpin fil-Bavarja. (Nofsinhar)]] Il-firxiet tal-muntanji baxxi Ġermaniżi jestendu mit-tarf tat-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi sat-tarf tal-Alpi u r-Rhine ta' fuq mal-Lag ta' Constance. Normalment jiżdiedu fl-għoli u l-estensjoni mit-tramuntana għan-nofsinhar. L-ogħla quċċata tal-muntanja baxxa hija l-Feldberg fil-Foresta l-Iswed (1,493 m 'il fuq mil-livell tal-baħar), segwita mill-Großer Arber fil-Foresta tal-Bavarja (1,456 m 'l fuq mil-livell tal-baħar). Qċaċet ta' aktar minn 1000 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jinkludi wkoll Erzgebirge, Fichtelgebirge, Swabian Alb u Harz, li huwa pjuttost iżolat bħala l-aktar fit-Tramuntana ta' l-ogħla firxiet ta' muntanji baxxi tal-Ġermanja bil-Brocken f'1141 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN jogħla. Fit-tramuntana tal-firxa tal-muntanji baxxi, ftit muntanji biss fi ħdan il-moraines terminali tal-Età tas-Silġ jilħqu aktar minn 100 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN, inkluż il-Heidehöhe fi Schraden (il-linja tan-Nofsinhar fiż-żona tal-fruntiera bejn Brandenburg u Sassonja) tinsab 201 m 'il fuq mil-livell tal-baħar. NHN huwa l-ogħla. Is-sit statali l-aktar fonda tal-Ġermanja, ġeneralment aċċessibbli, jinsab 3.54 m taħt il-livell tal-baħar, f'dipressjoni qrib Neuendorf-Sachsenbande f'Wilstermarsch (Schleswig-Holstein). L-aktar dipressjoni fonda tinsab ukoll f'dan l-istat: 39.6 m taħt il-livell tal-baħar fil-qiegħ tal-Lag Hemmelsdorf, fil-grigal ta' Lübeck. L-iktar punt fonda tat-terren maħluqa artifiċjalment huwa 267 m taħt il-livell tal-baħar, fil-qiegħ tal-minjiera ta' Hambach fil-miftuħ fil-lvant ta' Jülich fin-North Rhine-Westphalia. === Xmajjar, lagi u kosti === Ħafna mix-xmajjar kbar tal-Ġermanja jinsabu fil-parti tal-punent tat-territorju. L-aktar importanti huwa r-Rhine, li jiffunzjona wkoll bħala fruntiera naturali mal-Isvizzera u Franza qabel ma tgħaddi għall-kosta tal-Olanda. Fost it-tributarji tar-Rhine hemm il-Lahn, il-Lippe, il-Main, il-Moselle, in-Neckar u r-Ruhr. Xmajjar importanti oħra huma l-Elbe, li tgħaddi mill-fruntiera Ċeka fix-Xlokk sal-Baħar tat-Tramuntana, u d-Danubju, li joriġina fil-Foresti l-Iswed u jmur lejn il-Lvant fil-plateau tal-Bavarja; Jirċievi l-ilmijiet tal-Lech, l-Isar u l-Eno, u jispiċċa jgħaddi fl-[[Awstrija]]. L-Oder, flimkien mat-tributarju tiegħu, in-Neisse, jiffurmaw il-biċċa l-kbira tal-fruntiera tal-Lvant tal-Ġermanja mal-[[Polonja]]. Il-Ġermanja hija mdawwar fil-punent mal-Baħar tat-Tramuntana u fil-lvant mal-Baħar Baltiku. Il-kosta Ġermaniża tinkludi żoni ta' duni u bansijiet. Barra mill-kosta hemm diversi gżejjer, inklużi l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant u l-Gżira ta' Rügen fil-Baħar Baltiku. ==== Xmajjar ==== [[File:Trier Roemerbruecke BW 1.JPG|thumb|left|Il-Pont Ruman madwar ix-Xmara Moselle f'Tier]] [[File:Rheinstein.jpg|thumb|Il-Kastell tar-Rhine u Rheinstein fi Trechtingshausen]] Mis-sitt xmajjar bl-akbar baċiri tad-drenaġġ, ir-Rhine, Elbe, Weser u Ems joħorġu fl-Atlantiku permezz tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Oder permezz tal-Baħar Baltiku, filwaqt li d-Danubju jgħaddi fil-Baħar l-Iswed u għalhekk, idrografikament huwa parti minn il-Mediterran. Il-baċini tax-xmara ta' dawn iż-żewġ sistemi huma separati minn xulxin mill-baċin tax-xmara Ewropew ewlieni. Ir-Rhine, li jitla' fl-[[Żvizzera]], jiddomina l-Lbiċ u l-Punent. Hija tgħaddi għal 865 kilometru tul il-fruntiera Ġermaniża qabel tiżvojta fil-Baħar tat-Tramuntana mill-Olanda. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma n-Neckar, Main, Moselle u Ruhr. Ir-Rhine għandu importanza ekonomika kbira u huwa wieħed mill-aktar passaġġi tal-ilma fl-Ewropa. Id-Danubju jbatti kważi l-għoljiet kollha tal-Alpi Ġermaniżi fin-Nofsinhar fuq 647 kilometru u jgħaddi lejn l-Awstrija u x-Xlokk tal-Ewropa. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma l-Iller, il-Lech, l-Isar u l-Inn. L-Elbe, li titla' fir-Repubblika Ċeka, taqsam il-Lvant tal-Ġermanja għal 725 kilometru. It-tributarji Ġermaniżi ewlenin tagħha huma s-Saale u l-Havel. F'179 kilometru, l-Oder, bħall-aktar tributarju importanti tiegħu, in-Neisse, hija x-xmara tal-fruntiera mal-Polonja. Il-baċir tal-Weser biss, twil 452 kilometru, jinsab kollu kemm hu fil-Ġermanja. Huwa mitmugħ mix-xmajjar Werra u Fulda u jbattal iċ-ċentru tat-tramuntana. L-Ems jgħaddi 371 kilometru mill-kantuniera tal-majjistral tal-pajjiż. Iż-żona ta 'influwenza tagħha testendi wkoll għal partijiet ta' l-Olanda. ==== Lagi ==== Lagi naturali huma prinċipalment ta 'oriġini glaċjali. Il-biċċa l-kbira tal-lagi kbar għalhekk jinsabu fl-għoljiet tal-Alpi, fl-Isvizzera Holstein u f'Mecklenburg. L-akbar lag li jappartjeni għal kollox għat-territorju Ġermaniż huwa l-Müritz, li huwa parti mid-Distrett tal-Lag ta' Mecklenburg. L-akbar lag b'parteċipazzjoni Ġermaniża hija l-Lag ta' Constance, li tmiss ukoll mal-[[Awstrija]] u l-[[Żvizzera]]. Fil-Punent u fil-Lvant tal-Ġermanja hemm ħafna għadajjar artifiċjali maħluqa mill-kultivazzjoni mill-ġdid ta' minjieri tal-linjite jew artijiet skart industrijali, bħal Neuseenland ta' Leipzig jew Phoenix Lag ta' Dortmund. ==== Gżejjer ==== [[File:Putgarten, Kap Arkona (2011-05-21) 10.JPG|thumb|L-akbar gżira Ġermaniża, Rügen, tinsab fil-Pomerania tal-Punent fil-Baħar Baltiku (immaġni: Cape Arkona).]] Il-Gżejjer Friżjani jinsabu fil-Baħar Wadden, immedjatament lil hinn mill-kosti Olandiżi, Ġermaniżi u Daniżi tal-Baħar tat-Tramuntana. Filwaqt li l-Gżejjer Friżjani tat-Tramuntana huma fdalijiet ta 'art kontinentali li ġew separati mill-kosta permezz ta' sussidenza tal-art u għargħar sussegwenti, il-Gżejjer Friżjani tal-Lvant huma gżejjer ta 'barriera li ffurmaw minn sediment li jinġarr minn kurrenti paralleli mal-kosta u dinamika tal-mewġ u tal-marea. Helgoland, li tinsab fin-nofs tal-Bight Ġermaniż, hija l-aktar gżira Ġermaniża abitata mill-kontinent. Din tmur lura għall-emerġenza ta 'koppla tal-melħ fis-sottoħamrija tal-Baħar tat-Tramuntana. L-akbar gżejjer Ġermaniżi fil-Baħar Baltiku huma (mill-punent għal-lvant) Fehmarn, Poel, Hiddensee, Rügen u Usedom. Rügen hija wkoll l-akbar gżira fil-Ġermanja. L-akbar peniżola hija Fischland-Darß-Zingst. Dawn l-uċuħ tal-art, bl-eċċezzjoni ta 'Fehmarn, huma parti minn kosta ta' laguna, jiġifieri, pajsaġġ ta' moraine terrestri li kien mgħarraq wara l-era tas-silġ u sussegwentement immodifikat minn proċessi ta' terraferma. L-akbar u l-aktar gżejjer magħrufa fl-ilmijiet interni huma Reichenau, Mainau u Lindau fil-Lag ta' Constance u Herreninsel fil-Lag Chiemsee. === Punti estremi === Din hija lista tal-punti estremi tal-Ġermanja, jiġifieri, il-punti li huma aktar fit-tramuntana, fin-nofsinhar, fil-lvant jew fil-punent minn kwalunkwe post ieħor: Il-punt l-aktar fit-Tramuntana — Lista, Sylt, Schleswig-Holstein (55°03′N 8°24′E) Il-punt l-aktar fin-Nofsinhar — Haldenwanger Eck, Oberstdorf, il-Bavarja (47°16′N 10°10′E) Il-punt l-aktar tal-Punent — Millen, North Rhine-Westphalia (51°1′N 5°53′E) Il-punt l-aktar tal-Lvant — Deschka, Sassonja (51°16′N 15°2′E) === Klima === [[File:Vergleich Temperaturtrend DE global.png|thumb|Tqabbil tal-evoluzzjoni tat-temperatura fil-Ġermanja (DWD) u madwar id-dinja (NOAA) fil-perjodu 1881 sal-2019]] Il-Ġermanja tappartjeni għal kollox għaż-żona tal-klima moderata tal-Ewropa Ċentrali fiż-żona taż-żona tar-riħ tal-punent u tinsab fiż-żona ta' tranżizzjoni bejn il-klima marittima fl-Ewropa tal-Punent u l-klima kontinentali fl-Ewropa tal-Lvant. Il-klima fil-Ġermanja hija influwenzata, fost affarijiet oħra, mill-Gulf Stream, għalhekk it-temperatura medja hija għolja mhux tas-soltu għal din il-latitudni. It-temperatura medja annwali, ibbażata fuq il-perjodu normali 1961-1990, hija ta' 8.2 °C fil-pajjiż kollu, it-temperaturi medji ta' kull xahar ivarjaw bejn -0.5 °C f'Jannar u 16.9 °C f'Lulju. Il-preċipitazzjoni medja annwali hija 789 millimetru. Il-preċipitazzjoni medja ta' kull xahar tvarja bejn 49 millimetru fi Frar u 85 millimetru f’Ġunju. L-inqas temperatura rreġistrata uffiċjalment fil-Ġermanja kienet -37.8°C; Kien irreġistrat f'Wolnzach fl-1929. L-ogħla temperatura s'issa kienet ta' 41.2 °C u ġiet imkejla fil-25 ta' Lulju, 2019 f'Duisburg-Baerl u f'Tönisvorst fir-Rhine t'isfel. Il-Ġermanja għandu fil-biċċa l-kbira klima oċeanika, moderata u marittima bi xtiewi u sjuf friski, spiss imsaħħab u umdi. It-temp kultant huwa imprevedibbli. F'nofs is-sajf, ġurnata waħda tista' tkun sħuna u xemxija u l-oħra kiesħa u xita. Madankollu, kundizzjonijiet atmosferiċi tassew estremi, bħal nixfa qawwija, tornadoes, maltempati tas-silġ, kesħa jew sħana estrema, eċċ., huma rari. Għalkemm fl-aħħar snin deher għargħar fuq skala kbira, huwa wkoll ġeneralment rari. M'hemm l-ebda aħbar ta' terremoti distruttivi. Il-biċċa l-kbira tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima friska/temperata fejn jippredominaw ir-riħ umdi tal-punent. L-influwenza marittima ttaffi l-kosta tal-punent. Il-klima hija mmoderata mill-Kurrent tal-Atlantiku tat-Tramuntana, li hija estensjoni tat-Tramuntana tal-Gulf Stream. L-ilmijiet sħan miġjuba minn dan il-kurrent jaffettwaw iż-żoni kostali tal-Baħar tat-Tramuntana inkluża l-Peniżola ta' Jutland u ż-żona tul ir-Rhine, li tmur lejn il-Baħar tat-Tramuntana. ==== Fil-majjistral u fit-tramuntana ==== Il-klima hija oċeanika (aktar simili għall-klima tar-Renju Unit u l-Olanda) u x-xita tista' tinżel is-sena kollha. Ix-xtiewi huma relattivament ħfief u s-sjuf komparattivament friski. ==== Fil-Lvant ==== Il-klima turi karatteristiċi kontinentali ċari: ix-xtiewi jistgħu jkunu kesħin ħafna għal perjodi twal u s-sjuf jistgħu jkunu sħan ħafna. Perjodi twal ta' nixfa ħafna drabi ġew dokumentati hawn ukoll. Fix-xitwa, il-Ġermanja tista 'taħt l-influwenza tal-antiċiklun Siberjan. Dan ifisser li t-temperaturi huma pjuttost baxxi, speċjalment f'din il-parti tal-pajjiż. ==== Fiċ-ċentru u fin-nofsinhar ==== Hemm klima tranżizzjonali li tista' tkun predominantement oċeanika jew kontinentali, skont is-sitwazzjoni ġenerali tat-temp. Ix-xtiewi huma ħfief u s-sjuf għandhom tendenza li jkunu pjaċevoli, għalkemm it-temperaturi massimi jistgħu jaqbżu t-30°C għal diversi jiem kull darba fil-mewġ tas-sħana. Fin-nofsinhar, fil-qiegħ tal-Alpi, kultant iseħħ il-fenomenu meteoroloġiku tar-riħ sħun tal-muntanji (il-foehn). L-iktar reġjuni sħan tal-Ġermanja jinsabu fil-Lbiċ (ara Upper Rhine u Rhenish Palatinate). Is-sjuf hawn jistgħu jkunu sħan b’numru għoli ta’ ġranet li jaqbżu t-30 °C.1​ Kultant it-temperaturi minimi ma jinżlux taħt l-20 °C, li huwa relattivament rari f’reġjuni oħra.​ Dan it-tip ta' klima tippermetti l-vitikultura, li l-preżenza tagħha tikkaratterizza l-kbar partijiet tal-pajsaġġ tal-Lbiċ tal-Ġermanja (Wine Germany, German Wine Route). Minħabba l-klima ħafifa, il-biċċa l-kbira tal-inbejjed prodotti huma bojod, iżda jiġi prodott ukoll l-inbid aħmar. Il-preċipitazzjoni tonqos min-nofsinhar għat-tramuntana u mill-punent għal-lvant. Għalhekk, huwa stmat li l-massimu ta' xita sseħħ f'żoni muntanjużi bħall-Black Forest (sa 2000 mm), imbagħad tagħmel xita madwar 930 mm fi Munich, u Hamburg, minkejja li tkun qrib il-baħar, bilkemm tirċievi 700 mm. Lejn il-Lvant, l-stat ta' Saxony-Anhalt għandu l-inqas xita fil-Ġermanja, bil-belt ta' Quedlinburg tirċievi biss 438 mm fis-sena. === Ambjent === [[File:Grube Messel fg04.jpg|thumb|Sit fossili ta' Messel, ħdejn Darmstadt, Sit ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja.]] Madwar 30% tat-territorju huwa magħmul minn foresti, li ħafna minnhom jinsabu fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż. Madwar żewġ terzi minn dawn il-foresti huma magħmula minn arżnu u koniferi oħra, bil-kumplament magħmul minn speċi jwaqqgħu l-weraq bħall-fagu, il-betula, il-ballut u l-ġewż. Dwieli jkopru ħafna mill-għoljiet tal-Lbiċ tal-pajjiż u jestendu wkoll tul ix-xmajjar Rhine, Moselle u Main. Il-ġonna tal-frott huma karatteristika prominenti fil-Punent tal-Ġermanja. Il-flora hija ta 'varjetà kbira u showiness. Il-Ġermanja għandha 22,907 żona protetta, li jkopru 135,031 km², jiġifieri 37.76% tat-territorju tal-pajjiż. Il-bijoma dominanti fil-Ġermanja hija l-foresta tal-injam iebes moderat, għalkemm fin-Nofsinhar, fl-Alpi, hemm preżenti l-foresta tal-koniferi moderata. Il-WWF taqsam it-territorju tal-Ġermanja bejn ħames ekoreġjuni: * Foresti mħallta Atlantiku, fil-majjistral *Foresti mħallta Baltika, fil-grigal * Foresti mħallta tal-Ewropa ċentrali, fil-Lvant * Foresti tal-injam iebes tal-Ewropa tal-Punent, fiċ-ċentru u fin-Nofsinhar * Foresta Alpina, fin-Nofsinhar estrem, fuq il-fruntiera mal-Awstrija === Flora === [[File:Lüneburger Heide 093.jpg|thumb|Il-Lüneburg Heath fis-Sassonja t'Isfel]] Iż-żona naturali tal-Ġermanja tinsab fiż-żona tal-klima moderata friska; Mill-punent għal-lvant, il-veġetazzjoni naturali tagħha timmarka t-tranżizzjoni mill-klima marittima tal-punent għall-klima kontinentali. Mingħajr l-influwenza tal-bniedem, il-flora tkun ikkaratterizzata prinċipalment minn foresti jwaqqgħu l-weraq u mħallta, bl-eċċezzjoni ta' postijiet niexfa jew foqra fin-nutrijenti, bħal summits tal-blat, artijiet baxxi tax-xagħri u pajsaġġi tal-moorland, kif ukoll artijiet għoljin alpini u subalpini, li Huma estremament fqira fil-veġetazzjoni u għandhom klima simili għaż-żona tal-klima kiesħa temperata. Fil-livell lokali, il-flora fil-Ġermanja turi grad għoli ta 'diversifikazzjoni minħabba fatturi tal-lokazzjoni tat-terren u s-sitwazzjoni mesoklimatika. Il-popolazzjoni totali ta' speċi ta' pjanti selvaġġi fil-Ġermanja hija stmata għal aktar minn 9,500 speċi, li minnhom kważi 3,000 huma pjanti taż-żerriegħa, 74 huma felċi, aktar minn 1,000 huma ħażiż u madwar 3,000 huma dijatomi. Hemm ukoll madwar 14,000 speċi ta' fungi u 373 speċi ta' moffa tal-ħama. Bosta speċi introdotti, bħall-ħarrub iswed u l-balzmu, issa jinsabu, speċjalment f'żoni mhux maħduma u disturbati. [[File:NP Müritz Teilgebie _Serrahn-7.JPG|thumb|left|Foresta antika fil-Park Nazzjonali Müritz fis-sajf. Madwar 32 fil-mija tal-art tal-Ġermanja hija koperta minn foresti.]] Bħalissa, il-foresti jkopru madwar 30 fil-mija tal-art tal-Ġermanja. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-aktar pajjiżi forestati fl-Unjoni Ewropea. Il-kompożizzjoni attwali tal-ispeċi tas-siġar tikkorrispondi biss sa ċertu punt għall-kundizzjonijiet naturali u hija ddeterminata prinċipalment mill-forestrija. L-aktar speċi ta' siġar komuni huma l-prinjoli rjali b'26.0 fil-mija taż-żona, segwiti mill-arżnu Skoċċiż bi 22.9 fil-mija, il-fagu b'15.8 fil-mija u l-ballut b’10.6 fil-mija. Madwar nofs iż-żona tal-istat tintuża għall-agrikoltura; Skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, fil-31 ta' Diċembru, 2016 kien ta' 182,637 kilometru kwadru. Minbarra l-użu tiegħu bħala mergħa permanenti, ħafna minnu ġie kkultivat, sa mill-Età tal-Ġebla u l-Età tal-Bronż, prinċipalment bl-uċuħ tar-raba'. li ma jseħħux b'mod naturali fl-Ewropa Ċentrali (il-biċċa l-kbira taċ-ċereali mill-Lvant Qarib, patata u qamħ mill-Amerika). Fil-widien tax-xmajjar, inklużi l-Main, Moselle, Ahr u Rhine, il-pajsaġġ spiss ġie trasformat favur il-vitikultura. Il-konservazzjoni tan-natura fil-Ġermanja hija kompitu pubbliku u għan tal-istat minqux fl-Artikolu 20 tal-Liġi Bażika. 16-il park nazzjonali (ara parks nazzjonali fil-Ġermanja), 19-il riżerva tal-bijosfera, 105 park naturali u eluf ta' riżervi naturali, żoni ta' protezzjoni tal-pajsaġġ u monumenti naturali jservu għall-konservazzjoni tan-natura. === Fawna === [[File:Adult white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla) of central Poland in flight (3).jpg|thumb|L-ajkla tal-baħar, għasfur tal-priża protett]] [[File:Common Seal Phoca vitulina.jpg|thumb|Siġill fuq il-gżira tal-Baħar tat-Tramuntana ta' Heligoland Dune]] Il-Ġermanja ftit għandha fawna varjata. L-aktar mammiferi komuni huma ċriev, ħanżir selvaġġ, ballottra, badger, lupu u volpi. Fost il-ftit rettili hemm serp velenuż, il-viper Ewropew. Is-sapponijiet, il-wiżż u għasafar oħra li jpassu jaqsmu l-pajjiż fi qatgħat kbar. Fl-ilmijiet kostali tal-Baħar tat-Tramuntana u tal-Baħar Baltiku, jinstab ħut bħal aringi, merluzz u barbun tat-tbajja', filwaqt li fix-xmajjar hemm karpjun, catfish u trota komuni. Skont ir-regolamenti tal-Unjoni Ewropea, it-territorju ta' dan il-pajjiż huwa maqsum fi tliet reġjuni bijoġeografiċi:6 kontinentali, Atlantiku u, fil-parti tal-Alpi Ġermaniżi, ir-reġjun bijoġeografiku Alpin. Is-Siti ta' Wirt Dinji li ġejjin iddikjarati mill-UNESCO jispikkaw fil-wirt naturali tagħha: il-Baħar Wadden (2009), assi naturali li jaqsam mal-Pajjiżi l-Baxxi, u s-Sit Fossili ta' Messel (1995). Għandu 15-il riżerva tal-bijosfera. 868,226 ettaru huma protetti bħala art mistagħdra ta' importanza internazzjonali taħt il-Konvenzjoni Ramsar, b'kollox, 34 sit Ramsar. Fl-aħħarnett, għandha 14-il park nazzjonali, inklużi Harz u Jasmund. Ir-riskju naturali ewlieni huwa l-għargħar. Rigward problemi ambjentali: l-emissjonijiet mill-ħruq tal-faħam u l-industriji jikkontribwixxu għat-tniġġis tal-arja; xita aċiduża li tirriżulta mill-emissjonijiet tal-ossidu tal-kubrit qed tagħmel ħsara lill-foresti; tniġġis fil-Baħar Baltiku mill-emissjoni ta' drenaġġ u skariki industrijali mix-xmajjar fil-Lvant tal-Ġermanja; rimi perikoluż ta' skart; il-gvern stabbilixxa mekkaniżmu biex itemm l-użu tal-enerġija nukleari matul il-ħmistax-il sena li ġejjin; Il-gvern qed jaħdem biex jikseb l-impenji tal-Unjoni Ewropea biex jiġu identifikati żoni ta' konservazzjoni tan-natura skont id-Direttiva Ewropea dwar il-Konservazzjoni tal-Ħabitat, Flora u Fawna. Fil-Ġermanja, ġew identifikati madwar 48,000 speċi ta' annimali, inklużi 104 mammiferi, 328 għasfur, 13-il rettili, 22 anfibji u 197 speċi ta' ħut, kif ukoll aktar minn 33,000 speċi ta' insetti, li jagħmlu l-pajjiż “wieħed mill-aktar b'inqas speċi. minħabba l-iżvilupp ġeoloġiku u l-post ġeografiku.” Dawn l-speċi jinkludu aktar minn 1,000 krustaċej, kważi 3,800 brimb, 635 molluski, u aktar minn 5,300 invertebrat ieħor. Il-mammiferi selvaġġi indiġeni għall-Ġermanja jinkludu ċriev, ħanżir, ċriev u ċriev mhux maħdum, kif ukoll volpijiet, martens u linċi. Il-kasturi u l-lontra huma abitanti rari tal-pjanuri tal-għargħar tax-xmajjar, u f'xi każijiet il-popolazzjonijiet tagħhom qed jerġgħu jiżdiedu. L-ibex, il-marmotta alpina u l-kamoxxa jgħixu fl-Alpi tal-Bavarja; dawn tal-aħħar jistgħu jinstabu wkoll f’diversi meded ta' muntanji baxxi. Mammiferi kbar oħra li qabel kienu jgħixu f’dik li llum hija l-Ġermanja ġew sterminati: żiemel selvaġġ, uru (seklu 15), bison (seklu 16), ors kannella (seklu 19), lupu (seklu 19), elk (seklu 20). Filwaqt li l-moose issa jemigraw okkażjonalment minn pajjiżi ġirien, l-ilpup Pollakki reġgħu stabbilixxew ruħhom sew fil-Ġermanja u welldu l-ewwel frieħ tagħhom madwar il-bidu tal-millennju. Fl-2018, 73 pakkett tal-lupu ġew ikkonfermati fil-Ġermanja, li ħafna minnhom jgħixu fl-stati federali ta' Sassonja, Brandenburg u Sassonja t'Isfel. Fl-2013, merħla bison ġiet rilaxxata fis-selvaġġ fil-Muntanji Rothaar u issa żdiedet għal madwar 40 annimal. F'Ottubru 2019, ors kannella, probabbilment ġej mill-Italja, ġie ritratt minn kamera tal-annimali selvaġġi fid-distrett ta' Garmisch-Partenkirchen. Fix-xhur ta' wara, l-annimal reġa' ġie skopert diversi drabi. “Problem bear” Bruno, ors, kien diġà emigra lejn il-Ġermanja fl-2006. Il-linċi oriġinarjament minn hawn issa jerġgħu jgħixu fil-Ġermanja, għalkemm f'numru mnaqqas, peress li huma vittmi ripetuti tal-kaċċa illegali u tat-traffiku fit-toroq. Hemm madwar 500 par tal-ajkla tal-baħar, li hija meqjusa bħala l-mudell tal-annimal araldika Ġermaniż, prinċipalment f'Mecklenburg-Vorpommern u Brandenburg. L-ajkla tad-deheb tinstab biss fl-Alpi tal-Bavarja, fejn qed jirritorna wkoll l-avultu tad-daqna Żvizzeru u Awstrijak, li estinta hemmhekk. L-aktar għasafar tal-priża komuni llum huma l-bużżażan u l-kestrel; il-popolazzjoni tal-falkun pellegrin hija sinifikament iżgħar. Aktar minn nofs il-popolazzjoni totali ta' astun aħmar titkattar fil-Ġermanja, iżda n-numri qed jonqsu minħabba agrikoltura intensiva. Mill-banda l-oħra, ħafna għasafar jibbenefikaw mill-preżenza tal-bniedem bħala segwaċi kulturali, speċjalment ħamiem urban, blackbirds (għasafar tal-foresti tal-qedem), għasafar tal-qedem u titmice li jgħixu fl-ibliet, li s-sopravivenza tagħhom hija assigurata wkoll bl-ikel, kif ukoll ċawla u l-gawwi fil-miżbliet. Il-Baħar Wadden huwa post ta' mistrieħ għal bejn għaxar u tnax-il miljun għasfur migratorju kull sena. Is-salamun, li darba kien komuni fix-xmajjar, inqered fil-biċċa l-kbira minħabba l-industrijalizzazzjoni, iżda fis-snin tmenin reġgħu ġew introdotti fir-Rhine. L-aħħar storion inqabad fil-Ġermanja fl-1969. Il-karpjuni introdotti mir-Rumani huma ppreservati f'ħafna għadajjar. L-ispeċi tal-foki u l-foki griż, li f’nofs is-seklu 20 kienu kważi sterminati minn sajjieda professjonali bħala kompetituri għall-priża tagħhom u li issa huma protetti (din tal-aħħar huwa l-akbar predatur indiġenu fil-Ġermanja), huma għal darb'oħra rappreżentati fuq il-kosti Ġermaniżi mal-Ġermanja. diversi eluf ta' kopji. Hemm tmien speċi ta' balieni fl-Ibħra tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, inklużi l-foċena u d-delfini komuni, speċi oħra ta' lampuki. Il-fawna tar-rettili fqira fl-ispeċi tinkludi, pereżempju, sriep, viperi, gremxul tar-ramel u l-fekruna tal-għadira Ewropea fil-periklu. Anfibji bħal salamandri, żrinġijiet, rospi, rospi u tritons huma speċi protetti fil-Ġermanja, u nofs il-madwar 20 speċi huma elenkati fil-lista l-ħamra nazzjonali ta' speċi ta' annimali mhedda. In-neozoans parzjalment invażivi fil-Ġermanja (speċi ta' annimali introdotti) jinkludu r-rakkun, il-kelb tar-rakkun, il-faru muskrat, il-lontra, il-parrukkju b'għonq ċurkett, il-wiżż tal-Kanada u l-wiżż Eġizzjan. === Ġeografija umana === [[File:Gm-map-es.png|thumb|Bliet ewlenin fil-Ġermanja]] Għandha popolazzjoni ta' 82,329,758 abitant (est. Lulju 2009), 74% urbani (2008). Il-kapitali, Berlin, għandha popolazzjoni ta' 3.4 miljun abitant, li tagħmilha l-aktar belt popolata fil-pajjiż, kif ukoll il-ħames l-akbar agglomerazzjoni urbana fost il-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea. Aktar minn tmenin belt għandhom aktar minn 100,000 abitant, l-ewwel ħamsa jkunu, wara Berlin: Hamburg, Munich, Cologne, Frankfurt am Main u Stuttgart. Hija maqsuma amministrattivament f'16-il stat (bil-Ġermaniż, Länder, singular - Land): Baden-Wurttemberg, Bavarja, Berlin, Brandenburg, Bremen, Hamburg, Hessen, Mecklenburg-Vorpommern, Lower Saxony, North Rhine-Westphalia, Rhineland-Palatinate , Saarland, Saxony, Saxony-Anhalt, Schleswig-Holstein, Thuringia. Il-Bavarja, is-Sassonja u t-Turingja jsejħu lilhom infushom Freistaaten (singulari, Freistaat), li tfisser "stati ħielsa". === Ġeografija ekonomika === Riżorsi naturali: faħam, linjite, gass naturali, minerali tal-ħadid, ram, nikil, uranju, potassju, melħ, materjali tal-kostruzzjoni, injam u art li tinħarat, li tirrappreżenta 33.13% tal-użu tal-art. 0.6% u 66.27% oħra (2005) huma ddedikati għall-uċuħ tar-raba' permanenti. Art imsaqqija tirrappreżenta 4 850 km² (2003). Il-PGD (est. 2009) ġej l-aktar mis-settur tas-servizzi 72%, imbagħad hemm l-industrija (27.1%) u finalment l-agrikoltura, li tipprovdi biss 0.9%. Fl-istess ħin, il-maġġoranza tal-popolazzjoni attiva (2005) hija ddedikata għas-servizzi (67.8%), imbagħad għall-industrija (29.7%) u finalment minoranza (2.4%) għall-agrikoltura. L-ekonomija Ġermaniża, li hija l-ħames l-akbar fid-dinja u l-akbar fl-[[Ewropa]], hija mexxejja fl-esportazzjoni ta 'makkinarju, vetturi, kimiċi u tagħmir tad-dar. Jibbenefika minn forza tax-xogħol kwalifikata ħafna. Bħall-ġirien tagħha tal-Ewropa tal-Punent, il-Ġermanja tiffaċċja sfidi demografiċi sinifikanti biex iżżomm it-tkabbir fit-tul. Rati baxxi ta' fertilità u immigrazzjoni netta li qed tonqos se jżidu l-pressjoni fuq is-sistema tal-istat soċjali tal-pajjiż u jeħtieġu riformi strutturali. Il-modernizzazzjoni u l-integrazzjoni tal-ekonomija tal-Ġermanja tal-Lvant, fejn il-qgħad jista' jaqbeż l-20 % f'xi muniċipalitajiet, jibqa' terminu twil għali ħafna, bi trasferimenti annwali mill-Punent għal-Lvant li jilħqu fl-2008 biss madwar tnax-il biljun dollaru. === Ġeografija umana === [[File:Sundern-Amecke, Germany.jpg|thumb|Pajsaġġ kulturali varjat ħafna f'reġjun rurali tal-istat l-aktar popolat ta' North Rhine-Westphalia: insedjamenti, żoni agrikoli, żoni tal-foresti u ġibjun]] Il-Ġermanja għandha total ta' disa' stati ġirien: il-Ġermanja tmiss mad-Danimarka fit-Tramuntana, il-Polonja fil-Grigal, ir-Repubblika Ċeka fil-lvant, Awstrija fix-Xlokk, l-Zvizzera fin-nofsinhar, Franza fil-Lbiċ, il-Lussemburgu u l-Belġju fil-punent, u lejn il-majjistral mal-Olanda. It-tul tal-fruntiera huwa ta' 3,876 kilometru b'kollox. Fil-Ġermanja, total ta' 51 fil-mija tal-art tal-pajjiż tintuża għall-agrikoltura (2016), bil-foresti jkopru 30 fil-mija oħra. 14 fil-mija jintuża bħala żona ta' settlement u traffiku. Iż-żoni tal-ilma jirrappreżentaw tnejn fil-mija, it-tlieta fil-mija li jifdal huma mqassma f'żoni oħra, l-aktar artijiet skart u wkoll minjieri miftuħa. ==== Diviżjoni amministrattiva ==== [[File:Germany in Europe (-rivers -mini_map).svg|thumb|Il-Ġermanja (1990-preżent)]] [[File:Germany, administrative divisions (+districts) - de - colored.svg|thumb|Diviżjoni politika tal-Ġermanja fi stati, distretti amministrattivi, distretti u bliet indipendenti]] [[File:Germany adm location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:Deutschland politisch 2010.png|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Ir-repubblika federali tikkonsisti minn 16-il stat membru, li uffiċjalment jissejħu stati (stati federali). Il-belt-stat ta’ Berlin u Hamburg huma kull waħda magħmula minn muniċipalitajiet unitarji tal-istess isem, filwaqt li l-Belt Ħielsa Anseatika ta’ Bremen, bħala t-tielet belt-stat, tinkludi żewġ muniċipalitajiet separati, Bremen u Bremerhaven. B'differenza minn stati federali oħra, m'hemm l-ebda żoni federali fil-Ġermanja. Il-muniċipalitajiet huma l-iżgħar unitajiet amministrattivi u awtoritajiet lokali kostitwiti demokratikament u legalment indipendenti fil-Ġermanja. Għandhom tradizzjoni twila ta' natura kooperattiva, li tmur lura għall-Medju Evu. Illum, il-muniċipalitajiet fil-Ġermanja, bl-eċċezzjoni tal-bliet stati u l-biċċa l-kbira tal-bliet indipendenti, huma miġbura f'distretti u assoċjazzjonijiet muniċipali oħra. Hemm 400 awtorità lokali fil-livell tad-distrett, li minnhom 294 huma distretti u 106 belt indipendenti. Huma maqsuma f'total ta' 10,752 muniċipalità (minn Ġunju 2024), u t-tendenza qed tonqos, kif ukoll aktar minn 200 żona mhux inkorporata fil-biċċa l-kbira diżabitata. Id-distretti u l-muniċipalitajiet huma suġġetti għal-liġi kostituzzjonali muniċipali tal-istat federali rispettiv u għalhekk huma organizzati b'mod differenti fil-pajjiż kollu. Għalhekk, id-distrett huwa kemm awtorità muniċipali supralokali kif ukoll awtorità amministrattiva statali aktar baxxa, għandu l-korp rappreżentattiv tiegħu stess, il-kunsill distrettwali (l-Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 2 tal-Liġi Bażika), u jwettaq diversi kompiti distrettwali; “komunità supralokali” għall-muniċipalitajiet li jappartjenu għad-distrett. l-muniċipalitajiet huma parti mill-stati taħt il-liġi kostituzzjonali, li jfisser li huma soġġetti għas-superviżjoni u l-istruzzjonijiet tagħhom u għalhekk m'għandhomx is-sovranità tal-stat tagħhom stess. Il-garanzija tal-awtonomija tal-artikolu 28, taqsima 2 tal-Liġi Bażika: minn naħa, l-hekk imsejħa garanzija istituzzjonali tas-suġġett legali, li minnha jirriżulta li l-muniċipalitajiet għandhom jeżistu fl-istruttura tal-Stat, u fuq min-naħa l-oħra, liġi pubblika suġġettiva b'rank kostituzzjonali tiddistingwi bejn il-muniċipalitajiet li lilhom dan id-dritt jingħata fl-intier tiegħu u l-assoċjazzjonijiet muniċipali (distretti) li lilhom jingħata biss b'mod gradwali. Għalhekk hemm relazzjoni ċara bejn ir-regoli u l-eċċezzjoni favur il-muniċipalitajiet meta jiġu biex jiġu delimitati l-kompiti bejn il-muniċipalitajiet u d-distretti (prinċipju tas-sussidjarjetà). Fir-rigward ta' “affarijiet tal-komunità lokali”, jiġifieri, l-awtorità ggarantita fl-Artikolu 28(2)(1) tal-Liġi Bażika li twettaq negozju b'mod indipendenti f’dan il-qasam ta' responsabbiltà (l-hekk imsejjaħ għan ta' garanzija legali tal-istituzzjoni ), il-Qorti Kostituzzjonali Federali tat prijorità lill-livell tal-komunità fuq il-livell tad-distrett determinat skont il-liġi: skont dan, il-prinċipju ta' "'universalità' tal-ambitu tal-attività muniċipali" japplika għall-bliet u l-muniċipalitajiet " bħala kundizzjoni essenzjali "u "karatteristika ta' identifikazzjoni ta' awto-gvern muniċipali", b'kuntrast mal-kompetenza speċjali ta' assoċjazzjonijiet muniċipali taħt dispożizzjonijiet legali espressi ta' Assenjazzjoni, li jfisser li m'hemm l-ebda sovranitajiet fissi ta' assoċjazzjonijiet komunitarji. Fil-Ġermanja hemm dawn is-16-il stat: {| style="background:none;" cellspacing="2px" | {| class="sortable wikitable" style="text-align:left; font-size:90%;" |- style="font-size:100%; text-align:right;" ! style="width:140px;"| Stat !! style="width:35px;"| [[Ċavetta reġjunali|Indiċi]] !! style="width:85px;"| Belt kapital !! style="width:85px;"| Erja (km²)!! style="width:85px;"| Popolazzjoni<ref>{{Ċita web|titlu=Bevölkerungszahlen 2011 und 2012 nach Bundesländern|url=https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2013/08/PD13_283_12411.html|data=2013-08-01|pubblikatur=Statistisches Bundesamt Deutschland|data-aċċess=2013-12-16|lingwa=de}}</ref> |- | [[Amburgu]] || 02 || [[Amburgu]] (Hamburg) || style="text-align:right" |755|| style="text-align:right"|1,734,300 |- | [[Baden-Württemberg]] || 08 || [[Stuttgart]] || style="text-align:right"|35,752|| style="text-align:right"|10,569,100 |- | [[Bavarja]] || 09 || [[Munich]] (München) || style="text-align:right" |70,549|| style="text-align:right"|12,519,600 |- | [[Berlin]] || 11 || [[Berlin]] ||style="text-align:right"|892|| style="text-align:right"|3,375,200 |- | [[Brandenburg]] || 12 || [[Potsdam]] || style="text-align:right"|29,477|| style="text-align:right"|2,449,500 |- | [[Belt Anseatika Ħielsa ta' Bremen|Bremen]] || 04 || [[Bremen]] || style="text-align:right"|404|| style="text-align:right"|654,800 |- | [[Hessen]] || 06 || [[Wiesbaden]] || style="text-align:right"|21,115|| style="text-align:right"|6,016,500 |- | [[Mecklenburg-Vorpommern]] || 13 || [[Schwerin]] || style="text-align:right"|23,174|| style="text-align:right"|1,600,300 |- | [[Nordrhein-Westfalen]] || 05 || [[Düsseldorf]] || style="text-align:right"|34,043|| style="text-align:right"|17,554,300 |- | [[Rheinland-Pfalz]] || 07 || [[Mainz]] || style="text-align:right"|19,847|| style="text-align:right"|3,990,300 |- | [[Saarland]] || 10 || [[Saarbrücken]] || style="text-align:right"|2,569|| style="text-align:right"|994,300 |- | [[Sassonja]] || 14 || [[Dresden]] || style="text-align:right"|18,416|| style="text-align:right"|4,050,200 |- | [[Sassonja-Anhalt]] || 15 || [[Magdeburg]] || style="text-align:right"|20,445|| style="text-align:right"|2,259,400 |- | [[Sassonja l-Baxxa]] || 03 || [[Hanover]] || style="text-align:right"|47,618|| style="text-align:right"|7,779,000 |- | [[Schleswig-Holstein]] || 01 || [[Kiel]] || style="text-align:right"|15,763|| style="text-align:right"|2,806,500 |- | [[Thüringen]] || 16 || [[Erfurt]] || style="text-align:right"|16,172|| style="text-align:right"|2,170,500 |} |} ==== Żoni metropolitani ==== [[File:Entwicklung deutscher Großstädte.png|thumb|Żvilupp storiku u distribuzzjoni tal-bliet ewlenin attwali u preċedenti f'Diċembru 2021]] [[File:Einwohnerdichte Deutschland.png|thumb|left|Mappa tad-densità tal-popolazzjoni fil-livell ta' distretti u bliet indipendenti, l-ibliet ta' Bremen u Bremerhaven, kif ukoll il-gżejjer tal-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku, fil-Ġermanja fl-2018]] Fil-Ġermanja, żoni b'popolazzjoni densa u żoni metropolitani (agglomerazzjonijiet) mhumiex definiti b'mod preċiż statistikament. Hemm (mill-31 ta' Diċembru 2022) 82 belt kbira (100,000 abitant jew aktar), 15 minnhom għandhom aktar minn 500,000 abitant, storikament predominantement fil-Punent u l-Lbiċ tal-Ġermanja. Dawn iż-żoni metropolitani li jiġġebbed tul ir-Rhine jiffurmaw il-parti tan-nofs tal-konċentrazzjoni tal-popolazzjoni tal-Ewropa Ċentrali (Blue Banana). Ħafna mill-agglomerazzjonijiet huma monoċentriċi, iżda ż-żona tar-Ruhr hija konurbazzjoni (poliċentrika). Il-Ġermanja, bil-ħafna ċentri tagħha, m'għandhiex belt prinċipali, b'differenza mill-pajjiżi ġirien tagħha, l-Awstrija bil-kapitali tagħha Vjenna u d-Danimarka ma' Kopenħagen. Minkejja n-numru kbir ta' bliet kbar, sal-31 ta' Diċembru, 2022, ftit inqas minn terz (27.2 miljun) tar-residenti tal-Ġermanja kienu jgħixu fi bliet kbar. Bejn l-1995 u l-2005 fil-Ġermanja, total ta' ħdax-il reġjun metropolitan Ewropew ġew definiti fil-Konferenza Ministerjali dwar l-Ippjanar Spazjali. Dawn imorru ferm lil hinn mill-agglomerazzjonijiet korrispondenti. Cologne/Düsseldorf/Dortmund/Essen jappartjenu għar-reġjun metropolitan Rhine-Ruhr, Leipzig/Halle/Chemnitz jappartjenu għar-reġjun metropolitan tal-Ġermanja Ċentrali. Ieħor huwa r-reġjun metropolitan ta' Rhine-Neckar, madwar Ludwigshafen/Mannheim/Heidelberg. == Popolazzjoni == === Demografija === [[File:Alterspyramide Deutschland 2021 (CIA World Factbook).png|thumb|Struttura tal-popolazzjoni skont l-età fl-2021]] Skont l-aġġornament taċ-ċensiment tal-2011, mit-30 ta' Settembru, 2020, 83,190,556 abitant għexu fil-Ġermanja fuq erja ta' 357,381 kilometru kwadru. Bi kważi 233 abitant għal kull kilometru kwadru, il-pajjiż huwa wieħed mill-aktar stati densament popolati. Fl-2020, 50.7 fil-mija tal-popolazzjoni kienu nisa u 49.3 fil-mija kienu rġiel. Fl-2019, 18.4 fil-mija tar-residenti kellhom taħt l-20 sena, 24.6 fil-mija kellhom bejn 20 u 40 sena, u 28.4 fil-mija kellhom bejn 40 u 60 sena. 21.7 fil-mija tal-popolazzjoni kellha bejn 60 u 80 sena u 6.8 fil-mija kienet akbar. Fl-2019, l-età medja kienet 44.5 snin. Il-Ġermanja hija waħda mill-eqdem soċjetajiet fid-dinja. Skont iċ-ċensiment tal-2022, mill-15 ta' Mejju, 2022, 82,711,282 persuna għexu fil-Ġermanja. Minbarra l-familja bħala l-aktar forma mixtieqa ta' koeżistenza, ħafna mudelli ta' ħajja huma rappreżentati fis-soċjetà Ġermaniża. In-numru ta' tfal imwielda ħajjin kien ta' 737,575 fl-2015, l-ogħla numru ta' twelid fi 15-il sena. Dan jikkorrispondi għal rata ta' twelid ta' 1.50 wild għal kull mara jew 9.6 twelid għal kull 1,000 abitant. Matul l-istess perjodu, ġew irreġistrati 925,200 mewt, madwar 11.2 każ għal kull 1,000 abitant. Fl-2021, ir-rata tat-twelid għal kull mara żdiedet għal 1.58 tifel u tifla, u s-sena ta' wara reġgħet niżlet għal 1.46 tifel għal kull mara. Minħabba li r-rata tal-mewt kienet ogħla mir-rata tat-twelid kull sena mill-1972, l-għan tal-politika huwa li nimxu lejn soċjetà favur il-familja, li tappoġġja t-tfal u l-frieħ, b'familji bi tfal multipli (pronataliżmu). L-esperti jqisu li l-kompatibilità bejn il-familja u l-karriera hija rekwiżit fundamentali għal dan. Peress li r-rati tat-twelid għadhom baxxi, speċjalment fi gruppi tal-popolazzjoni bi kwalifiki edukattivi medji u ogħla, fil-Ġermanja kienu mbassra problemi soċjali, ekonomiċi u ġeopolitiċi (mill-2012). Madwar 72.65 biljun persuna fil-Ġermanja kellhom ċittadinanza Ġermaniża mit-30 ta' Settembru, 2020. Dan jikkorrispondi għal 87.33 fil-mija tal-popolazzjoni residenti. Fl-2017, madwar 18.9 miljun ruħ (23 fil-mija tal-popolazzjoni totali) kellhom sfond ta' migrazzjoni, fl-2022 kien hemm 23.8 miljun ruħ, 28.7 fil-mija tal-popolazzjoni totali, li kellhom sfond ta' migrazzjoni. Minnhom, kważi żewġ terzi kienu immigranti u aktar min-nofs kienu ċittadini Ġermaniżi. Fl-2022, 41 fil-mija tal-grupp ta' età taħt il-15-il sena kellhom sfond ta' migrazzjoni, 36 fil-mija tal-grupp ta' età 15-49 kellhom sfond ta' migrazzjoni, u 19 fil-mija tal-grupp ta 'età akbar (50+). Fiċ-ċensiment tal-2011, il-barranin kollha u l-Ġermaniżi kollha li emigraw lejn dik li llum hija r-Repubblika Federali tal-Ġermanja wara l-1955 jew li għandhom mill-inqas ġenitur wieħed li immigra wara l-1955 ġew magħduda bħala nies ta' oriġini immigranti. Mill-2009, dawk li jirritornaw lura u dawk li għadhom lura jiffurmaw l-akbar grupp, segwiti minn ċittadini tat-Turkija, stati oħra tal-Unjoni Ewropea, u dik li kienet il-Jugoslavja. Bejn l-1950 u l-2002, totalta' 4.3 miljun ruħ, imwielda fil-pajjiż jew li kienu għexu hemmhekk għal żmien twil, ġew naturalizzati fuq talba tagħhom stess. L-Istitut Ekonomiku Ġermaniż (IW) bassar fl-2017 li l-popolazzjoni tal-Ġermanja se tkompli tikber bis-saħħa tal-immigrazzjoni u se tilħaq madwar 83.1 miljun ruħ fl-2035. Fl-2018, il-popolazzjoni Ġermaniża kibret b'227,000, li jfisser li l-Ġermanja qabżet il-marka ta' 83 miljun abitant. . Fl-2019 kiber b'147,000 ruħ (+0.2%) għal 83.2 miljun. Fl-aħħar ta 'Settembru 2020, il-popolazzjoni kienet 83,190,556 Fl-2022, il-popolazzjoni tal-Ġermanja qabżet 84 miljun għall-ewwel darba; Mit-30 ta 'Ġunju 2022, skont l-Uffiċċju Federali tal-Istatistika, kien 84,080,000 abitant. Il-Ġermanja kienet pajjiż de facto ta' immigrazzjoni għal għexieren ta' snin, b'interruzzjonijiet qosra mill-1958. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja kellha l-ogħla immigrazzjoni netta fl-istorja tagħha fl-2022, meta daħlu kważi 1.5 miljun ruħ aktar milli telqu. ==== Żvilupp demografiku ==== * 1950: 69.346.000 * 1955: 71.350.000 * 1960: 73.147.000 * 1965: 76.336.000 * 1970: 78.069.000 * 1975: 78.465.000 * 1980: 78.397.000 * 1985: 77.661.000 * 1990: 79.753.000 * 1995: 81.817.000 * 2000: 82.260.000 * 2005: 82.438.000 * 2010: 81.752.000 * 2015: 82.176.000 * 2020: 83.191.000 ==== Popolazzjoni barranija (2022) ==== * Torok: 1,487,110 (11.1% popolazzjoni barranija) * Ukraini: 1,164,200 (8.7% popolazzjoni barranija) * Sirjani: 923,805 (6.9% popolazzjoni barranija) * Rumeni: 883,670 (6.6% popolazzjoni barranija) * Pollakki: 880,780 (6.6% popolazzjoni barranija) * Italjani: 644,970 (4.8% popolazzjoni barranija) * Kroati: 436,325 (3.3% popolazzjoni barranija) * Bulgari: 429,665 (3.2% popolazzjoni barranija) * Afgani: (2.8% popolazzjoni barranija) * Griegi: 361,270 (2.7% popolazzjoni barranija) === Lingwi === [[File:Knowledge of German EU map (2010).svg|thumb|Għarfien tal-lingwa Ġermaniża fil-pajjiżi tal-Unjoni Ewropea fl-2006]] [[File:Oskar-von-Miller-Ring 18 9632.jpg|thumb|Il-Goethe-Institut għandu fergħat mad-dinja kollha għat-tagħlim tal-lingwa Ġermaniża (immaġni: kwartieri ġenerali fi Munich).]] Il-lingwa Ġermaniża (Ġermaniż Għoli) hija mitkellma prinċipalment fil-Ġermanja. Jintuża bħala lingwa standard fil-midja nazzjonali u bħala lingwa miktuba; Bħala lingwa ta' kuljum, il-Ġermaniż huwa mitkellem kważi esklussivament f'ħafna reġjuni (spiss b'kulur reġjonali żgħir). It-tranżizzjoni għad-djaletti Ġermaniżi hija bla xkiel. Fost il-lingwi uffiċjali fil-Ġermanja, il-Ġermaniż huwa l-aktar lingwa amministrattiva importanti. Fil-prinċipju, ir-responsabbiltà hija tas-sovranità kulturali tal-stati; l-istat kollu kemm hu jiddetermina biss dawn il-lingwi biex iwettaq il-kompiti tiegħu stess. Jekk tapplika l-liġi Ewropea, applikazzjonijiet u dokumenti jistgħu jiġu sottomessi lill-qrati fi kwalunkwe lingwa uffiċjali jew ġudizzjarja ta' kwalunkwe stat membru tal-Unjoni Ewropea. Minoranzi nazzjonali antenati jinkludu Daniżi, Friżjani, Sorbiani, Sinti u Roma. Xi lingwi reġjonali u minoritarji jistgħu jintużaw bħala lingwi uffiċjali, legali jew ġudizzjarji. Il-bażi hija l-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji, li skontha l-Ġermanja tirrikonoxxi l-Ġermaniż Baxx bħala lingwa reġjonali u l-lingwi minoritarji li ġejjin: Daniż (madwar 50,000 kelliem, it-tnejn Imperiali Daniż, prinċipalment fil-varjant Sydslesvigdansk, u Sønderjysk), Friżjan. (madwar 10,000, Friżjani tat-Tramuntana fi Schleswig-Holstein, Friżjani Saterjani fis-Sassonja t'Isfel), Sorbi (madwar 30,000, Sorbi ta' Fuq fis-Sassonja, Sorbi Baxx fi Brandenburg) u Roma (madwar 200,000 madwar il-Ġermanja). Lingwi oħra ġodda jew minoritarji li ma tantx huma mitkellma fil-Ġermanja, bħall-Yiddish jew Yenish, ma kinux inklużi fil-karta. Il-lingwi tal-immigranti mhumiex espressament koperti mill-Karta. Il-Lingwa tas-Sinjali Ġermaniża (DGS), użata minn persuni neqsin mis-smigħ, ġiet rikonoxxuta bħala lingwa indipendenti fil-Ġermanja bl-introduzzjoni tal-Att dwar l-Ugwaljanza għal Persuni b'Diżabilità (BGG) fl-2002. seklu 11) u Polabian (estinn fis-seklu 18), m'għadhomx mitkellma llum. [[File:Lutherbibel.jpg|thumb|L-ewwel traduzzjoni sħiħa tal-Bibbja għall-Ġermaniż, 1534.]] Il-Ġermaniż baxx ġieli jitqies bħala lingwa indipendenti, kemm lingwistikament (f'termini tas-sustanza grammatikali u lessikali tiegħu) kif ukoll politikament; Madankollu, soċjolingwistikament iġib ruħu bħal djalett u għalhekk ġie msejjaħ “psewdodjalett” tal-Ġermaniż u, f'dan is-sens, varjetà reġjonali (ara Lingwa Ġermaniża Baxxa: Il-pożizzjoni tal-Ġermaniż Baxx). Fl-2007, il-Ġermaniż baxx kellu madwar 2.6 miljun kelliem attiv u madwar tliet kwarti tal-popolazzjoni taż-żona tal-lingwa kellha għarfien passiv. Fl-2016, il-komprensjoni passiva kienet tajba għal tajba ħafna għal kważi nofs l-abitanti taż-żona tal-lingwa: 70 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern, kważi 60 fil-mija fi Schleswig-Holstein u kważi 50 fil-mija fis-Sassonja t'Isfel. Kważi 21 fil-mija f'Mecklenburg-Vorpommern tkellmu b’mod attiv il-Ġermaniż baxx, kważi 25 fil-mija fi Schleswig-Holstein, kważi 12 fil-mija f’North Rhine-Westphalia u Saxony-Anhalt u kważi 3 fil-mija fi Brandenburg. Il-Ġermaniżi tat-Tramuntana għandhom it-tendenza li jużaw Ġermaniż baxx jew djaletti reġjonali b'mod inqas estensiv, filwaqt li fil-Ġermanja Ċentrali u ta' Fuq l-użu tad-djaletti tal-Frankonjan, tal-Bavarja u tal-Ġermaniż huwa aktar mifrux, anke f'ambjenti akkademiċi. L-immigranti ġabu l-lingwi tagħhom magħhom ripetutament, pereżempju, il-Pollakki tar-Ruhr fis-seklu 19. Filwaqt li dixxendenti ta' mewġiet anzjani ta' immigrazzjoni issa adattaw fil-biċċa l-kbira l-lingwa tagħhom, l-immigranti ta' deċennji riċenti (bħal ħaddiema mistiedna) ħafna drabi għadhom jużaw il-lingwa nattiva tagħhom, speċjalment it-Tork (madwar żewġ miljun), minbarra l-Ġermaniż. Barra minn hekk, il-lingwa Russa hija mifruxa wkoll, fost ir-refuġjati tal-kwota u fost il-Ġermaniżi Russi, li jinkludu mhux biss kelliema Ġermaniżi jew Plautdietsche, iżda wkoll kelliema nattivi Russu (tlieta sa erba' miljuni). Porzjon mill-popolazzjoni Lhudija anzjana li emigrat mill-ex Unjoni Sovjetika titkellem ukoll bil-Jiddish; Madankollu, din il-lingwa ma baqgħetx trażmessa lill-ġenerazzjonijiet sussegwenti qabel l-emigrazzjoni, għalhekk ġiet sostitwita bir-Russu jew il-Ġermaniż. Haredim, il-kelliema ewlenin attwali tal-lingwa Yiddish fl-Iżrael u l-Istati Uniti, jikkostitwixxu biss minoranza żgħira ta' komunitajiet Lhud fil-Ġermanja. Huwa preżunt li n-numru ta 'nies li jużaw il-Pollakk bħala lingwa ta' kuljum huwa relattivament għoli. Madankollu, minħabba l-assimilazzjoni qawwija tal-popolazzjoni Pollakka u mwielda Pollakka, l-użu tal-Pollakk barra mid-dar huwa relattivament rari. Il-lingwa barranija mgħallma primarjament fl-iskejjel pubbliċi hija l-Ingliż. It-tieni lingwa barranija hija ġeneralment il-Franċiż, il-Latin jew l-Ispanjol, aktar rari l-Ukraina, ir-Russu jew it-Taljan (sovranità tat-teħid tad-deċiżjonijiet tal-pajjiżi). Fil-GDR, ir-Russu kien mgħallem prinċipalment bħala lingwa barranija, iżda l-klassijiet tal-Ingliż kienu wkoll mgħallma. === Reliġjon === [[File:Trier basilica DSC02373.jpg|thumb|left|Il-Bażilika ta' Constantine fi Trier (Aula Palatina)]] [[File:Martin Luther, 1529.jpg|thumb|Martin Luther (1483-1546), pittura ta' Lucas Cranach il-Anzjan, 1528]] [[File:Trier - Aula Palatina.JPG|thumb|left|Il-Bażilika ta' Constantine fi Trier (Aula Palatina)]] ==== Tradizzjonijiet ==== Bħal ħafna mill-Ewropa tal-Punent u Ċentrali, il-Ġermanja ta' żmienna kellha influwenza tal-Punent-Kristjana li tmur lura għall-antikità tard u kienet influwenzata mix-xjenza tal-Illuminiżmu sa mis-seklu 18. Dan huwa bbażat fuq influwenzi mill-kultura antika Griega u Rumana, kif ukoll tradizzjonijiet Lhudija u Kristjani, li kienu mħallta mat-tradizzjonijiet Ġermaniċi mill-bidu tal-Kristjanizzazzjoni tal-majjistral tal-Ewropa, madwar is-seklu 4. Il-Ġudaiżmu jmur lura għal żmien ir-Rumani fil-Ġermanja, iżda kemm-il darba spiċċa vittma ta' pogroms u konverżjonijiet sfurzati, fl-agħar forma tagħha, ix-Shoah ta' żmien Nazisti. Iż-żona tal-Ġermanja ġiet Kristjanizzata mill-bidu tal-Medju Evu. Matul il-perjodu Franki, ix-xogħol missjunarju tlesta fl-imperu ta' Karlu Manju, parzjalment permezz tal-koerċizzjoni. Ir-Riforma Nisranija bdiet bil-pubblikazzjoni ta' Martin Luther tat-teżijiet tiegħu fl-1517 u, bħala riżultat, il-formazzjoni ta' denominazzjonijiet Protestanti li, flimkien mad-denominazzjoni Kattolika, isawru l-pajsaġġ reliġjuż fil-Ġermanja. Minħabba r-regola cuius regio, eius religio (jiġifieri, is-sovran jiddetermina għal liema reliġjon għandhom jappartjenu s-suġġetti), il-pajsaġġ konfessjonali kien għal sekli sħaħ frammentat ħafna, b'reġjuni kważi purament Kattoliċi u Protestanti qrib ħafna ta' xulxin. Madankollu, l-influss ta' nies spostati wara t-Tieni Gwerra Dinjija, iż-żieda fil-mobilità tal-popolazzjoni, u s-suburbanizzazzjoni u s-sekularizzazzjoni kontinwi ċajpru dawn il-kuntrasti fis-sekli 20 u 21. ==== Relazzjoni bejn l-istat u r-reliġjon ==== Il-libertà tar-reliġjon fil-Ġermanja hija garantita mill-Artikolu 4 tal-Liġi Bażika, individwalment bħala dritt fundamentali u istituzzjonaliment fir-relazzjoni bejn ir-reliġjon u l-Istat. Dan iħaddan in-newtralità ideoloġika tal-Stat u d-dritt tal-awtodeterminazzjoni tal-komunitajiet reliġjużi. Fuq din il-bażi, ir-relazzjoni bejn il-komunitajiet reliġjużi u l-Istat hija waħda ta' assoċjazzjoni; Għalhekk m'hemmx separazzjoni stretta bejn il-Knisja u l-Stat, iżda hemm interkonnessjonijiet f'ħafna sferi soċjali u edukattivi u kulturali, pereżempju permezz tal-isponsorizzazzjoni ġestita mill-Knisja, iżda kofinanzjata mill-Istat, ta' nurseries, skejjel, sptarijiet jew infermiera. djar. Xi partiti Ġermaniżi jsegwu wkoll it-tradizzjoni Nisranija tal-pajjiż. Il-knejjes Insara għandhom status ta' knejjes uffiċjali u huma korporazzjonijiet tal-liġi pubblika, iżda sui generis minħabba l-liġi ekkleżjastika tal-istat applikabbli. Bħala soċjetajiet reliġjużi tal-liġi pubblika, il-knejjes għandhom jingħataw ċerti għażliet ta' disinn mingħajr ma jkunu suġġetti għal sorveljanza mill-stat; Minflok, il-mandat tar-relazzjonijiet pubbliċi tal-knisja huwa parzjalment rikonoxxut fil-kuntratti tal-knisja mal-istati jew f'regolamenti korrispondenti fil-kostituzzjonijiet tal-stat, u s-setgħa oriġinali u speċjali tal-knisja hija legalment konfermata. Xi knejjes Insara u komunitajiet Lhud jitolbu taxxa tal-knisja, li l-istat jiġbor bi skambju għal sussidju għall-ispejjeż u jittrasferiha lill-knejjes rispettivi jew lill-Kunsill Ċentrali tal-Lhud fil-Ġermanja. Barra minn hekk, skont il-Liġi Bażika, l-edukazzjoni reliġjuża hija suġġett fakultattiv, għalkemm regolari, fl-iskejjel pubbliċi (bl-eċċezzjoni ta' Bremen, Berlin u Brandenburg). Dan is-suġġett normalment jiġi mgħallem minn rappreżentant ta' waħda miż-żewġ knejjes ewlenin. ==== Proporzjonijiet tal-popolazzjoni ==== [[File:Konfessionen Deutschland Zensus 2022.png|thumb|Affiljazzjoni denominazzjonali skont iċ-ċensiment tal-2022: isfar: Kattoliku Ruman, vjola: Protestanti, aħdar: mhux affiljat ma' ebda komunità reliġjuża pubblika; skur: maġġoranza assoluta, dawl: maġġoranza relattiva]] Fl-2021, madwar 53 fil-mija tal-popolazzjoni kienu jappartjenu għal denominazzjoni Kristjana: il-Knisja Kattolika Rumana 26 fil-mija (l-aktar fil-Punent u fin-nofsinhar tal-Ġermanja), il-Knisja Protestant (Luterana, Riformata u Magħquda) 24 fil-mija; Knejjes Kristjani oħra bħall- Knejjes Ortodossa u tal- Lvant Qadim, ix- Xhieda ta' Jehovah, il- Knisja Appostolika Ġdida u l- Knejjes Ħieles jammontaw għal madwar 3 fil- mija. In-numru ta' nies li jattendu servizzi reliġjużi huwa ferm inqas min-numru ta' membri tal-knisja. Fl-hekk imsejħa Ħdud tal-għadd (it-tieni Ħadd tar-Randan u t-tieni Ħadd ta' Novembru) fl-2016, 2.4 miljun ruħ (2.9% tal-popolazzjoni totali) attendew is-servizzi Kattoliċi u 0.8 miljun (1%) għal dawk tal-Knisja Protestanti. . Fil-festi ewlenin, speċjalment Lejlet il-Milied, ħafna aktar nies jattendu servizzi reliġjużi. Il-Kristjaneżmu Sirjan huwa denominazzjoni Kristjana li qed tikber fil-Ġermanja minħabba l-influss kontinwu ta' Assirjani mill-Mesopotamia b'madwar 130,000 membru. Minnhom, madwar 100,000 Assirjan jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Sirjana ta' Antijokja. Madwar 42 fil-mija tal-popolazzjoni m'għandha l-ebda reliġjon. Fl-istati federali l-ġodda, kif ukoll f'Berlin u Hamburg, il-proporzjon ta' nies li ma jappartjenu għall-ebda waħda miż-żewġ knejjes ewlenin u li huma l-aktar mhux denominazzjonali jaqbeż is-70 fil-mija. Il-GDR ippropagat u trażmettiet ħarsa tad-dinja atea (ara Jugendweihe) u ħeġġet lin-nies biex iħallu l-knisja. Minħabba l-proċessi twal ta 'sekularizzazzjoni u valuri li jinbidlu, il-proporzjon ta' nies mhux reliġjużi fil-popolazzjoni totali żdied ukoll f'dik li qabel kienet ir-Repubblika Federali (1970: 3.9%; 1987: 11.4%). Dan l-iżvilupp kompla fil-Ġermanja unifikata. Fl-aħħar tal-2022, madwar 5.5 miljun Musulmani kienu jgħixu fil-Ġermanja. Is-sehem tiegħu mill-popolazzjoni totali kien ta' madwar 6.6 fil-mija. Madwar nofshom għandhom sfond ta' immigrazzjoni Torka. Il-Kunsill ta' Koordinazzjoni tal-Musulmani fil-Ġermanja twaqqaf bħala organizzazzjoni umbrella għall-bosta organizzazzjonijiet Iżlamiċi u punt ta' kuntatt għall-barranin. L-Unjoni Buddista Ġermaniża tistma li hemm madwar 270,000 Buddist fil-Ġermanja. Nofshom huma immigranti Asjatiċi. Dan jikkorrispondi għal 0.3 fil-mija tal-popolazzjoni. Madwar 200,000 Lhudi jgħixu fil-Ġermanja, li jikkorrispondi għal 0.25 fil-mija tal-popolazzjoni (mill-2022). Madwar nofshom huma organizzati f'komunitajiet Lhud. Mis-snin disgħin, kien hemm żieda qawwija fl-immigranti minn pajjiżi li qabel kienu Blokk tal-Lvant, speċjalment l-Ukrajna u r-Russja. ==== Ir-reliġjon fil-Ġermanja (stima għall-2022) ==== * Knisja Kattolika (24.8%) * Knisja Protestanti (22.6%) * Ortodossija tal-Lvant (2.2%) * Insara oħra (1.1%) * L-ebda reliġjon (43.8%) * [[Iżlam]] (3.7%) * Reliġjonijiet oħra (1.7%) <gallery> File:Religious_denominations_in_Germany,_2011_Census,_self-identification_of_the_population.svg|Denominazzjonijiet predominanti fil-Ġermanja kif żvelat miċ-ċensiment tal-2011 bl-użu tal-mistoqsija tal-awto-identifikazzjoni., Blu: Pluralità protestanti, Aħdar: pluralità Kattolika, Aħmar: pluralità mhux reliġjuża/mhux affiljata, Sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza bejn 50 u 75%, filwaqt li sfumaturi aktar skuri jindikaw maġġoranza super ta 'aktar minn 75%. File:Evangelisch Zensus 2011.png|Protestanti File:Katholisch Zensus 2011.png|Kattoliċi File:Konfessionslos Zensus 2011.png|Mhux reliġjużi u mhux affiljati </gallery> == Storja == === Preistorja, Ċelti, popli Ġermaniċi u Rumani === [[File:Loewenmensch1.jpg|thumb|Il-Lion Man mill-Għar Stadel f’Hohlenstein, Wied Solitarju, inħoloq bejn 39,000 u 33,000 QK]] [[File:GermansAD50.svg|thumb|left|Mappa tat-tribujiet Ġermaniċi tal-Ewropa Ċentrali mal-Limes Rumani u l-kampijiet leġjunarji madwar is-sena 50 AD]] [[File:Nebra Disk.jpg|thumb|left|Id-diska ċelesti Nebra mill-Età tal-Bronż bikrija]] Is-sejbiet tal-ispeċi tal-primati Danuvius fil-Ġermanja tal-lum għandhom aktar minn 11-il miljun sena u probabbilment jirrappreżentaw wieħed mill-ewwel antenati umani li mexa wieqfa. L-eqdem evidenza fossili tal-preżenza tal-ġeneru Homo fit-territorju Ġermaniż: ix-xedaq t'isfel ta' Mauer. - għandu madwar 600,000 sena u kien imsemmi għal Heidelberg minn Homo heidelbergensis. Il-lanez ta' Schöningen, li għandhom mill-inqas 300,000 sena, huma l-eqdem armi tal-kaċċa preservati bis-sħiħ tal-umanità u rrivoluzzjonaw l-istampa tal-iżvilupp kulturali u soċjali tal-bnedmin tal-bidu, kif għamel is-sit ta' Bilzingsleben b’wieħed mill-eqdem bini u forsi l-eqdem xogħol. tal-arti fid-dinja. In-Neanderthal, imsemmija għal sit Neanderthal fil-lvant ta' Düsseldorf, ingħaqdu mill-inqas 47,500 sena ilu minn Homo sapiens, il-bniedem anatomikament modern li emigra mill-Afrika, iddokumentat għall-ewwel darba fit-Turingja. Għalkemm in-Neanderthal sparixxew, intwera li t-tnejn kellhom mill-inqas xi dixxendenti komuni. Il-kabaret tal-Paleolitiku ta’ Fuq fil-Ġura tas-Swab huwa l-eqdem arti magħrufa mill-umanità. Bdiewa Neolitiċi mil-Lvant Nofsani li emigraw bil-bhejjem u l-uċuħ tar-raba tagħhom permezz tal-Anatolja u l-Balkani (Fuħħar Lineari) spostaw il-popolazzjoni madwar 5700/5600 QK. Il-kaċċaturi tal-Età tal-Ġebla Nofsani u l-ġabra tan-nofs tan-Nofsinhar tal-Ġermanja. Biss madwar 4000 QK. Fir-4 seklu QK, il-kulturi li japproprjaw il-kaċċaturi, il-ġabra u s-sajjieda ġew sostitwiti wkoll fit-Tramuntana tal-Ġermanja minn kulturi agrikoli, issa kompletament sedentarji; Il-kultura Ertebølle hija meqjusa bħala l-aħħar kultura tal-kaċċa fit-Tramuntana tal-Ġermanja. Wara dewmien ta' aktar minn 1000 sena, il-Bronż Età bdiet fit-territorju Ġermaniż madwar 2200 QK. Waħda mis-sejbiet l-aktar importanti tagħhom hija n-Nebra Sky Disk. Fil-bidu tal-perjodu Hallstatt (1200-1000 QK), in-Nofsinhar u ċ-ċentru tal-Ġermanja kienu popolati minn Ċelti, u l-ħadid beda jistabbilixxi lilu nnifsu bħala l-aktar metall importanti. Madwar 600 Q.K. Il-kultura Jastorf, meqjusa bħala kultura Ġermanika, ħarġet fit-Tramuntana tal-Ġermanja fir-4 seklu QK. It-terminu "poplu Ġermaniku" (mil-Latin Germani) ġie maħluq fl-1 seklu QK. Issemma l-ewwel minn awturi antiki fi QK. Dan huwa terminu kollettiv etnografiku inqas preċiż, li, għal raġunijiet metodoloġiċi, m'għandux jiġi interpretat ħażin bħala isem ta' poplu magħqud. Minn 58 QK Minn madwar 80 sa madwar 455 E.K., iż-żoni fuq ix-xellug tar-Rhine u fin-nofsinhar tad-Danubju kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman, u minn madwar 80 sa madwar 260 EK. kienu jappartjenu lill-Imperu Ruman. parti wkoll minn Hesse u l-biċċa l-kbira tal-Baden-Württemberg tal-lum fin-Nofsinhar tal-Limes. Dawn it-territorji Rumani tqassmu fost il-provinċji ta' Gallia Belgica, Germania superjuri, Germania inferjuri, Raetia u Noricum. Ir-Rumani waqqfu kampijiet leġjunarji hemmhekk u diversi bliet bħal Trier, Cologne, Augsburg u Mainz, l-eqdem bliet fil-Ġermanja. Tribijiet Ġermaniċi Alleati żguraw dawn il-provinċji u settlers minn partijiet oħra tal-imperu stabbilixxew ukoll hawn. Il-parti taż-żona tas-settlement Ġermaniċi li tinsab barra l-provinċji Rumani ta 'Germania Inferior u Germania Superior kienet imsejħa Germania magna mir-Rumani fil-perijodi imperjali bikrija u għolja u fl-antikità tard. Tentattivi biex tespandi l-isfera ta' influwenza f'din iż-żona Ġermanika fallew bil-Battalja ta' Varus fid-9 AD. L-isforzi Rumani biex jistabbilixxu provinċji sal-Elba fl-aħħar spiċċaw. Il-Germanja ta' Taċitu, miktuba mill-inqas fis-sena 98, hija l-eqdem deskrizzjoni tat-tribujiet Ġermaniċi. === Il-Migrazzjoni u l-Medju Evu Bikri (375–962) === Wara l-invażjoni tal-Huni madwar is-sena 375, bdiet il-migrazzjoni tal-popli u fl-istess ħin ħarġu diversi tribujiet kbar fit-tranżizzjoni mill-Antikità Tard għall-Medju Evu Bikri, jiġifieri l-Franki, l-Alemanni, is-Sassoni, il-Bavarja u it-Turingjani. Dak li huwa importanti fir-riċerka riċenti f'dan il-kuntest huwa l-proċess kumpless ta 'etnoġenesi ta' nies (tribujiet) differenti. It-tfaċċar tal-identitajiet etniċi (etniċità) fl-Antikità tard u fil-bidu tal-Medju Evu fir-rigward tal-hekk imsejħa migrazzjoni tal-popli m'għadhiex mifhuma llum bħala kategorija bijoloġika. Anzi, l-identitajiet joħorġu fi proċess soċjali li jinbidel li fih jintervjenu diversi fatturi. L-għan tal-gruppi li invadew l-imperu kien, fuq kollox, li jipparteċipaw fil-prosperità tal-imperu, li l-istrutturi u l-kultura tiegħu ma ridux jeqirdu. Iżda l-kunflitti militari sussegwenti u l-ġlidiet interni għall-poter Ruman wasslu għal erożjoni politika tal-Imperu tal-Punent. Wara l-waqgħa ta' Ruma tal-Punent (l-aħħar imperatur ta' l-Italja ġie depożitat fl-476), l-imperi Ġermaniċi-Rumani suċċessuri ġew iffurmati fit-territorju ta' l-Imperu tal-Punent. Madankollu, l-Imperu Ruman tal-Lvant (“Biżanzju”) kien jeżisti sal-1453 u baqa' jżomm kuntatti mal-Punent. Tribijiet Slavi emigraw lejn iż-żoni fil-biċċa l-kbira mhux popolati ta' dik li llum hija l-Ġermanja tal-Lvant fis-seklu 7. Kienu assimilati biss matul l-insedjament tal-Lvant medjevali bikri. L-Ewropa tal-Punent u ċ-ċentru kienet iddominata mill-Imperu Franki, li tfaċċa fl-aħħar tas-seklu 5, u t-Tramuntana tal-Ġermanja tal-lum mis-Sassoni u s-Slavi. Iż-żoni kollha tal-Imperu Franki li llum jappartjenu lill-Ġermanja kienu fil-parti tal-Lvant tal-Awstrasja. Madankollu, kien hemm kunflitti dinastiċi ripetuti taħt il-Merovingi. [[File:Vertrag von Verdun.svg|thumb|left|It-tqassim tat-territorju fit-Trattat ta' Verdun, 843]] F'nofs is-seklu 8, Pipinu ż-Żgħir, tad-dinastija Karolingja, ħa f'idejh bħala suċċessur rjali tal-Merovingi li qabel kienu jmexxu l-Imperu Franki. Wara s-sottomissjoni u l-missjonijiet missjunarji sfurzati tas-Sassoni u l-konkwisti fl-Italja, fit-Tramuntana ta' Spanja u fiż-żona tal-fruntiera tal-Lvant taħt Karlu Manju, l-imperu multi-etniku ġie riorganizzat. L-organizzazzjoni tal-Knisja u l-promozzjoni kulturali kienu parzjalment ibbażati fuq tradizzjonijiet Rumani (Rinaxximent Karolinju). Fil-Milied tas-sena 800, Karlu kien inkurunat lilu nnifsu imperatur mill-Papa f'Ruma u b'hekk talab is-suċċessjoni tal-Imperu Ruman (Translatio imperii), li wasslet għal kompetizzjoni mal-imperaturi Biżantini (problema ta' żewġ imperaturi). Wara l-mewt ta' Karlu fl-814, kien hemm ġlied fost id-dixxendenti tiegħu, li fl-843 wassal għat-Trattat ta' Verdun li qasam l-imperu fi tliet partijiet: l-Imperu Franki tal-Lvant taħt “Lwiġi l-Ġermaniż”, l-Imperu Franki tal-Punent u Lotharingia. Madwar is-sena 900, fl-Imperu Franki tal-Lvant ħarġu ħames dukjati kbar: id-dukjati tribali ta' Sassonja, Bavarja, Swabia, Franconia, u Lorraine. Fis-seklu 10, id-dinastija Karolingja spiċċat kemm fil-Punent kif ukoll fil-Lvant tal-Frankonja, u ż-żewġ partijiet tal-imperu baqgħu politikament separati minn hemm 'il quddiem. Il-Battalja ta' Lechfeld fl-955 temmet għexieren ta' snin ta' invażjonijiet Ungeriżi, ġabet żieda fil-prestiġju għar-Re Otto, li kien inkurunat imperatur f'Ruma fl-962, u n-nomina tal-Arkanġlu Mikiel bħala patrun tal-Ġermaniżi. === Minn Franza tal-Lvant sal-Imperu Ruman Qaddis (962-1806) === [[File:HRR 10Jh.jpg|thumb|left|It-territorju imperjali fis-seklu 10 (deskritt bl-aħmar)]] Id-dinastija Ottonjana kienet essenzjali għall-formazzjoni tal-Imperu Franki tal-Lvant, iżda m'għadhiex meqjusa bħala l-bidu tal-istorja imperjali vera "Ġermaniża". Pjuttost, il-proċess assoċjat kompla mill-inqas sas-seklu 11. It-terminu regnum Teutonicorum ("Renju tal-Ġermaniżi") instab għall-ewwel darba fis-sorsi fil-bidu tas-seklu 11, iżda qatt ma kien it-titlu tal-imperu, anzi kien użat mill-papiet biex jirrelatizza l-Imperu Ruman. Talba tal-Ġermaniżi għall-Poter. Fl-951, Otto I aċċetta t-titlu rjali Lombard. Dan għaqqad lil Regnum Teutonicum mal-Italja imperjali. Fl-962, Otto kien inkurunat imperatur, u b'hekk għaqqad id-dinjità rjali Rumana-Ġermaniża mad-dritt għall-imperu "Ruman" tal-punent (Reichidee). Dan l-Imperu Ruman-Ġermaniż kellu pożizzjoni eġemonika fl-Ewropa tal-Punent taħt l-Ottonjani. Fl-1024, is-Saljani ħadu f’idejhom is-suċċessjoni rjali, li sal-aħħar tal-Medju Evu kienet dejjem marbuta ma’ elezzjoni ta' diversi grandees tal-imperu. Il- mod kif il- qawwa sekulari u spiritwali kienu interkonnessi issa ġieli jissejjaħ is- “sistema tal- knisja imperjali.” Il-kwistjoni ta' min tħalla jaħtar isqfijiet wasslet għat-tilwima dwar l-investitura mal-papat riformat, il-vjaġġ lejn Canossa fl-1077, u s-soluzzjoni provviżorja tal-Konkordat ta' Worms fl-1122. Il-kunflitt bejn l-imperatur u l-papa laħaq il-qofol tiegħu fil- Matul il-perjodu Hohenstaufen, speċjalment taħt Frederick II, insinji. Bil-mewt tiegħu fl-1250, il-gvern irjali Hohenstaufen waqa’; L-interregnu li ġej żied il-qawwa tal-prinċpijiet. L-imperu baqa' jeżisti bħala fattur ta' ordni politiku, iżda dejjem tilef l-influwenza tiegħu fil-livell Ewropew. [[File:Aachen Germany Imperial-Cathedral-01.jpg|thumb|Il-Katidral ta' Aachen serva bħala s-sit tal-inkurunazzjoni għal 31 ħakkiem Ġermaniż sal-1531.]] [[File:Karlsthron im Aachener Dom (5684752639).jpg|thumb|left|It-tron irjali hemmhekk (lemin) inbena għal Karlu Manju fis-sena 790.]] Fil-forma ta 'stati territorjali, bosta Lordships feudali saru indipendenti għad-detriment tal-qawwa rjali-imperjali, li, madankollu, qatt ma kienet b'saħħitha u għalhekk tiddependi fuq gvern kunsenswali mal-grandees tal-imperu. L-Imperatur Enriku VI Fl-aħħar tas-seklu 12 falla l-attentat biex tiġi introdotta monarkija ereditarja permezz tal-pjan tas-suċċessjoni. Filwaqt li l-Imperu tal-Frankon tal-Punent sar stat ċentrali Franċiż, l-Imperu tal-Frankon tal-Lvant jew l-Imperu Rumano-Ġermaniż baqa’ kkaratterizzat minn sovrani u d-dritt li jeleġġi s-rejiet. F'nofs is-seklu 13 inħoloq l-Imperu Ruman Imqaddes: l-isem Sacrum Imperium (Imperu Qaddis) kien diġà użat fl-1157, Sacrum Imperium Romanum (Imperu Ruman Imqaddes) kien iddokumentat għall-ewwel darba fl-1184 (l-eqdem riċerka kienet ibbażata fuq l-1254) . Sat-tmiem tiegħu fl-1806, l-imperu baqa’ formalment monarkija elettiva. Għalkemm l-imperaturi ppruvaw kemm-il darba jsaħħu l-pożizzjoni tagħhom, l-imperu baqa’ assoċjazzjoni supranazzjonali ta' ħafna territorji ta' daqsijiet differenti, kif ukoll bliet imperjali. Is-sekli 14 u 15 tal-Medju Evu tard kienu kkaratterizzati minn kingship elettiva: tliet familji kbar (l-Habsburgs, il-Lussemburgi, u l-Wittelsbachs) kellhom l-akbar influwenza fl-imperu u l-akbar qawwa interna. L-aktar re importanti huwa Karlu IV, li segwa politika ta' poter intern intelliġenti. Minkejja kriżijiet bħall-pesta (Black Death), il-kriżi agrarja, u x-Xiżma tal-Punent, il-bliet u l-kummerċ iffjorixxu; It-tranżizzjoni għar-Rinaxximent bdiet. Fl-imperu, l-Habsburgi wirtu l-Lussemburgi, li mietu fil-linja maskili fl-1437, u kienu l-ħakkiema Rumani-Ġermaniżi kważi kontinwament sa tmiem l-imperu. Permezz ta' politika għaqlija, l-Habsburgi kisbu territorji addizzjonali fl-imperu u anke l-kuruna rjali Spanjola: Habsburg telgħet biex issir qawwa Ewropea ewlenija. [[File:Kurfürst August, Reichstaler 1575.JPG|thumb|left|Elettorat tas-Sassonja, Reichstaler mill-1575 miz-zekka ta' Dresden, Mmz. HB]] [[File:HRR 1648.png|thumb|left|L-Imperu Ruman Qaddis fl-1648 wara l-konklużjoni tal-Paċi ta' Westphalia]] Fil-bidu tas-seklu 16, l-Imperatur Massimiljan I wettaq riforma imperjali komprensiva li saħħet ir-Reichstag, il-ġudikatura (ħolqien tar-Reichskammergericht u Reichshofrat), u l-ordni intern permezz tal-Paċi Eterna u d-diviżjoni f'ċrieki imperjali. Madankollu, minħabba l-falliment tal-penny komuni u r-reġiment imperjali, ir-riforma baqgħet mhux kompluta. Mill-1519, l-Imperatur Karlu V, li kien ukoll sultan ta' Spanja b’imperu kolonjali barra minn xtutna, segwa l-kunċett ta' monarkija universali. Id-dominanza tagħhom fl-Ewropa stabbilixxiet antagoniżmu Habsburg-Franċiż li dam sekli sħaħ. Fl-1517, Martin Luteru beda r-Riforma permezz ta' sejħiet għal riformi teoloġiċi u interni tal-knisja u pożizzjoni anti-papali, li wasslet għall-lok ta' denominazzjonijiet “Protestanti”. Il-Kattoliċiżmu wieġeb bil-Kontro-Riforma, iżda l-knejjes Protestanti l-ġodda rebħu f'ħafna mill-imperu. Il-Paċi ta' Augsburg tal-1555 ħolqot bilanċ proviżorju: is-sovrani tħallew jiddeterminaw liema denominazzjoni kienet tapplika għas-suġġetti tagħhom (cuius regio, eius religio). Id-differenzi konfessjonali u l-poter politiku ħarġu l-Gwerra ta' Tletin Sena (1618-1648) b'ħafna mwiet u pajsaġġi meqruda, li spiċċat bil-Paċi ta' Westphalia, li saħħet u kkodifikat l-influwenza tat-territorji kontra l-imperatur (ara l-Aħħar Adieu Imperial). Il-prinċpijiet imperjali issa tħallew jgħollu t-truppi tagħhom stess u jikkonkludu trattati ma’ poteri barranin. Bħala riżultat, l-imperu sar konfederazzjoni de facto ta' stati; de jure baqgħet struttura mmexxija b'mod monarkiku u dominata mill-klassi. Mill-1663, ir-Reichstag ġie trasformat f'kungress permanenti ta' mibgħuta (Reichstag Perpetwu), li ltaqa' f'Regensburg. Bħala parti mill-politika tar-riunifikazzjoni tiegħu, Louis aktar milli jkun l-awtorità rjali ċentrali tal-imperu. Xi ħakkiema, partikolarment Frederick II tal-Prussja, fetħu lilhom infushom għall-ispirtu filosofiku ta 'dak iż-żmien u implimentaw riformi (assolutiżmu illuminat). Iż-żieda politika tal-Prussja fis-seklu 18 wasslet għal dualiżmu mad-Dar tal-Habsburg. Wara r-Rivoluzzjoni Franċiża, it-truppi tiegħu okkupaw ix-xatt tax-xellug tar-Rhine. Wara r-rebħa ta' Napuljun Bonaparte fit-Tieni Gwerra ta' Koalizzjoni, fl-1803 waslet il-konklużjoni ewlenija tad-Deputazzjoni Imperjali. Fl-1806 l-aħħar imperatur, Franġisku II, irriżenja mill-kuruna u l-imperu ġie fi tmiemu. === Konfederazzjoni tar-Rhine, Konfederazzjoni Ġermaniża, Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1806–1871) === [[File:Deutscher Bund.svg|thumb|left|Il-Konfederazzjoni Ġermaniża 1815-1866]] Bejn l-1801 u l-1806, taħt l-influwenza ta' Napuljun, in-numru ta' pajjiżi fiż-żona tar-“Renju l-Qadim” naqas minn madwar 300 għal madwar 60. Franza annesset il-punent u l-majjistral Ġermaniżi u ħolqot stati vassalli Ġermaniżi, li t-troni tagħhom Napuljun imla bil-familja. membri (Gran Dukat ta' Berg, Renju ta' Westphalia, Gran Dukat ta' Frankfurt). Napuljun għamel alleati xi stati Ġermaniżi, speċjalment ir-Renju tal-Bavarja, Württemberg u Baden li għadu kif inħoloq fil-Paċi ta' Pressburg fl-1805, espandihom biex jinkludi l-oqsma tal-istati żgħar sekularizzati u medjatizzati u għaqqadhom fil-Konfederazzjoni tar-Rhine, li kien alleat ma' Franza. Dan, bl-avversarji tiegħu il-Prussja u l-Awstrija, li ġew megħluba minn Napuljun, rnexxielu lill-Imperu Ruman Qaddis, li b'hekk inqasam fi tlieta u ġie eliminat bħala fattur ta' qawwa. L-"era Franċiża" ġabet lill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine spinta kbira għall-modernizzazzjoni, inklużi l-libertajiet ċivili, permezz tal-introduzzjoni tal-kodiċi ċivili. Fil-Prussja wkoll, saru riformi estensivi mill-1806 biex is-suġġetti jinbidlu f’ċittadini (cf. Citoyen) u l-Istat jerġa' jkun kapaċi jaġixxi u jiddefendi lilu nnifsu. Mill-1809 kien hemm reżistenza għall-okkupazzjoni u l-ħakma Franċiża; Fil-bidu, ġew imrażżna diversi rewwixti, bħal dawk ta' Andreas Hofer fit-Tirol u Ferdinand von Schill fil-Prussja. Wara t-telfa ta' Napuljun fil-kampanja Russa tal-1812, il-Prussja u l-Awstrija, f'alleanza mal-Imperu Russu, bdew il-Gwerer tal-Ħelsien (1813–1815), li saħħew is-sentiment nazzjonali Ġermaniż, inizjalment fost l-istudjużi Protestanti, eż. fil-Lützow Freikorps. li kienet ukoll l-oriġini tal-kuluri iswed u aħmar. Ħafna mill-istati tal-Konfederazzjoni tar-Rhine ngħaqdu mal-Alleati, li, wara r-rebħa fil-Battalja ta' Leipzig fl-1813, fl-aħħar għelbu lil Napuljun fl-1815. Aktar tard, il-Kungress ta' Vjenna (1814-1815) fil-biċċa l-kbira stabbilixxa mill-ġdid il-gvern monarkiku. Fil-Konfederazzjoni Ġermaniża, konfederazzjoni ta' stati ddominati mill-Awstrija u l-Prussja, 38 stat (→ It-Tielet Ġermanja) ġew organizzati bil-Bundestag ta' Frankfurt bħala l-korp li jieħu d-deċiżjonijiet. Fl-1833/1834 l-Unjoni Doganali Ġermaniża nħolqot taħt is-supremazija Prussjana. Fil-perjodu ta 'qabel Marzu, l-elite tal-gvern ta' qabel rrepressjonat lill-bourgeoisie li ssaħħaħ ekonomikament (persekuzzjoni tad-demagogi), li baqgħet titlob parteċipazzjoni politika u l-formazzjoni ta 'stat nazzjonali, bħal fl-1817 fil-festival tal-istudenti ta' Wartburg u fl-1832 f'Hambach's. Ċelebrazzjoni bit-tlugħ ta' iswed, aħmar u deheb, il-kuluri nazzjonali aktar tard. [[File:Zeitgenössige Lithografie der Nationalversammlung in der Paulskirche.jpg|thumb|Assemblea Nazzjonali fil-Paulskirche fi Frankfurt, 1848/49: l-ewwel parlament Ġermaniż elett liberament]] [[File:NB 1866-1871.99.svg|thumb|left|1867: Il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana]] Bir-Rivoluzzjoni ta' Marzu bourgeois ta' l-1848, ħafna politiċi konservattivi kellhom jirriżenjaw, inkluż il-Kanċillier Awstrijak li ddefinixxa l-era, il-Prinċep Metternich. Taħt pressjoni rivoluzzjonarja f’Berlin, il-Bundestag Ġermaniż aċċetta l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali ta' Frankfurt. Huwa stabbilixxa gvern u ppromulga l-Kostituzzjoni Paulskirche, li kienet tinkludi stat nazzjonali federali bħala l-"Imperu Ġermaniż" b'monarkija kostituzzjonali u l-irtirar tal-Awstrija mill-Ġermanja. Iżda r-re Prussjan Frederick William IV ċaħad il-kuruna imperjali li ġiet offruta lilu. Wara s-soppressjoni tar-Rewwixta ta' Mejju, ir-rivoluzzjoni ntemmet fit-23 ta' Lulju, 1849 bil-qbid tal-fortizza ta' Rastatt mit-truppi Prussjani. Il-falliment tal-moviment demokratiku wassal għat-titjira u l-emigrazzjoni tat-Tmienja u Erbgħin u era ta' reazzjoni fl-istati Ġermaniżi. Fil-bidu tas-snin 60 faqqa' l-kunflitt tal-Prussja mal-Awstrija dwar is-supremazija fil-Konfederazzjoni Ġermaniża (dualiżmu Ġermaniż), li spiċċa bir-rebħa tal-Prussja fil-Gwerra Ġermaniża fl-1866. Il-Konfederazzjoni Ġermaniża ġiet xolta u l-Prussja annesset diversi żoni avversarju tal-gwerra tat-tramuntana u ċ-ċentru tal-Ġermanja. Fl-1866, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana twaqqfet inizjalment bħala alleanza militari taħt il-ħakma Prussjana. Il-kostituzzjoni tagħha tal-1867 għamlitha stat federali sovran u waqqfet il-pedamenti għas-Soluzzjoni Żgħira Ġermaniża. === Imperu Ġermaniż (1871-1918) === [[File:A v Werner - Kaiserproklamation am 18 Januar 1871 (3. Fassung 1885).jpg|thumb|Il-proklamazzjoni tal-Imperu Ġermaniż fl-1871, pittura ta' Anton von Werner]] Matul il-Gwerra Franko-Prussjana, l-stati tan-Nofsinhar tal-Ġermanja ssieħbu mal-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana (1 ta' Jannar 1871). Dan il-gvern federali għalhekk sar l-istat nazzjonali Ġermaniż mingħajr l-Awstrija u l-ewwel stat federali tal-Ġermanja. Fit-18 ta' Jannar, 1871, ir-Re Guglielmu I tal-Prussja aċċetta t-titlu imperjali f’Versailles, li kien irċieva mal-kostituzzjoni l-ġdida. Aktar tard ġie ċċelebrat Jum it-Twaqqif tar-Reich. [[File:Deutsches Reich (1871-1918)-de.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1871-1918]] Otto von Bismarck, Prim Ministru Prussjan mill-1862, waqqaf l-imperu u sar l-ewwel kanċillier. Il-kostituzzjoni imperjali ta' Bismarck appoġġat il-qawwa tal-monarkija kostituzzjonali, iżda kienet iddisinjata wkoll għall-modernizzazzjoni u kienet ambivalenti; Il-liġijiet dwar l-iskola u ż-żwieġ ċivili kienu parzjalment liberali. Il-vot universali (għall-irġiel) applikat għar-Reichstag. Bismarck mexxa l-Kulturkampf kontra l-Knisja Kattolika, kontra s-Soċjal Demokratiċi approva l-liġijiet soċjalisti tal-1878 u pprova jgħaqqad lill-ħaddiema mal-Istat permezz ta' leġiżlazzjoni soċjali. L-industrijalizzazzjoni għolja fil-Ġermanja kkawżat tkabbir ekonomiku u demografiku, eżodu rurali u żieda wiesgħa fl-istandards tal-għajxien; Il-Ġermanja saret l-akbar ekonomija fl-Ewropa. Il-politika ta' alleanza ta' Otto von Bismarck kellha l-għan li tiżola lil Franza mill-Ġermanja bħala qawwa semi-eġemonika fl-Ewropa ċentrali. Wara li n-negozjanti u l-assoċjazzjonijiet Ġermaniżi segwew politika kolonjali privata, l-imperu approprja territorji Afrikani fl-1884. Dawn il-kolonji Ġermaniżi kienu magħrufa bħala “żoni protetti.” Minbarra l-entużjażmu kolonjali, kien hemm ukoll xettiċiżmu u ċaħda, kultant anke min-naħa ta' Bismarck. Iż-żoni ġew sfruttati; Xi ħakkiema kolonjali Ġermaniżi wettqu reati kontra nies tal-post, pereżempju fil-ġenoċidju kontra l-Herero u Nama (1904-1908). Fis-"Sena tat-Tliet Imperaturi" tal-1888, Wilhelm II sar Imperatur tal-Ġermanja u waqqaf l-era ta' Wilhelminianism orjentat lejn il-militar. Huwa talab li r-Reich Ġermaniż jirrikonoxxi l-potenzi l-kbar ta' qabel ("post fix-xemx") u fittex li jistabbilixxi kolonji u flotot ġodda taħt l-imperialiżmu. Madankollu, il-Gran Brittanja issa eskludiet lill-Ġermanja minflok lil Franza f'sistema ta' alleanza ġdida (Triple Entente). Il-Kriżi ta' Lulju tal-1914 wasslet għall-Ewwel Gwerra Dinjija, gwerra fuq bosta fronti b’telf kbir; Iktar minn żewġ miljun suldat Ġermaniż mietu u madwar 800,000 ċivili mietu bil-ġuħ. Il-gwerra kkawżat ukoll ħafna mwiet u taqlib politiku f’pajjiżi oħra. === Repubblika ta' Weimar (1919-1933) === [[File:Karte des Deutschen Reiches, Weimarer Republik-Drittes Reich 1919–1937.svg|thumb|left|Mappa tal-Imperu Ġermaniż 1919-1937]] Ir-Rivoluzzjoni ta' Novembru u l-proklamazzjoni tar-Repubblika fid-9 ta' Novembru, 1918 mmarkaw it-tmiem tal-Imperu Ġermaniż, li kien ammetta telfa fl-Ewwel Gwerra Dinjija bil-konsenja tiegħu. Wara l-elezzjoni tal-Assemblea Nazzjonali Kostitwenti, li fiha n-nisa setgħu jivvutaw b'mod attiv u passiv għall-ewwel darba, il-Kostituzzjoni ta' Weimar daħlet fis-seħħ fl-14 ta' Awwissu, 1919. Fit-Trattat ta' Paċi ta' Versailles, iċ-Ċessjonijiet importanti tat-territorju, l-Alleati l-okkupazzjoni tar-Rhineland u r-riparazzjonijiet ġew determinati fuq il-bażi tar-responsabbiltà esklussiva tal-Ġermanja għall-gwerra. Din is-sitwazzjoni inizjali ttestjat il-klima politika; L-estremisti tal-lemin xerrdu l-leġġenda tal-ponta f'dahar kontra l-“kriminali ta' Novembru”, li wasslet għal qtil politiku u attentati ta' kolp ta' stat (kolp ta' stat ta' Kapp fl-1920 u ta' Hitler fl-1923). Rewwixti Komunisti bħar-Rewwixta tar-Ruhr fl-1920, il-Battalja ta’ Marzu fil-Ġermanja Ċentrali fl-1921, u r-Rewwixta ta' Hamburg fl-1923 ikkawżaw ukoll instabbiltà. Il-Belġju u Franza użaw ħlasijiet ta' riparazzjonijiet insuffiċjenti bħala raġuni għall-okkupazzjoni tagħhom tar-Ruhr mill-1923 sal-1925. [[File:Ausrufung Republik Scheidemann.jpg|thumb|Philipp Scheidemann jipproklama r-Repubblika mir-Reichstag fid-9 ta' Novembru, 1918.]] Fil-qosor "għoxrinijiet tad-deheb" il-kultura iffjorixxiet u, mill-1924, hekk għamlet l-ekonomija. B'aktar minn erba' miljun abitant, Berlin kienet it-tielet l-akbar belt u waħda mill-aktar dinamiċi fid-dinja. Il-prosperità ntemmet fl-1929 bid-Depressjoni l-Kbira; Fl-aqwa tagħha, fl-1932, kien hemm aktar minn sitt miljuni bla xogħol fil-Ġermanja, li ħafna minnhom għexu fil-miżerja. Il-partiti radikali kisbu appoġġ qawwi, u għamilha dejjem aktar diffiċli għall-partiti moderati biex jiffurmaw gvernijiet stabbli. Wara r-rebħa ċara ħafna tas-Soċjalisti Nazzjonali fl-elezzjonijiet tar-Reichstag fl-1930, il-kanċillieri tar-Reich li qed jinbidlu malajr ma kellhomx aktar maġġoranza parlamentari; Il-kabinetti presidenzjali tagħhom kienu jiddependu fuq il-President tar-Reich Paul von Hindenburg u d-digrieti ta' emerġenza tiegħu. Il-politika deflazzjonarja tal-Kanċillier tar-Reich Heinrich Brüning aggravat il-kriżi ekonomika. Is-suċċessur tiegħu Franz von Papen (Ġunju-Novembru 1932) poġġa l-gvern demokratiku tal-Prussja taħt il-kontroll ta' Kummissarju tar-Reich (Preußenschlag) u għamel elezzjonijiet ġodda li fihom is-Soċjalisti Nazzjonali saru saħansitra aktar b'saħħithom. Il-Kanċillier tar-Reich Kurt von Schleicher ipprova jipprevjeni lil Adolf Hitler milli jasal għall-poter permezz ta '"cross front" ta' unjins u sezzjonijiet tas-Nazzjonalisti, iżda von Papen ikkonvinċa lil Hindenburg riluttanti biex isemmi lil Hitler kanċillier fit-30 ta' Jannar 1933. Fis-27 ta' Frar, seħħ in-Nar tar-Reichstag, li sal-lum għadu mhux solvut, u Hitler approfitta minn dan biex joħroġ l-"Ordinanza tan-Nar tar-Reichstag", li ssospendiet id-drittijiet bażiċi għal żmien indefinit. L-arresti sussegwenti tal-massa ta' avversarji politiċi, speċjalment komunisti u soċjal-demokratiċi, sawru l-elezzjonijiet tar-Reichstag tal-5 ta' Marzu, 1933, li fihom l-NSDAP tilef il-maġġoranza assoluta tiegħu u kompla jiggverna mad-DNVP reazzjonarju. Il-qabda definittiva tal-poter seħħet ftit wara, meta r-Reichstag approva l-Liġi ta' Abilitazzjoni tal-24 ta' Marzu 1933 bil-voti tal-partiti bourgeois, biss kontra l-voti tal-SPD, u b’hekk ħalliet il-leġiżlazzjoni f'idejn il-gvern ta' Hitler. === Dittatorjat Nazzjonali Soċjalista (1933-1945) === [[File:Grossdeutsches Reich NS Administration 1944.png|thumb|left|Il-Ġermanja Nażista b'territorji okkupati, 1943-1945]] Fi ftit xhur, l-NSDAP stabbilixxa stat totalitarju b'parti waħda fir-Reich Ġermaniż taħt it-tmexxija ta 'Adolf Hitler u allinja l-istituzzjonijiet. Nies mhux popolari u avversarji politiċi, speċjalment komunisti, soċjal-demokratiċi u trejdunjonisti, tneħħew mill-awtoritajiet kollha, inbnew l-ewwel kampijiet ta' konċentrament, li bdew fl-1935 taħt is-superviżjoni tal-Ispezzjoni tal-Kampijiet ta' Konċentrament, inħarqu kotba u xogħol artistiku mhux popolari kien imneħħija. Huwa kien malafamat bħala "deġenerat". Il-propaganda Nazista ppenetrat ukoll fil-ħajja privata; It-tfal kienu diġà qed jiġu ppressati biex jingħaqdu ma' organizzazzjonijiet tal-partit. F'Ottubru 1933, Hitler ħabbar l-irtirar tal-Ġermanja mil-Lega tan-Nazzjonijiet. Huwa assigura l-ħakma tiegħu internament billi kellu l-avversarji interni tal-partit u l-ex sħabi maqtula waqt il-qtil ta' Röhm fit-30 ta' Ġunju 1934, li permezz tiegħu l-SA saret bla setgħa favur l-SS, li kienu leali bis-sħiħ lejn Hitler. Huwa kien ħalef personalment fit-tmexxija mill-ġeneri tar-Reichswehr. Il-Gestapo intużat bħala pulizija politika biex tiġġieled kontra l-avversarji politiċi u ideoloġiċi. Mill-bidu, Hitler kellu żewġ għanijiet, gwerra ta 'aggressjoni u annihilation biex jinħoloq "Lebenraum fil-Lvant" u l-persekuzzjoni tal-Lhud, li bdiet b'diskriminazzjoni, umiljazzjoni u esklużjoni u spiċċat bħala "soluzzjoni finali għall-kwistjoni Lhudija". fl-Olokawst. Fl-1934 il-Wehrmacht bdiet tirriarma. Politika monetarja espansjonali u ekonomija tad-dejn kienu mmirati lejn gwerra bikrija. Il-programm Reinhardt naqqas il-qgħad; Dan ġie riċevut mill-popolazzjoni bħala t-twettiq ta 'wegħdiet ekonomiċi. Is-sitwazzjoni tal-Lhud Ġermaniżi saret dejjem agħar; Il-Liġijiet ta' Nuremberg tal-1935 ikkastigaw b’mod sever ir-relazzjonijiet bejn “Arjani” u Lhud bħala “diżunur razzjali”. Il-Lhud tilfu l-uffiċċji pubbliċi kollha, ġew ippersegwitati b'mod arbitrarju, insterqu u rikatt, u fl-aħħar mill-aħħar ipprojbiti milli jaħdmu għal kollox, u l-proprjetà Lhudija ġiet Arjanizzata. Il-Lhud kienu wkoll dejjem aktar mibgħuta fil-kampijiet ta' konċentrament. Ħafna ddeċidew li jemigraw, iżda l-maġġoranza baqgħu fil-Ġermanja. [[File:Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg|thumb|left|Ritratt tal-bieb tad-dħul tal-kamp ta' sterminazzjoni ta' Auschwitz-Birkenau, ħarsa minn ġewwa, 1945 (ritratt: Stanisław Mucha)]] [[File:Koeln 1945.jpg|thumb|left|Kolonja meqruda fi tmiem il-kampanja tal-bumbardament, April 1945]] L-ideoloġija razzista Nażista biex tinħoloq "komunità nazzjonali" "b'saħħitha" (cf. razza kaptan) kienet diretta kontra żewġ gruppi oħra, ir-Roma u s-Slavi, bħala "subuman". Mhux meqjusa bħala "razza barranija," iżda bħala theddida għas-"saħħa" tal-"korp nazzjonali," omosesswali, nies b'diżabbiltà, u "nies antisoċjali" ġew ukoll ffastidjati u maqtula mir-reġim. Fl-istess ħin, ir-reġim iċċelebra suċċessi ta' propaganda; Fl-1936, il-Logħob Olimpiku tejbu r-reputazzjoni barra l-pajjiż u r-Rhineland demilitarizzat kien okkupat. L-espansjoni bdiet bl-annessjoni sfurzata tal-Awstrija f'Marzu 1938, u wara l-Ġermanja saret magħrufa bħala l-Kbir Reich Ġermaniż. Il-Ftehim ta' Munich ta' Ottubru, 1938 issiġilla l-annessjoni tas-Sudetenland. Bix-xoljiment tar-Repubblika Ċekoslovakka f'Marzu 1939, Hitler kiser il-wegħda tiegħu li s-Sudetenland kienet l-aħħar talba territorjali tiegħu. Dan għamilha ċara li l-politika ta' appeasement tal-qawwiet tal-Punent lejn il-Ġermanja kienet żball. Wara li r-Reich Ġermaniż beda l-invażjoni tiegħu tal-Polonja fl-1 ta' Settembru, 1939, il-Gran Brittanja, il-Kanada, l-Awstralja, l-Indja, New Zealand, l-Afrika t’Isfel, u Franza ddikjaraw gwerra lill-Ġermanja. It-Tieni Gwerra Dinjija kkawżat bejn 55 u 60 miljun mewt f’sitt snin. Il-Ġermanja inizjalment kisbet xi suċċessi militari magħrufa bħala "Blitzkrieg". Il-Polonja kienet maqsuma bejn Hitler u Stalin fil-Patt ta’ Non-Aggressjoni, il-Wehrmacht imbagħad nediet l-armati tagħha lejn il-punent, attakkat lid-Danimarka u n-Norveġja fil-“Weserübung” u l-istati newtrali tal-Lussemburgu, il-Belġju u l-Olanda fil-“Kampanja tal-Punent”. , u Okkupat żoni kbar f'sitt ġimgħat fl-1940 Partijiet ta 'Franza. Il-popolarità ta' Hitler laħqet il-quċċata tagħha. Anke qabel ma bdiet il-gwerra, it-Tielet Reich intensifika l-persekuzzjoni tiegħu tal-Lhud. Matul is-sena 1938, il-Lhud Ġermaniżi ġew esklużi mill-ħajja ekonomika u mċaħħda mill-proprjetà tagħhom permezz ta 'diversi regolamenti. Fid-9 ta' Novembru, 1938, il-ħwienet u s-sinagogi Lhud kienu meqruda waqt il-pogroms ta' Novembru. Fl-1941, il-Lhud kienu pprojbiti milli jitilqu mill-pajjiż. Minn dakinhar 'l quddiem kellhom jilbsu l-"Istilla Lhudija" u bdew il-qtil sistematiku tagħhom fl-isfera ta' influwenza Ġermaniża kollha. Ħafna mietu f'xogħol furzat minħabba kura inadegwata u epidemiji. L-SS, li kienet primarjament responsabbli għall-eżekuzzjoni, waqqfu kampijiet ta' sterminazzjoni f'territorju ta' qabel Pollakk jew Sovjetiku, fejn il-biċċa l-kbira tal-vittmi, miġjuba minn karozzi tal-bhejjem, kienu immedjatament issikkati bil-gass (ara Aktion Reinhardt). Aktar minn miljun ruħ inqatlu fil-kmamar tal-gass u l-krematorji tal-kamp ta' konċentrament ta' Auschwitz biss. B’kollox, in-numru ta' Lhud maqtula jammonta għal mill-inqas sitt miljuni. Operazzjoni Barbarossa bdiet fit-22 ta' Ġunju, 1941. L-armata Ġermaniża mxiet lejn il-kapitali Sovjetika u twaqqfet fil-Battalja ta' Moska f'Diċembru 1941. Wara li l-Imperu alleat tal-Ġappun (→ Axis Powers) attakka lill-flotta Amerikana Fl-attakk fuq Pearl Harbor fl-istess xahar, il-Ġermanja ddikjarat ukoll gwerra lill-Istati Uniti tal-Amerika. In-nuqqas ta 'riżorsi u s-saħħa ta' l-għadu superjuri malajr wasslu għal bidla fil-gwerra, li mmanifesta ruħha fil-Battalja mitlufa ta 'Stalingrad bl-annihilation sħiħa tas-6 Armata Ġermaniża. Aktar ma saret it-telfa inevitabbli, iktar saret il-politika domestika ħarxa. Fid-diskors tiegħu fil-Palazz tal-Isport fit-18 ta' Frar, 1943, Joseph Goebbels ipproklama “gwerra totali,” hekk kif l-armati Ġermaniżi rtiraw kważi fuq il-fronti kollha u bosta bliet Ġermaniżi ġew meqruda mill-bumbardamenti. Meta l-armati Sovjetiċi kienu diġà ħadu l-kapitali fil-Battalja ta' Berlin, Hitler ħadu ħajtu fil-Führerbunker fit-30 ta' April, 1945. Fit-8 ta' Mejju, il-Wehrmacht ċediet mingħajr kundizzjonijiet u fit-23 ta' Mejju, 1945 l-aħħar gvern tar-Reich ġie arrestat fiż-żona speċjali ta' Mürwik, ħdejn Flensburg. Il-mexxejja politiċi, militari u ekonomiċi li baqgħu ħajjin ġew ipproċessati fil-Proċessi ta' Nuremberg għar-responsabbiltà individwali tagħhom għal delitti tal-gwerra u delitti kontra l-umanità. === Il-Ġermanja taħt l-okkupazzjoni Alleata (1945-1949) === [[File:Potsdam Conference group portrait, July 1945.jpg|thumb|Parteċipanti tal-Konferenza ta' Potsdam, 1945]] [[File:Map-Germany-1947.svg|thumb|left|L-erba' żoni ta' okkupazzjoni skont il-Ftehim ta’ Potsdam, il-Protettorat tas-Saar u ż-żoni tal-Lvant taħt l-amministrazzjoni Pollakka u Sovjetika]] Il-Ġermanja kienet maqsuma fi ħdan il-fruntieri tal-31 ta' Diċembru, 1937; Fil-5 ta' Ġunju 1945, l-erba’ poteri rebbieħa – l-Istati Uniti, l-USSR, il-Gran Brittanja u finalment Franza – iddefinixxew żoni ta' okkupazzjoni u mbagħad eżerċitaw is-sovranità fiż-żoni rispettivi tagħhom fil-punent tal-linja Oder - Neisse u flimkien permezz ta' Kmand Alleat fuq Greater. Berlin. It-Territorji tal-Lvant Ġermaniżi, kwart tat-territorju tar-Reich u abitati minn ħamsa tal-popolazzjoni tar-Reich, kienu diġà tqiegħdu taħt l-amministrazzjoni tar-Repubblika Popolari Pollakka qabel it-tmiem tal-gwerra wara l-konkwista tagħha mill-Armata l-Ħamra, u fl- fit-tramuntana tal-Prussja tal-Lvant dik tal-Unjoni Sovjetika (Oblast ta' Kaliningrad). Fuq ħeġġa ta' Stalin, il-poteri tal-Punent approvaw dan fil-Ftehim ta' Potsdam, kif ukoll it-tkeċċija tal-Ġermaniżi mill-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Ir-Repubblika tal-Awstrija ġiet restawrata għall-fruntieri tagħha tal-1938 u wkoll maqsuma f'erba 'żoni ta' okkupazzjoni. Fl-1946/1947, is-Saarland ġie separat mit-territorju okkupat u mqiegħed taħt amministrazzjoni Franċiża diretta. Inizjalment, l-erba 'poteri ppruvaw jiżviluppaw politika ta' okkupazzjoni komuni. Kien hemm qbil dwar id-demilitarizzazzjoni, id-denazifikazzjoni u ż-żarmar tal-kartelli; Il-mistoqsija dwar x'kienet tfisser demokrazija żvelat differenzi bejn l-Unjoni Sovjetika u l-poteri tal-Punent, li intensifikaw meta bdiet il-Gwerra Bierda. Fit-tliet żoni tal-punent, l-Alleati tal-Punent ssuġġettaw l-industrija tal-minjieri, li kienet importanti għar-rikostruzzjoni, għall-Istatut tar-Ruhr. Bir-riforma monetarja ta' Ġunju, 1948 u l-abolizzjoni simultanja ta' prezzijiet fissi u l-ġestjoni, id-direttur ekonomiku taż-żoni tal-punent, Ludwig Erhard, immarka bidla ekonomika partikolarment psikoloġikament sinifikanti; Bir-riforma monetarja fiż-żona tal-Ġermanja okkupata mis-Sovjetiċi li segwew ftit jiem wara u l-imblokk ta' Berlin mill-USSR, is-separazzjoni bejn il-Lvant u l-Punent żdiedet. === Repubblika Federali tal-Ġermanja u GDR (1949-1990) === [[File:Deutschland Bundeslaender 1957.png|thumb|left|Il-Ġermanja skont it-teorija ta' tliet stati difiża mill-Unjoni Sovjetika u l-GDR wara l-1958, li ma rnexxilhiex: Repubblika Federali, Berlin tal-Punent u GDR]] Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja twaqqfet fit-23 ta' Mejju, 1949 fit-tliet żoni ta' okkupazzjoni tal-punent u l-Liġi Bażika daħlet fis-seħħ bħala kostituzzjoni proviżorja, li l-preambolu tagħha kien fih ir-rekwiżit ta' riunifikazzjoni matul perjodu tranżitorju; Bonn saret is-sede tal-gvern. Erba’ xhur u nofs wara, ir-Repubblika Demokratika Ġermaniża twaqqfet fiż-żona okkupata mis-Sovjetiċi. Iż-żewġ stati raw lilhom infushom bħala parti mill-kontinwità ta' stat Ġermaniż kollu u ma għarfux lill-ieħor. It-tnejn baqgħu taħt il-kontroll tal-forzi tal-okkupazzjoni. Bl-integrazzjoni fl-alleanzi militari opposti tan-NATO u t-Trattat ta' Varsavja, huma kisbu l-indipendenza formali fl-1955 (ara t-Trattati ta' Pariġi, id-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tal-USSR għall-GDR). Il-prerekwiżit għal dan kien li f'Lulju 1951 it-tliet potenzi tal-Punent iddeċidew li jtemmu formalment l-istat ta 'gwerra mal-Ġermanja; L-Unjoni Sovjetika ma ddikjaratx qabel Jannar 1955, u wara segwew stati oħra tal-Ewropa tal-Lvant. L-Alleati baqgħu responsabbli għall-Ġermanja kollha kemm hi u d-drittijiet tagħha f'Berlin. Filwaqt li fil-GDR ġiet stabbilita ekonomija ppjanata kkontrollata mill-istat, ir-Repubblika Federali għażlet l-hekk imsejħa ekonomija tas-suq soċjali bi ftit influwenza statali. Il-qawwa ta' okkupazzjoni Sovjetika ħolqot kundizzjonijiet inizjali diffiċli fil-GDR b'talbiet għoljin għal riparazzjonijiet (speċjalment id-dekummissjonar), filwaqt li fir-Repubblika Federali beda "miraklu ekonomiku" b'għajnuna barranija (Pjan Marshall), li wassal għal rati ta' tkabbir għoli sostnuti, impjieg sħiħ. . u l-prosperità. [[File:Berlinermauer.jpg|thumb|Il-Ħajt ta' Berlin f'Bethaniendamm f'Berlin-Kreuzberg (Berlin tal-Punent), 1986]] [[File:Bundesarchiv Bild 183-1989-1118-028, Berlin, Grenzübergang Bornholmer Straße.jpg|thumb|Bornholmer Straße f'Berlin tal-Punent fl-10 ta' Novembru, 1989. Ġurnata wara l-waqgħa tal-Ħajt, gradilja tħejji l-ewwel merħba għall-viżitaturi fil-GDR.]] Fil-Punent, bliet ġodda u mibnija mill-ġdid kienu bbażati fuq il-Karta ta' Ateni (CIAM) tal-1933, filwaqt li fil-Lvant is-16-il prinċipju tal-iżvilupp urban, żviluppati skont il-mudell Sovjetiku, saru vinkolanti. B'riżultat ta' dan, ir-rikostruzzjoni fiż-żewġ stati Ġermaniżi segwiet il-mudell tal-belt favur il-karozzi. Żoni residenzjali u kummerċjali spiss kienu separati minn xulxin. Minn dakinhar ’il quddiem, ġew ippjanati wkoll bosta bliet suburbani bis-satellita (“bliet rieqda”). Dan it-tip ta' żvilupp urban kien rikonoxxut mill-bidu bħala mhux korrett. Il-Purtiera tal-Ħadid li qasmet l-Ewropa Ċentrali wkoll qasmet il-Ġermanja; L-emigrazzjoni kontinwa ta' nies speċjalment żgħażagħ u bi kwalifiki għolja wasslet biex il-GDR tagħlaq dejjem aktar il-fruntiera interna Ġermaniża sakemm fl-1961, taħt l-eks segretarju ġenerali tas-SED Walter Ulbricht, ingħalqet kompletament bil-bini tal-Ħajt ta' Berlin, li saħansitra għamel kuntatti tal-Familja. bejn il-Ġermanja tal-Punent u tal-Lvant huma diffiċli ħafna. Kull min ipprova jaħrab mir-Repubblika xorta waħda kien detenut bil-forza (ara l-ordni ta' eżekuzzjoni, imwiet fil-fruntieri u l-ħitan). F'termini ta' politika barranija, il-Kanċillier Konrad Adenauer imbuttat għall-integrazzjoni tal-Punent u l-parteċipazzjoni fl-unifikazzjoni ekonomika tal-Ewropa tal-Punent għar-Repubblika Federali parzjalment sovrana, li tibda bl-Unjoni Montan fl-1952. forza tal-integrazzjoni Ewropea. F'Settembru 1950, il-GDR saret membru sħiħ tal-Kunsill tal-Lvant għall-Assistenza Ekonomika Reċiproka (RGW). Fi ħdan il-GDR, is-soċjaliżmu sar vinkolanti mill-partit statali SED u organizzazzjonijiet tal-massa bħall-FDJ; Ma kienx għad baqa' elezzjonijiet ħielsa u r-rewwixta tas-17 ta' Ġunju, 1953 ġiet imrażżna. L-opinjonijiet dissidenti ġew ippersegwitati permezz ta' ċensura u sorveljanza estensiva mill-pulizija sigrieta, is-Sigurtà tal-Istat; Il-protesta kontra dan qamet f'moviment dissidenti u tad-drittijiet ċivili, li sar radikalizzat bl-espatrijazzjoni ta' Wolf Biermann fl-1976. Fir-Repubblika Federali, li kienet qed tilliberalizza permezz tal-Punent, it-talbiet għal bidla soċjali u rikonċiljazzjoni żdiedu mal-passat, filwaqt li l-elites Nażisti baqgħet fil-biċċa l-kbira bla tfixkil, speċjalment mill-moviment tal-istudenti tal-Ġermanja tal-Punent tas-sittinijiet. Tfaċċat oppożizzjoni extra-parlamentari kontra l-koalizzjoni kbira ffurmata fl-1966 bil-liġijiet ta' emerġenza tagħha. Il-koalizzjoni soċjali-liberali taħt Willy Brandt espandiet l-istat soċjali u l-libertajiet soċjali mill-1969; Il-“New Ostpolitik”, li kellha l-għan li tnaqqas it-tensjonijiet mal-Ewropa tal-Lvant, qalgħet lil Brandt il-Premju Nobel għall-Paċi fl-1971 u kritika mill-konservattivi. Fl-1973, ir-Repubblika Federali u l-GDR saru stati membri tan-NU. Minbarra l-problemi tal-provvista li qed jikbru (ekonomija ta 'skarsezza), l-ekonomija ppjanata tal-GDR kellha tlaħħaq ma' bidliet demografiċi, li għalihom Erich Honecker, li ddeċidiet mill-1971 sal-1989, wieġeb b'appoġġ massiv tal-familja. Il-politika tal-GDR għan-nisa u l-familja, kif ukoll l-ugwaljanza u s-sigurtà soċjali miksuba, huma kkunsidrati parzjalment ta' suċċess. Is-snin sebgħin fir-Repubblika Federali kienu kkaratterizzati minn żieda fid-dejn u l-qgħad wara l-kriżi taż-żejt u t-terrur mill-fazzjoni tax-xellug radikali tal-Armata l-Ħamra. Il-Kanċillier Helmut Schmidt (SPD) tilef l-appoġġ fil-partit tiegħu minħabba l-appoġġ tiegħu għad-deċiżjoni doppja tan-NATO - attakkat mill-moviment għall-paċi, parti mill-Movimenti Soċjali Ġodda emerġenti - u ġie sostitwit fl-1982 minn Helmut Kohl (CDU ), li kellu l-opportunità biex tgħaqqad mill-ġdid il-Ġermanja fl-1989. L-iskuntentizza tal-popolazzjoni tal-GDR kien żdied minħabba t-tqabbil kostanti tas-sistemi appoġġjati mit-televiżjoni tal-Punent. Fl-aħħar tas-snin tmenin, bil-politika riformista ta' Mikhail Gorbachev fl-Unjoni Sovjetika, ġie ffurmat ukoll moviment ta' protesta fil-GDR, li fil-ħarifa tal-1989 għamel pressjoni fuq il-mexxejja politiċi tal-GDR mdgħajfa permezz ta’ moviment ta' ħruġ permezz tal-Ħadid Proċess, li kienet mimlija toqob, u permezz ta' dimostrazzjonijiet tal-massa (“Aħna l-poplu”) u wasslu għar-riżenja ta' Honecker. Fid-9 ta' Novembru, 1989, l-għoti tal-libertà tal-moviment mit-tmexxija tal-GDR wasslet għal stampede tal-massa u l-ftuħ tal-qsim tal-fruntiera tal-Ħajt ta' Berlin. Ibda bil-programm ta' għaxar punti tiegħu ta' Novembru tard, Kohl idderieġa l-avvenimenti lejn l-għaqda nazzjonali ("Aħna poplu wieħed") filwaqt li żamm rabtiet militari u politiċi mal-Punent. Fl-ewwel elezzjonijiet ħielsa għall-Kamra tal-Poplu fit-18 ta' Marzu, 1990, rebħet l-alleanza tal-partit “Alleanza għall-Ġermanja”, immexxija mis-CDU tal-Lvant, li ttamat għal riunifikazzjoni rapida. Dan ġie nnegozjat fix-xhur ta' wara fit-Trattat ta' Unifikazzjoni u mar-rappreżentanti tal-Alleati fi ħdan il-qafas tat-“Żewġ u Erba’ Taħditiet”. === Il-Ġermanja riunifikata (mill-1990) === [[File:BRD.png|thumb|Il-fruntieri esterni tal-Ġermanja mir-riunifikazzjoni fl-1990; il-fruntieri interni juru status wara d-29 ta' Ġunju, 1993.]] Ir-riunifikazzjoni Ġermaniża tlestiet fit-3 ta' Ottubru, 1990 bl-adeżjoni tal-GDR mar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; Din il-ġurnata tal-għaqda Ġermaniża saret festa nazzjonali. It-Trattat Two Plus Four, li daħal fis-seħħ fl-1991, fl-aħħar solviet il-kwistjoni Ġermaniża: l-erba 'poteri rrinunzjaw is-setgħat sovrani tagħhom, it-truppi tagħhom ħallew il-pajjiż fl-aħħar tal-1994, u l-Ġermanja riunifikata rċeviet is-sovranità statali sħiħa tagħha. Huwa wiegħed li jiddiżarma massimu ta' 370,000 suldat. Bit-trattat tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja ffirmat f'Varsavja fl-14 ta' Novembru, 1990, il-Ġermanja rrikonoxxiet il-fruntiera Oder-Neisse; It-territorju lejn il-lvant eventwalment sar Pollakk taħt il-liġi internazzjonali. Dan kien ikkumplimentat minn politika ta' rikonċiljazzjoni mal-ġirien tagħha tal-Lvant, l-ewwel mal-Polonja fl-1991 u mbagħad mar-Repubblika Ċeka fl-1997. F'termini ta 'politika barranija, il-gvern federali tal-Kanċillier Kohl sostna integrazzjoni aktar profonda mal-formazzjoni tal-Unjoni Ewropea, l-espansjoni sussegwenti tal-UE lejn il-lvant, u l-introduzzjoni tal-ewro. [[File:SoziodemographieDeutschlandsNachDerWiedervereinigung.png|thumb|left|Dejta soċjoekonomika mid-disgħinijiet: telf qawwi tal-popolazzjoni u qgħad massiv fl-istati federali l-ġodda]] Il-Bundestag għamel lil Berlin il-kapitali fl-1991, li għaliha marru l-gvern u l-parlament fl-1999 (ara l-bini tar-Reichstag u d-distrett tal-gvern). Wara żieda qawwija fir-riunifikazzjoni qasira, id-disgħinijiet kienu kkaratterizzati minn staġnar ekonomiku, qgħad tal-massa, u "riforma b'lura." B'mod partikolari, il-pajjiżi l-ġodda ma żviluppawx malajr kemm mistenni wara l-introduzzjoni tal-ekonomija tas-suq (“pajsaġġi li jiffjorixxu”). Mill-1991 sal-1993 kien hemm mewġa ta' rewwixti kontra dawk li jfittxu l-ażil. Kien biss fis-snin 2000 li l-istati l-ġodda stabbilizzaw soċjalment u ekonomikament. Fl-elezzjoni federali tal-1998, il-koalizzjoni iswed-isfar ta' Kohl tilfet il-maġġoranza tagħha fil-Bundestag, l-ex partiti tal-oppożizzjoni SPD u Alliance 90/The Greens iffurmaw l-ewwel koalizzjoni aħmar-aħdar taħt il-Kanċillier Gerhard Schröder (SPD), li kkawża bidliet profondi fil- politika soċjali, tal-pensjoni u tas-saħħa. L-ekoloġija saret aktar importanti, pereżempju mal-bidu tat-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari. Il-liberalizzazzjonijiet soċjo-politiċi inkludew il-liġi tal-unjoni ċivili u liġi ġdida taċ-ċittadinanza. L-ewwel missjoni ta' ġlieda mis-suldati Ġermaniżi mit-Tieni Gwerra Dinjija – fil-Gwerra tal-Kosovo fl-1999 – immarkat bidla fil-politika barranija. Wara l-attakki terroristiċi tal-11 ta' Settembru, 2001, Schröder assigura lill-Istati Uniti b’“solidarjetà bla restrizzjonijiet”; Il-Ġermanja pparteċipat fil-Gwerra tal-Afganistan, iżda mhux fil-Gwerra tal-Iraq, li għamlet lill-"Kanċillier tal-paċi" Schröder popolari. It-tieni mandat ta' Schröder mill-2002 kien ikkaratterizzat mill-Aġenda 2010 u r-riformi assoċjati tas-suq tax-xogħol tal-kunċett Hartz. Il-benefiċċji soċjali għall-persuni qiegħda tnaqqsu u marbuta ma' miżuri ta' appoġġ individwali, li dawk affettwati qiesu bħala inġusti. Dan wassal għal protesti madwar il-Ġermanja u indirettament għal elezzjoni federali bikrija fl-2005, u wara Angela Merkel (CDU) daħlet fil-gvern bħala l-ewwel kanċillier mara tal-Ġermanja. Il-koalizzjoni kbira tiegħu ffaċċjat fallimenti bankarji matul il-kriżi finanzjarja globali u r-riċessjoni kbira li segwiet. Wara li għelbet dan, il-Ġermanja esperjenzat boom ekonomiku sostnut u tnaqqis sostnut fil-qgħad. Minn dakinhar 'l hawn, il-kriżi tal-euro (li bdiet fl-2010) u l-kriżi tar-refuġjati fl-Ewropa li bdiet fl-2015 irrappreżentaw l-aktar sfidi politiċi importanti, li l-isplużjoni ekonomika għamlithom ħafna aktar faċli biex jingħelbu. Madankollu, iż-żewġ avvenimenti wasslu wkoll għal diskrezzjoni soċjali konsiderevoli u tisħiħ tal-movimenti Iżlamofobiċi u xettiċi tal-UE (Pegida, Alternattiva għall-Ġermanja). Bil-legalizzazzjoni taż-żwiġijiet bejn persuni tal-istess sess, l-introduzzjoni tat-tielet sess fiż-żwiġijiet ċivili, u t-twaqqif tal-konskrizzjoni fil-Bundeswehr, il-Ġermanja stinkat għal liberalizzazzjoni akbar tas-soċjetà tagħha. Angela Merkel temmet l-aħħar mill-erba' mandati tagħha fil-kariga matul il-pandemija tal-COVID-19, li għaliha l-Ġermanja wieġbet b'restrizzjonijiet temporanji fuq il-ħajja ekonomika, kulturali u pubblika u kkumbattuha bi programmi nazzjonali ta' tilqim, inkluż il-vaċċin ġdid tal-mRNA tozinameran żviluppat fil-Ġermanja. beda. Il-maġġoranza l-kbira tal-Ġermaniżi appoġġaw il-miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija. Madankollu, minn naħa waħda, il-pandemija żvelat tfixkil soċjali u ekonomiku fi ħdan is-soċjetà Ġermaniża, is-sistema tal-kura tas-saħħa Ġermaniża, u r-ritard teknoloġiku tal-Ġermanja meta mqabbla ma 'pajjiżi oħra tal-Punent. Min-naħa l-oħra, movimenti ta' protesta mmobilizzati kontra miżuri biex tiġi miġġielda l-pandemija u indirizzaw speċifikament il-biżgħat tal-popolazzjoni rigward it-tilqim. Wara l-elezzjoni federali tal-2021, Merkel ġiet sostitwita minn Olaf Scholz (SPD) u s-CDU, li qabel kienu ggvernaw f'koalizzjoni, b'koalizzjoni aħmar-aħdar-isfar. Dan ikompli t-trasformazzjoni diġitali tal-Ġermanja kif ukoll it-transizzjoni tat-trasport u l-enerġija lejn sorsi ta' enerġija sostenibbli li bdew minħabba t-tibdil fil-klima. L-attakk Russu fuq l-Ukrajna fl-2022 wassal għal sanzjonijiet ekonomiċi estensivi mill-Punent kontra r-Russja, li fiha pparteċipat ukoll il-Ġermanja. Fost affarijiet oħra, il-Ġermanja waqqfet l-ikkummissjonar tal-pipeline tal-gass Nord Stream 2. L-ekonomija Ġermaniża, li kienet saret dipendenti fuq il-gass Russu, kellha taċċetta inflazzjoni qawwija fis-settur tal-enerġija. Il-Ġermanja appoġġat lill-Ukrajna finanzjarjament u bil-provvista ta' armi li jiswew diversi biljuni ta' ewro, kif ukoll permezz ta' taħriġ militari ta' suldati Ukraini fuq art Ġermaniża fi ħdan il-qafas tal-Missjoni ta' Assistenza Militari tal-Unjoni Ewropea għall-Ukrajna. Aktar minn miljun refuġjat tal-gwerra Ukraini fittxew protezzjoni fil-Ġermanja. L-Ukraini fil-Ġermanja saru (mill-aħħar tal-2022) it-tieni l-akbar grupp ta' popolazzjoni barranija, wara t-Torok fil-Ġermanja. == Politika == === Fundazzjoni tal-stat === [[File:Berlin Reichstag BW 1.jpg|thumb|Bini tar-Reichstag f'Berlin, sede tal-Bundestag Ġermaniż; Quddiemha hemm il-bandiera tal-għaqda, li ilha tittajjar kontinwament mit-3 ta' Ottubru, 1990.]] Skont id-duttrina prevalenti u l-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti Kostituzzjonali Federali, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja bħala Stat u suġġett tad-dritt internazzjonali hija identika għall-Imperu Ġermaniż u l-predeċessur tiegħu, il-Konfederazzjoni tal-Ġermanja tat-Tramuntana, u għalhekk ilha fil-kontinwità tal-istat minn mindu 'l hawn. 1867 (ara Sitwazzjoni legali tal-Ġermanja wara l-1945). Kostituzzjonijiet storikament differenti jipprovdu informazzjoni dwar l-awto-immaġni tal-istat rispettiv. Wara li l-Ġermanja ġiet okkupata mill-Erbgħa Poteri, il-poteri rebbieħa tat-Tieni Gwerra Dinjija, fl-1945, il-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali ħarġet fil-Ġermanja tal-Punent ġiet ipproklamata fit-23 ta' Mejju, 1949 u daħlet fis-seħħ l-għada. L-ambitu tiegħu kien limitat mid-diviżjoni tal-Ġermanja u, sal-1955, mill-Istatut tal-Okkupazzjoni. Fil-parti tal-Lvant tal-Ġermanja, il-GDR twaqqfet bħala stat indipendenti fis-7 ta' Ottubru, 1949 u rċeviet kostituzzjoni li ġiet sostitwita fl-1968 u riveduta fl-1974. Il-Liġi Bażika tilfet il-karattru proviżorju tagħha bir-riunifikazzjoni u l-GDR daħlet fl-ambitu tagħha ta' applikazzjoni fit-3 ta' Ottubru, 1990. Bit-tmiem tar-responsabbiltà ta' Erba' Qawwa, il-Ġermanja magħquda kisbet sovranità sħiħa. === Territorju nazzjonali === It-territorju nazzjonali tal-Ġermanja jirriżulta mit-totalità tat-territorji nazzjonali tal-pajjiżi tagħha. It-territorju ġie estiż darbtejn bl-adeżjoni skont l-Artikolu 23 sentenza 2 tal-verżjoni l-antika tal-Liġi Bażika: fl-1957 biex jinkludi s-Saarland, fl-1990 biex jinkludi ż-żona tal-adeżjoni tal-GDR u Berlin (parti tal-Lvant ta' Berlin u tal-Punent parti). -Staaken). Iż-żona ekonomika esklussiva fl-ibħra tat-Tramuntana u tal-Baltiku mhijiex parti mit-territorju nazzjonali. Il-kors tal-fruntiera tal-istat issa huwa ffissat, ħlief f'xi partijiet tal-Lag ta' Constance. L-uniku condominium eżistenti fil-Ġermanja huwa t-territorju konġunt Ġermaniż-Lussemburgiż, li jifforma x-xmajjar Moselle, Sauer u Our fuq il-fruntiera bejn il-Gran Dukat tal-Lussemburgu u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja (ma 'l-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland). Din tmur lura għall-Att tal-Kungress ta' Vjenna tad-9 ta' Ġunju, 1815, li r-regoli tiegħu ġew ikkonfermati fi trattat tal-fruntiera fl-1984. Iż-żona hija l-unika żona mhux inkorporata fl-stati ta' Rhineland-Palatinate u Saarland. Il-kwistjoni tal-fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Olanda fiż-żona Ems - Dollart (→ Reġjun Ems Dollart) għadha kontroversjali minħabba li ż-żewġ stati ġirien iżommu l-pożizzjonijiet legali inkompatibbli tagħhom fuq il-fruntiera. Fi ħdan il-Ġermanja, it-tqassim tal-fruntieri statali bejn Schleswig-Holstein, is-Sassonja t'Isfel u possibbilment Hamburg fiż-żona ta' Lower Elbe ma ġiex iċċarat b'mod konklużiv. L-Istati rregolaw responsabbiltajiet amministrattivi u ġudizzjarji għal dan il-qasam permezz ta' ftehimiet amministrattivi u trattati internazzjonali, iżda s-sovranità territorjali mhijiex iċċarata. It-tilwima bejn l-istati ta' Baden-Württemberg u Hesse dwar l-affiljazzjoni kostituzzjonali tal-muniċipalità ta’ Bad Wimpfen, inkorporata f’Baden-Württemberg, lanqas ma ġiet iċċarata għal kollox. Partijiet esklussivi tat-territorju nazzjonali Ġermaniż huma Büsingen fuq ir-Rhine ta' Fuq f'Baden-Württemberg, li hija mdawra mill-Isvizzera u li tappartjeni għat-territorju doganali Żvizzeru, kif ukoll xi żoni żgħar ta' North Rhine-Westphalia li huma separati miż-żona ewlenija ta' ​​Il-Ġermanja mill-binarju Belġjan Vennbahn, li huwa wiesa' ftit metri. === Sistema politika === [[File:Politisches System Deutschlands neu.svg|thumb|Sistema politika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja]] Il-Liġi Bażika (GG) hija l-kostituzzjoni tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja. Il-kap tal-istat huwa l-president federali, li l-funzjonijiet tiegħu huma prinċipalment rappreżentattivi. Huwa elett mill-Assemblea Federali. Huwa segwit f'termini ta' protokoll mill-president tal-Bundestag Ġermaniż, il-Kanċillier federali, l-aġent president tal-Bundesrat, li jirrappreżenta lill-president federali, u l-president tal-Qorti Kostituzzjonali Federali. Is-sede tal-korp kostituzzjonali federali hija l-kapitali federali, Berlin (l-artikolu 3, paragrafu 3, il-Liġi ta' Berlin/Bonn). L-Artikolu 20 GG jistipula - garantit mill-klawsola ta' l-eternità - li l-Ġermanja għandha torganizza ruħha bħala Stat demokratiku, soċjali, kostituzzjonali u federali. Is-sistema tal-gvern hija demokrazija parlamentari. Il-federalità hija maqsuma f'żewġ livelli fis-sistema politika: il-livell federali, li jirrappreżenta l-istat kollu tal-Ġermanja esternament, u l-livell statali, li jeżisti f'kull wieħed mis-16-il stat federali. Kull livell għandu l-korpi statali tiegħu stess tal-eżekuttiv (fergħa eżekuttiva), leġiżlattiva (fergħa leġiżlattiva) u ġudizzjarja (fergħa ġudizzjarja). L-istati, min-naħa tagħhom, jiddeterminaw l-ordni tal-bliet u l-komunitajiet tagħhom; Pereżempju, ħames pajjiżi huma maqsuma f'total ta' 22 distrett amministrattiv. Il-pajjiżi taw lilhom infushom il-kostituzzjonijiet tagħhom; Fil-prinċipju għandhom kwalità statali, iżda huma suġġetti limitati tal-liġi internazzjonali li huma permessi biss jikkonkludu t-trattati tagħhom stess ma' stati oħra bil-kunsens tal-gvern federali (Art. 32 Para. 3, Art. 24 Para. 1 GG) . Ir-Repubblika Federali tista' titqies bħala l-unjoni kostituzzjonali ta' l-stati federati tagħha u biss imbagħad tikseb karattru statali, jiġifieri, hija stat federali fil-veru sens. ==== Leġiżlatura ==== Il-korpi leġiżlattivi tal-gvern federali huma l-Bundestag Ġermaniż, il-Bundesrat u, f'każ ta' difiża, il-Kumitat Konġunt taħt kundizzjonijiet oħra. Il-liġijiet federali huma approvati mill-Bundestag b'maġġoranza sempliċi. Dawn isiru effettivi jekk il-Kunsill Federali ma jkunx qajjem oġġezzjonijiet jew approvahom (art. 77 GG). Huwa possibbli biss li tiġi emendata l-Liġi Bażika b'maġġoranza ta' żewġ terzi tal-membri tal-Bundestag u l-Bundesrat (Art. 79, paragrafu 2 GG). Fl-istati federali, il-parlamenti statali jiddeċiedu l-liġijiet tal-istat federali tagħhom. Għalkemm il-membri parlamentari mhumiex suġġetti għal struzzjonijiet skont il-Liġi Bażika (l-Artikolu 38 tal-Liġi Bażika), fil-prattika leġiżlattiva huma jiddominaw id-deċiżjonijiet preliminari tal-partijiet involuti fil-formazzjoni tar-rieda politika (l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika ). Ir-responsabbiltà għall-leġislazzjoni hija tal-istati federati, sakemm il-gvern federali ma jkollux awtorità leġiżlattiva (artikoli 70 sa 72 GG), jiġifieri leġiżlazzjoni esklussiva jew, f'ċerti każijiet, kuntrarja. ==== Eżekuttiv ==== [[File:Frank-Walter Steinmeier - 2018 (cropped).jpg|thumb|L-aġent president federali]] [[File:2021-09-12 Politik, TV-Triell Bundestagswahl 2021 1DX 3801 by Stepro (cropped).jpg|thumb|left|Aġent Kanċillier Federali Olaf Scholz]] Il-fergħa eżekuttiva hija ffurmata fil-livell federali mill-gvern federali, li jikkonsisti mill-Kanċillier Federali bħala kap tal-gvern u l-ministri federali. Il-ministeri federali kollha għandhom uffiċċju f'Berlin u ieħor fil-belt federali ta' Bonn; xi wħud għandhom l-ewwel kwartieri ġenerali uffiċjali tagħhom f’Bonn. Fil-livell tal-istat, il-Prim Ministru jmexxi l-fergħa eżekuttiva, fil-bliet-stati ta' Hamburg u Bremen, il-presidenti tas-Senat, u f'Berlin, is-sindku fil-gvern imexxi l-fergħa eżekuttiva. L-istati federali huma wkoll demokraziji parlamentari u l-kapijiet tal-gvern tagħhom huma eletti mill-parlamenti tal-istat, iċ-ċittadini u l-Kamra tar-Rappreżentanti ta' Berlin. L-amministrazzjonijiet federali u statali huma mmexxija minn ministri speċjalizzati. Il-Kanċillier Federali jiġi elett mill-Bundestag b'maġġoranza tal-membri tiegħu, fuq rakkomandazzjoni tal-President Federali (art. 63 GG). Il-mandat tiegħu jintemm bil-perjodu elettorali tal-Bundestag (Art. 69.2 GG); Qabel ma jiskadi, il-Kanċillier Federali jista' biss iħalli l-kariga kontra r-rieda tiegħu jekk il-Bundestag jeleġġi suċċessur b'maġġoranza tal-membri tiegħu (art. 67 GG, l-hekk imsejjaħ vot kostruttiv ta' sfiduċja). Il-ministri federali jinħatru fuq rakkomandazzjoni tal-Kanċillier Federali (Art. 64 Para. 1 GG); Huma u l-Kanċillier Federali jiffurmaw il-gvern federali (Art. 62 GG), li l-awtorità tad-direttiva tiegħu tikkorrispondi mal-Kanċillier Federali (Art. 65 Sentenza 1 GG). Il-kompitu tat-tmexxija fid-“Demokrazija tal-Kanċillier” Ġermaniża jaqa' f'idejn il-Kanċillier Federali. Il-Kanċillier isemmi wkoll il-kandidat Ġermaniż għall-kariga ta' Kummissarju tal-UE. L-eżerċizzju tas-setgħat statali u l-applikazzjoni tal-liġijiet federali huma fundamentalment ir-responsabbiltà tal-istati federali, sakemm ma jkunx stabbilit jew permess regolament differenti mil-Liġi Bażika (Art. 30, Art. 83 GG). === Baġit tal-Stat === [[File:Bundeshaushaltsplan 2011.png|thumb|Pjan tal-baġit federali 2011. L-infiq soċjali individwali u l-pjanijiet tad-dejn federali waħedhom jeliminaw aktar minn nofs il-finanzi annwali]] Fl-2021, il-baġit tal-Stat kellu dħul minn taxxi, miżati u ħlasijiet parafiskali ta' 1,629 miljun ewro u spejjeż ta' 1,762 miljun ewro. Mid-dħul, €833 biljun kien dħul mit-taxxa minn gvernijiet federali, statali, lokali u tal-UE. Minħabba ż-żieda fin-numru ta' impjegati soġġetti għal kontribuzzjonijiet soċjali għal madwar 33 miljun u ż-żieda fis-salarji, dħul importanti mit-taxxa bħat-taxxa fuq id-dħul u t-taxxa fuq il-bejgħ jibqa' f'livell perċentwali għoli għall-istat. Skont ir-rapport tad-Deutsche Bundesbank, id-dejn pubbliku tal-Ġermanja kien jammonta għal madwar €2.5 biljun fl-2021. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 3.6 biljun ewro għall-2021, il-proporzjon tad-dejn nazzjonali kien jikkorrispondi għal madwar 70 fil-mija tal-prodott gross domestiku. Fl-2005, id-dejn pubbliku tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja kien jammonta għal 1,541 miljun ewro. Bi prodott gross domestiku ta' madwar 2,281 miljun ewro fl-2005, dan kien jikkorrispondi għal proporzjon ta' dejn pubbliku ta' 67%. Ir-Repubblika Federali, li l-bonds tal-gvern tagħha jissejħu bonds federali, tirċievi l-aħjar klassifikazzjoni tal-kreditu possibbli mit-tliet aġenziji tal-klassifikazzjoni ewlenin Standard & Poor's, Moody's u Fitch. Id-domanda għal titoli, li huma meqjusa bħala investimenti sikuri, naqqset b'mod sinifikanti r-rati tal-imgħax f'dawn l-aħħar snin u, f'xi każijiet, saħansitra wasslet għal rati tal-imgħax negattivi, li kienet waħda mir-raġunijiet ewlenin għas-surplus tal-baġit tal-Ġermanja. Minbarra diversi taxxi tat-traffiku (eż. taxxa fuq il-bejgħ), l-istat jiġġenera parti kbira mid-dħul tiegħu minn taxxi fuq id-dħul u l-profitti: dawn jinkludu t-taxxa fuq id-dħul, it-taxxa fuq il-kumpanniji u t-taxxa fuq il-kummerċ. Jekk il-prodotti jew is-servizzi huma soġġetti għat-taxxa tal-bejgħ, ir-rata tat-taxxa fil-Ġermanja hija 19 fil-mija (rata ġenerali) jew 7 fil-mija (rata mnaqqsa, eż. ikel). B'mod kolokwali u fil-liġi tal-UE, it-taxxa tal-bejgħ tissejjaħ ukoll VAT. Skont studju tal-OECD tal-2014, il-Ġermaniżi għandhom l-ogħla piż tat-taxxa fid-dinja minħabba taxxi għoljin u kontribuzzjonijiet oħra bħall-kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali, anke qabel l-istati tal-welfare Skandinavi. Madankollu, it-tassazzjoni tad-dħul biss kienet ikkunsidrata. Jekk inħarsu lejn ir-rata tat-taxxa (proporzjon ta' taxxi u kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali mal-prodott gross domestiku), il-Ġermanja tikklassifika fid-disa' fost il-pajjiżi tal-OECD, skont studju tal-OECD tal-2021. Skont studju ppubblikat min-NU, il-Ġermanja hija waħda mill-pajjiżi l-aktar lesti li jiffinanzjaw beni pubbliċi permezz tat-taxxi. Il-gvern federali kultant jista 'jikseb self fit-tul (sa għaxar snin) b'rati ta' imgħax negattivi. === Partiti politiċi === [[File:German parliamentary elections diagram.svg|thumb|It-tieni voti fl-elezzjonijiet federali mill-1949 u l-gvernijiet federali]] Skont l-Artikolu 21 tal-Liġi Bażika, il-partiti jipparteċipaw fil-formazzjoni tar-rieda politika tal-poplu. L-ispettru tal-partiti huwa magħmul mill-partiti rappreżentati fil-Bundestag; dejjem inkludiet il-partiti popolari, l-SPD u l-partiti tal-Unjoni (fil-gruppi parlamentari CDU u CSU). Mill-partiti l-oħra, wara l-elezzjoni federali tal-2021, hemm rappreżentati wkoll ix-Xellug u l-Ħodor, l-SSW, kif ukoll l-AfD u l-FDP; L-SSW hija rappreżentata fil-Bundestag għall-ewwel darba mill-elezzjoni federali tal-1949. Il-partiti kollha msemmija huma rappreżentati fil-gruppi politiċi tal-Parlament Ewropew. L-organizzazzjonijiet taż-żgħażagħ jappoġġjaw kważi l-partiti influwenti kollha, u organizzazzjonijiet politiċi oħra ta' quddiem jinkludu rappreżentanti tal-istudenti, assoċjazzjonijiet tal-istudenti, organizzazzjonijiet tan-nisa u tal-anzjani, assoċjazzjonijiet tan-negozju, organizzazzjonijiet lokali u assoċjazzjonijiet internazzjonali. Il-fondazzjonijiet tal-partiti jgħinu biex jiddeterminaw id-diskors politiku, legalment indipendenti mill-partiti. === Politika ewropea === Il-Ġermanja hija membru fundatur tal-Kunsill tal-Ewropa u l-Komunitajiet Ewropej, li kibru flimkien biex jiffurmaw l-Unjoni Ewropea (UE) politika fid-disgħinijiet permezz tal-bidu prinċipalment integrazzjoni ekonomika. Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja ssieħbet fl-Unjoni Monetarja Ewropea fl-1990 u hija parti mis-Suq Uniku Ewropew. L-euro ilu introdott bħala mezz ta' ħlas mill-2002 u ħa post il-marka Ġermaniża fir-Repubblika Federali. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona Schengen u mill-kooperazzjoni ġudizzjarja u tal-pulizija bl-għajnuna tal-Europol u l-Eurojust. Il-politika barranija u ta' sigurtà komuni ta' l-UE tiddetermina l-politika barranija Ġermaniża. Il-qafas legali tal-politika Ewropea Ġermaniża fl-UE huwa stabbilit mill-Artikolu 23 tal-Liġi Bażika. L-Uffiċċju Ewropew tal-Privattivi (Munich) u bosta istituzzjonijiet tal-UE huma bbażati fil-Ġermanja: il-Bank Ċentrali Ewropew fi Frankfurt am Main, l-awtorità superviżorja tal-assigurazzjoni tal-UE wkoll fi Frankfurt u l-Aġenzija Ewropea għas-Sigurtà tal-Avjazzjoni f'Cologne. Il-Ġermanja kellha l-presidenza tal-Kunsill tal-Unjoni Ewropea tlettax-il darba, l-aktar reċenti fit-tieni nofs tal-2020 taħt il-motto “Flimkien. "Agħmel l-Ewropa b'saħħitha mill-ġdid." === Politika barranija u ta' sigurtà === [[File:Plenarsaal des Europäischen Parlaments in Brüssel.jpg|thumb|Sala Plenarja tal-Parlament Ewropew fi Brussell. Il-Ġermanja hija waħda mis-27 stat membru tal-[[Unjoni Ewropea]].]] [[File:33rdG8Leaders.jpg|thumb|left|Ir-Repubblika Federali hija membru fundatur tas-summit G8 (issa G7) u G20 (G8 (issa G7) f'Heiligendamm, 2007).]] Il-prinċipji gwida tal-politika barranija Ġermaniża huma rabtiet mal-Punent u l-integrazzjoni Ewropea. Is-sħubija fl-alleanza transatlantika tad-difiża tan-NATO kienet ċentrali għall-politika tas-sigurtà mill-1955. Matul il-Gwerra Bierda, l-ambitu tal-politika barranija tal-Ġermanja tal-Punent kien limitat. Ir-riunifikazzjoni kienet meqjusa bħala waħda mill-aktar għanijiet importanti. L-operazzjonijiet militari barranin kienu barra mill-kwistjoni. Skont il-Liġi Bażika, il-Bundeswehr ma tistax tipparteċipa fi gwerer ta' aggressjoni; Il-missjoni tagħhom hija biss li jiddefendu l-pajjiż u l-alleanzi. Il-"Ostpolitik il-Ġdida" mibdija mill-koalizzjoni soċjali-liberali fl-1969 taħt l-islogan Bidla permezz tar-ravviċinament, li l-alleati importanti inizjalment qiesu b'xettiċiżmu, irnexxielha twaqqaf it-triq tagħha stess u kompliet mill-gvern liberali-konservattiv ta' Helmut Kohl mill-1982. . Sa mir-riunifikazzjoni, il-Ġermanja kellha responsabbiltà internazzjonali akbar; Mill-1991, il-Bundeswehr ilha involuta f'operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi u l-infurzar tal-paċi barra l-Ġermanja u t-territorju tal-alleati tan-NATO, taħt is-superviżjoni tal-Bundestag u flimkien mal-armati alleati (operazzjonijiet barra miż-żona). Il-gvern federali aħmar-aħdar ta' Gerhard Schröder ċaħad il-gwerra tal-Iraq fl-2003 u għalhekk oppona l-alleat importanti l-Istati Uniti. Tradizzjonalment, il-Ġermanja, flimkien ma' Franza, għandha rwol ewlieni fl-Unjoni Ewropea. Il-Ġermanja qed tmexxi sforzi biex toħloq politika barranija u ta' sigurtà Ewropea uniformi u effettiva lil hinn mill-unjoni ekonomika u monetarja. Għanijiet oħra ta' politika barranija jinkludu l-implimentazzjoni tal-Protokoll ta' Kjoto dwar il-protezzjoni tal-klima u r-rikonoxximent globali tal-Qorti Kriminali Internazzjonali. Il-Ġermanja hija speċjalment interessata f'soluzzjoni paċifika għall-kunflitt tal-Lvant Nofsani, xi ħaġa li tappoġġja prinċipalment permezz ta' opportunitajiet ta' kuntatt informali bejn il-partijiet involuti. Flimkien mal-alleati tagħha l-Gran Brittanja u Franza, ir-Repubblika Federali qed tipprova permezz tad-djalogu tikkonvinċi lill-Iran biex jabbanduna l-programm tal-enerġija nukleari tiegħu. Fit-13 ta' Lulju, 2016, il-gvern federali adotta l-White Paper il-ġdida dwar il-politika tas-sigurtà u l-futur tal-Bundeswehr bħala l-iktar dokument bażiku importanti tal-politika tas-sigurtà fil-Ġermanja. Il-politika tajba tal-Ġermanja u l-kooperazzjoni lejn il-Vjetnam minn dakinhar ikkontestati u miċħuda mill-germanes, migranti Vjetnamiżi u attivisti Vjetnamiżi inzak r-repressjoni u l-awtoritarjaniżmu li l-Vjetnam jimponi fuq il-bank tagħha stess. === Militari === [[File:Bundeswehr Kreuz Black.svg|thumb|L-emblema nazzjonali tal-Bundeswehr: is-Salib tal-Ħadid. Din tmur lura għall-gwerer tal-ħelsien mill-1813 sal-1815.]] Wara li twaqqfet fl-1949, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja inizjalment ma tħallietx toħloq il-forzi armati tagħha stess minħabba l-status ta' okkupazzjoni. Madankollu, taħt l-influwenza tal-Gwerra Koreana u s-Sovjelizzazzjoni tal-Ewropa tal-Lvant, ir-Repubblika Federali tħalliet toħloq fl-1951 il-Gwardja Federali tal-Fruntiera paramilitari bħala pulizija tal-fruntiera u, mill-1955, forzi armati bis-sħiħ li jissieħbu fin-NATO. Għalhekk, it-twaqqif ta' din il-Bundeswehr bħala prerekwiżit għall-adeżjoni kien kontribut sinifikanti għar-rabtiet mal-Punent u għalhekk għar-rikonoxximent internazzjonali tar-Repubblika Federali, iżda kien kontroversjali ħafna internament minħabba l-impatt tat-Tieni Gwerra Dinjija. Wara r-riunifikazzjoni fl-1990, partijiet mill-Armata Popolari Nazzjonali (NVA) tal-GDR ġew inkorporati f'dawn il-forzi armati. Mill-1956 sal-2011, skont l-Artikolu 12a tal-Liġi Bażika, ġie applikat servizz militari obbligatorju ġenerali fir-Repubblika Federali għall-irġiel kollha ta' aktar minn 18-il sena. Ġie sospiż fl-2011 u sostitwit b'servizz militari volontarju. Mill-2001 'l hawn, in-nisa kellhom ukoll aċċess bla restrizzjonijiet biex iservu fil-forzi armati. Il-proporzjon tagħhom huwa madwar 13 fil-mija tas-suldati (minn Lulju 2023). Madwar 1,600 suldat Ġermaniż ġew skjerati barra mill-pajjiż fl-2023 (minn Settembru 2023). Il-Bundeswehr hija maqsuma fl-Armata, l-Air Force u l-Navy, kif ukoll l-oqsma organizzattivi ta' appoġġ tal-Bażi tal-Forzi Armati, is-Servizz Mediku Ċentrali u l-Ispazju Ċibernetiku u ta' Informazzjoni. Wara t-tmiem tal-Gwerra Bierda, il-qawwa totali tal-Bundeswehr tnaqqset gradwalment minn madwar 500,000 għal inqas minn 180,000 suldat fl-2015, wara li l-liġi internazzjonali stipula qawwa massima fi żmien il-paċi ta' 370,000 suldat Ġermaniż fit-Trattat. Is-sospensjoni tas-servizz militari obbligatorju fl-2011 fissret ukoll riforma komprensiva tal-Bundeswehr, li prinċipalment kienet tfisser l-istabbiliment ta' saħħa massima ta' 185,000 suldat u 55,000 impjegat ċivili. Barra minn hekk, in-numru ta' tagħmir tqil (tankijiet tal-battalja prinċipali, artillerija) tnaqqas b'mod sinifikanti. L-isfond għal dawn il-bidliet strutturali kien il-fokus tal-Bundeswehr minn nofs is-snin 90 fuq il-parteċipazzjoni f'missjonijiet internazzjonali tan-NU u tan-NATO, li għalihom kien meħtieġ inqas persunal militari u, fuq kollox, materjal eħfef u aktar skjerat. Bl-annessjoni tal-Krimea mir-Russja fl-2014 u l-gwerra madwar l-Ukrajna mill-2022, il-fokus tal-kompiti tal-Bundeswehr għal darb'oħra qaleb għad-difiża nazzjonali u tal-alleanza fi ħdan il-qafas tan-NATO u l-UE. Il-Bundeswehr hija l-ewwel armata ta' stat nazzjonali Ġermaniż li tkun armata parlamentari, li l-operazzjonijiet tagħha huma deċiżi esklussivament mill-Bundestag fuq rakkomandazzjoni tal-gvern federali. Fi żmien il-paċi, il-kmandant in-kap ("id-detentur tal-awtorità li jikkmanda") huwa l-Ministru Federali tad-Difiża rispettiv; F'każ ta' difiża, din il-funzjoni tiġi trasferita lill-Kanċillier Federali. Il-fehim tal-Bundeswehr tat-tradizzjoni tbiegħed kemm mill-Wehrmacht tal-era Nazista kif ukoll mill-NVA. Jirreferi għar-riforma tal-armata Prussjana madwar l-1810, il-gwerer tal-ħelsien kontra Napuljun, ir-reżistenza militari kontra n-Nazzjonaliżmu u l-istorja tagħha stess (ara d-digriet tradizzjonali). Il-mudell "ċittadin bl-uniformi" japplika għas-suldati. Il-Kbir Tatwaġġ huwa meqjus bħala l-aktar ċerimonja militari importanti; Il-ġuramenti u l-ġuramenti tas-suldati, li spiss jittieħdu barra mill-installazzjonijiet militari, huma pubbliċi ħafna. Fl-2024, ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja nefqet 71.75 biljun ewro fuq il-Bundeswehr. Dan jagħmel lill-Ġermanja wieħed mill-għaxar pajjiżi fid-dinja bl-ogħla baġits għad-difiża; B'sehem ta 'madwar 2.12 fil-mija tal-prodott gross domestiku, l-infiq Ġermaniż issa huwa ogħla mill-medja ta' 2.02 fil-mija tal-stati Ewropej tan-NATO u l-Kanada. Il-medja inkluża l-Istati Uniti hija 2.71%. === Dipartiment tan-nar === [[File:Fire in a tire depot - 2012 April 27th - Mörfelden-Walldorf -7.jpg|thumb|Pumpieri fuq xogħol f'Mörfelden-Walldorf (Hesse)]] Mill-2021, it-tifi tan-nar tal-Ġermanja kellha madwar 1,385,000 membru attiv, inklużi aktar minn 1,014,000 pompier voluntier, 35,800 pompier professjonali, 34,000 pompier tal-kumpanija u 301,000 żagħżugħ u tfal. Jaħdmu fi kważi 24,000 dipartiment tan-nar voluntier, 111 dipartiment tan-nar professjonali, 754 dipartiment tan-nar tal-kumpanija u 22,900 dipartiment tan-nar taż-żgħażagħ. Dik l-istess sena, il-pumpiera Ġermaniżi ssejħu għal aktar minn 4,344,500 missjoni. Kellhom jintefa 197,834 nirien, kellha tingħata assistenza teknika kważi 659,700 darba, operazzjonijiet ta' salvataġġ ta' emerġenza kellhom isiru madwar 2,437,000 darba u kellhom isiru 1,050,000 operazzjoni oħra oħra. Barra minn hekk, bosta miljuni ta' membri ta' appoġġ jappartjenu għal assoċjazzjonijiet lokali tas-servizz tan-nar. It-tifi tan-nar huma magħqudin permezz ta' assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar, eventwalment assoċjazzjonijiet distrettwali tat-tifi tan-nar u assoċjazzjonijiet statali tat-tifi tan-nar biex jiffurmaw l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tat-tifi tan-nar, li tirrappreżentahom fl-Assoċjazzjoni Dinjija tal-Pompieri CTIF. === Pulizija u servizzi ta' intelligence === [[File:DSC 9248 (8739201218).jpg|thumb|Ħelikopter tal-Pulizija użat għall-Pulizija Federali (Gwardja tal-Fruntiera)]] Minħabba l-federaliżmu fil-Ġermanja, l-istati federali u b'mod partikolari l-pulizija tal-stat u l-uffiċċji tal-investigazzjoni kriminali tal-istat huma ġeneralment responsabbli għas-sigurtà interna tar-Repubblika Federali. Fi ħdan il-pulizija, ħafna drabi ssir distinzjoni bejn pulizija tal-protezzjoni, pulizija tal-irvellijiet, pulizija kriminali, unitajiet speċjali (bħal Kmand tal-Operazzjonijiet Speċjali (SEK) jew Kmand tal-Operazzjonijiet Mobbli (MEK)) u awtoritajiet regolatorji. Biex tinżamm l-ordni pubbliku, f'xi muniċipalitajiet għandhom ukoll l-appoġġ ta' uffiċċji tal-ordni pubbliku. Madankollu, diversi organizzazzjonijiet jeżistu wkoll fil-livell federali biex jipproteġu s-sigurtà pubblika. Dan jinkludi b'mod partikolari l-Pulizija Federali (li qabel kienet il-Gwardja Federali tal-Fruntiera), li tieħu kompiti bħall-protezzjoni tal-fruntieri, il-pulizija tal-ferrovija u l-ġlieda kontra t-terroriżmu u żżomm ukoll l-unità speċjali GSG 9, kif ukoll l-Uffiċċju Federali tal-Pulizija Kriminali, li, fost affarijiet o[rajn, jipproseku/a reati spe/jalment serji. It-tnejn huma direttament subordinati għall-Ministeru Federali tal-Intern u l-Patrija. Barra minn hekk, hemm awtoritajiet tal-infurzar tal-Amministrazzjoni Federali Doganali (bħas-Servizz tal-Investigazzjoni Doganali, l-Uffiċċju tal-Investigazzjoni Kriminali tad-Dwana, u l-Grupp ta' Appoġġ Ċentrali tad-Dwana), li huma responsabbli għall-infurzar tat-taxxa, il-kummerċ u x-xogħol u jinfurmaw lill-Ministeru Federali dwar Finanzi. Fil-Ġermanja hemm ukoll tliet servizzi ta' intelligence federali: Is-Servizz Federali ta' Intelliġenza ċivili (BND), bħala servizz ta' intelligence barrani, jiġbor u jevalwa informazzjoni ċivili u militari dwar pajjiżi barranin. Is-servizzi nazzjonali ta' intelligence responsabbli għall-kompiti ta' protezzjoni kostituzzjonali u kontro-intelliġenza huma l-Uffiċċju Federali għall-Protezzjoni tal-Kostituzzjoni (BfV), is-Servizz Militari ta' Kontra-intelliġenza (MAD) tal-Ministeru Federali tad-Difiża (BMVg) u, f'kull wieħed mill- stati federati, aġenzija statali għall-protezzjoni tal-kostituzzjoni. Is-servizzi tal-intelliġenza fil-Ġermanja m'għandhomx setgħat tal-pulizija minħabba r-rekwiżit tas-separazzjoni. === Dritt === ==== Oriġini ==== [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F083310-0005, Karlsruhe, Bundesverfassungsgericht (retuschiert).jpg|thumb|L-ewwel Senat tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fil-kompożizzjoni li kienet teżisti sal-15 ta' Ġunju 1989 mal-President Roman Herzog. Il-ħelsien tal-ajkla fl-awla inħoloq fl-1969 minn Hans Kindermann.]] Il-liġi Ġermaniża tappartjeni għaċ-ċirku legali kontinentali u żviluppat għal ħafna mill-eżistenza tagħha mingħajr l-ordni ta' stat nazzjonali Ġermaniż. Għalhekk hija bbażata fuq il-liġi Ġermaniża trażmessa storikament, li tmur lura għal-liġijiet tribali Ġermaniċi u kollezzjonijiet legali medjevali bħas-Sachsenspiegel, u għar-riċeviment tal-liġi Rumana mis-seklu 12 'il quddiem, li kienet meqjusa superjuri għall-eżattezza u l-universalità tagħha. Apparti xi normi legali, bħall- Constitutio Criminalis Carolina tal-1532, l-Imperu Ruman Qaddis kien ikkaratterizzat minn drittijiet speċjali. Matul is-seklu 19 biss bdiet in-normalizzazzjoni legali u ġie introdott Kodiċi Kummerċjali Ġenerali fil-Konfederazzjoni Ġermaniża fl-1861 u fl-Imperu, fost affarijiet oħra, il-Qorti tar-Reich fl-1877 u l-Liġijiet tal-Ġustizzja tar-Reich fl-1879. Fl-1900 daħal il-Kodiċi Ċivili. fis-seħħ. ==== Dittatorjat u wara l-gwerra ==== Is-Soċjaliżmu Nazzjonali biddel il-liġi f'mezz ta' tirannija, li hija rappreżentata mid-deċiżjonijiet tat-terrur tal-Qorti tal-Poplu, il-Liġijiet ta' Nuremberg u ħafna atti legali oħra, li tħassru biss mil-liġi tal-okkupazzjoni Alleata, sors legali mhux Ġermaniż. Għalkemm il-liġi tal-okkupazzjoni ġiet revokata f'ħames liġijiet federali u d-dispożizzjonijiet tagħha ġew inkorporati fil-biċċa l-kbira fil-liġi Ġermaniża, il-ġudikatura Ġermaniża għadha tistinka sal-lum biex terġa' lura l-liġi li tqattgħet mill-istat Nazzjonali Soċjalista inġust. Pereżempju, ir-reat kriminali tal-qtil, li jmur lura għall-era Nazzjonali Soċjalista, huwa kontroversjali fost l-awtoritajiet ġudizzjarji Ġermaniżi. Il-verżjoni aktar stretta tal-Artikolu 175 fit-Tielet Reich wasslet ukoll għal persekuzzjoni estensiva tal-omosesswalità fir-Repubblika Federali; Ma ġiex riformat sal-1969 u eliminat mill-kodiċi penali fl-1994. Fil-GDR, il-liġi kienet ikkontrollata mill-gvern SED ta’ partit wieħed; Is-separazzjoni tas-setgħat u l-indipendenza tal-qrati, meħtieġa mill-Kostituzzjoni, ġew elużi fir-realtà kostituzzjonali. Fl-amministrazzjoni tal-ġustizzja u l-leġiżlazzjoni, il-GDR ppruvat tul l-eżistenza tagħha biex titbiegħed mit-tradizzjoni legali ċivili, imwaqqfa fl-Imperu u kompliet fir-Repubblika Federali, u biex toħloq sorsi legali indipendenti bbażati fuq kuntest legali u storiku. perspettiva. B'differenza mir-Repubblika Federali, il-GDR legalment irrifjutat kemm l-identità kif ukoll is-suċċessjoni legali lill-Imperu Ġermaniż. Fil-Kodiċi Ċivili tal-GDR, li daħal fis-seħħ fl-1976, l-enfasi kienet fuq ir-"relazzjonijiet tal-provvista" taċ-ċittadini. [189] Kwistjonijiet ta’ proprjetà kienu regolati taħt l-awspiċi ċari tal-ekonomija ppjanata soċjalista; Bl-introduzzjoni tal-Kodiċi Ċivili, definizzjoni ta’ proprjetà ma baqgħetx teżisti. Bl-adeżjoni tal-GDR kemm l-iżvilupp kif ukoll l-eżistenza tal-liġi tal-GDR ġew fi tmiemhom. Ħlief f'każijiet antiki tal-amministrazzjoni tal-ġustizzja, il-liġi kriminali u ċivili tal-GDR m'għadhiex tinfluwenza l-liġi Ġermaniża kontemporanja. Permezz tal-Artikolu 9 tat-Trattat tal-Unifikazzjoni, xi liġijiet u regolamenti tal-GDR ġew trasferiti għal-liġi nazzjonali tal-istati l-ġodda. Il-piena tal-mewt ġiet abolita fil-Ġermanja bl-Artikolu 102 tal-Liġi Bażika meta ġiet promulgata. Fil-GDR, l-abolizzjoni ma seħħetx qabel l-1987, ftit snin qabel it-tmiem tagħha. ==== Preżenti ==== Ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja hija meqjusa bħala stat kostituzzjonali (Artikolu 20, Artikolu 28, paragrafu 1, sentenza 1 GG), li jfisser li l-attività tal-istat tista' tiġi ġġustifikata biss bil-liġi u hija limitata mil-liġi. Għalhekk, il-kontenut tal-liġijiet Ġermaniżi huwa normalment l-ewwel il-limiti tal-kamp ta' applikazzjoni tagħhom qabel ma tiġi stabbilita l-liġi. Pereżempju, l-Artikolu 1 tal-Kodiċi Penali jeżenta l-atti kollha li ma kinux punibbli bil-liġi fiż-żmien tal-att. Kull persuna li d-drittijiet tagħha huma miksura minn awtorità pubblika għandha d-dritt li titlob protezzjoni legali kontra dan quddiem il-qrati (Art. 19 Para. 4 GG). L-imħallfin ma huma suġġetti għall-ebda struzzjonijiet meta jagħtu l-ġustizzja u huma indipendenti minn awtoritajiet statali jew politiċi oħra. Il-Ġermanja għandha qrati ta' mħallfin lajċi u awli kriminali li fihom is-sentenzi jingħataw b'mod konġunt minn imħallfin onorarji u mħallfin professjonali, sakemm is-sentenza mistennija għar-reati ma taqbiżx erba' snin. Proċedimenti bil-ġurija ġew aboliti fil-Ġermanja fl-1924. Regoli proċedurali estensivi, bħall-Kodiċi tal-Proċedura Kriminali u l-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili, jiddeterminaw il-kors eżatt tal-proċedimenti ġudizzjarji, iżda wkoll proċedimenti pre-, extraġudizzjarji u sussegwenti. ==== Preżenti ==== Il-ġurisprudenza hija essenzjalment eżerċitata mill-qrati tal-istati federali: f'kawżi ċivili u kriminali minn qrati lokali, qrati reġjonali u qrati reġjonali ogħla (ġurisdizzjoni ordinarja); Ġurisdizzjonijiet speċjalizzati jinkludu ġurisdizzjoni tax-xogħol, amministrattiva, soċjali u finanzjarja. Il-Qorti Federali tal-Privattivi hija responsabbli għall-protezzjoni tal-proprjetà intellettwali. Il-qrati federali ogħla jaġixxu bħala qrati tal-appell (Art. 95 GG): il-Qorti Federali tal-Ġustizzja bħala l-qorti ċivili u kriminali ogħla, il-Qorti Federali tax-Xogħol, il-Qorti Amministrattiva Federali, il-Qorti Soċjali Federali u l-Qorti Federali tal-Finanzi. It-tilwim kostituzzjonali jiġi solvut mill-qrati kostituzzjonali tal-istati federali u l-Qorti Kostituzzjonali Federali (l-Artikolu 93 GG), li d-deċiżjonijiet tagħhom jista’ jkollhom is-saħħa tal-liġi u b’hekk jorbtu qrati oħra (ara l-Artikolu 31 tal-Att dwar il-Qorti Kostituzzjonali Federali ). ==== Ġurisprudenza kostituzzjonali tal-qrati tal-UE ==== Il-liġi Ewropea u l-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea qed isiru dejjem aktar importanti. Bħala riżultat tal-kuntratti fit-tul tal-Ġermanja mal-Unjoni Ewropea u l-attivitajiet legali bbażati fuqhom, il-liġi Ġermaniża hija influwenzata b'mod sinifikanti mil-liġi tal-Unjoni. F'Diċembru 2021, il-Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea ddikjarat f'deċiżjoni innovattiva u mifruxa mal-Unjoni kollha li l-liġi li tat tista' wkoll tegħleb il-każistika tal-qrati kostituzzjonali tal-istati membri. Skont l-osservaturi, il-Qorti Ewropea tal-Ġustizzja timmira wkoll li tkun l-awtorità finali dwar kwistjonijiet ta' kompetizzjoni għall-Istati Membri; Ma setgħux jistrieħu aktar fuq il-kostituzzjoni tagħhom bħala distinzjoni mil-liġi tal-UE. Id-deċiżjoni kienet preċeduta minn diversi tilwim bejn l-Unjoni Ewropea u l-istati membri tagħha dwar il-ġurisprudenza kostituzzjonali finali, inkluża proċedura ta' ksur (ma tkompliex) kontra l-Ġermanja minħabba deċiżjoni mill-Qorti Kostituzzjonali Federali tagħha dwar is-superviżjoni finanzjarja li kienet tikkontradixxi lill-ECJ. == Ekonomija == === L-essenzjali === [[File:Vessel Cosco Pride IMO9472153 departing Hamburg Germany 01.jpg|thumb|Vapur tal-kontejners fil-port ta' Hamburg. Imkejla mill-valur tal-merkanzija, il-Ġermanja hija t-tielet l-akbar esportatur u importatur fid-dinja fl-2018.]] Bi prodott domestiku gross nominali ta' madwar $3.8 triljun fl-2020, il-Ġermanja hija l-akbar ekonomija fl-Ewropa u t-tielet l-akbar fid-dinja. Imkejla mill-PGD nominali per capita, il-Ġermanja tikklassifika fit-18-il post internazzjonali u fit-8 fl-Unjoni Ewropea (mill-2019). Imkejjel mill-valur tal-merkanzija, il-pajjiż kien it-tielet l-akbar importatur u esportatur fid-dinja fl-2016. Il-Programm tal-Iżvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti jikklassifika lill-Ġermanja fost il-pajjiżi b'livelli għoljin ħafna ta' żvilupp uman. Ikklassifikat fis-seba' post fl-Indiċi tal-Kompetittività Globali fl-2019. Il-kompetittività tal-Ġermanja hija bbażata prinċipalment fuq in-numru kbir ta 'intrapriżi żgħar u ta' daqs medju (Mittelstand), li huma fost il-mexxejja tas-suq globali, speċjalment f'setturi industrijali speċjalizzati. 2.1 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika totali hija ġġenerata fis-settur ekonomiku primarju (agrikoltura), 24.4 fil-mija fis-settur sekondarju (industrija), u 73.5 fil-mija fis-settur terzjarju (servizzi). Fl-2014, il-Ġermanja rreġistrat rekord b’medja ta' madwar 42.6 miljun impjegat soġġetti għal kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali. In-numru medju ta' nies qiegħda fl-2014 kien ta' 2,898 miljun. Skont l-Eurostat, il-Ġermanja kellha t-tieni l-inqas rata ta' qgħad fl-Unjoni Ewropea f'Ġunju 2019 bi 3.1 fil-mija. Fattur importanti fil-ħolqien ta' impjiegi ġodda huwa l-intraprenditorija u n-negozji ġodda, li dwarhom, fost affarijiet oħra, il-monitor annwali tal-bidu tal-KfW jipprovdi informazzjoni. Il-Ġermanja għandha varjetà wiesgħa ta' depożiti ta' materja prima u tradizzjoni twila tal-minjieri (inkluż faħam, melħ prezzjuż, minerali industrijali u materjali tal-kostruzzjoni, kif ukoll fidda, ħadid u landa). L-industrija tiddependi fuq importazzjonijiet globali ta 'materja prima. Il-potenzjal uman flimkien ma' edukazzjoni tajba u kultura ta' innovazzjoni huma kkunsidrati bħala prerekwiżiti għas-suċċess tal-ekonomija Ġermaniża u s-soċjetà tal-għarfien. L-aktar setturi kompetittivi globalment tal-industrija Ġermaniża huma l-karozzi, il-vetturi kummerċjali, l-inġinerija elettrika, l-inġinerija mekkanika u l-industrija kimika. It-teknoloġija aerospazjali, is-settur finanzjarju – pereżempju fiċ-ċentru finanzjarju ta' Frankfurt am Main – u s-settur tal-assigurazzjoni, speċjalment ir-riassigurazzjoni, huma importanti wkoll globalment. L-importanza tal-industriji kulturali u kreattivi qed tiżdied. Bħala membru tal-Unjoni Ewropea, il-Ġermanja hija parti mill-akbar suq uniku fid-dinja, b'popolazzjoni magħquda ta' madwar 500 miljun u PGD nominali ta' $17.6 triljun fl-2011. Il-Ġermanja hija wkoll parti miż-żona tal-euro, unjoni monetarja b'19-il membru. Pajjiżi u madwar 337 miljun abitant. Il-mezz ta' ħlas tiegħu huwa l-euro, li l-politika monetarja tiegħu hija kkontrollata mill-Bank Ċentrali Ewropew (BĊE) u hija t-tieni l-aktar munita ta' riżerva importanti fid-dinja u l-akbar munita fiċ-ċirkolazzjoni f'termini ta' valur fi flus kontanti. Ir-rata tal-qgħad fil-Ġermanja hija fost l-inqas fl-UE; huwa 3%; huwa aktar baxx biss fil-Polonja u r-Repubblika Ċeka. Il-medja fil-pajjiżi kollha tal-UE hija ta’ 6.1 %, filwaqt li l-pajjiżi tal-OECD għandhom rata ta' qgħad ta’ 4.8 % (minn Marzu 2023). L-inugwaljanza fid-dħul fil-Ġermanja kienet ftit inqas mill-medja tal-OECD fl-2005. Fl-2008, id-dħul medjan disponibbli kien 1,252 b'indiċi Gini ta' 0.29. Id-distribuzzjoni tal-ġid fil-Ġermanja hija ferm aktar ikkonċentrata mid-distribuzzjoni tad-dħul, b'indiċi ta' Gini ta' 0.78. Skont Credit Suisse, il-ġid privat ammonta għal $12.4 triljun fl-2016. Bħala medja, kull adult fil-Ġermanja kellu assi ta '$185,175 fl-2016 (assi medji: $42,833). Hija tikklassifika fis-27 post fid-dinja u hija inqas mill-biċċa l-kbira tal-pajjiżi ġirien tal-Ġermanja; kawża jew konsegwenza waħda (skont l-interpretazzjoni) hija l-proporzjon baxx tas-sjieda tal-proprjetà immobbli. Fl-2016 kien hemm 1,637,000 miljunarju fil-Ġermanja u fl-2017 kien hemm total ta' 114-il biljunarju (f'dollari Amerikani), it-tielet l-ogħla numru fid-dinja. === Kummerċ barrani u żvilupp ekonomiku === [[File:Germany Product Exports (2019).svg|thumb|Il-Ġermanja tesporta skont il-kategorija tal-prodott]] Mill-1986 sal-1988, mill-1990 u mill-2003 sal-2008, l-ekonomija Ġermaniża rreġistrat bilanċ favorevoli tal-esportazzjoni akbar minn kwalunkwe pajjiż ieħor (“ċampjin tal-esportazzjoni dinjija”). Matul is-snin 2010, il-Ġermanja kienet il-pajjiż bit-tielet l-ogħla valur ta' esportazzjonijiet fid-dinja. Fl-2020, l-esportazzjonijiet laħqu valur totali ta' 1,205 biljun ewro, il-valur tal-importazzjonijiet kien ta' 1,025 biljun ewro, eċċess fil-bilanċ tal-kummerċ barrani ta' 180 biljun ewro. Is-surplus tal-kont kurrenti kien l-ogħla fid-dinja fl-2016 u qabeż is-7 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika, li ntlaqgħet bi kritika kemm f'pajjiżhom kif ukoll barra. L-aktar imsieħba kummerċjali importanti (importazzjonijiet u esportazzjonijiet) fl-2020 kienu r-Repubblika Popolari taċ-Ċina (volum tal-kummerċ ta' 213 biljun ewro), l-Olanda (173 biljun ewro), l-Istati Uniti (172 biljun ewro), Franza (147 biljun ewro), il-Polonja (123 biljun ewro) u l-Italja (114 biljun ewro). L-akbar swieq tal-esportazzjoni kienu l-Istati Uniti, ir-Repubblika Popolari taċ-Ċina, Franza u l-Olanda. Il-Ġermanja wettqet aktar minn nofs il-kummerċ barrani tagħha mal-istati tal-Unjoni Ewropea. Il-valur tal-esportazzjonijiet kollha ta' oġġetti u servizzi ammontaw għal 47 fil-mija tal-produzzjoni ekonomika fl-2019, li huwa għoli fost ekonomiji akbar. Il-pajjiż huwa għalhekk potenzjalment vulnerabbli għall-varjazzjonijiet fil-kummerċ globali, anke jekk ir-rebound f'dawn l-aħħar snin kien immexxi primarjament mill-konsum. [[File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|thumb|Frankfurt am Main huwa ċentru ekonomiku u tat-trasport internazzjonali, kif ukoll il-kwartieri ġenerali tal-Bank Ċentrali Ewropew.]] Il-Ġermanja ġiet affettwata lejn l-aħħar tal-2008 u l-2009 mill-kriżi finanzjarja internazzjonali, li kkawżat tnaqqis fil-prodott gross domestiku ta' 5.6 fil-mija fl-2009. L-ekonomija Ġermaniża mbagħad reġgħet kibret b'mod sinifikanti, b'4.1 u 3.7 fil-mija (2010 u 2011), u b'mod aktar moderat. fl-2012 u l-2013, b’0.5 fil-mija kull wieħed. Fl-2014, it-tkabbir ekonomiku reġa' aċċellera għal 1.9 fil-mija u għal 1.7 u 1.9 fil-mija fl-2015 u l-2016. Fl-2017, it-tkabbir kien 2.2 fil-mija. Il-pandemija tal-COVID-19 ikkawżat kollass ta '4.6 fil-mija fil-produzzjoni ekonomika fl-2020. Is-sena ta' wara, l-ekonomija rkuprat xi ftit u rreġistrat tkabbir ta' 2.7 fil-mija. Bejn l-2000 u l-2011, ir-rata medja ta' inflazzjoni annwali kienet baxxa ta' 0.3 fil-mija (2009) u għolja ta' 2.6 fil-mija (2008). Fil-bidu tal-2015, il-Ġermanja rreġistrat deflazzjoni żgħira (-0.3%) għall-ewwel darba mill-2009 minħabba l-prezzijiet baxxi taż-żejt. Wara snin ta' żidiet fil-prezzijiet relattivament moderati, ir-rata ta' inflazzjoni fil-Ġermanja laħqet l-ogħla livell tagħha mis-snin ħamsin fl-2022 fl-isfond tal-kriżi globali tal-enerġija, b'żidiet fil-prezzijiet b'żewġ ċifri. === Industrija tal-karozzi === [[File:Bundesarchiv B 145 Bild-F078957-0016, Stuttgart-Untertürkheim, Mercedes Autowerk.jpg|thumb|L-iżvilupp u l-manifattura tal-vetturi huma industriji ewlenin fil-Ġermanja.]] Il-Ġermanja hija magħrufa mad-dinja kollha għall-iżvilupp u l-produzzjoni ta' karozzi ta' kwalità għolja u innovattivi. Il-karozza ġiet ivvintata minn Carl Benz fil-Ġermanja fl-1886, u stabbiliet il-pedament għall-iżvilupp ta' dik li issa hija t-tielet l-akbar industrija tal-karozzi fid-dinja. Illum, korporazzjonijiet bħal Volkswagen, Mercedes-Benz u BMW huma parti importanti mill-ekonomija Ġermaniża. L-industrija tal-karozzi Ġermaniża ġġenerat aktar minn 400 biljun ewro f'bejgħ fl-2017 b'madwar 800,000 impjegat fil-Ġermanja, madwar sebgħa fil-mija tal-PGD jistgħu jiġu attribwiti lilhom. === Teknoloġiji ta' l-informazzjoni u telekomunikazzjoni === It-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) huma kkunsidrati bħala fattur ewlieni tal-post. Id-diġitalizzazzjoni tal-ekonomija Ġermaniża hija promossa taħt l-isem tal-proġett Industry 4.0. Il-kumpanija tat-telekomunikazzjoni bl-ogħla dħul fil-Ġermanja hija Deutsche Telekom. SAP, Software AG u DATEV huma fost l-akbar manifatturi ta' softwer fid-dinja bbażati fil-Ġermanja. Fis-settur tal-ħardwer, l-iżvilupp huwa speċjalment importanti, pereżempju f'Infineon u FTS. Minbarra l-kumpaniji tradizzjonali fis-settur tal-ICT, negozji ġodda u e-ventures innovattivi qed isiru dejjem aktar importanti fil-Ġermanja. Fl-2017, 88 fil-mija tal-popolazzjoni kellha aċċess għall-internet; madwar 87 fil-mija setgħu jaċċessaw konnessjoni broadband. === Enerġija === Fl-2010, il-Ġermanja kienet ir-raba' l-akbar produttur tal-enerġija primarja fl-Ewropa u kklassifikat fl-24 post fost il-produtturi tal-enerġija fid-dinja. Fl-2012, il-konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja kien 13,757 PJ (2005: 14,238 PJ). Dan jagħmel lill-pajjiż it-tieni l-akbar konsumatur nazzjonali tal-enerġija fl-Ewropa u s-seba' fid-dinja. Fl-2012, il-provvista tal-elettriku kienet garantita minn 1,059 kumpanija bbażati fil-Ġermanja. Fl-2016, l-enerġija rinnovabbli forniet 29.2 fil-mija tal-produzzjoni grossa tal-elettriku, 13.4 fil-mija tal-ħtiġijiet finali tal-enerġija fis-settur tat-tisħin u 5.1 fil-mija tal-fjuwils. Bħala parti mit-tranżizzjoni tal-enerġija, huwa ppjanat li jiżdied is-sehem tal-enerġija rinnovabbli fil-konsum tal-elettriku għal 80 fil-mija sal-2050, jitnaqqas il-konsum tal-enerġija primarja b'50 fil-mija meta mqabbel mal-2008 u jitnaqqsu l-emissjonijiet tal-gassijiet serra bejn 80 u 95 fil-mija. fil-mija f'konformità mal-miri tal-UE tal-1990 biex jitnaqqsu. B'mod ġenerali, mill-inqas 60 fil-mija tal-konsum tal-enerġija għandu jkun kopert minn enerġija rinnovabbli sal-2050. ==== Konsum tal-enerġija primarja fil-Ġermanja - Sors ta' enerġija ==== * żejt minerali: 35.1 (1990), 35.3 (2019), 35 (2022) * Gass:​​ 15.5 (1990), 25.0 (2019), 24 (2022) * Enerġija rinnovabbli:​​ 1.3 (1990), 14.7 (2019), 17 (2022) * Lignite:​​ 21.5 (1990), 9.1 (2019), 10 (2022) * Karbonju iebes: 15.5 (1990), 8.8 (2019), 10 (2022) * Enerġija nukleari: 11.2 (1990), 6.4 (2019), 3 (2022) * Oħrajn: 0.7 (1990), 0.8 (2022) === Turiżmu === [[File:Deutschland UNESCO Welterbestätten.png|thumb|Is-siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja huma destinazzjonijiet ta' żjarat importanti għat-turisti kulturali u naturali.]] Fl-2016, il-Ġermanja kienet waħda mis-seba 'pajjiżi l-aktar miżjura fid-dinja, b'aktar minn 35 miljun mistieden barrani matul is-sena. Madwar 4,000 mill-11,116 komunità tal-Ġermanja huma organizzati f'assoċjazzjonijiet turistiċi, li 310 minnhom huma rikonoxxuti bħala resorts tas-saħħa, resorts tas-saħħa u resorts tas-saħħa. Hemm 6,135 mużew, 366 teatru, 34 park ta' divertiment u avventura, 45,000 courts tat-tennis, 648 korsa tal-golf, 190,000 kilometru ta' mixi, 40,000 kilometru ta' mogħdijiet għar-roti fuq distanzi twal, kif ukoll rotot tal-vaganzi u tematiċi. It-turiżmu tan-negozju u tal-konferenzi għandu importanza eċċellenti; Il-Ġermanja hija l-aktar post importanti tal-fieri kummerċjali internazzjonali b'diversi fieri tal-kummerċ ewlenin fid-dinja. L-Internationale Tourismus-Börse Berlin hija l-fiera ewlenija tat-turiżmu fid-dinja. Il-Ġermanja għandha wkoll l-ogħla konċentrazzjoni ta' festivals. == Traffiku == L-Indiċi tal-Prestazzjoni tal-Loġistika tal-2018 maħluq mill-Bank Dinji juri lill-Ġermanja bħala l-pajjiż bl-aqwa infrastruttura fid-dinja. Minħabba l-popolazzjoni densa u l-post ċentrali fl-Ewropa, hemm volum ta' traffiku għoli ħafna fil-Ġermanja. Huwa pajjiż ta' transitu importanti, speċjalment għat-trasport tal-merkanzija. Permezz tal-kunċett ta' Netwerks Trans-Ewropej, il-Ġermanja hija promossa bħala żona ta' trasferiment bejn l-ewwel żona ekonomika ċentrali Ewropea, l-hekk imsejħa Blue Banana, u ż-żona ekonomika ċentrali tal-Ewropa. Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Proġetti importanti f'dawn in-netwerks huma l-assi ferrovjarji Lyon/Ġenova–Rotterdam/Antwerp, POS (Pariġi–Lvant ta' Franza–Lbiċ tal-Ġermanja), PBKA (Pariġi–Brussell–Cologne–Amsterdam), Berlin–Palermo u r-rotta ewlenija lejn l-Ewropa. Barra minn hekk, il-Ġermanja hija l-punt tat-tluq tal-punent għal xi kurituri tat-trasport pan-Ewropej. Fl-2005 ġie introdott pedaġġ tat-trakkijiet tal-awtostrada. L-emissjonijiet tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija bejn l-1995 u l-2017. === Traffiku fit-toroq === [[File:Waldschlößchenbrücke - Dresden, Germany - DSC09192.JPG|thumb|left|Il-Pont Waldschlösschen ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: Waldschlößchenbrücke jew Waldschlösschenbrücke) huwa pont tat-triq li jaqsam ix-xmara Elbe fi Dresden.]] [[File:Hallerbach- und Wiedtalbrücke.jpg|thumb|Raggruppament tar-rotot tat-trasport fil-kunċett tal-kuritur Ewropew]] [[File:Waldschlösschenbrücke Dresden.jpg|thumb|left|Il-Pont Waldschlösschen ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: Waldschlößchenbrücke jew Waldschlösschenbrücke) huwa pont tat-triq li jaqsam ix-xmara Elbe fi Dresden.]] Ir-Rumani diġà stabbilixxew toroq pavimentati fil-Ġermanja, li reġgħu marru għall-agħar. L-ewwel toroq inbnew fis-seklu 18. L-invenzjoni tal-karozzi tat impetu ġdid għall-kostruzzjoni tat-toroq. L-ewwel awtostrada fid-dinja, l-AVUS, infetħet f'Berlin fl-1921. It-trasport bit-triq ħa post il-ferroviji bħala l-aktar mod importanti ta' trasport fit-tieni nofs tas-seklu 20. Il-Ġermanja għandha wieħed mill-aktar netwerks tat-toroq densi fid-dinja. Fl-2012, in-netwerk ta' awtostradi federali kien jinkludi 12,845 kilometru ta' awtostradi u 40,711 kilometru ta' awtostradi federali. In-netwerk tat-toroq reġjonali kien jinkludi wkoll 86,597 kilometru ta' toroq statali, 91,520 kilometru ta' toroq distrettwali u muniċipali. Fl-1 ta' Jannar, 2020, 47.7 miljun karozza tal-passiġġieri ġew irreġistrati fil-Ġermanja. In-numru totali ta' vetturi bil-mutur u trejlers kien 65.8 miljun. Mill-1995 sal-2017, l-emissjonijiet assoluti tad-dijossidu tal-karbonju mit-trasport tal-merkanzija bit-triq fil-Ġermanja żdiedu b'20 fil-mija. Biex jitnaqqsu l-perikli u l-piżijiet ikkawżati mit-traffiku tat-triq, inħolqu żoni pedonali, żoni ta' traffiku kwiet u żoni ta' 30 km/h f'ħafna bliet Ġermaniżi. Minn dakinhar, in-numru ta’ nies li jmutu f’inċidenti tat-traffiku naqas kontinwament; Fl-2015 kien hemm 3,459 persuna, fl-2019 kien hemm 3,046. Ir-rota qed taqdi rwol dejjem aktar importanti u l-espansjoni tagħha qed tiġi appoġġjata politikament permezz tal-pjan taċ-ċikliżmu, pereżempju. === Trasport bil-ferrovija === [[File:Railway traffic Köln Hauptbahnhof_2015-12-17-01.JPG|thumb|Traffiku reġjonali u fuq distanzi twal quddiem l-istazzjon ċentrali ta' Cologne (mix-xellug għal-lemin: DB Regio, National Express, ICE 3 ta' DB Fernverkehr, DB Regio)]] Fis-7 ta' Diċembru, 1835, infetħet il-Ludwigseisenbahn, l-ewwel linja tal-ferrovija tal-Ġermanja, u fid-deċennji ta' wara n-netwerk ferrovjarju kiber għal aktar minn 18,000 kilometru fl-1870. L-espansjoni tal-ferrovija aċċellerat ukoll it-tkabbir industrijali fis-seklu 19. In-netwerk ferrovjarju Ġermaniż bħalissa huwa twil madwar 39,200 kilometru u madwar 41,500 ferrovija tal-passiġġieri u tal-merkanzija jgħaddu minnu kuljum. Bħala parti mir-riforma ferrovjarja, il-ferroviji statali Deutsche Bundesbahn (Punent) u Deutsche Reichsbahn (Lvant) ġew trasferiti lill-kumpanija privata Deutsche Bahn AG fl-1 ta' Jannar, 1994. Jorganizza l-biċċa l-kbira tat-traffiku ferrovjarju fil-Ġermanja. Madwar 350 kumpanija ferrovjarja oħra joperaw fuq in-netwerk ferrovjarju Ġermaniż. Filwaqt li l-Stat irtira mill-operazzjonijiet operattivi, jiffinanzja l-biċċa l-kbira tal-manutenzjoni u l-espansjoni tan-netwerk, kif ukoll (permezz ta' fondi ta' reġjonalizzazzjoni) l-aktar trasport reġjonali. Ferroviji reġjonali (Interregio-Express (IRE), Regionalbahn (RB), Regional-Express (RE) u S-Bahn (S)) u ferroviji fuq distanzi twal (Intercity (IC), Eurocity (EC) u Intercity-Express (ICE) ) ). Għal ferroviji fuq distanzi twal, rotot ta 'veloċità għolja b'tul totali ta' madwar 2,000 kilometru huma disponibbli. Il-prestazzjoni tat-trasport ferrovjarju fit-trasport lokali u fuq distanzi twal ammontat għal 104.2 biljun kilometru passiġġier fl-2023, u b'hekk laħaq livell rekord. === Trasport lokali === [[File:13-05-03-jena-by-RalfR-04.jpg|thumb|Tram u xarabank f'Jena am Paradies]] [[File:Berlin_SBahn_HackescherMarkt_east.jpg|thumb|Hackescher Markt Station, bil-ferroviji RegionalExpress u S-Bahn, Stazzjon Ċentrali ta' Berlin - Ferroviji Urbani (Berlin Stadtbahn) ]] Fl-1881, Werner von Siemens inawgura l-ewwel tram elettriku fid-dinja f'Lichterfelde, ħdejn Berlin. Dan il-mod ta' trasport iddomina t-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja fl-ewwel nofs tas-seklu 20. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ħafna ingħalqu, speċjalment fil-Ġermanja tal-Punent, u oħrajn ġew konvertiti għal linji tal-ferrovija ħafifa b'rotot tal-mini miċ-ċentru tal-belt. Ġew sostitwiti minn trasport bil-karozza tal-linja, li huwa wkoll disponibbli madwar il-pajjiż kollu u jservi kważi l-postijiet kollha. Madankollu, in-netwerks tal-karozzi tal-linja tnaqqsu minħabba tnaqqis fil-popolazzjoni fiż-żoni rurali u ħafna drabi ġew sostitwiti b'sistemi tal-karozzi tal-linja on-call. Fi bliet akbar, is-subway inbniet fis-seklu 20 u kkombinat ma' ferroviji S-Bahn biex jiffurmaw netwerk ta' transitu rapidu għall-belt u ż-żoni tal-madwar tagħha. L-ipproċessar amministrattiv isir mill-awtoritajiet tat-trasport pubbliku. Mis-snin tmenin, inħolqu u espandew netwerks ta' mogħdijiet għar-roti fl-ibliet u ż-żoni rurali, sabiex ir-roti għal darb'oħra qed ikollhom rwol dejjem akbar fit-trasport lokali. F'paragun internazzjonali, it-trasport pubbliku lokali fl-ibliet il-kbar tal-Ġermanja huwa kkaratterizzat mill-effiċjenza għolja u l-kopertura wiesgħa tiegħu. === Trasport bl-ajru === [[File:Flughäfen in Deutschland.png|thumb|Mappa tal-ajruporti fil-Ġermanja]] B'madwar 700 ajruport, il-Ġermanja għandha waħda mill-ogħla densitajiet ta' runway fid-dinja. L-ajruport ewlieni ta' Frankfurt huwa l-akbar fil-Ġermanja f'termini ta' passiġġieri (2016: 60.77 miljun), ir-raba' l-akbar fl-Ewropa u l-akbar ajruport fl-[[Ewropa]] f'termini ta' volum ta' merkanzija (2015: 2.1 miljun tunnellata). L-akbar linja tal-ajru tal-Ġermanja, il-Lufthansa, topera hubs interkontinentali fi Frankfurt u t-tieni l-akbar ajruport tal-Ġermanja, Munich. Il-gvern federali u l-stati ta' Berlin u Brandenburg huma l-azzjonisti uniċi ta' Flughafen Berlin Brandenburg GmbH, li topera l-Ajruport ta' Berlin Brandenburg "Willy Brandt". Il-Ġermanja m'għandhiex port spazjali (jew port spazjali) tagħha stess għat-traffiku lil hinn mil-Linja Kármán (100 km) fl-ispazju. Għalhekk, l-ivvjaġġar spazjali taċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż juża prinċipalment il-port spazjali CSG fil-Gujana Franċiża. === Traffiku marittimu === [[File:Freedom-of-the-Seas--in-Hamburg.jpg|thumb|Il-mollijiet tal-port ta' Hamburg]] Minħabba l-proporzjon għoli tagħha ta' kummerċ barrani, il-Ġermanja hija dipendenti b'mod speċjali fuq il-kummerċ marittimu. Għandha bosta portijiet tal-baħar moderni, iżda wkoll twettaq proporzjon kbir tal-kummerċ barrani tagħha permezz tal-portijiet ta' pajjiżi ġirien, partikolarment fl-Olanda. L-akbar tliet portijiet tal-baħar fil-Ġermanja huma Hamburg, Wilhelmshaven u l-portijiet ta' Bremen. Il-JadeWeserPort f'Wilhelmshaven huwa l-uniku port fil-fond tal-Ġermanja. L-aktar portijiet importanti fuq il-Baħar Baltiku huma Rostock, Lübeck u Kiel. Rostock-Warnemünde huwa l-aktar port traffikuż tal-Ġermanja. Ir-rotot tat-tbaħħir l-aktar importanti huma Lower Elbe u Lower Weser. Il-Kanal ta 'Kiel huwa l-aktar rotta ta' tbaħħir artifiċjali fid-dinja, barra mill-kosta Baltika Ġermaniża tinsab Kadetrinne, l-iktar rotta tat-tbaħħir traffikuża fil-Baħar Baltiku. Hemm netwerk żviluppat tajjeb ta' passaġġi tal-ilma għan-navigazzjoni interna. Ix-xmajjar ewlenin navigabbli huma r-Rhine, Main, Moselle, Weser u Elbe. Kanali interni importanti huma l-Kanal Mittelland, il-Kanal Dortmund-Ems, il-Kanal Rhine-Herne u l-Kanal Lateral Elbe. Il-Kanal Main-Danubju jevita l-baċin tax-xmara ewlieni Ewropew u għalhekk jippermetti rotta marittima diretta mill-Baħar tat-Tramuntana u l-Baħar Baltiku sal-Baħar l-Iswed. Il-kumpless tal-port Duisburg-Ruhrort huwa l-akbar port intern fil-Ġermanja u huwa meqjus bħala l-akbar port intern fl-[[Ewropa]]. Hemm ukoll tibda u tispiċċa t-Triq il-Ħarir Ġdida, proġett infrastrutturali mir-Repubblika Popolari taċ-Ċina li trid tieħu vantaġġ mir-rotot tal-kummerċ antiki. Il-pjan ġenerali tan-navigazzjoni interna ġie approvat fl-2019. == Kultura == [[File:Goethecut.png|thumb|J. W. von Goethe, 1786 (prefazju għal Faust)]] [[File:Filmstudio Babelsberg Eingang.jpg|thumb|L-studjo tal-films Babelsberg f'Potsdam huwa wieħed mill-postijiet tal-films l-aktar tradizzjonali u famużi fid-dinja.]] L-storja tal-arti u l-kultura Ġermaniża, li l-għeruq tagħha jmorru lura għal żmien iċ-Ċelti, il-popli Ġermaniċi u r-Rumani, tat lok għal personalitajiet li mmarkaw stili u epoki sa mill-Medju Evu. F'varjetà wiesgħa ta 'dixxiplini, ħaddiema kulturali li jitkellmu bil-Ġermaniż saru pijunieri ta' xejriet ġodda u żviluppi intellettwali. Uħud mill-aktar artisti Ġermaniżi influwenti huma fost il-protagonisti taċ-ċiviltà tal-Punent. Il-finanzjament statali għall-kultura (teatri, mużewijiet, skejjel tal-arti, eċċ.) mill-gvern federali, gvernijiet statali u muniċipalitajiet fil-Ġermanja ammontaw għal aktar minn ħdax-il biljun ewro fl-2017. Peress li l-Ġermanja ma tantx teżisti bħala stat nazzjonali, il-kultura Ġermaniża għal sekli sħaħ ġiet definita primarjament bil-lingwa komuni; Anke wara t-twaqqif tal-imperu fl-1871, il-Ġermanja spiss kienet mifhuma bħala nazzjon kulturali. It-tixrid tal-midja tal-massa fis-seklu 20 tat lill-kultura popolari status għoli fis-soċjetà Ġermaniża. L-espansjoni tal-Internet fis-seklu 21 wasslet għal divrenzjar tal-pajsaġġ kulturali u bidlet il-karatteristiċi ta 'diversi kulturi speċjalizzati. L-Istituti Goethe iservu biex ixerrdu l-lingwa u l-kultura Ġermaniża madwar id-dinja. B'total ta' 158 kwartieri ġenerali, inklużi uffiċċji ta' kollegament, l-istitut huwa rappreżentat fl-2013 fi 93 pajjiż. Skont stħarriġ tal-BBC tal-2013 fuq 22 pajjiż, il-Ġermanja gawdiet l-ogħla reputazzjoni internazzjonali fost is-16-il pajjiż mistħarrġa għas-sitt darba konsekuttiva mill-2008. Bħala medja, 59 fil-mija ta' dawk li wieġbu kklassifikaw l-influwenza politika u jaħdmu b'mod pożittiv mill-Ġermanja, filwaqt li 15 fil-mija kkunsidraw huwa negattiv. == Sport == [[File:Germany champions 2014 FIFA World Cup.jpg|thumb|left|It-tim tal-futbol Ġermaniż wara r-rebħa tiegħu fil-finali tat-Tazza tad-Dinja 2014 fil-Brażil, ir-raba' titlu mondjali tiegħu]] Fil-Ġermanja, il-biċċa l-kbira tal-klabbs sportivi huma organizzati fil-Konfederazzjoni Olimpika Sportiva Ġermaniża (DOSB). Fl-2016, kellha madwar 27.5 miljun membru f'90,025 klabb tal-ġinnastika u sportivi. L-aktar sport li jintlagħab u li jarahom fil-Ġermanja huwa l-futbol. Fl-2012 madwar 6.8 miljun membru u madwar 172,000 tim ġew organizzati fil-Federazzjoni Ġermaniża tal-Futbol, ​​li organizzat it-Tazza tad-Dinja fl-1974 u l-2006 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew tal-Futbol fl-1988 u l-2024 u hija waħda mill-akbar u l-aktar suċċess. Assoċjazzjonijiet sportivi tad-dinja. It-tim tal-futbol tal-irġiel Ġermaniż sar ċampjins tad-dinja fl-1954, 1974, 1990 u 2014. Il-Ġermanja hija l-uniku pajjiż li rnexxielu jsir champion Ewropew u dinji kemm fil-futbol tan-nisa kif ukoll tal-irġiel. L-akbar grawnd iddisinjat għal-laqgħat internazzjonali huwa l-Istadium Olimpiku f’Berlin b’74,475 siġġu. Is-Signal Iduna Park f'Dortmund huwa l-istadium bl-aktar siġġijiet awtorizzati għall-ispettaturi fil-partiti tal-futbol tal-Bundesliga, b'aktar minn 80,500 siġġu. Il-Bundesliga tal-handball ħafna drabi titqies bħala l-aqwa kampjonat fid-dinja u fl-2007 it-tim tal-irġiel sar ċampjins tad-dinja għat-tielet darba. Madwar 830,000 membru attiv jappartjenu għal madwar 4,500 klabb (mill-2011). L-organizzazzjoni li tikkoordina hija l-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Handball. Il-volleyball u l-varjant tiegħu tal-volleyball tal-bajja saru sport popolari fis-snin disgħin. Fl-2016, il-Federazzjoni Ġermaniża tal-Volleyball kellha madwar 430,000 membru. Iċ-champions tal-volleyball tan-nisa u tal-irġiel Ġermaniżi huma determinati kull sena, il-Lega taċ-Champions tal-Volleyball Ewropea ntrebħet diversi drabi minn klabbs Ġermaniżi u t-tim tal-irġiel tal-GDR sar ċampjins tad-dinja tal-volleyball fl-1970. Il-basketball u l-hockey fuq is-silġ qed jikbru kontinwament f'termini ta' telespettaturi u preżenza fil-midja. Iċ-champion rekord tal-kampjonat Ġermaniż tal-hockey fuq is-silġ huwa Eisbären Berlin. Fil-basketball, Dirk Nowitzki, li kien ivvutat bħala l-aktar plejer siewi tal-kampjonat professjonali tal-Amerika ta' Fuq NBA fl-2007 u sar l-ewwel Ġermaniż li rebaħ it-titlu tal-NBA ma’ Dallas Mavericks fl-2011, kien wieħed mill-aqwa plejers fid-dinja. Il-Bundesliga tal-basketball ilha teżisti mill-1966 u ċ-champion tar-rekord huwa Bayer Giants Leverkusen. Il-ProA u l-ProB ilhom jeżistu mill-2007. Fit-Tazza tad-Dinja tal-Baskitbol tal-2023, il-Ġermanja saret ċampjins tad-dinja għall-ewwel darba. Fl-isport tal-mutur, l-interess pubbliku huwa partikolarment iffukat fuq il-Formula 1 u d-DTM, li fihom is-sewwieqa u d-disinjaturi Ġermaniżi kisbu suċċess kbir. B'seba' titli ta' kampjonati mondjali, Michael Schumacher hu l-aktar sewwieq tal-Formula 1 ta' suċċess u Sebastian Vettel huwa l-iżgħar champion tad-dinja fl-istorja tal-Formula 1 Champion ieħor tad-dinja huwa Nico Rosberg. Iċ-champion tad-dinja Walter Röhrl kiseb fama dinjija fir-rally. It-tlielaq tal-muturi, li fihom il-fokus huwa fuq it-triq il-Kampjonat tad-Dinja jew il-MotoGP, ipproduċa ċampjins tad-dinja Ġermaniżi bħal Anton Mang, Dirk Raudies, Stefan Bradl u Sandro Cortese. Boxers notevoli tas-seklu 20 inkludew Max Schmeling u Henry Maske, u fil-bidu tas-seklu 21 Felix Sturm, Robert Stieglitz, Sebastian Sylvester, Jürgen Brähmer, Regina Halmich u l-kickboxer Christine Theiss. L-aħwa Ukraini Vitali u Wladimir Klitschko, kif ukoll Arthur Abraham u Susianna Kentikian imwielda fl-Armenja, saru ċampjins multipli tad-dinja fil-klassijiet tal-piż rispettivi tagħhom u temmew il-karriera professjonali tagħhom għal kollox fl-istalel tal-boksing Ġermaniż. L-isports tax-xitwa għandhom tradizzjoni twila fil-Ġermanja. Fil-bobsleigh, luge, biathlon, skiing cross-country u speed skating, atleti Ġermaniżi rebħu medalji regolarment fil-kampjonati tad-dinja u Ewropej kif ukoll fil-Logħob Olimpiku. Sportivi oħra popolari tax-xitwa huma l-iski jumping, b'Sven Hannawald, Jens Weißflog u Severin Freund huma atleti ta' suċċess partikolari, kif ukoll diversi sports ta' ski alpin. B’żewġ rebħiet Olimpiċi fil-figure skating, Katarina Witt hija waħda mill-akbar atleti fid-dixxiplina tagħha. [[File:München - Olympiapark (Luftbild).jpg|thumb|Munich Olympic Park bil-kwartieri ġenerali tal-Logħob Olimpiku tas-Sajf tal-1972, l-aħħar Logħob Olimpiku fil-Ġermanja]] Fl-1936, il-Ġermanja Nażista ospitat l-Olimpjadi tas-Sajf tal-1936 f'Berlin u l-Logħob tax-Xitwa f'Garmisch-Partenkirchen, u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja ospitat il-Logħob tas-Sajf tal-1972. Fit-tabella storika tal-midalji tal-Logħob Olimpiku, il-Ġermanja tinsab fit-tielet post b'600 midalja tad-deheb (2022). It-tennis gawda popolarità kbira, speċjalment mis-snin tmenin u disgħin, grazzi għas-suċċessi tal-atleti Ġermaniżi Boris Becker, Steffi Graf u Michael Stich. Fil-bidu tas-seklu 21, Tommy Haas u Angelique Kerber rebħu xi titli. Il-popolarità taċ-ċikliżmu fit-toroq tiddependi fuq is-suċċessi attwali taċ-ċiklisti Ġermaniżi. Rudi Altig (fis-snin 60), Jan Ullrich (1996-2005/07) u André Greipel (2010s) huma fost l-aktar ċiklisti ta' suċċess ta' żmienhom. Fiċ-ċikliżmu fuq ġewwa, il-Ġermanja hija l-pajjiż ewlieni fin-numru ta' titli tal-kampjonati tad-dinja. B'aktar minn 70 fil-mija tat-titli tat-Tazza tad-Dinja mirbuħa, il-Ġermanja, inkluża l-GDR, hija mexxejja fid-dixxiplini taċ-ċikliżmu u ċ-ċikliżmu artistiku. L-Assoċjazzjoni Ġermaniża tal-Isparar għandha madwar 1.4 miljun membru u madwar il-Ġermanja hemm madwar sitt miljun tiratur sportiv. Fl-2024, kważi 95,000 membru se jiġu organizzati f'madwar 2,250 klabb tal-Federazzjoni Ġermaniża taċ-Ċess. Mill-1894 sal-1921, il-Ġermaniż Emanuel Lasker kien it-tieni ċampjin dinji taċ-ċess. Illum il-Ġermanja hija rappreżentata fil-quċċata tad-dinja minn Vincent Keymer. Atleti Ġermaniżi kisbu wkoll suċċess kbir fi sports oħra bħall-fencing, irkib taż-żwiemel, lotta, qdif, canoeing, hockey, atletika u għawm. Timo Boll u Dimitrij Ovtcharov huma fost l-aqwa plejers fid-dinja fit-table tennis, u Martin Kaymer u Bernhard Langer fil-golf. B'635,000 golfer fl-2014, l-Assoċjazzjoni tal-Golf Ġermaniża hija waħda mill-akbar għaxar assoċjazzjonijiet fl-sport Ġermaniż. Waħda mill-aktar maratoni importanti fid-dinja hija l-Maratona ta’ Berlin, li ilha ssir mill-1974. == Midja == Fil-Ġermanja, jiġu ppubblikati perjodikament 352 gazzetta, 27 fil-ġimgħa, 7 Ħdud, 2,450 rivista popolari u 3,753 rivista speċjalizzata. Xi wħud minn dawn il-midja huma ppubblikati mill-kumpaniji kbar Axel Springer SE, Bauer Media Group, Bertelsmann, Hubert Burda Media u l-grupp tal-midja Funke. Hemm 18-il aġenzija tal-aħbarijiet, li minnhom l-Aġenzija tal-Istampa Ġermaniża (dpa) u n-Netwerk Editorjali tal-Ġermanja (RND) huma l-aktar importanti. Il-gazzetti nazzjonali bl-akbar ċirkolazzjoni (mill-2020) huma Bild (b'ċirkolazzjoni ta' 1.27 miljun), is-Süddeutsche Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.3 miljun), il-Frankfurter Allgemeine Zeitung (b'ċirkolazzjoni ta' 0.2 miljun) u il-Handelsblatt (b'ċirkolazzjoni ta' 0.14 miljun). Bil-bosta, il-gazzetta ta' kull ġimgħa bl-akbar ċirkolazzjoni hija Die Zeit (ċirkolazzjoni ta' 0.55 miljun). Hemm ukoll rivisti politiċi bħal Der Spiegel u rivisti li jiffokaw fuq suġġetti popolari bħal Stern u Focus. Fil-Ġermanja hemm 145 kanal tat-televiżjoni. Fuq it-televiżjoni hemm xandara pubbliċi bħal Das Erste u ZDF u programmi sħaħ iffinanzjati privatament, speċjalment RTL, Sat.1, Pro7, RTL Zwei, Kabel eins u VOX. F'dawn l-aħħar snin żdiedu ħafna kanali reġjonali u programmi ta' interess speċjali. Ix-xandir fil-Ġermanja għandu organizzazzjoni doppja u prinċipalment reġjonali. Huwa maqsum f'radju pubbliku, li huwa ffinanzjat mill-ħlas tax-xandir, u fornituri privati ​​tar-radju, li jiġġeneraw il-biċċa l-kbira tad-dħul tagħhom mir-reklamar. Fl-aħħar tal-2016, ġew irreġistrati aktar minn 300 fornitur tax-xandir, inklużi madwar 290 xandara kummerċjali u aktar minn 60 xandar pubbliku ARD, li xandru prinċipalment permezz tal-VHF, iżda dejjem aktar ukoll permezz tad-DAB. Żewġ sentenzi tal-Qorti Kostituzzjonali Federali fl-1981 u fl-1986, li ddeterminaw l-organizzazzjoni u l-kundizzjonijiet tal-qafas, huma ta' importanza kbira għall-iżvilupp. L-aktar midja onlajn użata huma Spiegel Online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 15%), t-online (il-firxa ta' kull ġimgħa: 14%) u l-portali tal-aħbarijiet ARD (il-firxa ta' kull ġimgħa: 13%). L-użu tal-midja attiv u passiv huwa madwar 9 sigħat kuljum (mill-2018). == Soċjetà == [[File:Sonnen und Wolken Kindertagesstätte Römernest Ladenburg.JPG|thumb|Grupp tal-kindergarten f'Ladenburg, Baden-Württemberg]] Skont l-Istħarriġ dwar il-Valuri Dinji, fil-Ġermanja, li huwa bbażat fuq it-tradizzjoni pluralistika tal-Illuminiżmu, il-valuri sekulari-razzjonali u l-iżvilupp personali personali huma vvalutati. Fl-oqsma tal-edukazzjoni, il-konċiljazzjoni, l-impjiegi, l-ambjent, ir-relazzjonijiet soċjali, l-akkomodazzjoni, is-sigurtà u l-benessri suġġettiv, il-popolazzjoni tirrapporta livelli ta’ sodisfazzjon ogħla mill-medja tal-pajjiżi industrijalizzati żviluppati u biss taħt il-medja fis-saħħa. B'mod ġenerali, il-Ġermanja kisbet 7 minn 10 punti fuq l-Indiċi tal-Għixien Aħjar tal-OECD fl-2015, ogħla mill-medja tal-OECD (6.5; il-Greċja 5.5, l-[[Żvizzera]] 7.6). Fir-Rapport Dinji tal-Ferħija 2018 tan-NU, il-Ġermanja kklassifikat fil-15-il post minn 156 pajjiż. === Saħħa === [[File:Uniklinikum Mannheim Haupteingang.jpg|thumb|L-Isptar tal-Università ta' Mannheim]] Is-sistema tas-saħħa Ġermaniża hija żviluppata ħafna, kif muri mir-rata baxxa ħafna ta' mortalità tat-trabi ta' madwar 3.5 subien u 3.0 bniet għal kull 1,000 twelid u stennija tal-għomor għolja, li fl-2016 kienet ta' 78.2 snin għall-irġiel u 83.1 għan-nisa. Fl-2015, l-irġiel foqra kellhom għomor ta' 70.1 snin, l-irġiel sinjuri 80.9 snin (nisa: 76.9 u 85.3 snin). Fl-2015, studju tal-OECD wera li l-pazjenti fil-Ġermanja kellhom ħinijiet qosra ta' stennija, spejjeż finanzjarji personali baxxi u ħafna għażliet. Madankollu, huwa meħtieġ li tittejjeb il-prevenzjoni, kif muri minn numru għoli ta' mard bħal mard kardjovaskulari u dijabete. Il-kwalità hija murija, fost affarijiet oħra, mill-fatt li n-nies spiss jgħixu puplesija. In-numru ta' dħul fl-isptar u operazzjonijiet huwa fost l-ewwel internazzjonalment, iżda wkoll l-ispejjeż tal-mediċini; Fl-2013, l-infiq fuq is-saħħa kien jirrappreżenta 11 fil-mija tal-PGD (medja tal-OECD: ftit inqas minn 9 %). Is-sistema tas-saħħa tinkludi fornituri tas-servizz bħal tobba, spiżjara, infermiera, l-istat (awtoritajiet federali, statali u lokali), kumpaniji tal-assigurazzjoni tas-saħħa, inċidenti, infermiera u pensjoni, assoċjazzjonijiet legali tal-assigurazzjoni tas-saħħa, assoċjazzjonijiet ta' min iħaddem u tal-impjegati. , gruppi ta' interess u pazjenti oħra, rappreżentati parzjalment minn assoċjazzjonijiet u organizzazzjonijiet ta' għajnuna personali. L-isptarijiet huma tipikament immexxija minn organizzazzjonijiet mingħajr skop ta' qligħ, iżda qed jiġu privatizzati dejjem aktar. Servizzi ta' kura oħra huma fil-biċċa l-kbira pprovduti privatament minn ħaddiema li jaħdmu għal rashom (tobba, spiżjara u kumpaniji stabbiliti, pereżempju fl-industriji tat-teknoloġija farmaċewtika u medika). L-Istat għandu biss rwol sekondarju bħala fornitur tas-servizz lill-awtoritajiet tas-saħħa, sptarijiet muniċipali u kliniki universitarji. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tappartjeni għall-assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja (GKV), li l-kontribuzzjonijiet tagħha huma bbażati prinċipalment fuq il-livell tad-dħul. Il-membri tal-familja li m'għandhomx id-dħul tagħhom huma ġeneralment assigurati mingħajr ma jħallsu l-kontribuzzjonijiet. Id-dritt għall-benefiċċji huwa indipendenti mill-ammont tal-kontribuzzjoni. Madwar 10.8 fil-mija ta' dawk assigurati kellhom assigurazzjoni tas-saħħa privata fl-2017. === Edukazzjoni === [[File:University Library - panoramio (1).jpg|thumb|Il-Librerija tal-Università ta' Heidelberg hija s-simbolu tal-Università ta' Heidelberg, l-eqdem università fil-Ġermanja, imwaqqfa fl-1386. Ilha parti mill-Inizjattiva ta' Eċċellenza mill-2007.]] Is-sistema edukattiva Ġermaniża attwali għandha l-għeruq tagħha, fost affarijiet oħra, fl-ideal edukattiv ta' Humboldt, li darba kien eżemplari madwar id-dinja, u fir-riformi edukattivi Prussjani. Id-disinn tiegħu huwa r-responsabbiltà tal-stati ("sovranità kulturali"), iżda huwa kkoordinat permezz ta' konferenzi nazzjonali tal-ministri tal-edukazzjoni, li jistabbilixxu wkoll standards edukattivi komuni. Skont l-stat federali, hemm perjodi ta' qabel l-skola u disa' sa tlettax-il sena ta' skola obbligatorja. L-attendenza ta' skejjel ta' edukazzjoni ġenerali tieħu mill-inqas disa' snin. Imbagħad tista' tattendi skejjel sekondarji jew skejjel vokazzjonali. Ħafna mill-istati federali Ġermaniżi għandhom sistema skolastika strutturata bi skejjel sekondarji, skejjel sekondarji u skejjel sekondarji, iżda hemm xejriet lejn skejjel aktar komprensivi u skejjel għall-ġurnata kollha. Skont l-stat, il-kwalifika tad-dħul fl-università tinkiseb wara tnax jew tlettax-il sena ta' skola. Prattikament iż-żgħażagħ kollha jattendu istituzzjoni ta' edukazzjoni sekondarja wara l-iskola. L-istudenti tal-kumpanija tipikament jattendu skola vokazzjonali jum jew jumejn fil-ġimgħa, li hija magħrufa madwar id-dinja bħala mudell ta' taħriġ doppju ta' suċċess. L-ekwivalenti akkademiku huwa l-programm ta' studju doppju. L-istudenti jistgħu jagħżlu bejn kulleġġi li għadhom ma ggradwawx u kulleġġi orjentati lejn l-applikazzjoni (skejjel tekniċi). Il-proporzjon ta' akkademiċi żdied b'mod kostanti mis-snin sebgħin. [[File:Deutsches Bildungssystem-quer.svg|thumb|left|Korsijiet fis-sistema edukattiva Ġermaniża.]] L-iżvilupp professjonali wkoll għandu rwol importanti. L-Aġenzija Federali tax-Xogħol toffri bonuses ta' taħriġ kontinwu għall-persuni qiegħda. Qabel it-taħriġ vokazzjonali tagħhom, iż-żgħażagħ jistgħu wkoll ilestu l-hekk imsejħa servizzi volontarji, bħal sena soċjali volontarja jew sena ekoloġika volontarja. Attivitajiet ta' tranżizzjoni popolari oħrajn jinkludu servizz militari volontarju u soġġorni barra l-pajjiż, pereżempju fil-forma ta' Xogħol u Ivvjaġġar jew skambju taż-żgħażagħ. Fi studji dwar il-prestazzjoni tal-iskola, il-Ġermanja ħafna drabi tikseb riżultati medjokri jew saħansitra taħt il-medja meta mqabbla mal-bqija tad-dinja. Fl-aħħar studji PISA, il-Ġermanja rnexxielha ttejjeb: fil-klassifika tal-PISA tal-2015, l-istudenti Ġermaniżi laħqu s-16-il post minn 72 fil-matematika, il-15 fix-xjenzi naturali u l-10 fil-komprensjoni tal-qari. Il-prestazzjoni tal-istudenti Ġermaniżi kienet ogħla mill-medja tal-OECD fit-tliet kategoriji kollha. Madankollu, l-OECD tikkritika l-politika edukattiva Ġermaniża fl-istudji PISA, peress li s-suċċess skolastiku ta' tfal minn djar soċjalment jew edukattivi żvantaġġati, u b’mod partikolari dawk ta' oriġini immigranti, huwa taħt il-medja. Kuntrarjament għall-isforzi ta' riforma fl-aħħar deċennji, it-tfal tal-klassi tax-xogħol għadhom statistikament ferm inqas probabbli li jaqilgħu diploma tal-skola sekondarja jew grad tal-kulleġġ minn tfal fil-klassijiet tan-nofs jew ta' fuq. Barra minn hekk, ikun hemm nuqqas ta' differenzjazzjoni u appoġġ individwali kemm għall-studenti ta' kisba għolja kif ukoll għal dawk ta' riżultati baxxi. L-infiq fuq l-edukazzjoni (4.6% tal-prodott gross domestiku) huwa taħt il-medja tal-OECD. Huwa meqjus meħtieġ li jittejjeb l-appoġġ skolastiku fl-età ta' meta jattendu l-skola primarja, speċjalment fir-rigward tal-għażliet ta' kura u appoġġ speċifiku għal studenti aktar dgħajfa. Mill-popolazzjoni fl-età tax-xogħol fl-2011, madwar 2.3 miljun (4 %) kienu kkunsidrati totalment illitterati u 7.5 miljun kienu meqjusa funzjonalment illitterati. === Xjenza === [[File:Einstein1921 by F Schmutzer_2.jpg|thumb|left|Albert Einstein (1921), fiżiku u rebbieħ tal-Premju Nobel]] Il-Ġermanja hija post teknoloġiku u xjentifiku ta' importanza internazzjonali. Sa mir-Rivoluzzjoni Industrijali, riċerkaturi li jitkellmu bil-Ġermaniż kienu strumentali fit-twaqqif tax-xjenzi empiriċi. B'mod partikolari, il-prestazzjoni ekonomika ta' diversi industriji u t-trasferiment tal-għarfien fil-prattika kienu mmexxija mix-xogħol kreattiv tal-inġiniera. Madwar 8 fil-mija tal-privattivi kollha rreġistrati mad-dinja kollha taħt il-PCT fl-2016 ġew mill-Ġermanja; Dan poġġa lill-Ġermanja fir-raba’ post wara l-Istati Uniti, il-Ġappun u ċ-Ċina. Fil-Ġermanja, l-universitajiet, l-universitajiet tekniċi u l-iskejjel tekniċi huma istituzzjonijiet ta' riċerka u tagħlim akkademiċi. L-universitajiet (tekniċi) għandhom id-dritt għal proċeduri ta' dottorat u ta' abilitazzjoni. Iż-żewġ proċeduri għandhom l-għan li juru edukazzjoni u jkun fihom għarfien xjentifiku. Bl-introduzzjoni ta' kwalifiki internazzjonali bħala parti mill-Proċess ta' Bolonja, is-separazzjoni preċedenti tal-kwalifiki bejn skejjel tekniċi u universitajiet fis-settur tal-edukazzjoni akkademika qed tiddgħajjef. Xi istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla ma joffru xejn edukazzjoni terzjarja, iżda minflok huma maħluqa għal edukazzjoni postgraduate jew esklussivament għal dottorati u kwalifiki. Ħafna mill-universitajiet Ġermaniżi jirċievu finanzjament pubbliku, iżda r-riċerka tagħhom hija ffinanzjata minn fondi ta' partijiet terzi (Fondazzjoni Ġermaniża għar-Riċerka, fondazzjonijiet, kumpaniji u oħrajn). [[File:Alexandre humboldt.jpg|thumb|left|Alessandru ta' Humboldt (1769–1859)]] Minbarra l-universitajiet, hemm numru kbir ta' organizzazzjonijiet ta' riċerka li joperaw madwar il-Ġermanja u lil hinn. Fil-Ġermanja, inħolqot sistema ta' diviżjoni tax-xogħol bejn l-universitajiet, minn naħa waħda, u bejn universitajiet u istituzzjonijiet ta' riċerka mhux universitarji, min-naħa l-oħra. Is-Soċjetà Max Planck hija impenjata għar-riċerka bażika. Tmexxi 79 istitut fil-Ġermanja u għandha baġit annwali ta' 1.8 biljun ewro. L-Assoċjazzjoni Helmholtz hija l-akbar soċjetà xjentifika fil-Ġermanja u tmexxi 15-il hekk imsejħa ċentru ta' riċerka kbar li jaħdmu fuq kumplessi xjentifiċi interdixxiplinari. Is-Soċjetà Fraunhofer hija l-akbar organizzazzjoni tar-riċerka applikata. Tiġbor ir-riżultati tar-riċerka bażika fis-56 istitut tagħha u tipprova tisfruttahom ekonomikament. Jipprovdi lill-ekonomija b'servizz ta' riċerka b'kuntratt. Huwa kiseb fama dinjija grazzi għall-iżvilupp tal-format awdjo MP3. Huwa wieħed mill-akbar applikanti u sidien tal-privattivi tal-Ġermanja. L-Assoċjazzjoni Leibniz hija netwerk ta' istituzzjonijiet ta' riċerka indipendenti li jaħdmu kemm fuq ir-riċerka bażika kif ukoll dik applikata. [[File:Views in the Main Control Room (12052189474).jpg|thumb|Ċentru Ewropew għall-Operazzjonijiet Spazjali (ESOC), kamra tal-kontroll tal-ESA f'Darmstadt. Il-Ġermanja hija l-akbar kontributur għall-programm spazjali Ewropew.]] In-nefqa tal-universitajiet u l-kulleġġi tal-stat fil-Ġermanja (imsejħa wkoll edukazzjoni terzjarja fil-Ġermanja) ammontat għal aktar minn 64 biljun ewro fl-2020 (fl-2005: 30.9 biljun ewro), li hija prinċipalment iffinanzjata minn dħul mit-taxxa mill-gvernijiet federali u tal-istat. Madwar 2.9 miljun student studjaw f'universitajiet u kulleġġi fil-Ġermanja fl-2020. Minnhom, madwar 14% kienu studenti barranin. Istituti mhux universitarji bħas-Soċjetà Fraunhofer, l-Assoċjazzjoni Helmholtz, l-Assoċjazzjoni Leibniz, is-Soċjetà Max Planck u l-Akkademji tax-Xjenzi rċevew 15.6 biljun ewro oħra. L-infiq totali fuq l-edukazzjoni, ir-riċerka u x-xjenza ammontat għal madwar €334 biljun fil-Ġermanja fl-2020. Bosta riċerkaturi mill-oqsma kollha tax-xjenza moderna ġejjin mill-Ġermanja. Aktar minn 100 rebbieħa Nobel huma assoċjati mal-pajjiż. Albert Einstein u Max Planck waqqfu pilastri importanti tal-fiżika teoretika bit-teoriji tagħhom, li Werner Heisenberg u Max Born, pereżempju, setgħu jibnu. Wilhelm Conrad Roentgen, l-ewwel Rebbieħ Nobel fil-Fiżika, skopra u eżamina r-raġġi-X li jġorru ismu u li għad għandhom rwol importanti llum, fost affarijiet oħra, fid-dijanjosi medika u l-ittestjar tal-materjali. Heinrich Hertz kiteb xogħlijiet importanti dwar ir-radjazzjoni elettromanjetika li huma kruċjali għat-teknoloġija tat-telekomunikazzjoni tal-lum. L-iżviluppi ta' Karl von Drais, Nikolaus Otto, Rudolf Diesel, Gottlieb Daimler u Carl Benz irrevoluzzjonaw it-trasport, u l-burners u ż-zeppelins Bunsen msemmijin wara l-inventuri tagħhom huma magħrufa mad-dinja kollha. L-aġenzija spazjali Ġermaniża wettqet xogħol pijunier importanti fil-qasam tal-ivvjaġġar spazjali u r-riċerka spazjali u llum għandha aġenzija spazjali effiċjenti maċ-Ċentru Aerospazjali Ġermaniż (DLR). Il-Ġermanja hija wkoll l-Stat Membru li jikkontribwixxi l-aktar lill-Aġenzija Spazjali Ewropea (ESA). Ir-riċerka kimika kienet influwenzata minn, fost oħrajn, Carl Wilhelm Scheele, Otto Hahn u Justus von Liebig. Bl-invenzjonijiet ta' suċċess tagħhom, ismijiet bħal Johannes Gutenberg, Werner von Siemens, Wernher von Braun, Konrad Zuse u Philipp Reis huma parti mill-edukazzjoni teknoloġika ġenerali. Fil-Ġermanja twieldu wkoll ħafna matematiċi importanti, bħal Adam Ries, Friedrich Bessel, Richard Dedekind, Carl Friedrich Gauß, David Hilbert, Emmy Noether, Bernhard Riemann, Karl Weierstrass u Johannes Müller (Regiomontanus). Riċerkaturi u xjenzati Ġermaniżi importanti oħra huma l-astronomu Johannes Kepler, l-arkeologu Heinrich Schliemann, il-bijologu Christiane Nüsslein-Volhard, l-istudjuż Gottfried Wilhelm Leibniz, in-naturalista Alexander von Humboldt, ir-riċerkatur reliġjuż Max Müller, l-istoriku Theodor Mommsen, is-soċjologu Theodor Maxsen. Weber u r-riċerkatur mediku Robert Koch. == L-aktar bliet popolati == <gallery> File:Cityscape Berlin.jpg|Berlin File:Brandenburger Tor 2005 006.JPG|Berlin File:Washingtonplatz.jpg|Berlin File:Schloss Charlottenburg zur blauen Stunde.jpg|Berlin File:Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg|Berlin File:Reichstag, Berlín, Alemania, 2016-04-21, DD 46-48 HDR.jpg|Berlin File:2013-08 View from Rathaus Spandau 03.jpg|Spandau, Berlin File:Staaken1.JPG|Spandau, Berlin File:Zeppelin-Staaken R.VI photo1.jpg|Spandau, Berlin File:Luftbild Falkenhagener See.jpg|Berlin File:Hamburg montage.jpg|Hamburgo File:Munich montage.png|Munich File:Cologne montage.png|Cologne File:Skyline Frankfurt am Main 2015.jpg|Frankfurt am Main File:FFM-AlteOper-HDR--DINA4.jpg|Frankfurt am Main File:Europäische Zentralbank - European Central Bank (19190136328).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurter Römer.jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt am Main, Römerberg - Marktplatz am Römer (14069915085).jpg|Frankfurt am Main File:Frankfurt 2013 - panoramio (4).jpg|Frankfurt am Main File:Düsseldorf Panorama.jpg|Düsseldorf File:D medienhafen.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00667.jpg|Düsseldorf File:GraphyArchy - Wikipedia 00589.jpg|Düsseldorf File:Koenigsallee 2019 -WPWP.jpg|Düsseldorf File:Düsseldorf Benrath - Schlosspark - Statuen 31 ies.jpg|Düsseldorf File:Old city hall of Leipzig (20).jpg|Leipzig File:Leipzig (Rathausturm, Neues Rathaus) 18 ies.jpg|Leipzig File:Völkerschlachtdenkmal blaue Stunde.jpg|Leipzig File:Das Gewandhaus und der Mendebrunnen in Leipzig bei Nacht.jpg|Leipzig File:Altes Rathaus, Nikolaikirche, von Norden Leipzig 20180814 001.jpg|Leipzig File:Leipzig-Hauptbahnhof-overview.jpg|Leipzig File:Dortmund Panorama.jpg|Dortmund File:NRW, Dortmund, Friedensplatz - Altes Stadthaus 04.jpg|Dortmund File:Dortmund Oper Kaufmann.jpg|Dortmund File:Konzerthaus Dortmud Detail.jpg|Dortmund File:Dortmunder U mit Animation.jpg|Dortmund File:Signal iduna park stadium dortmund 2.jpg|Dortmund File:Essen Panorama.jpg|Essen File:Schloss-Borbeck-Komplettansicht-Sonnenuntergang-2012.jpg|Essen File:Essen-Südviertel Luft.jpg|Essen File:Zollverein 8107 2.jpg|Essen File:Villa Hügel, Essen, 20071222.jpg|Essen File:Essen, Saalbau, 2017-04 CN-07.jpg|Essen File:13-04-20-bremen-by-RalfR-026.jpg|Bremen File:00 1389 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:00 1383 Hansestadt Bremen.jpg|Bremen File:Schnoor Bremen.jpg|Bremen File:2012-08-08-fotoflug-bremen zweiter flug 0587 (retouched).JPG|Bremen File:Bremer Musikanten.jpg|Bremen File:Dresden Montage (2016).png|Dresde File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:Hannover old townhall Karmarschstrasse Mitte Hannover Germany 01.jpg|Hannover File:Marktkirche St Georgii et Jacobi Mitte Hannover Germany.jpg|Hannover File:Herrenhäuser gärten 2.jpg|Hannover File:Neues Rathaus bei Nacht.jpg|Hannover File:Universität Hannover - Hauptgebäude - B02.jpg|Hannover File:Nürnberg Gostenhof gen Ost.jpg|Nuremberg File:Nürnberger Burg im Herbst 2013.jpg|Nuremberg File:Maxbrücke Nürnberg Nacht.jpg|Nuremberg File:Staatstheater Nürnberg 2006-08-08.jpg|Nuremberg File:Nürnberg-(Frauenkirche)-damir-zg.jpg|Nuremberg File:Nuernberg-Panorama-Burg.jpg|Nuremberg File:Innenhafen Duisburg Blaue Stunde 2014.jpg|Duisburg File:Hafen Duisburg Rhein -Luftbild (51720286199).jpg|Duisburg File:Innenhafen Duisburg Five Boats mit Marina Sonnenuntergang 2014.jpg|Duisburg File:Landesarchiv NRW Duisburg-4395.jpg|Duisburg File:Bochum (DerHexer) 2010-08-12 050.jpg|Bochum File:Wuppertal ansicht.jpg|Wuppertal File:Sparrenburg innovative sights.JPG|Bielefeld File:General view over bonn (cropped).jpg|Bonn File:Muenster Innenstadt.jpg|Münster File:Münster, Historisches Rathaus -- 2014 -- 6855.jpg|Münster File:Der Friedrichsplatz und der Wasserturm.jpg|Mannheim File:Die Jesuitenkirche.jpg|Mannheim File:Luisenpark Mannheim Gondolettas.JPG|Mannheim File:Mannheim wasserspiele.jpg|Mannheim File:MA-Friedrichsplatz-0329.jpg|Mannheim File:Schloss Karlsruhe und Fächerstadt 2.jpg|Karlsruhe File:Calle de Maximilian, Augsburgo, Alemania, 2021-06-04, DD 23-25 HDR.jpg|Augsburg File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:BambergerWiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mönchengladbach münster.jpg|Mönchengladbach File:Gelsenkirchen aug2004 002.jpg|Gelsenkirchen File:KaiserKarlsGymnasium.jpg|Aachen File:20171029 SchlossFassade RL breit DSC00157 PtrQs.jpg|Brunswick File:Braunschweig Alte Waage.jpg|Brunswick File:Happy Rizzi House Mai 2014.jpg|Brunswick File:BraunschweigAltstadtmarkt2022.jpg|Brunswick File:Braunschweig Rathaus Westseite (2012).JPG|Brunswick File:Sankt Michaelis Braunschweig.jpg|Brunswick File:Braunschweig Burg Dankwarderode mit Loewe.JPG|Brunswick File:Schloßkirche am Schloßteich..jpg|Chemnitz File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Blick Marktkirche Halle.jpg|Halle (Sajonia-Anhalt) File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Freiburger Münster - 51732844331.jpg|Freiburg im Breisgau File:Rathaus-krefeld.jpg|Krefeld File:Mainz altstadt.jpg|Maguncia File:Aerial image of Lübeck (view from the southwest).jpg|Lübeck File:Erfurter Dom von Oben 08.jpg|Érfurt File:Oberhausen - Neue Mitte+Gasometer (Aussichtsturm Knappenhalde) 01 ies.jpg|Oberhausen File:Rostock asv2018-05 img42 aerial view.jpg|Rostock File:00 1189 Blick vom Bergpark Wilhelmshöhe, Kassel.jpg|Kassel File:Palacio Wilhelmshöhe, Kassel, Alemania, 2013-10-19, DD 04.JPG|Kassel File:Hagen Rathausplatz.jpg|Hagen File:Sanssouci - Parkanlage -Große Fontäne - Statuen Römischer Götter - Venus - DSC4798.jpg|Potsdam File:2018-08-10 DE Potsdam, Havel, Potsdamer Stadtschloss, Charlottenhof 05609390 (49952695592).jpg|Potsdam File:Alte Rathaus Potsdam November 2013.jpg|Potsdam File:Brandenburg Gate in Potsdam.jpg|Potsdam File:Potsdam Neues Palais 1717.jpg|Potsdam File:Ludwigskirche.jpg|Saarbrücken File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Ludwigshafenmitte ausderluft.jpg|Ludwigshafen am Rhein File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldemburgo File:Panorama Mülheim vom Rathausturm Richtung NW Crop 2014.jpg|Mülheim an der Ruhr File:Osnabrück Süden.JPG|Osnabrück File:Leverkusen-Schloss-Morsbroich Hauptgebäude.jpg|Leverkusen File:Heidelberg corr.jpg|Heidelberg File:Darmstadt Altes Rathaus.jpg|Darmstadt File:Solingen Innenstadt 002.JPG|Solingen File:Regensburg 08 2006 2.jpg|Regensburg File:Herne, Blick auf Europaplatz mit Kreuzkirche.jpg|Herne File:Paderborn Kamp Stadtmodell.jpg|Paderborn File:Dom zu paderborn1.jpg|Paderborn File:Neuss, Rathaus 2008.JPG|Neuss File:St. Sebastianus Kirche Neuss 2.JPG|Neuss File:Ingolstadt Altes Rathaus 2012 02.jpg|Ingolstadt File:Neues Schloss Ingolstadt.JPG|Ingolstadt File:Luftansicht der Offenbacher Innenstadt (5954465588).jpg|Offenbach am Main File:Fuerther Innenstadt Mrz 2020.jpg|Fürth File:Ulm Donauschwabenufer1.jpg|Ulm File:Rathaus HN.JPG|Heilbronn File:Heilbronn Bollwerksturm 20050828.jpg|Heilbronn File:Pforzheim, Germany.jpg|Pforzheim File:Dom R1.jpg|Würzburg File:Wolfsburg Autostadt.jpg|Wolfsburg File:5306 Wolfsburg.JPG|Wolfsburgo File:Goettingen Marktplatz Oct06 Antilived.jpg|Göttingen File:Bottrop - Altmarkt 02 ies.jpg|Bottrop File:Bottrop, die Martinskirche Dm45 IMG 8481 2018-09-01 14.29.jpg|Bottrop File:Reutlingen Tübinger Tor 2012-04.jpg|Reutlingen File:Erlangen 08-2012.jpg|Erlangen File:Havenwelten Überblick Bremerhaven 2013.jpg|Bremerhaven File:2017-02-28 Festung Ehrenbreitstein 07.jpg|Koblenz File:Ausblick Bergisch Gladbach.jpg|Bergisch Gladbach File:Bergisch Gladbach altes Rathaus.jpg|Bergisch Gladbach File:Remscheid rathaus.jpg|Remscheid File:Remscheid, der Bismarckturm Dm161 foto6 2015-04-18 16.48.jpg|Remscheid File:Trier-Blick-vom Weishaus.JPG|Trier File:Recklinghausen, Rathaus -- 2015 -- 7398.jpg|Recklinghausen File:Recklinghausen, schachtbok Zeche Recklinghausen 2 Dm115TKD foto9 2015-07-20 10.12.jpg|Recklinghausen File:Zentrum Jenas im Tal 2008-05-24.JPG|Jena File:Moers schloss 211204.jpg|Moers File:Salzgitter Stahlwerk.jpg|Salzgitter File:Siegen - panoramio (9).jpg|Siegen File:Berliner Platz Guetersloh Proedous.jpg|Gütersloh File:Hildesheim - Blick vom Berghözchen.jpg|Hildesheim File:St Michaels Church Hildesheim.jpg|Hildesheim File:Hanau Bruder Grimm.jpg|Hanau File:Kaiserslautern town big 2.jpg|Kaiserslautern File:Weimar - Blick zu Herderkirche & Stadtschloss.jpg|Weimar File:Stuttgart Downtown Sights Collage.png|Stuttgart File:MK29818 Wiesbaden.jpg|Wiesbaden File:Mainz altstadt.jpg|Mainz File:Aerial view of Magdeburg.jpg|Magdeburg File:Hannover Blick Neues Rathaus 01.jpg|Hannover File:2019-06-21 Flatowturm Potsdam (Wikipedianische KulTour) by DCB–023.jpg|Potsdam File:Hamburg montage.jpg|Hamburg File:Schwerin aus dem Flugzeug gesehen .jpg|Schwerin File:KielerStadtzentrumLuftaufnahme.jpg|Kiel File:Büsingen am Hochrhein.jpg|Büsingen am Hochrhein File:Rgbg-dom und rathaus.jpg|Regensburg File:Regensburg-porta-praetoria 2.jpg|Regensburg File:Donau Regensburg.jpg|Regensburg File:Regensburg cathedral front.jpg|Regensburg File:Regensburg square.jpg|Regensburg File:SchlossThurnundTaxis2010.JPG|Regensburg File:Regensburg Uferpanorama 06 2006.jpg|Regensburg File:Walhalla aussen.jpg|Regensburg File:Augsburg - Markt.jpg|Augschburg/Augsburg File:Maximilianmuseum.jpg|Augschburg/Augsburg File:Gasse in der Fuggerei, Augsburg.JPG|Augschburg/Augsburg File:Der Hohe Dom zu AugsburgDSC 2136.jpg|Augschburg/Augsburg File:Aerial image of Heligoland.jpg|Helgoland/Heligoland File:Helgoland Hummerbuden 21955.JPG|Triq prinċipali ta' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo15.jpg|Lag Anna Laketa ' Helgoland/Heligoland. File:Heligoland 07-2016 photo19.jpg|Irdum aħmar karatteristika tal-pajsaġġ ta' Heligoland/Heligoland. File:Bad Oeynhausen6.JPG|Bad Oeynhausen File:Bielefeld City.jpg|Bielefeld File:20140720 122639 Schloss Burgsteinfurt, Steinfurt (DSC04864 crop).jpg|Steinfurt File:Luftaufnahmen Nordseekueste 2013 05 by-RaBoe tele 46.jpg|Oldenburg/Oldenburgo File:Leer Rathaus Hafen townhall harbour 2008.jpg|Leer File:Oerlinghausen03.jpg|Oerlinghausen File:Oerlinghausen innovative sights.JPG|Oerlinghausen File:Oerlinghausen Hauptstr01.jpg|Oerlinghausen File:Rathaus Oerlinghausen01.jpg|Oerlinghausen File:Alexanderkirche Oerlinghausen.jpg|Oerlinghausen File:Toenskapelle.jpg|Hünenkapelle, knisja ta' qabel f'Oerlinghausen. File:Detmold Schloss01.jpg|Detmold File:City hall Neumuenster Germany.jpg|Neumünster File:Luftbild Flensburg Schleswig-Holstein Zentrum Stadthafen Foto 2012 Wolfgang Pehlemann Steinberg-Ostsee IMG 6187.jpg|Flensburg/Flensburgo File:13-09-29-Rendsburg-N3S 9754.jpg|Rendsburg File:Schwebefähre Rendsburg NIK 2853.JPG|Rendsburg File:Rothenburg BW 4.JPG|Rothenburg ob der Tauber/ File:Rothenburg02-06-008.jpg|Rothenburg ob der Tauber File:Rothenburg BW 25.JPG|Rothenburg ob der Tauber File:Rotenburg 2007.jpg|Rotenburg an der Fulda/Rotenburg an der Fulda File:Rottenburg - Marktplatz - geograph.org.uk - 7534.jpg|Rottenburg am Neckar/Rotemburgo del Néckar File:Altes Rathaus Bebra.jpg|Bebra File:Hersfeld altstadt tageberg.jpg|Bad Hersfeld File:Stiftsruine hersfeld oben.jpg|Bad Hersfeld File:Kathedrale Fulda-6385.jpg|Fulda File:Fulda Panorama.jpg|Fulda File:Rotenburg Rathaus.jpg|Rotenburg an dder Wümme File:Luftbild Oberrotweil.jpg|Vogtsburg im Kaiserstuhl File:Hamm Luftbild Innenstadt 2007.jpg|Hamm File:Euskirchen_fasadoj_en_Kölner_Straße.JPG|Euskirchen File:Euskirchen alter markt.jpg|Euskirchen File:Nettersheim 02.jpg|Nettersheim File:Kaiserstuhl Vogtsburg.jpg|Immaġini mill-ajru ta' Vogtsburg. </gallery> == Gallerija == <gallery> File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-400,_Berlin,_deutsche_Vereinigung,_vor_dem_Reichstag.jpg|Il-bandiera tal-għaqda f'nofsillejl tat-3 ta' Ottubru 1990 quddiem ir-Reichstag File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-417,_Berlin,_Flaggen_vor_dem_Reichstag.jpg|1990 Jum l-Għaqda Ġermaniża, bil-bnadar tal-istati Ġermaniżi kollha fuq il-bini tar-Reichstag f'Berlin, Ġermanja File:Berliner_Mauer,_ostdeutscher_Grenzer_beobachtet_Räumung_des_Kubat-Dreieck.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] (1961-1989) File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-0922-002,_Leipzig,_Montagsdemonstration.jpg|Dimostrazzjoni tat-Tnejn tal-Ġermanja tal-Lvant kontra l-gvern f'Leipzig, 16 ta' Ottubru, 1989. File:Flag_of_East_Germany_with_cut_out_emblem.svg|Bandiera GDR/DDR b'emblema maqtugħa, viżibbli ħafna waqt protesti kontra r-reġim komunista File:BerlinWall-BrandenburgGate.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]] fil-Bieb ta' Brandenburg fl-10 ta' Novembru, 1989 li juri l-graffiti Wie denn (“Kif Issa”) fuq it-tabella li twissi lill-pubbliku biex jitlaq minn Berlin tal-Punent. File:Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg|Uffiċjali tal-pulizija mill-Volkspolizei tal-Ġermanja tal-Lvant jistennew il-ftuħ uffiċjali tal-Bieb ta' Brandenburg tal-Ħajt ta' [[Berlin]] fit-22 ta' Diċembru, 1989. File:RIAN_archive_428452_Germany_becomes_one_country.jpg|Ħajt ta' [[Berlin]], Ottubru 1990, qal "Grazzi, [[Mikhail Gorbachev|Gorbi]]!" File:EinigungsvertragBRD-DDR.JPG|Iż-żewġ kopji oriġinali tat-Trattat ta' Unifikazzjoni ġew iffirmati fil-31 ta' Awwissu 1990. Il-Ministru tal-Intern tal-Ġermanja tal-Punent Wolfgang Schäuble iffirma għall-FRG u s-Segretarju tal-Istat tal-Ġermanja tal-Lvant Günther Krause għall-GDR. File:Bundesarchiv_Bild_183-1990-1003-008,_Berlin,_Brandenburger_Tor,_Vereinigungsfeier,_Feuerwerk.jpg|Logħob tan-nar fil-Bieb ta' Brandenburg wara r-riunifikazzjoni File:18-09-29-Görlitz-RalfR-DJI_0418.jpg|Fruntiera bejn il-Ġermanja u l-Polonja tul ix-Xmara Neisse tal-punent bejn Zgorzelec tal-Polonja u Görlitz, belt tal-Ġermanja li kienet tappartjeni għall-eks provinċja tas-Silesja t'Isfel. File:Landmark Traffic (26992261693).jpg|Traffiku jaqsam il-Bieb ta' Brandenburg fl-2016 File:DBP_249_Eingliederung_Saarland_10_Pf_1957.jpg|Bolla tad-Deutsche Bundespost (1957) għall-inkorporazzjoni politika tas-Saarland fir-Repubblika Federali tal-Ġermanja fl-1 ta' Jannar 1957 bl-istemma tal-stat il-ġdida tas-Saarland File:Inter-German Locator.svg|Il-Ġermanja tal-Punent u l-Ġermanja tal-Lvant (1957–1990) File:Bundesarchiv_Bild_175-14676,_Leipzig,_Reichsgericht,_russischer_Panzer.jpg|Tank IS-2 [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]] f'[[Leipzig]] waqt ir-rewwixta tal-Ġermanja tal-Lvant tal-1953 fis-17 ta' Ġunju File:Germans-airlift-1948.jpg|Imblokk ta' [[Berlin]] (1948-1949) File:Bundesarchiv_Bild_183-H26569,_Frankfurt-Main,_Frankfurter_Konferenz.jpg|Il-Prim Ministri u s-Sindki tal-Ġermanja tal-Punent irċevew il-Frankfurt Papers mill-okkupanti Brittaniċi, Amerikani u Franċiżi, li kien fihom rakkomandazzjonijiet għat-twaqqif tal-istat il-ġdid u ffurmaw il-bażi ta' ħidma għal-Liġi Bażika tar-Repubblika Federali tal-Ġermanja; 1 ta' Lulju, 1948 File:Deutschland_Besatzungszonen_8_Jun_1947_-_22_Apr_1949.svg|Mappa fuq il-Ġermanja li turi l-erba' żoni ta' okkupazzjoni Alleati (de facto li ma jinkludux is-Saarland) fil-Ġermanja (1947-1949) </gallery> <gallery> File:Atlas_Van_der_Hagen-KW1049B10_047-S._IMPERIUM_ROMANO-GERMANICUM_oder_DEUTSCHLAND_MIT_SEINEN_ANGRÄNTZENDEN_KÖNIGREICHEN_UND_PROVINCIEN_Neulich_entworffen_und_theils_gezeichnet_durch_IULIUM_REICHELT_Chur_Pfaltz.jpg|Din il-mappa tal-Imperu Ġermaniż kienet iddisinjata minn Julius Reichelt (1637-1717). Reichelt kien professur tal-matematika fl-Università ta' Strasburgu. Matul is-seklu 18 dehru ħafna derivazzjonijiet. Din ir-riproduzzjoni ġiet ippubblikata minn Nicolaes Visscher II (1649-1702). File:Moritzbastei Leipzig 1785.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-1785 File:Leipzig_-_Universitätsstraße_-_Moritzbastei_05_ies.jpg|Moritzbastei hija l-unika parti li fadal tas-swar tal-belt ta' qabel ta' Leipzig. Illum huwa magħruf ħafna bħala ċentru kulturali. fl-2015 File:Neue_Propsteikirche_St._Trinitatis_Leipzig.jpg|Il-Propsteikirche St. Trinitatis (Ġermaniż, knisja retturjali tat-Trinità Qaddisa) f'Leipzig, Sassonja, il-Ġermanja, hija knisja Kattolika fiċ-ċentru tal-belt mibnija fl-2015. </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Ġermanja| ]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1990]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] awbha51fsypizi0ebzhuolc1sretdii 0 2075 318896 274275 2024-12-16T10:41:46Z Trigcly 17859 Ftit tindif ħafif 318896 wikitext text/x-wiki {{Nebbieta|Storja}} [[Stampa:DuivenvoordscheBrug1938.jpg|daqsminuri|''Anno Domini'' fuq pont fin-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]].]] Fl-iskala tas-snin fil-[[lingwa Maltija]], it-terminu '''W.K.''' jalludi għall-frazi '''Wara Kristu''' u joqrob l-iktar lejn it-terminu bil-[[Lingwa Latina|Latin]] ''Anno Domini'' li jfisser is-"Sena ta' Sidna", jew b'mod komplet ''Anno Domini Nostri Iesu Christi'', jiġifieri s-"Sena ta' Sidna [[Ġesù|Ġesù Kristu]]". Dan jitqassar għal AD jew A.D. bil-Latin, u bil-Malti, WK jew W.K. Din hija d-deżinjazzjoni użata biex jiġu numerati s-snin skont l-Era [[Kristjaneżmu|Kristjana]]. Din id-deżinjazzjoni llum tintuża kemm fil-kalendarju Ġuljan u kemm f'dak Gregorjan. Din tiddefinixxi epoka skont is-sena li hi tradizzjonalment konnessa mat-twelid ta' Ġesù Kristu. Snin ilu t-terminu ''a.C.n.'' (''Ante Christum Natum'' bil-Latin li jfisser "Qabel it-twelid ta' Kristu") kien jintuża minflok [[QK|Q.K.]], anki jekk issa qed jintużaw l-iktar it-termini "[[QK|Q.K.]]" u "W.K.". Din is-sistema, imsejħa l-Era Kristjana, hi l-unika sistema f'użu komuni fil-pajjiżi tal-Punent, u s-sistema prinċipali għall-kummerċ u għax-[[xjenza]] fil-bqija tad-[[Id-Dinja|dinja]]. Bil-Malti dawn it-termini jitqiegħdu wara n-numru tas-sena, pereżempju: "30 W.K." mhux "W.K. 30". [[Kategorija:Storja]] [[Kategorija:Kristjaneżmu]] [[Kategorija:Ħin]] hiuvwpyopyv6r934qmk5qrl732w6y58 0 8321 318870 318850 2024-12-15T16:51:23Z Sapp0512 19770 /* Bliet notevoli */ 318870 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Ukrajna |isem_nattiv = ''Україна'' |isem_komuni = Ukrajna |stampa_bandiera = Flag of Ukraine.svg |stampa_emblema = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg |stampa_mappa = Europe-Ukraine.svg |deskrizzjoni_mappa = Mappa tal-Ukrajna |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ukrajna |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ukrajna |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ukrajna |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali =<br />"Ще не вмерла України" ([[Lingwa Ukrena|Ukren]])<ref name="anthem">{{ċita web|url=http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=602-15|titlu=Law of Ukraine. State Anthem of Ukraine|data=23 ta' Frar 2013|editur=Verkhovna Rada tal-Ukrajna|data=6 ta' Marzu 2003|lingwa=[[Lingwa Ukrena|Ukren]]}}</ref><br />''[[Shche ne vmerla Ukraina|Shche ne vmerla Ukrayiny]]'' (trażlitterazzjoni)<br />Il-Glorja tal-Ukrajna għadha ma tmermitx<center> </center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ukrena|Ukren]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Kjiv|Kyiv]] |latd=50 |latm=27 |latNS=N |lonġd=30 |lonġm=30 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Kjiv|Kyiv]] |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Sistema semi-presidenzjali|semi-presidenzjali]] [[Stat Unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Ukrajna|President]] |isem_kap1 = [[Volodymyr Zelenskyy]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Ukrajna|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Denys Shmyhal]] |titlu_kap3 = [[Ċermen tal-Verkhovna Rada|Kelliem tal-Parlament]] |isem_kap3 = [[Dmytro Razumkov]] |poż_erja = 46 |erja_km2 = 603,628 |erja_mi_kw = 233,090 |perċentwal_ilma = 7 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 44,854,065<ref name="pop">{{ċita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |titlu=People and Society: Ukraine |editur=CIA World Factbook |aċċessdata=22 ta' April, 2012 |data-aċċess=2013-08-08 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160709035611/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |arkivju-data=2016-07-09 |url-status=dead }}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 28 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 48,457,102 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2001 |densità_popolazzjoni_km2 = 77 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 199 |poż_densità_popolazzjoni = 115 |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $344.727 biljun<ref name=imf1>{{ċita web |url= http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=926&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=&pr.x=10&pr.y=11 |titlu= Report for Selected Countries and Subjects |xogħol= World Economic Outlook Database |editur=International Monetary Fund |data = Ottubru 2012 |aċċessdata= 18 ta' Jannar, 2013}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $7,598<ref name=imf1/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.740<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Statistics.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |editur=Ġnus Magħquda |aċċessdata=14 ta' Marzu 2013}}</ref> |poż_IŻU = 78 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Ukrajna|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kyivan Rus']] |data_stabbilit1 = 882 |avveniment_stabbilit2 = [[Renju ta' Galizja–Volhynia|Renju ta'<br />Galizja–Volhynia]] |data_stabbilit2 = 1199 |avveniment_stabbilit3 = ''[[Cossack Hetmanate]]'' |data_stabbilit3 = 17 ta' Awwissu 1649 |avveniment_stabbilit4 = [[Repubblika Nazzjonali Ukrena]] |data_stabbilit4 = 7 ta' Novembru 1917 |avveniment_stabbilit5 = [[Repubblika Popolari tal-Ukrajna tal-Punent|Repubblika Nazzjonali Ukrajna tal-Punent]] |data_stabbilit5 = 1 ta' Novembru 1918 |avveniment_stabbilit6 = [[Repubblika Sovjetika Soċjalista Ukrena|SSR Ukrajna]] |data_stabbilit6 = 10 ta' Marzu 1919 |avveniment_stabbilit7 = [[Carpatho-Ukrajna]] |data_stabbilit7 = 8 ta' Ottubru 1938 |avveniment_stabbilit8 = [[Annessjoni Sovjetika tal-Ukrajna tal-Punent (1939–1940)|Annessjoni Sovjetika<br />tal-Ukrajna tal-Punent]] |data_stabbilit8 = 15 ta' Novembru 1939 |avveniment_stabbilit9 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Ukrajna (1941)|Dikjarazzjoni tal-<br />Indipendenza Ukrajna]] |data_stabbilit9 = 30 ta' Ġunju 1941 |avveniment_stabbilit10 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna|Indipendenza mill-<br />Unjoni Sovjetika]] |data_stabbilit10 = 24 ta' Awwissu 1991^a |valuta = [[hryvnia]] |kodiċi_valuta = UAH |żona_ħin = [[Ħin Ewropew tal-Lvant|EET]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ewropew tal-Lvant tas-Sajf|EEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.ua]]<br />[[.укр]] |kodiċi_telefoniku = +380 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $180.174 biljun<ref name=imf1/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $3,971<ref name=imf1/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = [[Referendum tal-indipendenza Ukrajna (1991)|Referendum tal-indipendenza]] kien sar fl-1 ta' Diċembru, wara li l-indipendenza Ukrajna kienet finalizzata fis-26 ta' Diċembru. Il-[[Kostituzzjoni tal-Ukrajna|kostituzzjoni attwali]] ġiet adottata fit-28 ta' Ġunju 1996. }} L-'''Ukrajna''' ({{awdjo|en-us-Ukraine.ogg|juːˈkreɪn}}; [[Lingwa Ukrena|Ukren]]:''Україна'', translitterata: ''Ukrayina''), hi nazzjon fl-[[Ewropa tal-Lvant]]. L-Ukrajna għandha fruntieri mal-[[Russja]] lejn il-lvant u grigal, mal-[[Bjelorussja]] għall-majjistral, mal-[[Polonja]], is-[[Slovakkja]] u l-[[Ungerija]] lejn il-punent, mar-[[Rumanija]] u l-[[Moldova]] għall-lbiċ, u mal-[[Baħar l-Iswed]] u l-[[Baħar ta' Azov]] fin-nofsinhar u x-xlokk, rispettivament. Il-pajjiż għandhu erja ta' 603,628&nbsp;km², li huwa l-akbar pajjiż fl-[[Ewropa]].<ref>[http://books.google.com/books?id=owsHh0v-QT4C&pg=PA345&dq=second+largest+European+country+after+%22Russian+federation%22&hl=nl&sa=X&ei=CXJKT4KvCOis0QW9oJWmDg&ved=0CGcQ6AEwCQ#v=onepage&q=second%20largest%20European%20country%20after%20%22Russian%20federation%22&f=false Global Clinical Trials] by [[Richard Chin]], [[Elsevier]], 2011, ISBN 0-12-381537-1 (page 345)</ref><ref>[http://books.google.com/books?id=JXPK9Qp8Yu8C&pg=PT88&dq=Ukraine+second+largest+country+Europe+after+Russia&hl=nl&sa=X&ei=u3NKT6LYNeWe0QWDkoGlDg&ved=0CG8Q6AEwCQ#v=onepage&q=Ukraine%20second%20largest%20country%20Europe%20after%20Russia&f=false Futur ta ' Google Earth] by [[Chandler Evans]], [[BookSurge Publishing]], 2008, ISBN 1-4196-8903-7 (page 174)</ref><ref name="UKRCONSUL">{{ċita web|titlu=Basic facts about Ukraine|url=http://www.ukrconsul.org/BASIC_FACTS.htm|editur=Ukrainian consul in NY|aċċessdata=10 ta' Novembru 2010|data-aċċess=2013-08-08|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160326032109/http://ukrconsul.org/BASIC_FACTS.htm|arkivju-data=2016-03-26|url-status=dead}}</ref> Skont it-teorija popolari u stabbilita sew, l-istat medjevali ta' [[Kyivan Rus]] ġie stabbilit mill-[[Varanġjani]] fid-9 seklu bħala l-ewwel storja rreġistrata mill-stat tal-[[Slavi tal-Lvant]]. In-nazzjon ħareġ b'saħħtu fil-[[Medju Evu]] iżda ddiżintegra fis-seklu 12. Sa nofs is-seklu 14, it-territorji Ukraini kienu taħt ir-regola ta' tliet poteri esterni: l-[[Orda tad-Deħeb]], il-[[Gran Dukat tal-Litwanja]], u r-[[Renju tal-Polonja (1025–1385)|Renju tal-Polonja]].<ref>{{ċita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/612921/Ukraine/214508/History |titlu=Ukraine :: History – Britannica Online Encyclopedia |editur=Britannica.com |aċċessdata=31 ta' Ottubru, 2011}}</ref> Wara l-[[Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana]] (1700–1721), l-Ukrajna kienet maqsuma fost numru ta' setgħat reġjonali. Mis-seklu 19, l-akbar parti tal-Ukrajna ġiet integrata fl-[[Imperu Russu]], bil-bqija taħt il-kontroll [[Awstrija-Ungerija|Awstro-Ungeriż]]. F'Novembru tal-2013, beda l-[[Ewromaidan]], sensiela ta' protesti f'[[Kjiv|Kyiv]] u diversi partijiet oħra tal-pajjiż. Dan wassal għal [[Rivoluzzjoni Ukrena tal-2014|rivoluzzjoni]] fejn fiha il-gvern ta' [[Viktor Yanukovych]] ġie mneħħi u floku [[Oleksandr Turchynov]] sar president. Fi Frar tal-2014 bdiet il-[[Kriżi tal-Krimea]], li spiċċat bir-[[Russja]] tieħu kontroll tal-[[Krimea]] u l-belt ta' [[Sevastopol]] f'Marzu, għalkemm dan mhu rikonoxxut mill-ebda pajjiż. Matul il-Medju Evu, l-Ukrajna kienet is-sit ta' espansjoni Slava bikrija u ż-żona aktar tard saret ċentru ewlieni tal-kultura Slava tal-Lvant taħt l-istat ta' Kyiv Rus, li tfaċċat fis-seklu 9. L-istat eventwalment iddiżintegra f'poteri reġjonali rivali u finalment ġie meqrud mill-invażjonijiet Mongoli tas-seklu 13. Iż-żona mbagħad ġiet ikkontestata, maqsuma, u mmexxija minn varjetà ta 'poteri esterni għas-600 sena ta' wara, inklużi l-Commonwealth Pollakk-Litwan, l-Imperu Awstrijak, l-Imperu Ottoman, u t-Tsardom tar-Russja. Il-Cossack Hetmanate qam fiċ-ċentru tal-Ukrajna fis-seklu 17, iżda kien maqsum bejn ir-Russja u l-Polonja, u eventwalment assorbit fl-Imperu Russu. Żviluppa n-nazzjonaliżmu Ukren u, wara r-Rivoluzzjoni Russa fl-1917, ġiet iffurmata r-Repubblika Popolari Ukrajna ta’ ħajja qasira. Il-Bolxeviki kkonsolidaw il-kontroll fuq ħafna mill-imperu preċedenti u stabbilixxew ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ukraina, li saret repubblika kostitwenti tal-Unjoni Sovjetika meta ġiet iffurmata fl-1922. Fil-bidu tas-snin tletin, miljuni ta' Ukraini mietu fl-Holodomor, bniedem- għamel ġuħ. L-okkupazzjoni Ġermaniża matul it-Tieni Gwerra Dinjija fl-Ukrajna kienet devastanti, b'7 miljun persuna ċivili Ukrajna maqtula, inklużi l-biċċa l-kbira tal-Lhud Ukraini. L-Ukrajna kisbet l-indipendenza tagħha fl-1991 meta l-Unjoni Sovjetika xolt u ddikjarat lilha nnifisha newtrali. Ġiet adottata kostituzzjoni ġdida fl-1996. Sensiela ta' dimostrazzjonijiet tal-massa, magħrufa bħala Euromaidan, wasslet għat-twaqqif ta' gvern ġdid fl-2014 wara rivoluzzjoni. Imbagħad ir-Russja okkupat u annesset unilateralment u illegalment il-peniżola tal-Krimea tal-Ukrajna u l-inkwiet favur ir-Russja laħaq il-qofol tiegħu fi gwerra fid-Donbas bejn separatisti appoġġjati mir-Russi u forzi tal-gvern fil-Lvant tal-Ukrajna. Ir-Russja nediet invażjoni fuq skala sħiħa tal-Ukrajna fl-2022. Minn meta faqqgħet il-gwerra mar-Russja, l-Ukrajna kompliet tfittex rabtiet eqreb mal-Istati Uniti, l-Unjoni Ewropea, u n-NATO. L-Ukrajna hija stat unitarju u s-sistema ta' gvern tagħha hija repubblika semi-presidenzjali. Huwa pajjiż li qed jiżviluppa, l-ifqar fl-Ewropa bil-PGD nominali per capita, u l-korruzzjoni għadha problema kbira. Madankollu, minħabba l-art fertili estensiva tagħha, qabel il-gwerra l-Ukraina kienet waħda mill-akbar esportaturi tal-qamħ fid-dinja. L-Ukrajna hija qawwa medja u l-Forzi Armati Ukrajni huma l-ħames l-akbar forzi armati fid-dinja f'termini ta' persunal attiv u numru totali ta' persunal bit-tmien l-akbar baġit tad-difiża fid-dinja. Il-Forzi Armati Ukrajni joperaw ukoll waħda mill-akbar u l-aktar flotot ta' drone fid-dinja. Huwa membru fundatur tan-Nazzjonijiet Uniti, kif ukoll membru tal-Kunsill tal-Ewropa, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u l-OSKE. Qed fil-proċess li tissieħeb fl-Unjoni Ewropea u applika biex tissieħeb fin-NATO. Il-Karpazji huma l-ogħla firxa tal-muntanji fl-Ukrajna. L-ogħla quċċata hija Hoverla (2,061) metri Total tal-fruntieri tal-Ukrajna: 5,581 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Belarus 1,111 km; Ungerija 128 km; Moldova 1,202 km; Polonja 498 km; Rumanija 601 km; Russja 1,944 km, Slovakkja 97 km. == Etimoloġija == L-isem Ukrajna huwa spiss interpretat bħala ġej mit-terminu Slav l-Antik għal 'art tal-fruntiera', kif inhi l-kelma krajina. Interpretazzjoni oħra hija li l-isem Ukraina jfisser "reġjun" jew "pajjiż." == Storja == === Storja bikrija === [[Stampa:Indo-European migrations.jpg|thumb|left|Migrazzjonijiet Indo-Ewropej bikrija mill-isteppi Pontiċi tal-Ukrajna u r-Russja tal-lum]] L-għodda tal-ġebel ta' 1.4 miljun sena minn Korolevo, fil-Punent tal-Ukrajna, huma l-eqdem preżenza ominidi datata b’mod sigur fl-Ewropa. L-issetiljar tal-bnedmin moderni fl-Ukrajna u madwarha tmur lura għal 32,000 QK, b'evidenza tal-kultura Gravettian fil-muntanji tal-Krimea. Madwar 4500 QK, il-kultura Neolitika Cucuteni-Trypillia iffjorixxiet f'żoni wesgħin tal-Ukrajna moderna, inklużi Trypillia u r-reġjun kollu ta' Dnieper-Dniester. L-Ukraina hija meqjusa bħala l-post probabbli tal-ewwel domestikazzjoni taż-żiemel. L-ipoteżi Kurgan tpoġġi lir-reġjun Volga-Dnieper tal-Ukrajna u n-Nofsinhar tar-Russja bħala l-patrija lingwistika tal-Proto-Indo-Ewropej. L-ewwel migrazzjonijiet Indo-Ewropej mill-isteppi Pontiċi fit-tielet millennju QK xerrdu l-antenati pastorali tal-isteppa Yamna u l-lingwi Indo-Ewropej f’partijiet kbar tal-Ewropa. Matul l-Età tal-Ħadid, l-art kienet abitata minn Ċimmerjani, Scythians, u Sarmatians li jitkellmu bl-Iran. Bejn is-700 QK u 200 QK kien parti mir-renju Scythian. Mis-6 seklu QK, kolonji Griegi, Rumani u Biżantini ġew stabbiliti fuq il-kosta tal-Grigal tal-Baħar l-Iswed, bħal f'Tyras, Olbia u Chersonesos. Dawn prosperaw sas-6 seklu wara Kristu. Il-Goti baqgħu fiż-żona, iżda waqgħu taħt il-ħakma tal-Huns li bdew fis-snin 370 Fis-seklu 7, it-territorju li llum huwa l-Lvant tal-Ukrajna kien iċ-ċentru tal-Gran Bulgarija tal-qedem. Fl-aħħar tas-seklu, ħafna mit-tribujiet Bulgari emigraw f'direzzjonijiet differenti u l-Khazars ħadu ħafna mit-territorju. Fis-sekli 5 u 6, l-Ante, poplu Slav bikri, għexu fl-Ukrajna. Migrazzjonijiet mit-territorji tal-Ukrajna tal-lum tul il-Balkani stabbilixxew ħafna nazzjonijiet Slavi tan-Nofsinhar. Migrazzjonijiet lejn it-tramuntana, li laħqu kważi sal-Lag Ilmen, wasslu għall-emerġenza tal-Ilmen Slavs u l-Krivichs. Wara rejd mill-Avari fis-sena 602 u l-kollass tal-Ante Union, ħafna minn dawn il-popli baqgħu ħajjin bħala tribujiet separati sal-bidu tat-2 millennju. === L-età tad-Rus ta' Kyiv === [[Stampa:Principalities of Kievan Rus' (1054-1132).jpg|thumb|L-aktar firxa Rus ta' Kyiv, 1054-1132]] L-istabbiliment tal-istat ta' Kyiv Rus jibqa’ skur u inċert. L-istat kien jinkludi ħafna mill-Ukraina tal-lum, il-Belarus, u l-parti tal-punent tar-Russja Ewropea. Skont il-Primarja Chronicle, in-nies tar-Rus inizjalment kienu jikkonsistu minn Varangians mill-Iskandinavja. Fl-882, il-prinċep pagan Oleg (Oleh) rebaħ Kyiv minn Askold u Dir u pproklamaha l-kapitali l-ġdida ta' Rus'. Madankollu, storiċi anti-Normanisti jargumentaw li t-tribujiet Slavi tal-Lvant tul il-partijiet tan-Nofsinhar tax-Xmara Dnieper kienu diġà fil-proċess li jiffurmaw stat indipendenti. L-elite Varangian, inkluża d-dinastija Rurik li tmexxi, aktar tard assimilaw fil-popolazzjoni Slava. Kyiv Rus kienet komposta minn diversi prinċipalitajiet immexxija minn kniazes Rurikid interrelatati ("prinċpijiet"), li ħafna drabi ġġieldu bejniethom għall-pussess ta 'Kiev. Matul is-sekli 10 u 11, Kyiv Rus saret l-akbar u l-aktar stat qawwi fl-Ewropa, perjodu magħruf bħala l-Età tad-Deheb tagħha. Beda bir-renju ta 'Vladimir il-Kbir (980-1015), li introduċa l-Kristjaneżmu. Matul ir-renju ta’ ibnu, Yaroslav l-Għerf (1019-1054), Kyiv Rus laħqet il-quċċata tal-iżvilupp kulturali u l-qawwa militari tagħha. L-istat malajr frammenta hekk kif reġgħet żdiedet l-importanza relattiva tas-setgħat reġjonali. Wara qawmien mill-ġdid finali taħt il-ħakma ta 'Vladimir II Monomachus (1113-1125) u ibnu Mstislav (1125-1132), Kyiv Rus' eventwalment iddiżintegrat f'prinċipalitajiet separati wara l-mewt ta 'Mstislav, għalkemm is-sjieda ta' Kyiv xorta Ikollha prestiġju kbir għal għexieren ta 'snin. . Fis-sekli 11 u 12, il-konfederazzjoni nomadika ta’ Kumani u Kipchaks li jitkellmu bit-Turk kienet il-forza dominanti fl-isteppa Pontika fit-tramuntana tal-Baħar l-Iswed. L-invażjonijiet Mongoli ta' nofs is-seklu 13 qerdu Kyiv Rus'; Wara l-assedju ta' Kyiv fl-1240, il-belt ġiet meqruda mill-Mongols. Fit-territorji tal-punent, il-prinċipalitajiet tal-Galicia u Volhynia kienu qamu qabel, u ngħaqdu biex jiffurmaw il-Prinċipat tal-Galicia-Volhynia. Danjel tal-Galicia, iben Ruman il-Kbir, reġa’ għaqqad ħafna mill-Lbiċ tar-Rus’, inklużi Volhynia, Galicia, u Kyiv. Aktar tard kien inkurunat minn mibgħut papali bħala l-ewwel re tal-Galicia-Volhynia (magħruf ukoll bħala r-Renju ta' Rutenja) fl-1253. === Dominazzjoni barranija === [[Stampa:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|Il-Commonwealth Pollakka-Litwanja laħqet il-limitu massimu tagħha fl-1619, u tgħaqqad il-fruntieri attwali. Il-Polonja u l-Kuruna Pollakka eżerċitaw is-setgħa fuq ħafna mill-Ukrajna wara l-1569.]] Fl-1349, wara l-Gwerer tal-Galicia-Volhynia, ir-reġjun kien maqsum bejn ir-Renju tal-Polonja u l-Gran Dukat tal-Litwanja. Minn nofs is-seklu 13 sal-aħħar tas-seklu 15, ir-Repubblika ta’ Ġenova waqqfet bosta kolonji fuq il-kosta tat-tramuntana tal-Baħar l-Iswed u bidlithom f'ċentri kummerċjali kbar immexxija mill-konslu, rappreżentant tar-Repubblika. Fl-1430, ir-reġjun ta' Podolia ġie inkorporat fil-Polonja, u l-artijiet tal-Ukrajna tal-lum kienu dejjem aktar stabbiliti mill-Pollakki. Fl-1441, il-prinċep Ġengisidi Haci I Giray waqqaf il-Khanate tal-Krimea fil-peniżola tal-Krimea u l-isteppi tal-madwar; il-Khanate orkestra r-rejds tal-iskjavi tat-Tatar. Matul it-​tliet sekli li ġejjin, il-​kummerċ tal-​iskjavi fil-​Krimea kien se jsarraf madwar żewġ miljun ruħ fir-​reġjun. Fl-1569, l-Unjoni ta' Lublin stabbilixxiet il-Commonwealth Pollakk-Litwan, u ħafna mill-artijiet Ukraini ġew trasferiti mil-Litwanja għall-Kuruna tar-Renju tal-Polonja, u saru de jure territorju Pollakk. Taħt il-pressjonijiet tal-Polonizzazzjoni, ħafna sidien tal-artijiet Ruteni kkonvertew għall-Kattoliċiżmu u ngħaqdu maċ-ċrieki tan-nobbli Pollakk; oħrajn ingħaqdu mal-Knisja Uniate Ruthenian maħluqa ġdida. === Cossack hetmanate === Imċaħħda mill-protetturi indiġeni fost in-nobbli Rutenja, il-bdiewa u l-abitanti tal-bliet bdew ifittxu protezzjoni mill-Cossacks Żaporozhian emerġenti. F'nofs is-seklu 17, kważi-stat militari Borżakk, l-Ospitanti ta 'Zaporozhian, ġie ffurmat minn Bormla ta' Dnieper u bdiewa Ruteni. Il-Polonja ftit li xejn eżerċitat kontroll reali fuq din il-popolazzjoni, iżda sabet li l-Cossacks utli kontra t-Torok u t-Tatari, u t-tnejn kienu xi kultant alleati f'kampanji militari. Madankollu, is-sema ħarxa kontinwa tal-bdiewa Ruteni mis-szlachta Pollakki (ħafna minnhom kienu nobbli Ruteni Polonizzati) u s-soppressjoni tal-Knisja Ortodossa keċċew lill-Bormli. Dawn tal-aħħar ma kellhom l-ebda rekwiżit li jieħdu l-armi kontra dawk li qiesu bħala għedewwa u okkupanti, inkluż il-Knisja Kattolika mar-rappreżentanti lokali tagħha. [[Stampa:Hondius Bohdan Khmelnytsky.jpg|thumb|Hetman Bohdan Khmelnytsky stabbilixxa stat Cossack indipendenti wara r-rewwixta tal-1648 kontra l-Polonja.]] Fl-1648, Bohdan Khmelnytsky mexxa l-akbar rewwixta tal-Cossack kontra l-Commonwealth u r-re Pollakk, li gawdew appoġġ mifrux mill-popolazzjoni lokali. Khmelnytsky waqqaf il-Cossack Hetmanate, li kien jeżisti sal-1764 (xi sorsi jsostnu sa l-1782). Wara li Khmelnytsky sofra telfa qawwija fil-Battalja ta 'Berestechko fl-1651, huwa rrikorriet għat-Tsar Russu għall-għajnuna. Fl-1654, Khmelnytsky kien soġġett għall-Ftehim Pereiaslav, li jifforma alleanza militari u politika mar-Russja li għarfet il-lealtà lejn il-monarka Russu. Wara mewtu, il-Hetmanate ġarrab gwerra devastanti ta' 30 sena bejn ir-Russja, il-Polonja, il-Khanate tal-Krimea, l-Imperu Ottoman u l-Bormlizzi, magħrufa bħala "Il-Rovina" (1657–1686), għall-kontroll tal-Hetmanate tal-Cossack. It-Trattat tal-Paċi Perpetwu bejn ir-Russja u l-Polonja fl-1686 qasam l-artijiet tal-Cossack Hetmanate bejniethom, u naqqas il-parti li fuqha l-Polonja kienet talbet is-sovranità mill-Ukrajna fil-punent tax-Xmara Dnieper. Fl-1686, il-Metropolitan ta' kyiv ġie anness mill-Patrijarkat ta' Moska permezz ta 'ittra sinodali tal-Patrijarka Ekumeniku ta' Kostantinopli Dijonisju IV, u b'hekk poġġa lill-Metropolitan ta 'kyiv taħt l-awtorità ta' Moska. Tentattiv biex ireġġa' lura t-tnaqqis sar mill-hetman Bormak Ivan Mazepa (1639-1709), li eventwalment iddefetta lill-Iżvediżi fil-Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana (1700-1721) f'tentattiv biex jeħles mid-dipendenza Russa, iżda Kien mgħaffeġ fil-Battalja ta' Poltava (1709). L-awtonomija tal-Hetmanate kienet ristretta ħafna minn Poltava. Fis-snin 1764-1781, Katerina l-Kbira inkorporat ħafna mill-Ukraina ċentrali fl-Imperu Russu, abolit il-Cossack Hetmanate u l-Zaporozhye Sich, u kienet waħda mill-persuni responsabbli għat-trażżin tal-aħħar rewwixta kbira tal-Cossack, il-Koliivshchyna. Wara l-annessjoni tar-Russja tal-Krimea fl-1783, l-artijiet akkwistati ġodda, issa msejħa Novorossiya, infetħu għall-kolonizzazzjoni mir-Russi. L-awtokrazija zarista stabbilixxiet politika ta 'Russifikazzjoni, trażżan l-użu tal-lingwa Ukraina u tillimita l-identità nazzjonali Ukrajna. Il-parti tal-punent tal-Ukrajna tal-lum kienet aktar tard maqsuma bejn ir-Russja u l-Awstrija mmexxija mill-Habsburg wara l-waqgħa tal-Commonwealth Pollakka-Litwana fl-1795. === Seklu 19 u kmieni fl-20 === [[Stampa:Polish troops in Kiev.jpg|thumb|Truppi Pollakki jidħlu f'kyiv f'Mejju 1920 matul il-Gwerra Pollakka-Sovjetika. Wara l-iffirmar tal-Paċi ta' Riga fit-18 ta' Marzu, 1921, il-Polonja ħadet il-kontroll tal-Ukrajna tal-Punent tal-lum, filwaqt li s-Sovjetiċi ħadu l-kontroll tal-Lvant u ċ-ċentru tal-Ukrajna.]] Is-seklu 19 rat iż-żieda tan-nazzjonaliżmu Ukren. Biż-żieda fl-urbanizzazzjoni u l-modernizzazzjoni u tendenza kulturali lejn nazzjonaliżmu romantiku, ħarġet intelligentsia Ukrajna impenjata għall-qawmien mill-ġdid nazzjonali u l-ġustizzja soċjali. Il-poeta qaddej li sar nazzjonalità Taras Shevchenko (1814-1861) u t-teorist politiku Mykhailo Drahomanov (1841-1895) mexxew il-moviment nazzjonalista li qed jikber. Filwaqt li l-kundizzjonijiet għall-iżvilupp tagħha fil-Galizia Awstrijaka taħt l-Habsburgs kienu relattivament ħelwin, il-parti Russa (magħrufa storikament bħala "Little Russia" jew "Nofsinhar tar-Russja") iffaċċjat restrizzjonijiet severi, li waslet biex tipprojbixxi prattikament il-kotba kollha li jaqra ġew ippubblikati bl-Ukrajna fl-1876. L-Ukrajna, bħall-bqija tal-Imperu Russu, ingħaqdet mar-Rivoluzzjoni Industrijali aktar tard mill-biċċa l-kbira tal-Ewropa tal-Punent minħabba li żammet is-serf sal-1861. Minbarra ħdejn l-għelieqi tal-faħam li għadhom kif ġew skoperti tad-Donbas, u f'xi bliet akbar bħal Odessa u Kyiv, L-Ukraina baqgħet fil-biċċa l-kbira ekonomija agrikola u ta' estrazzjoni tar-riżorsi. Il-parti Awstrijaka tal-Ukrajna kienet partikolarment fqira, u ġiegħlet mijiet ta' eluf ta' bdiewa jemigraw, li ħolqu s-sinsla ta' dijaspora Ukrajna estensiva f'pajjiżi bħall-Kanada, l-Istati Uniti, u l-Brażil. Xi wħud mill-Ukraini stabbilixxew ukoll fil-Lvant Imbiegħed. Skont iċ-ċensiment tal-1897, kien hemm 223,000 Ukrain etniku fis-Siberja u 102,000 fl-Asja Ċentrali. 1.6 miljun ruħ oħra emigraw lejn il-Lvant fl-għaxar snin wara li nfetħet il-Ferroviji Trans-Siberjani fl-1906. Iż-żoni tal-Lvant Imbiegħed b'popolazzjonijiet etniċi Ukraini saru magħrufa bħala l-Ukrajna l-Ħadra. L-Ukrajna kienet mgħaddsa fil-kaos mal-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija, u l-ġlied fuq l-art Ukrajna baqa’ jippersisti sal-aħħar tal-1921. Fil-bidu, l-Ukraini kienu maqsuma bejn l-Awstrija-Ungerija, jiġġieldu għall-Poteri Ċentrali, għalkemm il-maġġoranza l-kbira servew fl-Armata Imperjali Russa, li kienet parti mit-Triple Entente, taħt ir-Russja. Meta l-Imperu Russu waqa’, il-kunflitt sar il-Gwerra tal-Indipendenza tal-Ukrajna, bl-Ukraini jiġġieldu flimkien, jew kontra, l-armati l-Aħmar, l-Abjad, l-Iswed u l-Ħodor, bil-Pollakki, l-Ungeriżi (fit-Transcarpathia) u l-Ġermaniżi wkoll jintervjenu f’diversi okkażjonijiet. [[Stampa:Ukrainian national costumes 04.jpg|thumb|Żgħażagħ lebsin il-kostum nazzjonali tal-Ukrajna waqt ċerimonja li tfakkar l-“Att ta' Riunifikazzjoni tar-Repubblika Popolari tal-Ukraina u r-Repubblika Popolari tal-Ukrajna tal-Punent” tat-22 ta' Jannar, 1919, li ssir kull sena fi 22 belt tal-Ukrajna.]] L-ewwel tentattiv biex jinħoloq stat indipendenti, ir-Repubblika tal-Poplu tal-Ukrajna (UNR) li tegħleb lejn ix-xellug, tħabbar minn Mykhailo Hrushevsky, iżda l-perjodu kien ikkawżat minn ambjent politiku u militari estremament instabbli. L-ewwel ġie maħlul f'kolp ta' stat immexxi minn Pavlo Skoropadskyi, li ħalla l-Istat Ukren taħt il-protettorat Ġermaniż, u l-attentat biex tiġi restawrata l-UNR taħt id-Direttorat fl-aħħar falla hekk kif l-armata Ukrajna kienet regolarment maħkuma minn forzi oħra. Ir-Repubblika tal-Poplu tal-Ukrajna tal-Punent u r-Repubblika Hutsul li damu żmien qasir naqsu wkoll li jingħaqdu mal-bqija tal-Ukrajna. Ir-riżultat tal-kunflitt kien rebħa parzjali għat-Tieni Repubblika Pollakka, li annesset il-provinċji tal-Punent tal-Ukrajna, kif ukoll rebħa fuq skala akbar għall-forzi pro-Sovjetiċi, li rnexxielhom iwarrbu l-fazzjonijiet li kien fadal u eventwalment stabbilixxew is-Sovjetika. Ir-Repubblika Soċjalista tal-Ukrajna (l-Ukrajna Sovjetika). Sadanittant, il-Bukovina ta’ llum kienet okkupata mir-Rumanija u r-Rutenja tal-Karpazji ġiet ammessa fiċ-Ċekoslovakkja bħala reġjun awtonomu. Il-kunflitt fuq l-Ukrajna, parti mill-Gwerra Ċivili Russa, qered l-ex Imperu Russu kollu, inkluż l-Ukrajna ċentrali u tal-Lvant. Il-ġlied ħalla aktar minn 1.5 miljun mejta u mijiet ta' eluf ta' bla dar fit-territorju tal-eks Imperu Russu. Il-provinċji tal-Lvant ġew affettwati wkoll minn ġuħ fl-1921. === Perjodu ta' bejn il-gwerer === [[Stampa:HolodomorKharkiv 1933 Wienerberger.jpg|thumb|Bdiewa bil-ġuħ fi triq f'Kharkiv, 1933. Il-kollettivizzazzjoni tal-uċuħ tar-raba' u l-konfiska tagħhom mill-awtoritajiet Sovjetiċi wasslu għal ġuħ kbir fl-Ukrajna Sovjetika magħrufa bħala Holodomor.]] Matul il-perjodu ta' bejn il-gwerra, fil-Polonja, il-Marixxall Józef Piłsudski fittex l-appoġġ tal-Ukrajna billi offra awtonomija lokali bħala mod biex tiġi minimizzata l-influwenza Sovjetika fir-reġjun tal-Lvant ta' Kresy tal-Polonja. Madankollu, dan l-approċċ ġie abbandunat wara l-mewt ta' Piłsudski fl-1935, minħabba l-inkwiet kontinwu fost il-popolazzjoni Ukrena, inkluż il-qtil ta' uffiċjali tal-gvern Pollakk mill-Organizzazzjoni tan-Nazzjonalisti Ukraini (OUN); bil-gvern Pollakk jirrispondi billi jillimita d-drittijiet ta' nies li ddikjaraw in-nazzjonalità Ukrena. Konsegwentement, il-moviment nazzjonalista u militanti taħt l-art Ukrajn, li tfaċċa fl-1920s, kiseb appoġġ usa'. Sadanittant, l-Ukrajna Sovjetika li għadha kif ġiet iffurmata saret waħda mir-repubbliki fundaturi tal-Unjoni Sovjetika. Matul l-1920, taħt il-politika ta' Ukrainization segwita mit-tmexxija komunista nazzjonali ta' Mykola Skrypnyk, it-tmexxija Sovjetika inizjalment ħeġġet qawmien mill-ġdid nazzjonali fil-kultura u l-lingwa Ukrajna. L-Ukrainization kienet parti mill-politika Sovjetika tal-Korenizzazzjoni (litteralment, indiġenizzazzjoni), li kellha l-għan li tippromwovi l-avvanz tal-popli indiġeni, il-lingwa u l-kultura tagħhom fil-gvern tar-repubbliki rispettivi tagħhom. Madwar l-istess żmien, il-mexxej Sovjetiku Vladimir Lenin waqqaf il-Politika Ekonomika Ġdida (NEP), li introduċiet forma ta' soċjaliżmu tas-suq, li ppermettiet xi sjieda privata ta' negozji produttivi żgħar u ta' daqs medju, bit-tama li terġa' tinbena l-Unjoni Sovjetika ta' wara l-gwerra li kellha. ġew meqruda kemm mill-Ewwel Gwerra Dinjija kif ukoll aktar tard mill-gwerra ċivili. L-NEP rnexxielu jirrestawra n-nazzjon li qabel kien mifni bil-gwerra għal-livelli ta' produzzjoni u produzzjoni agrikola ta' qabel l-Ewwel Gwerra Dinjija f'nofs is-snin għoxrin, ħafna minn dawn tal-aħħar ibbażati fl-Ukrajna.] Dawn il-politiki ġibdu ħafna figuri prominenti tal-UNR ta' qabel, inklużi dawk ta' qabel. Il-mexxej tal-UNR Hrushevsky, biex jirritornaw fl-Ukrajna Sovjetika, fejn ġew aċċettati u pparteċipaw fl-avvanz tax-xjenza u l-kultura Ukrajna. Dan il-perjodu tqassar meta Joseph Stalin sar il-mexxej tal-USSR wara l-mewt ta' Lenin. Stalin elimina n-NEP f'dik li saret magħrufa bħala l-Great Break. Li bdiet fl-aħħar tas-snin 20 u diġà b'ekonomija ppjanata ċentralment, l-Ukrajna Sovjetika pparteċipat fi pjan ta' industrijalizzazzjoni li kkwadrupla l-produzzjoni industrijali tagħha matul it-tletinijiet. Madankollu, bħala konsegwenza tal-politika l-ġdida ta 'Stalin, il-bdiewa Ukrajni sofrew il-konsegwenzi tal-programm ta' kollettivizzazzjoni tal-uċuħ agrikoli. Il-kollettivizzazzjoni kienet parti mill-ewwel pjan ta' ħames snin u kienet infurzata minn truppi regolari u l-pulizija sigrieta magħrufa bħala ċ-Cheka. Dawk li rreżistu ġew arrestati u deportati lejn gulags u kampijiet tax-xogħol. Peress li l-membri tal-irziezet kollettivi kultant ma tħallewx jirċievu qamħ sakemm jintlaħqu kwoti mhux realistiċi, miljuni ta' nies mietu bil-ġuħ f'ġuħ magħruf bħala Holodomor jew il-“Ġuħ il-Kbir”, li ġie rikonoxxut minn xi pajjiżi bħala att ta' ġenoċidju mwettaq minn Joseph Stalin u notevoli Sovjetiċi oħra. Wara l-Gwerra Ċivili Russa u l-kollettivizzazzjoni, il-Kbir Purge, filwaqt li qatlet l-għedewwa politiċi perċepiti ta’ Stalin, irriżulta f’telf profond ta' ġenerazzjoni ġdida ta' intellettwali Ukraini, magħrufa llum bħala r-Rinaxximent Esegwit. === It-Tieni Gwerra Dinjija === [[Stampa:Ukraine-growth.png|thumb|Evoluzzjoni territorjali tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ukraina, 1922-1954]] Wara l-invażjoni tal-Polonja f'Settembru 1939, it-truppi Ġermaniżi u Sovjetiċi qasmu t-territorju tal-Polonja. Għalhekk, il-Galizia tal-Lvant u Volhynia bil-popolazzjoni Ukraina tagħhom saru parti mill-Ukrajna. Għall-ewwel darba fl-istorja, in-nazzjon kien magħqud. Saru aktar gwadanni territorjali fl-1940, meta l-SSR tal-Ukrajna inkorporat id-distretti tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar ta' Bessarabia, Bukovina tat-Tramuntana, u r-reġjun ta' Hertsa mit-territorji li l-USSR ġiegħlet lir-Rumanija, għalkemm ċediet il-parti tal-punent tar-Repubblika Soċjalista Sovjetiku Awtonomu għall-SSR tal-Moldova maħluqa ġdida. Dawn il-konkwisti territorjali tal-USSR ġew rikonoxxuti internazzjonalment mit-trattati ta' paċi ta' Pariġi tal-1947. L-armati Ġermaniżi invadew l-Unjoni Sovjetika fit-22 ta' Ġunju, 1941, u bdew kważi erba' snin ta' gwerra totali. L-Assi inizjalment avvanza kontra l-isforzi ddisprati iżda bla suċċess tal-Armata l-Ħamra. Fil-Battalja ta' Kyiv, il-belt ġiet imfaħħra bħala "Belt Eroj", minħabba r-reżistenza ħarxa tagħha. Aktar minn 600,000 suldat Sovjetiku (jew kwart tal-Front tal-Punent Sovjetiku) inqatlu jew ittieħdu priġunieri hemmhekk, u ħafna sofrew trattament ħażin sever. Wara l-konkwista tagħha, il-biċċa l-kbira tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ukrajna ġiet organizzata fi ħdan ir-Reichskommissariat Ukraina, bl-intenzjoni li tisfrutta r-riżorsi tagħha u eventwalment l-issetiljar Ġermaniż. Xi Ukraini tal-Punent, li kienu ssieħbu fl-Unjoni Sovjetika biss fl-1939, faħħru lill-Ġermaniżi bħala liberaturi, iżda dan ma damx ħafna peress li n-Nażisti għamlu ftit attentati biex jisfruttaw skuntentizza bil-politika Stalinista. Minflok, in-Nazi ppreservaw is-sistema tal-farms kollettivi, wettqu politiki ġenoċidali kontra l-Lhud, iddeportaw miljuni ta' nies biex jaħdmu fil-Ġermanja, u bdew programm ta' depopolazzjoni biex jippreparaw għall-kolonizzazzjoni Ġermaniża. Huma mblukkaw it-trasport tal-ikel fuq ix-Xmara Dnieper. Għalkemm il-biċċa l-kbira tal-Ukraini ġġieldu fi jew flimkien mal-Armata l-Ħamra u r-reżistenza Sovjetika, tfaċċa moviment indipendenti tal-Armata Insurġenti tal-Ukrajna (UPA, 1942) fil-punent tal-Ukrajna. Inħoloq bħala l-forzi armati tal-Organizzazzjoni klandestina tan-Nazzjonalisti Ukraini (OUN). Iż-żewġ organizzazzjonijiet, l-OUN u l-UPA, appoġġaw l-għan ta' stat Ukren indipendenti fit-territorju b’maġġoranza etnika Ukrajna. Għalkemm dan ġab kunflitt mal-Ġermanja Nażista, xi drabi l-ġwienaħ Melnyk tal-OUN alleat ruħu mal-forzi Nażisti. Minn nofs l-1943 sat-tmiem tal-gwerra, l-UPA wettqet massakri ta' Pollakki etniċi fir-reġjuni ta' Volhynia u tal-Lvant tal-Galizia, u qatlet madwar 100,000 persuna ċivili Pollakka, u qanqlet tpattija. Dawn il-massakri organizzati kienu tentattiv mill-OUN biex jinħoloq stat Ukren omoġenju mingħajr minoranza Pollakka li tgħix fil-fruntieri tagħha, u biex jipprevjeni lill-istat Pollakk ta' wara l-gwerra milli jasserixxi s-sovranità fuq żoni li kienu parti mill-gwerra ta' qabel il-gwerra. Wara l-gwerra, l-UPA kompliet tiġġieled l-USSR sal-1950s. Fl-istess ħin, l-Armata tal-Ħelsien tal-Ukrajna, moviment nazzjonalista ieħor, ġġieled flimkien man-Nazi. [[Stampa:Ruined Kiev in WWII.jpg|thumb|Kyiv ġarrbet ħsarat sinifikanti matul it-Tieni Gwerra Dinjija u kienet okkupata mill-Ġermaniżi mid-19 ta' Settembru, 1941 sas-6 ta' Novembru, 1943.]] B'kollox, in-numru ta' Ukraini etniċi li ġġieldu fil-gradi tal-armata Sovjetika huwa stmat bejn 4.5 miljun u 7 miljun; Nofs l-unitajiet ta' reżistenza tal-gwerillieri partiġġjani favur is-Sovjetika, li kienu jammontaw sa 500,000 suldat fl-1944, kienu wkoll Ukraini. B'mod ġenerali, iċ-ċifri għall-Armata Insurġenti Ukrajna mhumiex affidabbli, b’ċifri li jvarjaw bejn 15,000 u sa 100,000 ġellieda. Il-maġġoranza l-kbira tal-ġlied fit-Tieni Gwerra Dinjija seħħew fuq il-Front tal-Lvant. It-telf totali kkaġunat fuq il-popolazzjoni Ukrajna matul il-gwerra huwa stmat għal 6 miljun, inkluż madwar miljun u nofs Lhudi maqtula mill-Einsatzgruppen, xi drabi bl-għajnuna ta' kollaboraturi lokali. Mit-8.6 miljun telf ta' truppi Sovjetiċi stmati, 1.4 miljun kienu Ukraini etniċi. Jum il-Vitorja huwa ċċelebrat bħala waħda mill-ħdax-il festa nazzjonali tal-Ukrajna. === l-Ukrajna sovjetika ta' wara l-gwerra === Ir-repubblika ġarrbet ħsara kbira mill-gwerra u kienu meħtieġa sforzi sinifikanti biex tirkupra. Inqerdu aktar minn 700 belt u 28,000 raħal. Is-sitwazzjoni marret għall-agħar bil-ġuħ fl-1946-1947, li kienet ikkawżata minn nixfa u qerda tal-infrastruttura fi żmien il-gwerra, li qatlet mill-inqas għexieren ta' eluf ta' nies. Fl-1945, l-SSR Ukrajna saret waħda mill-membri fundaturi tan-Nazzjonijiet Uniti (NU), parti minn ftehim speċjali fil-Konferenza ta' Yalta, u, flimkien mal-Belarus, kellha drittijiet tal-vot fin-NU minkejja li ma kinux indipendenti. Barra minn hekk, l-Ukraina għal darb'oħra espandiet il-fruntieri tagħha billi annesset Zakarpattia, u l-popolazzjoni saret ħafna aktar omoġenizzata minħabba t-trasferimenti tal-popolazzjoni ta 'wara l-gwerra, li ħafna minnhom, bħal fil-każ tal-Ġermaniżi u t-Tatari tal-Krimea, ġew sfurzati. Fl-1 ta 'Jannar 1953, l-Ukraini kienu t-tieni biss wara r-Russi fost "deportati speċjali" adulti, li jammontaw għal 20% tat-total. Wara l-mewt ta' Stalin fl-1953, Nikita Khrushchev sar il-mexxej il-ġdid tal-USSR, li beda l-politika ta' de-Stalinization u Thaw ta' Khrushchev. Matul il-mandat tiegħu bħala kap tal-Unjoni Sovjetika, il-Krimea ġiet trasferita mill-SFSR Russu għall-SSR tal-Ukraina, formalment bħala rigal ta' ħbiberija lill-Ukrajna u għal raġunijiet ekonomiċi. Dan irrappreżenta l-estensjoni finali tat-territorju Ukrajn u fforma l-bażi tal-fruntieri tal-Ukrajna rikonoxxuti internazzjonalment sal-lum. L-Ukrajna kienet waħda mill-aktar repubbliki importanti tal-Unjoni Sovjetika, li rriżultat f'ħafna pożizzjonijiet importanti fl-Unjoni Sovjetika miżmuma mill-Ukraini, inkluż notevolment Leonid Brezhnev, Segretarju Ġenerali tal-Partit Komunista tal-Unjoni Sovjetika mill-1964 sal-1982. Madankollu, hija kien hu u l-maħtur tiegħu fl-Ukrajna, Volodymyr Shcherbytsky, li ppresedu r-Russifikazzjoni estensiva tal-Ukrajna u li kienu strumentali fir-repressjoni ta' ġenerazzjoni ġdida ta' intellettwali Ukraini magħrufa bħala s-Sixtiers. L-Ukraina Sovjetika malajr saret ċentru ewlieni tal-industrija tal-armi Sovjetika u r-riċerka ta 'teknoloġija għolja, għalkemm l-industrija tqila xorta kellha influwenza barra. Il-gvern Sovjetiku investa fi proġetti ta 'enerġija idroelettrika u nukleari biex jissodisfa d-domanda għall-enerġija li kien jinvolvi l-iżvilupp. Madankollu, fis-26 ta 'April, 1986, reattur fl-impjant tal-enerġija nukleari ta' Chernobyl sploda, li rriżulta fid-diżastru ta 'Chernobyl, l-agħar inċident ta' reattur nukleari fl-istorja. === Indipendenza === [[Stampa:RIAN archive 848095 Signing the Agreement to eliminate the USSR and establish the Commonwealth of Independent States.jpg|thumb|Il-President Ukrain Leonid Kravchuk u l-President Russu Boris Yeltsin jiffirmaw il-Ftehim ta' Belavezha, li xolt l-Unjoni Sovjetika, fit-8 ta' Diċembru, 1991.]] Mikhail Gorbachev wettaq politika ta' liberalizzazzjoni limitata tal-ħajja pubblika, magħrufa bħala perestroika, u pprova jirriforma ekonomija staġnata. Dan tal-aħħar fallew, iżda d-demokratizzazzjoni tal-Unjoni Sovjetika qanqlet tendenzi nazzjonalisti u separatisti fost minoranzi etniċi, inklużi Ukraini. Bħala parti mill-hekk imsejħa parata tas-sovranitajiet, fis-16 ta' Lulju, 1990, is-Sovjet Suprem elett tal-SSR tal-Ukraina adotta d-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tal-Istat tal-Ukraina. Wara kolp ta' stat fallut minn xi mexxejja komunisti f'Moska biex jiddepożitaw lil Gorbachev, ġiet ipproklamata l-indipendenza assoluta fl-24 ta' Awwissu, 1991. Ġiet approvata minn 92% tal-elettorat Ukren f’referendum fl-1 ta' Diċembru. Il-president il-ġdid tal-Ukrajna, Leonid Kravchuk, iffirma l-Ftehim ta' Belavezha u għamel lill-Ukrajna membru fundatur tal-Commonwealth ta' Stati Indipendenti (CIS) ħafna iktar laxk għalkemm l-Ukrajna qatt ma saret membru sħiħ ta' dan tal-aħħar peress li ma rratifikatx il-fondazzjoni tal-Ukrajna is-CIS. Dawn id-dokumenti ssiġġillaw id-destin tal-Unjoni Sovjetika, li ivvotat formalment it-triq tagħha biex teżisti fis-26 ta' Diċembru. Inizjalment kien maħsub li l-Ukrajna kellha kundizzjonijiet ekonomiċi favorevoli meta mqabbla mar-reġjuni l-oħra tal-Unjoni Sovjetika, għalkemm kienet waħda mill-ifqar repubbliki Sovjetiċi fiż-żmien tax-xoljiment. Madankollu, matul it-tranżizzjoni tiegħu għall-ekonomija tas-suq, il-pajjiż esperjenza tnaqqis ekonomiku aktar profond minn kważi r-repubbliki ta 'qabel Sovjetiċi l-oħra kollha. Matul ir-riċessjoni, bejn l-1991 u l-1999, l-Ukrajna tilfet 60% tal-PGD tagħha u sofriet minn iperinflazzjoni li laħqet il-quċċata ta' 10,000% fl-1993. Is-sitwazzjoni stabbilizzat biss ħafna wara li l-munita l-ġdida, il-hryvnia, waqgħet drastikament fl-aħħar tal-1998, parzjalment bħala konsegwenza tal-inadempjenza tad-dejn Russu aktar kmieni dik is-sena. Il-wirt tal-politiki ekonomiċi tad-disgħinijiet kien il-privatizzazzjoni massiva tal-proprjetà tal-istat li ħolqot klassi ta 'individwi estremament qawwija u għonja magħrufa bħala oligarki. Il-pajjiż imbagħad waqa 'f'serje ta' riċessjonijiet qawwija bħala riżultat tal-kriżi finanzjarja globali tal-2008, il-bidu tal-gwerra Russa-Ukraina fl-2014, u finalment l-invażjoni fuq skala sħiħa mir-Russja li bdiet fl-24 ta' Frar 2022. L-ekonomija tal-Ukraina b'mod ġenerali prestazzjoni baxxa minn meta kisbet l-indipendenza minħabba korruzzjoni mifruxa u ġestjoni ħażina, li, partikolarment fid-disgħinijiet, wasslu għal protesti u strajks organizzati. Il-gwerra mar-Russja żammet irkupru ekonomiku sinifikanti fis-snin 2010, filwaqt li l-isforzi biex tiġi miġġielda l-pandemija tal-COVID-19, li waslet fl-2020, saru ħafna aktar diffiċli minħabba rati baxxi ta’ tilqim u, aktar tard fil-pandemija, minħabba l-invażjoni li għaddejja. Minn perspettiva politika, waħda mill-karatteristiċi li jiddefinixxu l-politika Ukraina hija li għal ħafna mill-ħin kienet maqsuma madwar żewġ kwistjonijiet: ir-relazzjoni bejn l-Ukrajna, il-Punent u r-Russja, u l-qasma klassika tax-xellug-lemin. L-ewwel żewġ presidenti, Kravchuk u Leonid Kuchma, kellhom it-tendenza li jibbilanċjaw viżjonijiet opposti tal-Ukrajna, għalkemm Yushchenko u Yanukovych kienu ġeneralment favur il-Punent u favur ir-Russja, rispettivament. Kien hemm żewġ protesti kbar kontra Yanukovych: ir-Rivoluzzjoni Oranġjo fl-2004, meta għexieren ta' eluf ta' nies ħarġu jipprotestaw kontra l-frodi elettorali favur tiegħu (Yushchenko eventwalment ġie elett president), u oħra fix-xitwa tal-2013/2014, meta aktar nies Huma nġabru fl-Euromaidan biex jopponu r-rifjut ta' Yanukovych li jiffirma l-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Unjoni Ewropea u l-Ukrajna. Fi tmiem il-protesti fil-21 ta' Frar 2014, huwa ħarab mill-Ukrajna u twaqqa' mill-parlament f'dik li tissejjaħ ir-Rivoluzzjoni tad-Dinjità, iżda r-Russja rrifjutat li tirrikonoxxi lill-gvern interim favur il-Punent, u sejħitlu ġunta u ddenunzjat l-avvenimenti. bħala kolp ta' stat sponsorjat mill-Istati Uniti. Għalkemm ir-Russja kienet iffirmat il-memorandum ta' Budapest fl-1994 li qal li l-Ukrajna trid tagħti l-armi nukleari bi skambju għal garanziji ta' sigurtà u integrità territorjali, irreaġixxiet b’mod vjolenti għal dawn l-avvenimenti u bdiet gwerra kontra l-ġar tal-punent tagħha. Fl-aħħar ta' Frar u l-bidu ta' Marzu 2014, annessa l-Krimea billi tuża l-Navy tagħha f'Sevastopol, kif ukoll l-hekk imsejħa irġiel ħodor żgħar; Wara li dan irnexxielu, nieda gwerra prokura fid-Donbas permezz tar-Repubblika Popolari ta' Donetsk u r-Repubblika Popolari ta' Luhansk. L-ewwel xhur tal-kunflitt mas-separatisti appoġġjati mir-Russi kienu bla xkiel, iżda l-forzi Russi bdew invażjoni miftuħa fid-Donbas fl-24 ta' Awwissu,, 2014. Flimkien imbuttaw lit-truppi Ukraini lura lejn il-linja ta' quddiem stabbilita fi Frar 2015, jiġifieri wara li l-Ukrajna truppi rtiraw minn Debaltseve. Il-kunflitt baqa' fi stat kemmxejn iffriżat sas-sigħat bikrin tal-24 ta' Frar, 2022, meta r-Russja pproċediet b'invażjoni kontinwa tal-Ukrajna. It-truppi Russi jikkontrollaw madwar 17% tat-territorju rikonoxxut internazzjonalment tal-Ukrajna, li jikkostitwixxi 94% tal-Oblast ta' Luhansk, 73% tal-Oblast ta' Kherson, 72% tal-Oblast ta' Zaporizhia, 54% tal-Oblast ta' Donetsk u l-Krimea kollha, għalkemm ir-Russja falliet bil-pjan inizjali tagħha, u It-truppi Ukraini rkupraw parti mit-territorju f'kontrooffensivi. Il-kunflitt militari mar-Russja wassal biex il-politika tal-gvern tinbidel lejn il-Punent. Ftit wara li Yanukovych ħarab mill-Ukrajna, il-pajjiż iffirma l-ftehim ta' assoċjazzjoni mal-UE f'Ġunju 2014 u ċ-ċittadini tiegħu ngħataw eżenzjoni mill-viża biex jivvjaġġaw lejn l-Unjoni Ewropea tliet snin wara. F'Jannar 2019, il-Knisja Ortodossa tal-Ukrajna ġiet rikonoxxuta bħala indipendenti minn Moska, bidlet id-deċiżjoni tal-1686 tal-Patrijarka ta' Kostantinopli u tat daqqa ta' ħarta ġdida lill-influwenza ta' Moska fl-Ukrajna. Fl-aħħarnett, f'nofs gwerra fuq skala sħiħa mar-Russja, l-Ukrajna kisbet status ta' kandidat tal-Unjoni Ewropea fit-23 ta' Ġunju, 2022. Kampanja wiesgħa kontra l-korruzzjoni bdiet kmieni fl-2023 bir-riżenji ta' diversi deputati ministri u kapijiet reġjonali waqt riorganizzazzjoni ta' il-gvern. L-Ukrajna qabdet diversi insedjamenti u bliet fir-reġjun ta' Kursk tar-Russja mit-6 ta' Awwissu, 2024 u stabbilixxiet Gvern Militari hemmhekk mill-15 ta' Awwissu 2024. == Ġeografija == [[Stampa:Белокузьминовка.jpg|thumb|left|Muntanji tal-ġibs ħdejn Kramatorsk, Donetsk Oblat, Ukrajna]] [[Stampa:Topographic map of Ukraine (with borders and towns).svg|thumb|Mappa topografika tal-Ukrajna, bi fruntieri, bliet u rħula.]] [[Stampa:Map of Ukraine political enwiki.png|thumb|left|Mappa tal-Oblasts tal-Ukrajna u ċ-ċentri amministrattivi tagħhom]] L-Ukrajna hija t-tieni l-akbar pajjiż fl-Ewropa, wara r-Russja, u l-akbar pajjiż fl-Ewropa. Hija tinsab bejn il-latitudnijiet 44° u 53° N u lonġitudnijiet 22° u 41° E, u tinsab prinċipalment fil-Pjanura tal-Ewropa tal-Lvant. L-Ukraina tkopri erja ta '603,550 kilometru kwadru (233,030 sq mi), b'kosta ta' 2,782 kilometru (1,729 mi). Il-pajsaġġ tal-Ukrajna jikkonsisti prinċipalment minn steppi fertili (pjanuri bi ftit siġar) u plateaus, qasmu minn xmajjar bħad-Dnieper (Dnipro), is-Severski Donets, id-Dniester u l-Bug tan-Nofsinhar hekk kif joħorġu lejn il-Baħar l-Iswed u l-iżgħar. Il-baħar ta' Azov. Lejn il-Lbiċ, id-delta tad-Danubju tifforma l-fruntiera mar-Rumanija. Ir-reġjuni tal-Ukrajna għandhom karatteristiċi ġeografiċi diversi, li jvarjaw minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-uniċi muntanji tal-pajjiż huma l-Muntanji Karpazji fil-punent, li minnhom l-ogħla hija Hoverla b'2,061 metru (6,762 pied), u l-Muntanji tal-Krimea, fin-Nofsinhar imbiegħed tul il-kosta. L-Ukrajna għandha wkoll diversi reġjuni muntanjużi, bħall-Plateau Volyn-Podillia (fil-punent) u l-Plateau Qrib Dnieper (fuq ix-xatt tal-lemin tad-Dnieper). Lejn il-lvant jinsabu l-għoljiet tal-Lbiċ tal-Plateau tar-Russja Ċentrali, minn fejn tgħaddi l-fruntiera mar-Russja. Ħdejn il-Baħar Azov hemm il-firxa tal-muntanji ta 'Donets u l-plateau ta' Azov qrib. Is-silġ imdewweb mill-muntanji jitma’ x-xmajjar u l-kaskati tagħhom. Ir-riżorsi naturali importanti tal-Ukrajna jinkludu l-litju, il-gass naturali, il-kawlina, l-injam, u abbundanza ta' art li tinħarat. L-Ukrajna għandha ħafna problemi ambjentali. Xi reġjuni m'għandhomx provvisti adegwati ta' ilma tax-xorb. It-tniġġis ta 'l-arja u l-ilma jolqot il-pajjiż, kif ukoll id-deforestazzjoni u t-tniġġis mir-radjazzjoni fil-grigal mill-inċident fl-1986 fl-impjant nukleari ta' Chernobyl. Il-ħsara ambjentali kkawżata mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġiet deskritta bħala ekoċidju, il-qerda tad-Diga Kakhovka, tniġġis qawwi, u miljuni ta 'tunnellati ta' debris ikkontaminati stmati li jiswew aktar minn USD50 biljun għat-tiswija. === Klima === [[Stampa:Yenakievo sq lenin.jpg|thumb|left|Xitwa f'Yenákiyeve, Oblast ta' Donestk, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Koppen-Geiger Map UKR present.svg|thumb|Mappa tal-klassifikazzjoni tal-klima Köppen tal-Ukrajna]] [[Stampa:Зимовий вечір в крейдяних горах 01.jpg|thumb|left|Pajsaġġ ta' Ivanivske, Oblast ta' Donest, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Derkul River.jpg|thumb|left|Pajsaġġ ta' Xmara Derkul, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna]] L-Ukrajna tinsab fil-latitudnijiet tan-nofs u ġeneralment għandha klima kontinentali, ħlief għall-kosti tan-Nofsinhar tagħha, li għandhom klimi kesħin semi-aridi u subtropikali umdi. It-temperaturi medji annwali jvarjaw bejn 5.5 u 7 °C (41.9 u 44.6 °F) fit-tramuntana u 11 u 13 °C (51.8 u 55.4 °F) fin-nofsinhar. Il-preċipitazzjoni hija l-ogħla fil-punent u t-tramuntana u l-aktar baxxa fil-lvant u fix-Xlokk. L-Ukrajna tal-Punent, partikolarment fil-Muntanji Karpazji, tirċievi madwar 120 ċentimetru (47.2 in) ta' preċipitazzjoni kull sena, filwaqt li l-Krimea u ż-żoni kostali tal-Baħar l-Iswed jirċievu madwar 40 ċentimetru (15.7 in). Id-disponibbiltà tal-ilma fil-baċini tax-xmajjar ewlenin hija mistennija tonqos minħabba t-tibdil fil-klima, speċjalment fis-sajf. Dan joħloq riskji għas-settur agrikolu. L-impatti negattivi tat-tibdil fil-klima fuq l-agrikoltura jinħassu l-aktar fin-nofsinhar tal-pajjiż, li għandu klima ta' steppa. Fit-tramuntana, xi għelejjel jistgħu jibbenefikaw minn staġun itwal tat-tkabbir. Il-Bank Dinji ddikjara li l-Ukrajna hija vulnerabbli ħafna għat-tibdil fil-klima. === Bijodiversità === [[Stampa:WLE - 2020 - Ай-Петринська_яйла.jpg|thumb|Veduta mill-inklinazzjoni tal-punent tal-Muntanja Ai-Petri tal-Plateau Ai-Petri, fil-Krimea, indikata mill-gvern tal-Ukrajna bħala sit ta' wirt naturali.]] L-Ukrajna fiha sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta tal-Ewropa Ċentrali, kumpless tal-foresti sub-Mediterranji tal-Krimea, steppa tal-foresti tal-Ewropa tal-Lvant, foresti mħallta Pannoniċi, foresti tal-koniferi tal-muntanji tal-Karpazji, u steppa Pontika. Hemm kemmxejn aktar foresta tal-koniferi milli jwaqqgħu l-weraq. Iż-żona l-aktar densa ta' foresti hija Polisia fil-majjistral, b'arżnu, ballut u betula. Hemm 45,000 speċi ta' annimali (l-aktar invertebrati), b'madwar 385 speċi fil-periklu elenkati fil-Ktieb tad-Data l-Aħmar tal-Ukrajna. Artijiet mistagħdra ta' importanza internazzjonali jkopru aktar minn 7,000 kilometru kwadru (2,700 sq mi), u d-Delta tad-Danubju hija importanti għall-konservazzjoni. <gallery> Stampa:Захід сонця на вершині скелі Соколине Око.jpg|Inżul ix-xemx mill-"Hawkeye Rock", monument ġeoloġiku naturali "Protyati Kameni" f'Oblast ta' Chernivtsi, Fl-Ukrajna. Stampa:Ніжний ранковий світло.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Угорські скелі після дощу.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Поля під Касовою горою.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Prut near Hoverla.jpg|Veduta tax-Xmara Prut f'Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Закатные краски над водохранилищем.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Ніч на озері Сиваш.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Ukraine Dnepr bei Cherson.jpg|Ix-Xmara Dnieper f'Kherson, f'Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Rika Ploska vpadaye v Pivdenny Bug, Khmelnitsky, 2005 07 28.jpg|Kors tal-Bug tan-Nofsinhar hekk kif jgħaddi mill-belt ta' Khmelnytskyy, f'Oblast ta' Khmelnytskyy, fl-Ukrajna Stampa:Ранок в урочищі.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Краса українського поля.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Вид з гори Парашка.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Sielec 009-Sielec 011.jp|Pajsaġġ madwar Sielec, Drohobych Raion fil-Galicia, il-Punent tal-Ukrajna. Stampa:С. Неслухів-3.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Байрачна діброва. Балка Генералка. Хортиця.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Zakarpatska-Oblast.JPG|Pajsaġġ f'Oblast ta' Transkarpatija, fl-Ukrajna Stampa:Black Sea Shore.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Novy Svet, Crimea, Sudak Bay from Kush Kaya.jpg|Pajsaġġ f'Repubblika Awtonoma tal-Krimea, fl-Ukrajna Stampa:Кельменецька бульбона.jpg|Pajsaġġ f'Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Червень,ранок,Верховина.JPG|Pajsaġġ f'Verjovyna, Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Дніпровські схили та Київське Море - 2.jpg|Pajsaġġ f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Вишгород (Vyshhorod) - Історичний ландшафт Вишгорода (пвн. вал).jpg|Pajsaġġ f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Васильевка (2018).jpg|Pajsaġġ f'Vasýlivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Chornogorodka8.jpg|Pajsaġġ ta' Xmara irpín, fl-Ukrajna Stampa:Кривий Торець.JPG|Pajsaġġ f'Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Lake - panoramio (8).jpg|Pajsaġġ f'Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Федоренко. Авдеевский карьер 01.jpg|Pajsaġġ f'Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:R.Vovcha.jpg|Pajsaġġ f'Xmara Vovcha, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Maryin cliff in Brianka, Ukraine.jpg|Pajsaġġ f'Brianka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Irmino mine's terricone - panoramio.jpg|Pajsaġġ f'Irmino, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Zimogorye.jpg|Pajsaġġ f', Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Світанок, Заказник ботанічний.jpg|Pajsaġġ f'Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Волчанск Волчья против течения IMG 8129.JPG|Pajsaġġ Xmara Vovcha (Wolf), f'Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Балаклейка.jpg|Pajsaġġ Xmara Balakliia, f'Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Limans black sea coast.jpeg|Il-kosta tal-majjistral tal-Baħar l-Iswed u Limanes Stampa:Tiligul Liman Kalinovka.jpg|Lag Tiligul f'Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Dniepr river in Kyiv.jpg|Delta tax-Xmara Dnipro fl-[[Kjiv|Kyiv]] Stampa:Dnipro Basin River Town International.png|Baċir tad-drenaġġ tax-Xmara Dnipro Stampa:Mertvy Donets near Lugansk.jpg|Xmara Donets ħdejn Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:ISS020-E-27185 - View of Ukraine.jpg|Delta tax-Xmara Dnipro Stampa:Prymors'kyi Blvd, 24, Mariupol', Donetsk_Oblast, Ukraine - panoramio.jpg|азовське море/azovsʹke Baħar ta' Azov (Prymors'kyi Blvd, 24, Mariupol f'Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Ніжний ранковий світло.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Гора меч - panoramio.jpg|Гора меч, Kramatorsk Raion ([[Ukranjan]]: Краматорський район, romanizzat: Kramatorskyi raion) </gallery> === Żoni urbani === L-Ukrajna għandha 457 belt, li minnhom 176 huma indikati bħala bliet tal-klassi oblast, 279 bħala bliet minuri tal-klassi raion, u tnejn bħala bliet ta' status legali speċjali. Hemm ukoll 886 insedjament tat-tip urban u 28,552 villaġġ. == Kostituzzjoni == === Kostituzzjoni === [[Stampa:Chart Constitution of Ukraine EN.svg|thumb|Dijagramma tas-sistema politika ta' Ukrajna]] Il-Kostituzzjoni tal-Ukrajna ġiet adottata u ratifikata fil-ħames sessjoni tal-Verkhovna Rada, il-parlament tal-Ukraina, fit-28 ta' Ġunju, 1996. Il-kostituzzjoni ġiet approvata b'315-il vot favur minn 450 vot possibbli (mill-inqas 300 vot favur ) . Il-liġijiet l-oħra kollha u l-atti legali normattivi l-oħra tal-Ukraina għandhom jikkonformaw mal-kostituzzjoni. Id-dritt li tiġi emendata l-kostituzzjoni permezz ta' proċedura leġiżlattiva speċjali huwa esklussivament tal-parlament. L-uniku korp li jista’ jinterpreta l-kostituzzjoni u jiddetermina jekk il-leġiżlazzjoni tikkonformax magħha hija l-Qorti Kostituzzjonali tal-Ukrajna. Mill-1996, il-festa ta' Jum il-Kostituzzjoni ġiet iċċelebrata fit-28 ta' Ġunju. Fis-7 ta' Frar, 2019, il-Verkhovna Rada ivvotat biex temenda l-kostituzzjoni biex tistabbilixxi l-għanijiet strateġiċi tal-Ukrajna bħas-sħubija fl-Unjoni Ewropea u n-NATO. === Gvern === [[Stampa:Владимир Зеленский (51939489510).jpg|thumb|left|President Volodymyr Zelensky]] [[Stampa:Book of Condolence (52366372626)_(cropped).jpg|thumb|Prim Ministru Denys Shmyhal]] Il-president jiġi elett b'vot popolari għal terminu ta' ħames snin u huwa l-kap formali tal-istat. Il-fergħa leġiżlattiva tal-Ukrajna tinkludi l-parlament unikamerali b'450 siġġu, il-Verkhovna Rada. Il-Parlament huwa primarjament responsabbli biex jifforma l-fergħa eżekuttiva u l-Kabinett tal-Ministri, immexxi mill-prim ministru. Il-president iżomm l-awtorità li jinnomina ministri tal-affarijiet barranin u tad-difiża għall-approvazzjoni parlamentari, kif ukoll is-setgħa li jaħtar l-avukat ġenerali u l-kap tas-Servizz tas-Sigurtà. Il-liġijiet, l-atti tal-parlament u l-kabinett, id-digrieti presidenzjali u l-atti tal-parlament tal-Krimea jistgħu jitħassru mill-Qorti Kostituzzjonali jekk jinstabu li jiksru l-kostituzzjoni. Atti regolatorji oħra huma suġġetti għal reviżjoni ġudizzjarja. Il-Qorti Suprema hija l-korp ewlieni tas-sistema tal-qorti ta' ġurisdizzjoni ġenerali. L-awtonomija lokali hija uffiċjalment garantita. Il-kunsilli lokali u s-sindki tal-bliet huma eletti min-nies u jeżerċitaw kontroll fuq il-baġits lokali. Il-kapijiet tal-amministrazzjonijiet reġjonali u distrettwali jinħatru mill-president skont il-proposti tal-prim ministru. === Qrati u infurzar tal-liġi === [[Stampa:Klov_Palace. Listed ID 80-382-0462. - 8 Pylypa Orlyka Street, Pechersk Raion, Kiev. - Pechersk 28 09 13 396.jpg|thumb|Il-Palazz Klovsky, is-sede tal-Qorti Suprema tal-Ukrajna]] Il-liġi marzjali ġiet iddikjarata meta r-Russja invadiet il-pajjiż fi Frar 2022, u għadha fis-seħħ. Il-qrati igawdu minn libertà legali, finanzjarja u kostituzzjonali ggarantita mil-liġi Ukraina mill-2002. L-imħallfin huma fil-biċċa l-kbira protetti tajjeb mit-tkeċċija (ħlief għal kondotta ħażina serja). L-imħallfin tal-qorti jinħatru b'digriet presidenzjali għal terminu inizjali ta' ħames snin, u wara l-pożizzjonijiet tagħhom jiġu kkonfermati għal għomru mill-Kunsill Suprem tal-Ukrajna. Għalkemm għad hemm problemi, is-sistema hija meqjusa li tjiebet ħafna mill-indipendenza tal-Ukrajna fl-1991. Il-Qorti Suprema hija meqjusa bħala korp indipendenti u imparzjali, u f'diversi okkażjonijiet iddeċidiet kontra l-gvern tal-Ukrajna. Il-Proġett tal-Ġustizzja Dinjija jikklassifika lill-Ukrajna fis-66 post minn 99 pajjiż mistħarrġa fl-Indiċi annwali tal-Istat tad-Dritt. Il-prosekuturi fl-Ukrajna għandhom setgħat akbar milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Ewropej. [[Stampa:Будикон уряду України, Київ.JPG|thumb|Il-bini tal-Kabinett tal-Ministri]] L-aġenziji tal-infurzar tal-liġi huma kkontrollati mill-Ministeru tal-Intern. Huma magħmulin prinċipalment mill-forza tal-pulizija nazzjonali u diversi unitajiet u aġenziji speċjalizzati, bħas-servizzi tal-Gwardja tal-Fruntiera tal-Istat u tal-Gwardja tal-Kosta. Aġenziji tal-infurzar tal-liġi, partikolarment il-pulizija, ġew ikkritikati għall-immaniġġjar ħarxa tagħhom tar-Rivoluzzjoni Oranġjo tal-2004. Ħafna eluf ta 'uffiċjali tal-pulizija kienu stazzjonati madwar il-kapital, primarjament biex jiskoraġġixxu dimostranti milli jisfida l-awtorità tal-istat, iżda wkoll biex jipprovdu malajr forza ta' reazzjoni f'każ ta' bżonn; ħafna mill-uffiċjali kienu armati. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Batumi International Conference, on 19 July 2021 03 (cropped).jpg|thumb|Il-President tal-Ġeorġja Salomé Zurabishvili, il-President tal-Moldova Maia Sandu, il-President tal-Ukrajna Volodymyr Zelenskyy, u l-President tal-Kunsill Ewropew Charles Michel waqt il-Konferenza Internazzjonali tal-2021 f'Batumi. Fl-2014, l-UE ffirmat ftehimiet ta' assoċjazzjoni mat-tliet pajjiżi.]] L-Ukrajna kienet membru mhux permanenti tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1999 sal-2001. Storikament, l-Ukrajna Sovjetika ngħaqdet man-Nazzjonijiet Uniti fl-1945 bħala wieħed mill-membri oriġinali wara kompromess tal-Punent mal-Unjoni Sovjetika. L-Ukrajna għamlet ukoll kontribuzzjonijiet għall-operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1992. L-Ukrajna tqis l-integrazzjoni Ewro-Atlantika bħala l-għan ewlieni tagħha tal-politika barranija, iżda fil-prattika dejjem ibbilanċjat ir-relazzjoni tagħha mal-Unjoni Ewropea u l-Istati Uniti b’rabtiet b’saħħithom mar-Russja. Il-Ftehim ta' Sħubija u Kooperazzjoni (PCA) tal-Unjoni Ewropea mal-Ukrajna daħal fis-seħħ fl-1998. L-Unjoni Ewropea (UE) ħeġġet lill-Ukrajna biex timplimenta bis-sħiħ il-PCA qabel ma jibdew id-diskussjonijiet dwar ftehim ta' assoċjazzjoni, maħruġ fis-Summit tal-UE f'Diċembru 1999 f'Ħelsinki , li rrikonoxxa l-aspirazzjonijiet fit-tul tal-Ukrajna iżda ma ddiskutax is-sħubija. Fl-1992, l-Ukraina ngħaqdet mal-Konferenza ta' dak iż-żmien dwar is-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (issa l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (OSCE)), u saret ukoll membru tal-Kunsill ta' Kooperazzjoni tal-Atlantiku tat-Tramuntana. Ir-relazzjonijiet bejn l-Ukrajna u n-NATO huma mill-qrib u l-pajjiż iddikjara l-interess tiegħu fis-sħubija futura. L-Ukrajna hija l-aktar membru attiv tas-Sħubija għall-Paċi (PPP). Il-partiti politiċi ewlenin kollha fl-Ukrajna jappoġġjaw l-integrazzjoni sħiħa u definittiva fl-Unjoni Ewropea. Il-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Ukrajna u l-Unjoni Ewropea ġie ffirmat fl-2014. L-Ukrajna żammet rabtiet mill-qrib mal-ġirien kollha tagħha, iżda r-relazzjonijiet bejn ir-Russja u l-Ukrajna ddeterjoraw malajr fl-2014 minħabba l-okkupazzjoni illegali tar-Russja u l-annessjoni tal-Krimea, id-dipendenza tal-enerġija u t-tilwim dwar il-ħlas. [[Stampa:EU DCFTA EFTA.svg|thumb|F'Jannar 2016, l-Ukrajna ngħaqdet maż-Żona ta' Kummerċ Ħieles Profonda u Komprensiva mal-UE (bl-aħdar), maħluqa mill-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Ukrajna u l-Unjoni Ewropea, li witta t-triq tagħha lejn l-integrazzjoni Ewropea.]] Iż-Żona ta' Kummerċ Ħieles Profonda u Komprensiva (DCFTA), li daħlet fis-seħħ f'Jannar 2016 wara r-ratifika tal-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Ukrajna u l-Unjoni Ewropea, tintegra formalment lill-Ukraina fis-Suq Uniku Ewropew u fiż-Żona Ekonomika Ewropea. L-Ukrajna tirċievi aktar appoġġ u assistenza għall-aspirazzjonijiet tagħha ta' sħubija fl-UE mill-Fond Internazzjonali Visegrád tal-Grupp Visegrád, li huwa magħmul mill-membri tal-UE Ċentrali tal-Ewropa: ir-Repubblika Ċeka, il-Polonja, l-Ungerija u s-Slovakkja. Fl-2020, f'Lublin, il-Litwanja, il-Polonja u l-Ukrajna ħolqu l-inizjattiva Trijanglu ta' Lublin, li għandha l-għan li toħloq kooperazzjoni akbar bejn it-tliet pajjiżi storiċi tal-Commonwealth Pollakk-Litwan u tippromwovi l-integrazzjoni u l-adeżjoni tal-Ukrajna mal-UE u n-NATO. Fl-2021, it-Trio ta' Sħubija ġie ffurmat bl-iffirmar ta' memorandum konġunt bejn il-Ministri tal-Affarijiet Barranin tal-Ġeorġja, il-Moldova u l-Ukrajna. It-Trio ta' Assoċjazzjoni huwa format tripartitiku biex isaħħaħ il-kooperazzjoni, il-koordinazzjoni u d-djalogu bejn it-tliet pajjiżi (li ffirmaw il-Ftehim ta' Assoċjazzjoni mal-UE) mal-Unjoni Ewropea dwar kwistjonijiet ta' interess komuni relatati mal-integrazzjoni Ewropea, kooperazzjoni msaħħa fil-qafas tal- Is-Sħubija tal-Lvant u l-impenn għall-prospett tas-sħubija fl-Unjoni Ewropea. Fl-2021, l-Ukrajna kienet qed tipprepara biex tapplika formalment għas-sħubija fl-UE fl-2024, bil-għan li tissieħeb fl-Unjoni Ewropea fis-snin 30, madankollu, bl-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022, il-President Ukrain Volodymyr Zelenskyy talab li l-pajjiż jiġi ammess fl-2021. UE immedjatament. L-istatus ta' kandidat ingħata f'Ġunju 2022. F'dawn l-aħħar snin, l-Ukraina saħħet b'mod drammatiku r-rabtiet tagħha mal-Istati Uniti u mal-membri l-oħra tan-NATO. === Militari === [[Stampa:UA flag in liberated Balakliia 01.png|thumb|left|Bandiera tal-Ukrajna ttajjar f'Balakliia meħlusa fit-8 ta' Settembru, 2022]] [[Stampa:UA 25th brigade BMP-1TS 02.jpg|thumb|Truppi Ukraini miexja matul il-Kontroffensiva tal-Lvant tal-Ukrajna tal-2022]] [[Stampa:UA TDF in liberated Shevchenkove.jpg|thumb|left|Suldati tal-Forzi tad-Difiża Territorjali tal-Ukrajna ħdejn il-marka tad-dħul miżbugħa mill-ġdid (mill-kuluri tal-bandiera Russa għal dawk Ukrajni) f'Shevchenkove, rilaxxata wara l-kontrooffensiva ta' Kharkiv]] Wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, l-Ukrajna wiret forza militari ta' 780,000 raġel fit-territorju tagħha, mgħammra bit-tielet l-akbar armament ta' armi nukleari fid-dinja. Fl-1992, l-Ukrajna ffirmat il-Protokoll ta' Lisbona li fih il-pajjiż qabel li jgħaddi l-armi nukleari kollha lir-Russja għar-rimi u jingħaqad mat-Trattat ta' Non-Proliferazzjoni Nukleari bħala stat ta' armi mhux nukleari. Fl-1996, il-pajjiż kien iddikjara lilu nnifsu ħieles mill-armi nukleari. L-Ukrajna ħadet miżuri konsistenti biex tnaqqas l-armi konvenzjonali. Huwa ffirma t-Trattat dwar il-Forzi Armati Konvenzjonali fl-Ewropa, li pprovda għat-tnaqqis ta' tankijiet, artillerija u vetturi armati (il-forzi tal-armata tnaqqsu għal 300,000). Il-pajjiż ippjana li jikkonverti l-armata attwali bbażata fuq il-kunskritt f'armata voluntiera professjonali. L-armata attwali tal-Ukrajna tikkonsisti minn 196,600 persunal attiv u madwar 900,000 riservist. [[Stampa:Ukrainian HIMARS in Zaporizhya oblast, early June 2022 (3).jpg|thumb|Lanċjar rokit Amerikan M142 HIMARS fis-servizz fl-Ukrajna, eżempju ta' tagħmir militari barrani riċevut matul il-Gwerra Russo-Ukrajna]] L-Ukrajna kellha rwol dejjem aktar importanti fl-operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi. Fl-2014, il-frejgata Ukrajna Hetman Sagaidachniy ingħaqdet mal-Operazzjoni Atalanta tal-Unjoni Ewropea kontra l-piraterija u kienet tagħmel parti mill-Forza Navali tal-UE 'l barra mill-kosta tas-Somalja għal xahrejn. Truppi Ukrajni ġew skjerati fil-Kosovo bħala parti mill-Battaljun Ukrajno-Pollakk. Bejn l-2003 u l-2005, unità Ukraina ġiet skjerata bħala parti mill-forza multinazzjonali fl-Iraq taħt il-kmand Pollakk. Unitajiet militari ta' stati oħra pparteċipaw regolarment f'eżerċizzji militari multinazzjonali mal-forzi Ukraini fl-Ukrajna, inklużi l-forzi militari tal-Istati Uniti. Wara l-indipendenza, l-Ukrajna ddikjarat lilha nnifisha stat newtrali. Il-pajjiż kellu sħubija militari limitata mal-Federazzjoni Russa u pajjiżi oħra tas-CIS u kellu sħubija man-NATO mill-1994. Fis-snin 2000, il-gvern inbidel lejn in-NATO, u l-Pjan ta' Azzjoni NATO-Ukrajna ffirmat fl-2002 stabbilixxa kooperazzjoni aktar profonda man-NATO. alleanza. Aktar tard ġie miftiehem li l-mistoqsija li tissieħeb fin-NATO għandha tiġi mwieġba b'referendum nazzjonali f'xi punt fil-futur. Il-President depost Viktor Yanukovych qies li l-livell ta' kooperazzjoni ta' dak iż-żmien bejn l-Ukrajna u n-NATO kien biżżejjed, u kien kontra li l-Ukrajna tissieħeb fin-NATO. Matul is-summit ta' Bukarest tal-2008, in-NATO ddikjarat li l-Ukrajna eventwalment se ssir membru tan-NATO meta tissodisfa l-kriterji tas-sħubija. Bħala parti mill-modernizzazzjoni wara l-bidu tal-gwerra Russa-Ukraina fl-2014, uffiċjali subalterni tħallew jieħdu aktar inizjattiva u ġiet stabbilita forza ta' difiża territorjali voluntiera. Ħafna pajjiżi fornew diversi armi difensivi, inklużi drones, iżda mhux ajruplani tal-ġlied. Matul l-ewwel ġimgħat tal-invażjoni Russa tal-2022, il-militar kellu diffikultà biex jiddefendi ruħu minn skuar ta' livell għoli, missili, u skuar; iżda l-infanterija ħafifa użat armi immuntati fuq l-ispalla b'mod effettiv biex teqred tankijiet, vetturi korazzati, u ajruplani li jtiru baxx. F’Awwissu tal-2023, uffiċjali Amerikani kkalkulaw li sa 70,000 suldat Ukrain inqatlu u bejn 100,000 u 120,000 midruba waqt l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Map of Ukraine Oblasts simple 4 colors.svg|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Is-sistema ta' suddiviżjonijiet tal-Ukrajna tirrifletti l-istatus tal-pajjiż bħala stat unitarju (kif stabbilit fil-kostituzzjoni tal-pajjiż) b'reġimi legali u amministrattivi unifikati għal kull unità. Inklużi Sevastopol u r-Repubblika Awtonoma tal-Krimea li kienu annessi mill-Federazzjoni Russa fl-2014, l-Ukrajna tikkonsisti minn 27 reġjun: erbgħa u għoxrin oblast (provinċja), repubblika awtonoma waħda (Repubblika Awtonoma tal-Krimea) u żewġ bliet ta’ status speċjali: Kyiv, il- kapital, u Sevastopol . L-24 oblast u l-Krimea huma suddiviżi f'136 rajon (distrett) u muniċipalitajiet urbani ta' importanza reġjonali jew unitajiet amministrattivi tat-tieni livell. Il-lokalitajiet popolati fl-Ukraina huma maqsuma f'żewġ kategoriji: urbani u rurali. Il-lokalitajiet urbani popolati huma aktar maqsuma fi bliet u insedjamenti tat-tip urban (invenzjoni amministrattiva Sovjetika), filwaqt li lokalitajiet rurali popolati huma magħmula minn rħula u insedjamenti (terminu użat ħafna). L-ibliet kollha għandhom ċertu grad ta' awtogvernar ibbażat fuq l-importanza tagħhom, bħall-importanza nazzjonali (bħal fil-każ ta' Kiev u Sevastopol), importanza reġjonali (f'kull oblast jew repubblika awtonoma), jew importanza distrettwali (l-oħrajn kollha). ). L-importanza ta’ belt tiddependi fuq diversi fatturi, bħall-popolazzjoni tagħha, l-importanza soċjoekonomika u storika tagħha, u l-infrastruttura tagħha. == Ekonomija == [[Stampa:Sobrevolando Kiev (8155788725).jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru ta' Boryspil – l-ajruport internazzjonali ewlieni tal-pajjiż u ċentru industrijali importanti]] [[Stampa:Міст Патона з нічною архітектурною підсвіткою та панорама Лівого берега.jpg|thumb|[[Kjiv|Kyiv]], iċ-ċentru finanzjarju tal-Ukrajna]] [[Stampa:Stakhanov Coal Mine. Administrative Building.JPG|thumb|left|Minjiera tal-Faħam ta' Stakhanov, Svátove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Stakhanov Coal Mine (east side).JPG|thumb|Minjiera tal-Faħam ta' Stakhanov, Svátove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna]] Fl-2021, l-agrikoltura kienet l-akbar settur tal-ekonomija. L-Ukraina hija waħda mill-akbar esportaturi tal-qamħ fid-dinja. Minkejja t-titjib, bħal fil-Moldova, il-korruzzjoni fl-Ukrajna għadha ostaklu biex tissieħeb fl-UE; il-pajjiż ikklassifika 104 minn 180 fuq l-Indiċi tal-Perċezzjonijiet tal-Korruzzjoni għall-2023. Fl-2021, il-PGD per capita tal-Ukrajna fil-parità tas-saħħa tal-akkwist kien ftit aktar minn $14,000. Minkejja li pprovda appoġġ finanzjarju ta' emerġenza, l-IMF stenna li l-ekonomija tikkuntratta drastikament b’35% fl-2022 minħabba l-invażjoni tar-Russja. Stima waħda għall-2022 kienet li l-ispejjeż tar-rikostruzzjoni ta' wara l-gwerra jistgħu jilħqu nofs triljun dollaru. Fl-2021, is-salarju medju fl-Ukrajna laħaq l-ogħla livell, kważi ₴14,300 (US$525) fix-xahar. Madwar 1% tal-Ukraini għexu taħt il-linja nazzjonali tal-faqar fl-2019. Il-qgħad fl-Ukrajna kien 4.5% fl-2019. Fl-2019, 5 sa 15% tal-popolazzjoni Ukrajna kienet ikklassifikata bħala klassi tan-nofs. Fl-2020, id-dejn pubbliku tal-Ukrajna kien madwar 50 % tal-PGD nominali tagħha. Fl-2021, il-prodotti minerali u l-industrija ħafifa kienu setturi importanti. L-Ukraina tipproduċi kważi kull tip ta 'vetturi tat-trasport u vetturi spazjali. L-Unjoni Ewropea hija s-sieħeb kummerċjali ewlieni tal-pajjiż u r-rimessi mill-Ukraini li jaħdmu barra huma importanti. <gallery> Stampa:Mariupol 2007 (124).jpg|Xogħlijiet tal-ħadid u l-azzar Azovstal, Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:АМЗ.JPG|Impjant Metallurġiku Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Швейная фабрика "Брянковчанка".JPG|Fabbrika tal-ħjata Briankovchanka, Alchevsk, Donetsk Oblast, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Avdijivskij Koksochimicheskij Zavod.JPG|Avdiivka Coke Plant, Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) </gallery> === Agrikoltura === [[Stampa:Oil planl svatove.jpg|thumb|left|Impjant taż-żejt, Svátove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]])]] [[Stampa:Spasiv Rivne Oblast Ukraine 4.jpg|thumb|Ħsad tal-qamħ fir-raħal ta' Spasov, Rivne Oblast, Ukraina.]] [[Stampa:Vovchansk MEZ 02.JPG|thumb|left|Raffineriji taż-żejt tal-ġirasol f'Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]])]] L-Ukraina hija fost il-produtturi u l-esportaturi agrikoli ewlenin fid-dinja u ħafna drabi hija deskritta bħala l-"breadbasket tal-Ewropa." Matul l-istaġun tal-kummerċjalizzazzjoni internazzjonali tal-qamħ 2020/21 (Lulju-Ġunju), ġie kklassifikat bħala s-sitt l-akbar esportatur tal-qamħ, li jammonta għal disgħa fil-mija tal-kummerċ globali tal-qamħ. Il-pajjiż huwa wkoll esportatur ewlieni globali tal-qamħ, ix-xgħir u ż-żerriegħa tal-kolza. Fl-2020/21, kien jammonta għal 12 fil-mija tal-kummerċ globali fil-qamħirrum u x-xgħir u 14 fil-mija tal-esportazzjonijiet globali taż-żerriegħa tal-kolza. Is-sehem kummerċjali tiegħu huwa saħansitra ogħla fis-settur taż-żejt tal-ġirasol, bil-pajjiż jammonta għal madwar 50 fil-mija tal-esportazzjonijiet globali fl-2020/2021. Skont l-Organizzazzjoni tal-Ikel u l-Agrikoltura tan-Nazzjonijiet Uniti (FAO), minbarra li tikkawża telf ta' ħajjiet u żżid il-ħtiġijiet umanitarji, it-tfixkil probabbli kkawżat mill-gwerra Russo-Ukranjana fuq is-setturi tal-qamħ u ż-żerriegħa taż-żejt tal-Ukrajna Jistgħu jipperikolaw is-sigurtà tal-ikel ta’ ħafna pajjiżi, speċjalment dawk li jiddependu ħafna fuq l-Ukrajna għall-importazzjonijiet tagħhom tal-ikel u l-fertilizzanti. Bosta minn dawn il-pajjiżi jappartjenu għall-grupp ta' pajjiżi l-inqas żviluppati (LDCs), filwaqt li ħafna oħrajn jappartjenu għall-grupp ta' pajjiżi bi dħul baxx b'defiċit alimentari (LIFDCs). Pereżempju, l-Eritrea akkwistat 47 fil-mija tal-importazzjonijiet tagħha tal-qamħ fl-2021 mill-Ukrajna. B'mod ġenerali, aktar minn 30 nazzjon jiddependu fuq l-Ukraina u l-Federazzjoni Russa għal aktar minn 30 fil-mija tal-ħtiġijiet ta 'importazzjoni tal-qamħ tagħhom, ħafna minnhom fl-Afrika ta' Fuq u l-Asja tal-Punent u Ċentrali. === Turiżmu === [[Stampa:Зимова фортеця.jpg|thumb|Kastell ta' Kamianets-Podilskyi, waħda mis-seba' meravilji tal-Ukrajna]] Qabel il-Gwerra Russo-Ukrajna, in-numru ta' turisti li żaru l-Ukrajna kien it-tmien post fl-Ewropa, kif ikklassifikat mill-Organizzazzjoni Dinjija tat-Turiżmu. L-Ukrajna għandha bosta attrazzjonijiet turistiċi: meded ta' muntanji tajbin għall-iskijar, il-mixi u s-sajd; il-kosta tal-Baħar l-Iswed bħala destinazzjoni popolari tas-sajf; riżervi naturali ta' ekosistemi differenti; u knejjes, fdalijiet tal-kastell u monumenti u parks arkitettoniċi oħra. [[Kjiv|Kyiv]], [[Lviv]], Odesa u Kamianets-Podilskyi kienu ċ-ċentri turistiċi ewlenin tal-Ukrajna, kull wieħed joffri ħafna monumenti storiċi u infrastruttura estensiva tal-lukandi. Is-Seba' Wonders tal-Ukrajna u s-Seba' Wonders Naturali tal-Ukrajna huma selezzjonijiet tal-aktar monumenti importanti tal-Ukrajna, magħżula minn esperti Ukraini u vot pubbliku bbażat fuq l-Internet. It-turiżmu kien il-pedament tal-ekonomija tal-Krimea qabel tnaqqis sinifikanti fl-għadd ta’ viżitaturi wara l-okkupazzjoni u l-annessjoni illegali Russa fl-2014. === Trasport === [[Stampa:Скоростной поезд "Хендай".jpg|thumb|left|Unità multipla HRCS2. It-trasport bil-ferrovija huwa użat ħafna fl-Ukrajna.]] [[Stampa:Terminal F KBP.JPG|thumb|Ajruport Internazzjonali ta' Kyiv f'Boryspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Boryspil International Airport. Terminal D. 8.jpg|thumb|left|Ajruport Internazzjonali ta' Kyiv f'Boryspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] Ħafna toroq u pontijiet ġew meqruda, u l-ivvjaġġar internazzjonali bil-baħar ġie mblukkat mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022. Qabel dan, kien prinċipalment permezz tal-port ta' Odesa, minn fejn il-laneċ għal Istanbul, Varna u Haifa baħħru regolarment. L-akbar kumpanija tal-laneċ li topera dawn ir-rotot kienet Ukrferry. Hemm aktar minn 1,600 km (1,000 mi) ta 'passaġġi tal-ilma navigabbli fuq 7 xmajjar, prinċipalment fuq id-Danubju, Dnieper u Pripyat. Ix-xmajjar kollha fl-Ukrajna jiffriżaw fix-xitwa, u jillimitaw in-navigazzjoni. In-netwerk ferrovjarju tal-Ukrajna jgħaqqad żoni urbani ewlenin, faċilitajiet tal-port u ċentri industrijali mal-pajjiżi ġirien. L-akbar konċentrazzjoni ta' ferroviji tinsab fir-reġjun ta' Donbass. L-Ukrajna għadha waħda mill-akbar utenti tal-ferroviji fid-dinja. Ukraine International Airlines hija t-trasportatur tal-bandiera u l-akbar linja tal-ajru, li għandha kwartjieri ġenerali fi Kyiv biċ-ċentru ewlieni tagħha fl-Ajruport Internazzjonali ta' Kyiv Boryspil. Topera titjiriet domestiċi u internazzjonali tal-passiġġieri u servizzi tal-merkanzija lejn l-Ewropa, il-Lvant Nofsani, l-Istati Uniti, il-Kanada u l-Asja. <gallery> Stampa:Залізничний вокзал м. Лиман після реставрації.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Liman, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Sloviansk Railway Station.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Дружківка.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kostantínovka, Oblast ta' Druzhkivka, fl-Ukrajna Stampa:Дом культуры "Химик" 10.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Volnovaha train station.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Volnovaja, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Kiwerce dworzec kolejowy.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kívertsi, Oblast ta' Volinja, fl-Ukrajna Stampa:Вокзал станції Ясинувата-Пасажирська.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Yasinovátaya, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Polohy Railway Station 03 (YDS 4624).jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Pologi, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Васильевка автовокзал.jpg|Stazzjon tal-Xarabank ta' Vasýlivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Dniprorudne Bus Station.JPG|Stazzjon tal-Xarabank ta' Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Station, Alchevsk, 01072006.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Dolzhanskaya Station.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Вокзал станції Дебальцеве.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Debáltseve, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Rovenki Station-2012.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Rovenky, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Svatovo Railway Station.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Sole tramcar on the Stakhanov-Irmino line - panoramio.jpg|Tram fuq il-linja Kadievka-Irmino, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Mariupol IC train.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Kreminna Railway Station.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Залізничний вокзал міста Попасна та пішохідний мост.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Popasna, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Avdijivka trams juni 2012 (13).JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) </gallery> === Enerġija === [[Stampa:Electricity-prod-source-stacked.svg|thumb|Produzzjoni tal-elettriku minn sorsi fl-Ukrajna]] [[Stampa:Kernkraftwerk Saporischschja.JPG|thumb|Impjant nukleari ta' Zaporizhia, Enerhodar, Oblast ta' Zaporizhia, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Shchastia LTES.jpg|thumb|left|Impjant ta' enerġija termali ta' Lugansk (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]])]] L-enerġija fl-Ukrajna tiġi prinċipalment mill-gass u l-faħam, segwita mill-enerġija nukleari u mbagħad miż-żejt. L-industrija tal-faħam ġiet affettwata mill-kunflitt. Il-biċċa l-kbira tal-gass u ż-żejt huma importati, iżda mill-2015 il-politika tal-enerġija tat prijorità lid-diversifikazzjoni tal-provvista tal-enerġija. Madwar nofs il-ġenerazzjoni tal-elettriku hija nukleari u kwart huwa faħam. L-akbar impjant tal-enerġija nukleari tal-Ewropa, l-Impjant tal-Enerġija Nukleari ta’ Zaporizhia, jinsab fl-Ukrajna. Is-sussidji għall-fjuwils fossili kienu ta' $ 2.2 biljun fl-2019. Sas-snin 2010, il-fjuwil nukleari kollu tal-Ukrajna kien ġej mir-Russja, iżda issa l-biċċa l-kbira tiegħu le. Parti mill-infrastruttura tal-enerġija ġiet meqruda waqt l-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022. Il-kuntratt għat-tranżitu tal-gass Russu jiskadi fl-aħħar tal-2024. Fil-bidu tal-2022, l-Ukraina u l-Moldova diżakkoppjaw il-grilji tal-enerġija tagħhom mis-Sistema Integrata tal-Enerġija tar-Russja u l-Belarus; u n-Netwerk Ewropew ta' Operaturi tas-Sistema ta' Trażmissjoni tal-Elettriku sinkronizzahom mal-Ewropa kontinentali. === Teknoloġiji tal-informazzjoni === Uffiċjali ewlenin jistgħu jużaw Starlink bħala backup. L-industrija tal-IT ikkontribwiet kważi 5 fil-mija tal-PGD tal-Ukrajna fl-2021 u fl-2022 kompliet kemm ġewwa kif ukoll barra l-pajjiż == Demografija == Qabel l-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022, il-pajjiż kellu popolazzjoni stmata ta' aktar minn 41 miljun ruħ u kien it-tmien pajjiż l-aktar popolat fl-Ewropa. Huwa pajjiż urbanizzat ħafna u r-reġjuni industrijali tiegħu fil-Lvant u x-Xlokk huma l-aktar popolati: madwar 67% tal-popolazzjoni totali tiegħu tgħix f'żoni urbani. F'dak iż-żmien, l-Ukrajna kellha densità tal-popolazzjoni ta' 69.5 abitant għal kull kilometru kwadru (180 abitant/mi²) u l-istennija tal-ħajja ġenerali fil-pajjiż mat-twelid kienet ta' 73 sena (68 sena għall-irġiel u 77.8 sena għan-nisa). Wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, il-popolazzjoni tal-Ukrajna laħqet il-quċċata ta' madwar 52 miljun fl-1993. Madankollu, minħabba li r-rata tal-mewt tagħha qabżet ir-rata tat-twelid tagħha, l-emigrazzjoni tal-massa, il-kundizzjonijiet tal-għajxien ħżiena u l-kura kura medika ta' kwalità fqira, il-popolazzjoni totali naqset b'6.6 miljun, jew 12.8% mill-istess sena sal-2014. Skont iċ-ċensiment tal-2001, l-Ukraini etniċi kienu jiffurmaw madwar 78% tal-popolazzjoni, filwaqt li r-Russi kienu l-akbar minoranza, li jiffurmaw 17.3% tal-popolazzjoni. Popolazzjonijiet ta' minoranza żgħar kienu jinkludu: Bjelorussi (0.6%), Moldovan (0.5%), Tatari tal-Krimea (0.5%), Bulgari (0.4%), Ungeriżi (0.3%), Rumeni (0.3%), Pollakki (0.3%), Lhud ( 0.3%), Armeni (0.2%), Griegi (0.2%) u Tatari (0.2%). Kien stmat ukoll li kien hemm madwar 10-40,000 Korean fl-Ukrajna, li jgħixu l-aktar fin-nofsinhar tal-pajjiż, li jappartjenu għall-grupp storiku Koryo-saram, kif ukoll madwar 47,600 Roma (għalkemm il-Kunsill tal-Ewropa jistma numru akbar ta' madwar 260,000). Barra l-ex Unjoni Sovjetika, l-akbar sors ta' immigranti deħlin fil-perjodu ta' wara l-indipendenza tal-Ukrajna ġie minn erba' pajjiżi Asjatiċi, jiġifieri ċ-Ċina, l-Indja, il-Pakistan u l-Afganistan. Fl-aħħar tas-snin 2010, 1.4 miljun Ukrajn ġew spostati internament minħabba l-gwerra f'Donbas, u kmieni fl-2022, aktar minn 4.1 miljun ħarbu mill-pajjiż bħala riżultat tal-invażjoni Russa. ==== Kompożizzjoni etnika tal-popolazzjoni ta' Ukrajna, ċensiment 2001 ==== * Ukraini (77.8%) * Russi (17.3%) * Rumeni (inklużi l-Moldova) (0.8%) * Bjelorussi (0.6%) * Tatari ta' Krimea (0.5%) * Bulgari (0.4%) * Ungeriżi (0.3%) * Poli (0.3%) * oħrajn (2%) === Dijaspora === Id-dijaspora Ukrajna tinkludi Ukraini u d-dixxendenti tagħhom li jgħixu barra l-Ukrajna madwar id-dinja, speċjalment dawk li jżommu xi konnessjoni mal-art tal-antenati tagħhom u jżommu s-sens tal-identità nazzjonali tal-Ukrajna fil-komunità lokali tagħhom stess. Id-dijaspora Ukrajna tinstab f’bosta reġjuni tad-dinja, inklużi stati oħra post-Sovjetiċi, kif ukoll il-Kanada, u pajjiżi oħra bħall-Polonja, l-Istati Uniti, ir-Renju Unit, u l-Brażil. L-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022 ġiegħlet miljuni ta' ċivili Ukraini jirrilokaw f'pajjiżi ġirien. Ħafna minnhom marru fil-Polonja, is-Slovakkja u r-Repubblika Ċeka, u oħrajn stabbilixxew, għall-inqas temporanjament, fl-Ungerija, il-Moldova, il-Ġermanja, Awstrija, Rumanija u pajjiżi Ewropej oħra. === Reliġjon === [[Stampa:Кропивницький. Синагога P1480889.jpg|thumb|left|Sinagoga ta' Kropyvnytskyi, Oblast ta' Kirovograd, fl-Ukrajna]] [[Stampa:80-391-0151 Kyiv St.Sophia's Cathedral RB 18 2 (cropped).jpg|thumb|Il-Katidral ta' Santa Sofia ta' [[Kjiv|Kyiv]], Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, huwa wieħed mill-katidrali Kristjani ewlenin fl-Ukrajna.]] [[Stampa:46-101-0548 Lviv Latin Cathedral RB 18.jpg|thumb|Il-Bażilika Arċikatidral tal-Assunta tal-Verġni Mqaddsa Marija więtszej Maryi Panny), huwa katidral Kattoliku Ruman ta' 14-il seklu f'Lviv, fil-Punent tal-Ukrajna.]] L-Ukrajna għandha t-tieni l-akbar popolazzjoni Ortodossa tal-Lvant fid-dinja, wara r-Russja. Stħarriġ tal-2021 mill-Istitut Internazzjonali tas-Soċjoloġija ta' Kyiv (KIIS) sab li 82% tal-Ukraini ddikjaraw lilhom infushom reliġjużi, filwaqt li 7% kienu atei u 11% oħra sabuha diffiċli biex iwieġbu l-mistoqsija. Il-livell ta' reliġjożità fl-Ukrajna kien irrappurtat li kien l-ogħla fil-Punent tal-Ukrajna (91%) u l-inqas f'Donbas (57%) u fil-Lvant tal-Ukrajna (56%). Fl-2019, 82% tal-Ukraini kienu Insara; li minnhom 72.7% iddikjaraw lilhom infushom Ortodossi tal-Lvant, 8.8% Kattoliċi Griegi Ukrajni, 2.3% Protestanti u 0.9% Kattoliċi tal-Knisja Latina. Insara oħra kienu jinkludu 2.3%. Il-Ġudaiżmu, l-Islam u l-Induiżmu kienu r-reliġjonijiet ta’ 0.2% tal-popolazzjoni kull wieħed. Il-Protestanti huma komunità li qed tikber fl-Ukrajna, li jiffurmaw 1.9% tal-popolazzjoni fl-2016, iżda żdiedu għal 2.2% tal-popolazzjoni fl-2018. Il-President Ukren Volodymyr Zelenskyy qal f'intervista ma' CBN fil-11 ta' Diċembru li l-forzi Russi qatlu 50 qassis u 700 qaddis waqt l-invażjoni [[Russja|Russa]]. Il-qerda tar-[[Russja]] tas-siti kulturali fl-Ukrajna hija parti minn strateġija usa' biex timmina l-identità tal-Ukrajna. Dan l-immirar sistematiku żdied minn meta bdiet l-invażjoni fuq skala sħiħa fi Frar 2022, b'rapporti li jindikaw li aktar minn 1,080 sit ta' wirt kulturali jew ġew meqruda jew saritilhom ħsara minħabba azzjonijiet militari [[Russja|Russi]]. "Ir-Russi jittrattaw knejjes Ukraini differenti bejn wieħed u ieħor bħal skejjel," qal Zelenskyy. “Kull fejn daħlu fit-territorji tagħna, qerdu skejjel u knejjes. "Sempliċement biex ma tħalli l-ebda traċċa warajha." Il-president qal li 50 qassis inqatlu “b’modi differenti.” Żied jgħid li dan il-qtil ma kienx każwali, iżda atti ta' vjolenza intenzjonati kontra ħaddiema reliġjużi li jagħtu prijorità li jaqdu lin-nies u lil Alla fuq il-lealtà lejn il-Patrijarka Ortodoss Russu Kirill. <gallery> Stampa:Спасо-Преображенський собор, Одеса DSC8126.jpg|Katidral tat-Trasfigurazzjoni f'Odesa, Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Кафедральний костел святих Петра і Павла (Луцьк) P1070901.jpg|Katidral tat-San Pietru f'Lutsk, Oblast ta' Lutsk, fl-Ukrajna Stampa:Кафедральний собор Покрова Пресвятої Богородиці і придільна церква Св. Миколая.jpg|Katidral f'Izmaíl, Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Строящийся новый собор - panoramio.jpg|Katidral f'Kádiivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:St. Nicholas Cathedral, Alchevsk, 280520081212.jpg|Katidral f'Alchevsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Николаевский кафедральный собор в Старобельске.jpg|Katidral f'Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk(2015-06-28)monastur.jpg|Monasteru tat-Starobilsk f'Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Троїцький монастир.jpg|Monasteru tat-Trinità f'Chernihiv, Oblast ta' Chernihiv, fl-Ukrajna Stampa:Ночной вид на Пятницкую церковь Чернигов.jpg|Knejjes f'Chernihiv, Oblast ta' Chernihiv, fl-Ukrajna Stampa:Чернігів Стародавній Дитинець Панорама.jpg|Knejjes f'Chernihiv, Oblast ta' Chernihiv, fl-Ukrajna Stampa:Дом органной музыки Днепропетровск 1.JPG|Knisja f'Dnipro, Oblast ta' Dniprovestk, fl-Ukrajna Stampa:Володимир-Волинський - Костел Іоакима і Анни -1-5.jpg|Knisja f'Volodímir, Oblast ta' Volinja, fl-Ukrajna Stampa:Свято-Троицкий собор (Днепр) ночью Чуприна Вадим. А.jpg|Knisja f'Dnipro, Oblast ta' Dniprovestk, fl-Ukrajna Stampa:Колегіальний костел Присвятої Діви Марії.jpg|Knisja f'Ivano, Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Ratush-01.jpg|Knisja f'Ivano, Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Успенський собор взимку, аерофото.jpg|Knisja f'Kharkiv, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Свято-Успенський кафедральний собор, Полтава.jpg|Knisja f'Poltava, Oblast ta' Poltava, fl-Ukrajna Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Сампсоневская церковь.jpg|Knisja f'Poltava, Oblast ta' Poltava, fl-Ukrajna Stampa:56-101-0116 Рівне DSC 6063 Костел святого Антонія.jpg|Knisja f'Rivne, Oblast ta' Rivne, fl-Ukrajna Stampa:Faine misto-11.jpg|Knisja f'Ternópil, Oblast ta' Ternópil, fl-Ukrajna Stampa:Kaplytsia-Mykul-tsvyntar-14071240.jpg|Knisja f'Ternópil, Oblast ta' Ternópil, fl-Ukrajna Stampa:Церква над ставом.jpg|Knisja f'Ternópil, Oblast ta' Ternópil, fl-Ukrajna Stampa:Ужгородський кафедральний собор, аерофото 2.jpg|Knisja f'Úzhgorod, Oblast ta' Transkarpatija, fl-Ukrajna Stampa:Главный храм монастыря св. Саввы Освященного.JPG|Knisja f'Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:2014-09-28. Красный Лиман. Церковь Лаврентия Черниговского и Ксении Петербургской 004.jpg|Knisja f'Limán, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Nikopol' Shevchenka 6 Staroobryadova Tserkva 02 (YDS 4914).jpg|Knisja f'Níkopol, Oblast ta' Dniprovestk, fl-Ukrajna Stampa:Церква Олександра Невського Слов'янськ DJI 0096.jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Hram Beryslav.jpg|Knisja f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Введенська церква (Берислав) 03.jpg|Knisja f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Hram Beryslav.jpg|Knisja f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Beryslav Chapel in Honour of Crimean War Warriors at their Cementary 04 (YDS 3241).jpg|Kapella f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Krasnoarmiisk church.JPG|Knisja f'Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Церква Олександра Невського Слов'янськ DJI 0096.jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Slovyansk, Donetsk Oblast, Ukraine - panoramio (39).jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Slovyansk Voskresenska church.jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Krasnoarmiisk church.JPG|Knisja f'Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Миколаївський собор.jpg|Knisja f'Nizhyn, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Новгород-Сіверський. Успенський собор..JPG|Knisja f'Nóvhorod-Síversky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Новгород-Сіверський. Спасо-Преображенський монастир. Вид зі стіни монастиря..JPG|Knisja f'Nóvhorod-Síversky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Прилуки. Історична частина міста. 1.jpg|Knisja f'Nóvhorod-Síversky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Прилуки. Історична частина міста. 1.jpg|Knisja f'Pryluky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:2011 - panoramio (269).jpg|Knisja ta' Dormitorju, Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Ukraine 157.jpg|Knisja f'Pryluky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Herca Spyrydonivska cerkva.jpg|Knisja ta' San Spiridon f', Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Храм Покрови Пресвятої Богородиці.jpg|Knisja fHlyboka', Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Римо-катольцький костел Матері Божої Страждальної.jpg|Knisja f'Hlyboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Кіцмань Костьол (Матері Божої Цариці).jpg|Knisja f'Kitsman, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Immaculate Conception church in Izmail.jpg|Knisja f'Izmaíl, Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:56-103-0228 Dubno St Elias Church RB 18.jpg|Knisja ta' Sant Elija f'Dubno, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Церковь-в-Вараше.jpg|Knisja f'Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Храм в Кузнецовске.jpg|Knisja f'Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Фасад-храма.-Кузнецовск.jpg|Knisja f'Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Костел Іоана Хрестителя вночі.jpg|Knisja f'Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква св. Марії Магдалини та жіночий монастир в м. Біла Церква.jpg|Knisja f'Bila Tserkva, Oblast ta'Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Вознесенський собор.JPG|Knisja f'Pereyáslav, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Antonius and Theodosius of Pechersk Cathedral 2013-06-18.jpg|Knisja f'Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Васильків. Собор Антонія і Феодосія. 1758 р. Шедевр архітектури бароко.jpg|Knisja f'Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква святих Бориса і Гліба Вишгород 2020.jpg|Knisja f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква святих Бориса і Гліба.jpg|Knisja f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Brov.PNG|Knisja f'Brovarí, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Драмтеатр Маріуполь.jpg|Knisja f'Mariupol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Храм Всех Святых (Бахмут).jpg|Knisja f'Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Миколаївська церква. Дружківка.jpg|Knisja f'Druzhkivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Свято-Успенский храм.jpg|Knisja f'Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:The church of Saint Peter and Paul, Sverdlovsk.JPG|Knisja tal-Qaddisin Pietru u Pawlu, Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Birukovo Church.jpg|Knisja, Krynychne, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:44-129-0014 Свято-Миколаївська церква (мур), смт Борівське, вул. Шкільна (Леніна), 2-А.jpg|Knisja f'Borivske, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Shchastia_Hram.jpg|Knisja, Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Popasna09~.jpg|Knisja Santa Marija Maddalena, Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Shevchenkove Holy Trinity church (3).JPG|Knisja tat-Trinità Qaddisa, Shevchenkove, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:46-101-0548 Lviv Latin Cathedral RB 18.jpg|Il-Bażilika Arċikatidral tal-Assunta tal-Verġni Mqaddsa Marija więtszej Maryi Panny), huwa katidral Kattoliku Ruman ta' 14-il seklu f'Lviv, fil-Punent tal-Ukrajna. Stampa:Sobor Sv Yura Lviv.JPG|Il-Katidral ta' San Ġorġ huwa katidral barokk-rokokò li jinsab fil-belt ta' Lviv, l-Ukrajna. Stampa:Maryinka014.jpg|Knisja tal-Madonna ta' Kazan, Márinka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Lviv - Cathedral of Saint George 01.JPG|Il-Katidral ta' San Ġorġ huwa katidral barokk-rokokò li jinsab fil-belt ta' Lviv, l-Ukrajna. Stampa:Латинський кафедральний собор 1.jpg|L-Arċidjoċesi ta' Lviv, Oblast ta' Lviv, fil-Punent tal-Ukrajna. Stampa:Церква св.Андрія.JPG|Il-Knisja u l-monasteru Bernardine f'Lviv, l-Ukrajna, jinsabu fil-Belt il-Qadima tal-belt, fin-nofsinhar tal-pjazza tas-suq. Stampa:Церква Олександра Невського Слов'янськ DJI 0096.jpg|Katidral Oleksandr Nevsky fl-Sloviansk, Donetsk Oblast fl-Ukrajna Stampa:Balaklava - Iglesia de los Doce Apóstoles - panoramio - Wolodymyr Lavrynenko (37).jpg|Il-Knisja tat-Tnax-il Appostlu f'Balaklava, qagħda tal-port qrib Sevastopol, l-Ukrajna. Stampa:Orthodox church in Mykolaivka-Novorosiyska 01.jpg|Knisja ta' Bayramcha, Odesa Oblast fl-Ukrajna Stampa:Николаевская церковь 2, Кулевча.JPG|Knisja ta’ San Nikola fl-Kulevcha, Odesa Oblast fl-Ukrajna Stampa:Троїцька церква (1871), Зоря 01.jpg|Knisja tat-Trinità Qaddisa f'Kamchik, Odesa Oblast fl-Ukrajna Stampa:Церква Св. Миколи 19310.jpg|Knisja ta' San Nikola ta' Mikolaivka, Odesa Oblast, fl-Ukrajna Stampa:Church St Macarius Dzerzhynsk.JPG|thumb|Knisja ta' San Makarju f'Toretsk, Ukrajna Stampa:Торське-02.jpg|Torske Church, Lyman urban hromada, Kramatorsk Raion, Donetsk Oblast fl-Ukrajna Stampa:Perechyn1.JPG|Dehra tal-Knisja u ċ-ċentru ta' Perechyn (Ukranjan: Перечин) f'Zakkarpatia Oblast fl-Ukrajna Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Строительство храма.jpg|Knisja fl-Kurakhove, Oblast ta' Donetsk fl-Ukrajna Stampa:ККкаплиця.jpg|Kapella [[Knisja Kattolika|Kattolika]] fl-Kamin-Kashyrski, Oblast ta' Volinja fl-Ukrajna </gallery> === Saħħa === Is-sistema tal-kura tas-saħħa tal-Ukrajna hija sussidjata mill-istat u b'xejn għaċ-ċittadini Ukrajni kollha u r-residenti rreġistrati. Madankollu, mhuwiex obbligatorju li tirċievi trattament fi sptar tal-istat peress li hemm diversi kumplessi mediċi privati ​​madwar il-pajjiż. Is-settur pubbliku jimpjega l-maġġoranza tal-professjonisti tas-saħħa, u dawk li jaħdmu f’ċentri mediċi privati ​​normalment iżommu wkoll l-impjieg statali tagħhom, peress li huma meħtieġa jipprovdu kura f’ċentri tas-saħħa pubbliċi fuq bażi regolari. [[Stampa:Міська дитяча лікарня (Кременчук) - 04.JPG|thumb|Isptar Muniċipali tat-Tfal Kremenchuk, Oblast ta' Poltava, Ukrajna]] Il-fornituri tas-servizzi mediċi u l-isptarijiet kollha fl-Ukraina huma subordinati għall-Ministeru tas-Saħħa, li jissorvelja u jikkontrolla l-prattika medika ġenerali u huwa responsabbli għall-amministrazzjoni ta 'kuljum tas-sistema tal-kura tas-saħħa. Minkejja dan, l-istandards tal-iġjene u l-kura tal-pazjent naqsu. L-Ukrajna tiffaċċja għadd ta' problemi kbar tas-saħħa pubblika u hija meqjusa li tinsab fi kriżi demografika minħabba r-rata għolja ta' mwiet, ir-rata baxxa tat-twelid u l-emigrazzjoni għolja tagħha. Fattur wieħed li jikkontribwixxi għar-rata għolja ta' mortalità hija rata għolja ta' mortalità fost l-irġiel fl-età tax-xogħol minn kawżi li jistgħu jiġu evitati bħall-avvelenament bl-alkoħol u t-tipjip. Riforma attiva tas-sistema tal-kura tas-saħħa Ukrajna bdiet immedjatament wara l-ħatra ta' Ulana Suprun bħala l-kap tal-Ministeru tas-Saħħa. Bl-għajnuna tad-deputat Pavlo Kovtoniuk, Suprun biddel id-distribuzzjoni tal-finanzi fis-settur tal-kura tas-saħħa għall-ewwel darba. Il-fondi għandhom isegwu l-pazjent. It-tobba tal-kura primarja se jipprovdu kura bażika lill-pazjenti. Il-pazjent ikollu d-dritt li jagħżel wieħed. Is-servizz mediku ta' emerġenza huwa kkunsidrat li huwa ffinanzjat bis-sħiħ mill-Istat. Ir-riforma tal-mediċina ta' emerġenza hija wkoll parti importanti mir-riforma tal-kura tas-saħħa. Barra minn hekk, pazjenti li jbatu minn mard kroniku, li jikkawża għadd kbir ta' diżabilitajiet u mortalità, jirċievu mediċini b’xejn jew bi prezz baxx. === Edukazzjoni === [[Stampa:UkrainianAcademyOfBanking.JPG|thumb|left|Akkademja Ukraina tal-Banking tal-Bank Nazzjonali ta' Ukrajna, Sumy, Oblast ta' Sumy, Ukrajna]] [[Stampa:Universidad Roja de Kiev.jpg|thumb|Universita ta' [[Kjiv|Kyiv]] hija waħda mill-istituzzjonijiet edukattivi aktar importanti fl-Ukraina.]] [[Stampa:Резиденція митрополитів Буковини і Далмації 5.jpg|thumb|Residenza tal-Metropolini ta' Bukovina u Dalmazja, minn Josef Hlávka, 1882, illum Università ta' Chernovtsy]] [[Stampa:Tavrian state agrotechnological university.JPG|thumb|left|Università Agroteknoloġika Taurida, Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna]] [[Stampa:Melitopol' Budynok Melitopol's'kogo Povitovogo Z'yizdu Rad 01 Lenina 10 (YDS 6883).JPG|thumb|left|Università Pedagoġika Statali ta' Melitopol, Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna]] [[Stampa:Tavrian state agrotechnological university, Ukraine, main building at night in national colours.jpg|thumb|Università Agroteknoloġika Taurida, Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna]] [[Stampa:Starobilsk university.jpg|thumb|left|Università ta' Lugansk fi Starobilsk, Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna]] [[Stampa:BalakliiaLyceum.jpg|thumb|left|Lyceum, Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna]] [[Stampa:БОШ№2.JPG|thumb|Skola Primarja Balakliysk, Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna]] [[Stampa:BalakliiaPedagogicalSchool.jpg|thumb|left|Kulleġġ Pedagoġiku (fergħa tal-Università Pedagoġika ta' Kharkiv), Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna]] Skont il-Kostituzzjoni tal-Ukrajna, iċ-ċittadini kollha għandhom aċċess għal edukazzjoni b'xejn. L-edukazzjoni sekondarja ġenerali sħiħa hija obbligatorja fl-iskejjel pubbliċi, li jikkostitwixxu l-maġġoranza l-kbira. Edukazzjoni ogħla b'xejn fi stabbilimenti edukattivi pubbliċi u komunali hija pprovduta fuq bażi kompetittiva. Minħabba li l-Unjoni Sovjetika insistiet fuq aċċess sħiħ għall-edukazzjoni għaċ-ċittadini kollha, u dan għadu minnu llum, ir-rata tal-litteriżmu hija stmata għal 99.4%. Mill-2005, il-programm ta' skola ta' ħdax-il sena ġie sostitwit b'wieħed ta' tnax-il sena: l-edukazzjoni primarja ddum erba' snin (li tibda minn sitt snin), l-edukazzjoni medja (sekondarja) iddum ħames snin, u l-edukazzjoni sekondarja għolja ddum tliet snin. Studenti fil-grad 12 jagħmlu eżamijiet tal-gvern, magħrufa wkoll bħala eżamijiet tat-tluq mill-iskola. Dawn l-eżamijiet aktar tard jintużaw għad-dħul fl-università. Fost l-eqdem hemm ukoll l-Università ta' Lviv, imwaqqfa fl-1661. Fis-seklu 19, inħolqu aktar istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla, ibda mill-universitajiet ta' Kharkiv (1805), kyiv (1834), Odessa (1865) u Chernovtsi (1875) u numru ta' istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla professjonali, pereżempju: l-Istitut Storiku u Filoloġiku ta' Nizhyn (oriġinarjament stabbilit bħala l-Gymnasium tax-Xjenzi Ogħla fl-1805), Istitut Veterinarju (1873) u Istitut Teknoloġiku (1885) f’Kharkiv, Politekniku. Istitut fi Kyiv (1898) u Skola Għolja tal-Minjieri (1899) f'Katerynoslav. Tkabbir rapidu segwit fil-perjodu Sovjetiku. Fl-1988, in-numru ta' istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla żdied għal 146 b'aktar minn 850,000 student. Is-sistema ta' edukazzjoni ogħla ta' l-Ukraina tinkludi istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla, faċilitajiet xjentifiċi u metodoloġiċi taħt korpi edukattivi nazzjonali, muniċipali u awtonomi. L-organizzazzjoni tal-edukazzjoni ogħla fl-Ukraina hija mibnija skont l-istruttura tal-edukazzjoni tal-pajjiżi l-aktar żviluppati fid-dinja, kif definit mill-UNESCO u n-NU. L-Ukrajna tipproduċi r-raba’ l-akbar numru ta' gradwati post-sekondarji fl-Ewropa, filwaqt li tikklassifika s-seba' post fil-popolazzjoni. L-edukazzjoni ogħla hija ffinanzjata mill-istat jew mill-privat. Ħafna universitajiet jipprovdu akkomodazzjoni sussidjata għal studenti barra mill-belt. Huwa komuni li l-libreriji jipprovdu l-kotba meħtieġa għall-istudenti kollha rreġistrati. L-universitajiet Ukraini jagħtu żewġ gradi: il-lawrja ta' baċellerat (4 snin) u l-lawrja ta' master (5-6 sena), skont il-proċess ta' Bolonja. Storikament, it-titlu ta' Speċjalist (ġeneralment 5 snin) għadu jingħata; Kien l-uniku grad mogħti mill-universitajiet fi żminijiet Sovjetiċi. L-Ukrajna kklassifikat fil-55 post fl-2023 fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali. <gallery> Stampa:Knizka4.jpg|Istitut tal-Inizjazzjoni u x-Xjenzi tal-Istitut Professjonali u Pedagoġiku, Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja]]) Stampa:Симфонічний оркестр та хор АМУ ім.І.Карабиця.jpg|Orkestra Sinfonika u Kor tal-Iskola Għolja tal-Arti Ivan Karabyts Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Вул. Італійська (Апатова), 115.jpg|Pryazovskyi State Technical University, Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna fl-2021 (qabel il-qerda tagħha mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donbass State Technical University main building.jpg|Bini prinċipali ta'l -Università Teknika ta' Dombas, Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna fl-2021 (qabel il-qerda tagħha mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Средняя школа №1 города Антрацит.jpg|Skola #1, Antratsit, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna fl-2021 (qabel il-qerda tagħha mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:School 3 in Vovchansk.JPG|Skola #3, Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja]]) Stampa:Индустриальный техникум - panoramio (1).jpg|Istitut tat-taħriġ industrijali, Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja]]) </gallery> == Kultura == [[Stampa:Pysanky2011.JPG|thumb|Kollezzjoni ta' bajd tal-Għid tradizzjonali Ukrain - pysanky. Il-motifi tad-disinn ta' pysanky jmorru lura għall-kulturi Slavi bikrija.]] [[Stampa:Christmas Vertep in Lviv. Photo 256.jpg|thumb|Ċelebrazzjoni tal-Milied Ortodossa f'[[Lviv]].]] Id-drawwiet Ukrajni huma influwenzati ħafna mill-Kristjaneżmu Ortodoss, ir-reliġjon dominanti fil-pajjiż. Ir-rwoli tas-sessi wkoll għandhom tendenza li jkunu aktar tradizzjonali, bin-nanniet għandhom rwol akbar fit-trobbija tat-tfal, milli fil-Punent. Il-kultura tal-Ukrajna ġiet influwenzata wkoll mill-ġirien tal-Lvant u tal-Punent tagħha, li hija riflessa fl-arkitettura, il-mużika u l-arti tagħha. L-era komunista kellha influwenza qawwija fuq l-arti u l-letteratura Ukrajna. Fl-1932, Stalin biddel ir-realiżmu soċjalista f'politika statali fl-Unjoni Sovjetika billi ħareġ id-digriet "Dwar ir-Rikostruzzjoni ta' Organizzazzjonijiet Letterarji u Artistiċi." Dan fil-biċċa l-kbira għen il-kreattività. Matul is-snin tmenin, ġie introdott glasnost (ftuħ) u l-artisti u l-kittieba Sovjetiċi kienu għal darb'oħra liberi li jesprimu lilhom infushom kif xtaqu. Fl-2023, il-UNESCO iskritt 8 siti Ukraini fil-Lista tal-Wirt Dinji. L-Ukrajna hija magħrufa wkoll għat-tradizzjonijiet dekorattivi u folkloristiċi tagħha, bħal pittura Petrykivka, fuħħar Kosiv, u kanzunetti Bormla. Bejn Frar 2022 u Marzu 2023, il-UNESCO vverifikat ħsara lil 247 sit, inklużi 107 sit reliġjuż, 89 bini ta' interess artistiku jew storiku, 19-il monument u 12-il librerija. Minn Jannar 2023, iċ-ċentru storiku ta' Odessa ġie iskritt fil-Lista tal-Wirt Dinji fil-Periklu. It-tradizzjoni tal-bajd tal-Għid, magħrufa bħala pysanky, għandha għeruq antiki ħafna fl-Ukrajna. Dawn il-bajd ġew miġbuda b'xama' biex jinħoloq mudell; imbagħad iż-żebgħa ġiet applikata biex tagħti lill-bajd il-kuluri pjaċevoli tagħhom; Iż-żebgħa ma affettwax il-partijiet tal-bajda li qabel kienu mgħottija fix-xama '. Wara li l-bajda kollha kienet miżbugħa, ix-xama 'tneħħa ħalliet biss il-mudell ikkulurit. Din it-tradizzjoni għandha eluf ta' snin u hija ta' qabel il-wasla tal-Kristjaneżmu fl-Ukrajna. Fil-belt ta' Kolomyia, ħdejn l-għoljiet tal-Muntanji Karpazji, il-mużew Pysanka inbena fl-2000, li rebaħ nomina bħala monument tal-Ukrajna moderna fl-2007, bħala parti mill-azzjoni Seba Wonders of Ukraine. Mill-2012, il-Ministeru tal-Kultura tal-Ukrajna fforma l-Inventarju Nazzjonali tal-Elementi tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-Ukrajna, li minn Lulju 2024 jikkonsisti minn 103 elementi. <gallery> Stampa:46-101-1483 Lviv Opera SAM 7712 Panorama.jpg|thumb|left|Teatru ta' Lviv, Oblast ta' Lviv, Ukrajna Stampa:P1230516 Вул. Жовтнева, 23.jpg|Teatru ta' Potalva, Oblast ta' Potalva, Ukrajna Stampa:Кінотеатр (нині Український Дім) «Перемога».jpg|Teatru ta' Ternópil, Oblast ta' Ternópil, Ukrajna Stampa:Istorichnii myzei Dnipropetrovs'ka.JPG|Mużew f'Dnipro, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Новокаховський Палац культури.jpg|Palazz Ġdid tal-Kultura Kakhovka, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:ДК - panoramio (1).jpg|Dar tal-Kultura ta' Limán, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Донецький академічний обласний драматичний театр.jpg|Teatru ta' Mariupol, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Дом культуры "Химик" 10.jpg|Dar tal-Kultura ta' Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Дворец культуры им. Октябрьской революции.JPG|Dar tal-Kultura ta' Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Palace of Culture (Sverdlovsk).JPG|Dar tal-Kultura ta' Dovzhansk, Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:ДК им.Горького, Стаханов (вид на центральную площадь).jpg|Dar tal-Kultura ta' Kádiivka, Kádiivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Будинок культури ім. Т.Шевченка.JPG|Dar tal-Kultura ta' Starobilsk, Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Площадь Ленина 052.jpg|Teatru ta' Donetsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Будинок купецького клубу загальний вид на початку вересня 2021р.jpg|Dar tal-Kultura ta' Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Дом культуры - panoramio_(4).jpg|Dar tal-Kultura ta' Shchastia, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Popasna06~.jpg|Dar tal-Kultura ta' Popasna, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna Stampa:Vovchansk palace of culture.JPG|Dar tal-Kultura ta' Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Izmail palace of culture.jpg|Dar tal-Kultura ta' Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:BalakliiaClub.jpg|Dar tal-Kultura ta' Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Palace of Culture in Selidovo.jpg|Dar tal-Kultura ta' Selydove, Oblast ta' Donestk, Ukrajna </gallery> === Libreriji === [[Stampa:Библиотека имени Вернадского.JPG|thumb|Bini prinċipali tal-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna]] Il-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukraina hija l-librerija akkademika ewlenija u ċ-ċentru ewlieni tal-informazzjoni xjentifika tal-Ukraina. Matul l-invażjoni Russa tal-Ukrajna tal-2022, ir-Russi ibbumbardjaw il-Librerija Xjentifika Maksymovych tal-Università Nazzjonali Taras Shevchenko Kiev, il-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna, il-Librerija Xjentifika Medika Nazzjonali tal-Ukraina, u l-librerija taż-żgħażagħ tal-belt ta' [[Kjiv|Kyiv]]. ==== Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna ==== Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna ([[Lingwa Ukrena|Ukranjan]]: Національна бібліотека України імені В.І. Вернадського), VNLU Iċ-ċentru ewlieni tal-informazzjoni xjentifika tal-Ukrajna, waħda mill-akbar libreriji nazzjonali fid-dinja. Il-bini prinċipali tiegħu jinsab fil-kapitali tal-pajjiż, [[Kjiv|Kyiv]], fil-viċinat Demiivka. Il-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna twaqqfet fit-2 ta' Awwissu, 1918 minn Hetman Pavlo Skoropadskyi taħt l-isem "Librerija Nazzjonali tal-Istat tal-Ukrajna" (Natsionalna biblioteka Ukrayinskoyi Derzhavy). Fit-23 ta' Awwissu, 1918, inħoloq il-Kumitat Proviżorju għall-ħolqien tal-Librerija Nazzjonali, immexxi minn Vladimir Vernadsky (Volodymyr Vernadsky). Il-bini attwali nbena bejn l-1975 u l-1989. Għandu 27 sular u erja ta '35,700 m 2. Is-saqaf tiegħu jilħaq 76.7 m u l-antenna tagħha tilħaq 78.6 m 'l fuq mill-art. Kien biss fl-1996 meta l-librerija rċeviet id-denominazzjoni tal-Librerija Nazzjonali tagħha bl-isem attwali tagħha ta' Librerija Nazzjonali Vernadsky. Il-librerija għandha kważi 15-il miljun kopja. Għandu l-aktar kollezzjoni kompluta ta' kitbiet Slavi, arkivji ta' xjenzati prominenti u personalitajiet kulturali tad-dinja u l-Ukrajna. Fost l-azjendi tagħha hemm il-kollezzjoni tal-presidenti tal-Ukrajna, kopji arkivjali ta' dokumenti stampati Ukrajni mill-1917, u l-arkivju tal-Akkademja Nazzjonali tax-Xjenzi tal-Ukrajna. === Letteratura === [[Stampa:Т. Г. Шевченко. Квітень 1859.jpg|thumb|left|Taras Shevchenko]] [[Stampa:Lesya Ukrainka portrait.jpg|thumb|Lesya Ukrainka, waħda mill-kittieba Ukraini l-aktar prominenti]] Il-letteratura Ukrajna għandha l-oriġini tagħha fil-kitbiet ta' Slavonic tal-Knisja l-Qadima, li ntużat bħala lingwa liturġika u letterarja wara l-Kristjanizzazzjoni fis-sekli 10 u 11. Kitbiet oħra ta’ dak iż-żmien jinkludu kronaki, li l-aktar sinifikanti minnhom kienet il-Kronika Primarja. L-attività letterarja ffaċċjat tnaqqis f'daqqa wara l-invażjoni Mongola tar-Rus' ta' Kiev, qabel ma rat qawmien mill-ġdid li beda fis-seklu 14, u avvanzat fis-seklu 16 bl-invenzjoni tal-istampar. Il-Cossacks stabbilixxew soċjetà indipendenti u popolarizzaw tip ġdid ta' poeżija epika, li mmarkat punt għoli tal-letteratura orali Ukraina. Dawn l-iżviluppi ġew ttardjati fis-seklu 17 u fil-bidu tat-18, kif kitbu ħafna awturi Ukraini bir-Russu jew il-Pollakk. Madankollu, fl-aħħar tas-seklu 18, fl-aħħar ħarġet il-lingwa letterarja moderna Ukrajna. Fl-1798, l-era moderna tat-tradizzjoni letterarja Ukraina bdiet bil-pubblikazzjoni ta 'Aeneid minn Ivan Kotliarevsky fil-vernakulari Ukraina. Fis-snin 30, bdiet tiżviluppa letteratura romantika Ukraina u tfaċċat l-iktar figura kulturali famuża tal-pajjiż, il-poeta u pittur romantiku Taras Shevchenko. Filwaqt li Ivan Kotliarevsky huwa meqjus bħala missier il-letteratura vernakulari Ukraina, Shevchenko huwa missier rinaxximent nazzjonali. Fl-1863, l-użu tal-lingwa Ukraina fl-istampa kien ipprojbit mill-Imperu Russu. Din l-attività letterarja naqqset drastikament fiż-żona u kittieba Ukraini kienu mġiegħla jippubblikaw ix-xogħlijiet tagħhom bir-Russu jew ixerrduhom fil-Galicia kkontrollata mill-Awstrija. Il-projbizzjoni qatt ma tneħħiet uffiċjalment, iżda saret skaduta wara r-rivoluzzjoni u l-Bolxeviki telgħu l-poter. Il-letteratura Ukraina kompliet tiffjorixxi fis-snin bikrija Sovjetiċi, meta kważi t-tendenzi letterarji kollha ġew approvati. Dawn il-politiki ffaċċjaw tnaqqis qawwi fis-snin tletin, meta rappreżentanti prominenti, kif ukoll ħafna oħrajn, ġew maqtula mill-NKVD matul il-Kbir Purge. B'mod ġenerali, madwar 223 kittieb ġew repressi minn dak li sar magħruf bħala l-Rinaxximent Esegwit. Dawn ir-ripressjonijiet kienu parti mill-politika implimentata ta' Stalin ta' realiżmu soċjalista. Id-duttrina mhux bilfors irażżan l-użu tal-lingwa Ukraina, iżda kienet teħtieġ lill-kittieba biex isegwu ċertu stil fix-xogħlijiet tagħhom. Il-libertà letterarja kibret fl-aħħar tas-snin 80 u l-bidu tad-disgħinijiet flimkien mat-tnaqqis u l-kollass tal-USSR u r-restawr tal-indipendenza tal-Ukrajna fl-1991. === Arkitettura === [[Stampa:46-206-0036.Повітовий суд (мур.jpg|thumb|left|Arkitettura]] [[Stampa:80-391-9007 Kyiv St.Michael's Golden-Domed Monastery RB 18.jpg|thumb|Arkitettura]] [[Stampa:Споруди палацового комплексу ВДІАМЗ «Садиба Попова» 2.jpg|thumb|left|Arkitettura]] L-arkitettura Ukrajna tinkludi l-motifi u l-istili li jinsabu fi strutturi mibnija fl-Ukrajna moderna u minn Ukraini madwar id-dinja. Dawn jinkludu għeruq inizjali li ġew stabbiliti fl-istat ta' Kyivan Rus'. Wara l-Kristjanizzazzjoni tar-Rus ta’ Kiev, l-arkitettura Ukraina ġiet influwenzata mill-arkitettura Biżantina. Wara l-invażjoni Mongola ta' Kievan Rus', kompliet tiżviluppa fir-Renju tal-Galicia-Volhynia. Wara l-unjoni mat-Tsardom tar-Russja, l-arkitettura fl-Ukrajna bdiet tiżviluppa f'direzzjonijiet differenti, b'ħafna strutturi fiż-żona tal-Lvant akbar, immexxija mir-Russja, mibnija fl-istili tal-arkitettura Russa ta' dak il-perjodu, filwaqt li r-reġjun tal-punent tal-Galicia żviluppa taħt Influwenzi arkitettoniċi Pollakki u Awstro-Ungeriżi. Motivi nazzjonali Ukrajni eventwalment jintużaw matul il-perjodu tal-Unjoni Sovjetika u fl-Ukrajna indipendenti moderna. Madankollu, ħafna mill-orizzont arkitettoniku kontemporanju tal-Ukrajna huwa ddominat minn Khrushchyovkas ta' stil Sovjetiku, jew bini ta' appartamenti bi prezz baxx. === Knitting u rakkmu === [[Stampa:Rushnyk Ukraine embroidered decorative towels.jpg|thumb|Rushnyk, rakkmu Ukraina]] L-arti tat-tessuti maħduma bl-idejn għandhom rwol importanti fil-kultura Ukrajna, speċjalment fit-tradizzjonijiet tat-tieġ Ukrajni. Ir-rakkmu, l-insiġ u l-bizzilla Ukrajni jintużaw f'ħwejjeġ folkloristiċi tradizzjonali u ċelebrazzjonijiet tradizzjonali. Rakkmu Ukrain ivarja skond ir-reġjun ta' oriġini u d-disinji għandhom storja twila ta' motivi, kompożizzjonijiet, għażliet ta 'kulur u tipi ta' ħjata. L-użu tal-kulur huwa importanti ħafna u għandu għeruq fil-folklor Ukrain. Motivi tar-rakkmu misjuba f'partijiet differenti tal-Ukrajna huma ppreservati fil-Mużew Rushnyk f'Pereiaslav. Il-kostum nazzjonali huwa minsuġ u mżejjen b’attenzjoni kbira. Fir-raħal ta 'Krupove, li jinsab fir-reġjun ta' Rivne, l-insiġ b'newlijiet magħmulin bl-idejn għadu pprattikat. F'din il-belt twieldu żewġ personalitajiet ta' fama internazzjonali fil-qasam tas-snajja nazzjonali: Nina Myhailivna u Uliana Petrivna. === Mużika === [[Stampa:Fedir Stovbynenko - Kozak-bandyryst (1890).jpg|thumb|Borżak mamay idoqq il-kobza]] [[Stampa:Лисенко Микола (cropped).jpg|thumb|Mykola Lysenko huwa ġeneralment meqjus bħala missier il-mużika klassika Ukraina.]] Il-mużika hija parti importanti mill-kultura Ukraina, bi storja twila u ħafna influwenzi. Minn mużika folk tradizzjonali għal rock klassiku u modern, l-Ukrajna pproduċiet diversi mużiċisti rikonoxxuti internazzjonalment, inklużi Kirill Karabits, Okean Elzy u Ruslana. Elementi tal-mużika folkloristika tradizzjonali Ukraina għamlu triqthom fil-mużika tal-Punent u anke fil-jazz modern. Il-mużika Ukraina kultant fiha taħlita mħawda ta' kant eżotiku melismatiku b'armonija ta' kordi. Il-karatteristika ġenerali l-aktar impressjonanti tal-mużika folkloristika etnika Ukraina awtentika hija l-użu estensiv ta' modi minuri jew tasti li jinkorporaw it-tieni intervalli miżjuda. Matul il-perjodu Barokk, il-mużika kellha post ta' importanza konsiderevoli fil-kurrikulu tal-Akkademja Kyiv-Mohyla. Ħafna min-nobbli kienu tas-sengħa fil-mużika u ħafna mexxejja tal-Cossack Ukraini, bħal Mazepa, Paliy, Holovatyj u Sirko, kienu plejers ta' kobza, bandura jew torban. L-ewwel akkademja tal-mużika ddedikata għal din id-dixxiplina twaqqfet f’Hlukhiv fl-1738 u l-istudenti ġew mgħallma jkantaw u jdoqqu l-vjolin u l-bandura minn manuskritti. Bħala riżultat, ħafna mill-kompożituri u artisti tal-bidu fi ħdan l-Imperu Russu kienu etnikament Ukraini, billi twieldu jew edukati f'Hlukhiv jew kienu assoċjati mill-qrib ma 'din l-iskola tal-mużika. Il-mużika klassika Ukraina tvarja konsiderevolment skont jekk il-kompożitur kienx Ukrain etniku li jgħix fl-Ukrajna, kompożitur etniku mhux Ukrain li kien ċittadin tal-Ukrajna, jew parti mid-dijaspora Ukrajna. Minn nofs is-sittinijiet, il-mużika pop influwenzata mill-Punent ilha tikseb popolarità fl-Ukrajna. Tispikka l-kantanta folkloristika u armonjuża Mariana Sadovska. Il-mużika pop u folk Ukraina ħarġet bil-popolarità internazzjonali ta’ gruppi u artisti bħal Vopli Vidoplyasova, Dakh Daughters, Dakha Brakha, Ivan Dorn u Okean Elzy. === Midja === Il-qafas legali Ukrajn dwar il-libertà tal-istampa huwa meqjus bħala "wieħed mill-aktar progressivi fl-Ewropa tal-Lvant." Il-kostituzzjoni u l-liġijiet jipprovdu għal-libertà tal-espressjoni u tal-istampa. L-awtorità regolatorja ewlenija għall-midja tax-xandir hija l-Kunsill Nazzjonali tax-Xandir tat-Televiżjoni u tar-Radju tal-Ukrajna (NTRBCU), li huwa responsabbli biex jagħti liċenzja lill-ħwienet tal-midja u jiżgura l-konformità tagħhom mal-liġi. kyiv tiddomina s-settur tal-midja fl-Ukrajna: gazzetti nazzjonali Den, Dzerkalo Tyzhnia, tabloids bħal The Ukrainian Week jew Focus, u t-televiżjoni u r-radju huma bbażati hemmhekk, għalkemm Lviv huwa wkoll ċentru ewlieni tal-midja nazzjonali. L-Aġenzija Nazzjonali tal-Aħbarijiet tal-Ukrajna, Ukrinform, twaqqfet hawn fl-1918. Il-BBC tal-Ukraina beda xxandar fl-1992. Mill-2022, 75% tal-popolazzjoni tuża l-Internet, u l-midja soċjali tintuża ħafna mill-gvern u n-nies. Fl-10 ta' Marzu, 2024, il-ħallieqa tad-dokumentarju 20 Days in Mariupol ingħataw l-Oscar fil-kategorija "L-Aħjar Film Dokumentarju", l-ewwel Oscar fl-istorja tal-Ukrajna. === Sport === [[Stampa:Lviv Ukraina Stadium12.jpg|thumb|left|Stadium ta' Ukrajna, Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Стадіон Трудові резерви Біла Церква.jpg|thumb|Stadium fil-Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Льодова арена (Біла Церква)2.jpg|thumb|left|White Leopard Ice Rink fil-Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Sloviansk Yuriy Skydanov Stadium 12.jpg|thumb|Stadium ta' Sloviansk, Donetsk Oblast, fl-Ukrajna]] L-Ukrajna bbenefikat ħafna mill-enfasi Sovjetika fuq l-edukazzjoni fiżika. Dawn il-politiki ħallew lill-Ukrajna b'mijiet ta' grawnds, pixxini, gyms, u ħafna faċilitajiet sportivi oħra. L-aktar sport popolari huwa l-futbol. L-aktar kampjonat professjonali importanti huwa l-Vyscha Liha ("premier league"). Ħafna Ukraini lagħbu wkoll mat-tim nazzjonali tal-futbol Sovjetiku, l-aktar ir-rebbieħa tal-Ballun tad-Deheb Ihor Belanov u Oleh Blokhin. Dan il-premju ngħata biss lil wieħed Ukrain wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, Andriy Shevchenko. It-tim nazzjonali ddebutta fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 u wasal sal-kwarti tal-finali qabel ma tilef kontra ċ-champion eventwali, l-Italja. Boxers Ukraini huma fost l-aqwa fid-dinja. Minn mindu sar iċ-champion mhux ikkontestat tal-cruiserweight fl-2018, Oleksandr Usyk rebaħ ukoll it-titli unifikati WBA (Super), IBF, WBO u IBO heavyweight. Din il-proeza għamlitu wieħed minn tliet boxers li għaqqad it-titli mondjali tal-cruiserweight u sar champion dinji tal-heavyweight. L-aħwa Vitali u Wladimir Klitschko huma eks-champions tad-dinja tal-piż tqil li kellhom diversi titli mondjali tul il-karriera tagħhom. Mill-Ukrajna wkoll Vasyl Lomachenko, midalja tad-deheb Olimpika fl-2008 u l-2012. Huwa ċ-champion mondjali unifikat tal-piż ħafif li jorbot ir-rekord għar-rebħ ta' titlu mondjali fl-inqas ġlied professjonali; tlieta. Minn Settembru 2018, huwa kklassifikat bħala l-aqwa boxer attiv fid-dinja, lira għal lira, minn ESPN. Sergey Bubka kellu r-rekord tal-arblu mill-1993 sal-2014; B’saħħa kbira, veloċità u ħiliet ġinnastiċi, ġie magħżul l-aqwa atleta fid-dinja f'diversi okkażjonijiet. Il-basketball kiseb popolarità fl-Ukrajna. Fl-2011, l-Ukrajna kisbet id-dritt li tospita l-EuroBasket 2015. Sentejn wara, it-tim nazzjonali tal-basketball tal-Ukrajna spiċċa fis-sitt post fl-EuroBasket 2013 u kkwalifika għat-Tazza tad-Dinja FIBA ​​għall-ewwel darba fl-istorja tiegħu. Il-parteċipant tal-Euroleague Budivelnyk Kyiv huwa l-iktar klabb tal-basketball professjonali b'saħħtu fl-Ukrajna. Iċ-ċess huwa sport popolari fl-Ukrajna. Ruslan Ponomariov huwa l-eks champion tad-dinja. Hemm madwar 85 Gran Mastru u 198 Master Internazzjonali fl-Ukrajna. Il-kampjonat tar-rugby jintlagħab madwar l-Ukrajna. <gallery> Stampa:Mariupol Mariupol Ice Center Opening 5.jpg|Il-President Volodymyr Zelenskyy fil-ftuħ taċ-Ċentru tas-Silġ ta' Mariupol fit-22 ta' Ottubru 2020 (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Bakhmut Metalurh Stadium 1.jpg|Stadium ta' Metalurh, Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Bakhmut Avanhard Stadium 3.jpg|Stadium ta' Metalurh, Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Стадіон «Сталь» (Алчевськ).jpg|Stadium ta' Stal, Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donetsk Donbass Arena 30.jpg|Stadium ta' Donbas Arena, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donetsk Shakhtar Stadium 1998-1.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Holubivka Shakhtar Stadium 1.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Стадион Шахтер с знаменитого террикона.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donetsk Shakhtar Stadium 1998-1.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Стадион шахтер в Свердловске.jpg|Stadium ta' Dovzhansk, Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Chasiv Yar Avanhard Stadium 5.jpg|Stadium Avanhard, Chásiv Yar, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Kreminna Olimp Stadium 2.jpg|Stadium Olimpus, Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) </gallery> === Kċina === [[Stampa:Borscht served.jpg|thumb|left|Borsch Ukrajn bi smetana tal-krema qarsa]] Id-dieta tradizzjonali tal-Ukraina tinkludi tiġieġ, majjal, ċanga, ħut u faqqiegħ. Ukraini wkoll għandhom it-tendenza li jieklu ħafna patata; ċereali; u ħaxix frisk, mgħolli jew imnaddfin. Dixxijiet tradizzjonali popolari huma varenyky (għaġina mgħollija bil-faqqiegħ, patata, sauerkraut, ġobon cottage, ċirasa jew berries), nalysnyky (pancakes bil-ġobon cottage, żerriegħa tal-peprin, faqqiegħ, kavjar jew laħam), kapusnyak (soppa tal-kaboċċi ġeneralment magħmula minn laħam, patata, karrotti, basal, millieġ, pejst tat-tadam, ħwawar u ħwawar friski), borscht aħmar (soppa magħmula minn pitravi, kaboċċi u faqqiegħ jew laħam) u holubtsi (rombli tal-kaboċċi mimlijin bir-ross, karrotti, basla u laħam ikkapuljat). Oġġetti tradizzjonali moħmija jinkludu korovais imżejjen u ħobż tal-Għid tal-paska. L-ispeċjalitajiet Ukraini jinkludu wkoll it-tiġieġ ta' Kyiv u t-torta ta' Kyiv. Ukraini jixorbu compote tal-frott, meraq, ħalib, ryazhanka, ilma minerali, tè u kafè, birra, inbid u horilka. == Kapitali provinċjali ta' Ukrajna skond il-popolazzjoni == <gallery> Stampa:Міст Патона з нічною архітектурною підсвіткою та панорама Лівого берега.jpg|Kyiv (belt bi status speċjali) Stampa:Guveliakin Oleg for wiki Vozdvizjenka 2012 (8).jpg|Kyiv (belt bi status speċjali) Stampa:Музей історії України у Другій світовій війні.jpg|Kyiv (belt bi status speċjali) Stampa:Успенський собор взимку, аерофото.jpg|Kharkiv, Oblast ta' Kharkiv Stampa:Odesa Pushkinska 2 hotel Europeisky DSC 3831 51-101-1045.JPG|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Primorskiy-bulvar-7-8-5.jpg|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Потьомкінські сходи 11.jpg|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Воронцовський маяк 04.jpg|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Вид на "Нагірну" частину міста з лівого берегу.jpg|Dnipro, Oblast ta' Dnipro Stampa:Вид на місто зі сторони Південного мосту.jpg|Dnipro, Oblast ta' Dnipro Stampa:Bridge on Ilicha Prospect in Donetsk, 2008.jpg|Donetsk, Oblast ta' Donetsk Stampa:Donezk Zentrum Postisheva.jpg|Donetsk, Oblast ta' Donetsk Stampa:Будинок-башта по проспекту Соборному, 220 вид навскоси.jpg|Zaporizhzhia, Oblast ta' Zaporizhzhia Stampa:Вигляд на північну частину міста з гори Лева.jpg|Lviv, Oblast ta' Lviv Stampa:Лвов Галиција.jpg|Lviv, Oblast ta' Lviv Stampa:Monument To Adam Mickiewicz (237385565).jpeg|Lviv, Oblast ta' Lviv Stampa:Sobornaya-ploshchad.jpg|Mykoláyiv, Oblast ta' Mykoláyiv Stampa:Отель Украина 2.jpg|Lugansk, Oblast ta' Lugansk Stampa:VinnytsiaCityTower.jpg|Vínnitsa, Oblast ta' Vínnitsa Stampa:1356 Памятник затопленным кораблям.jpg|Sevastópol (belt bi status speċjali) Stampa:Balaklava, Sevastopol.jpg|Sevastópol (belt bi status speċjali) Stampa:Simferopol Montage.png|Simferópol, Repubblika Awtonoma tal-Krimea Stampa:Glory monument - Kruhla Square - Poltava - 2.jpg|Poltava, Oblast ta' Poltava Stampa:Літній ранок у Чернігові.jpg|Cherníhiv, Oblast ta' Cherníhiv Stampa:Черкаси.jpg|Cherkasy, Oblast ta' Cherkasy Stampa:71-101-0002 SAM 0814 Cherkasy.jpg|Cherkasy, Oblast ta' Cherkasy Stampa:Khersonkollage.jpg|Kherson, Oblast ta' Kherson Stampa:Mikhail Chekman Park of Culture and Recreation 001.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:Хмельницький, вулиця Панаса Мирного, ЖК «.Агора», фото 1.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:Стара фортеця.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:Міська рада. Ніч.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:UkrainianAcademyOfBanking.JPG|Sumy, Oblast ta' Sumy Stampa:Chern-Panorama2.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Architecture-of-Chernivtsi-4.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Німецький Народний Дім.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Готель «Пансіон сіті» Чернівці Університетська, 34.JPG|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Чернівці Кобилянської 2.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Будинок взаємного кредиту (міська рада) .jpg|Zhitómir, Oblast ta' Zhitómir Stampa:Soborna Street in Rivne.jpg|Rivne, Oblast ta' Rivne Stampa:Ratush-01.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Вул. Шашкевича, 2.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Вечір над Білим будинком - Evening over the administrative building - panoramio.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Івано-Франківськ Страчених, 3.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Ivano Frankivsk Halycka SAM 0623 26-101-0575.JPG|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:UA-TE Ternopil Buran 18-06-16.JPG|Ternópil, Oblast ta' Ternópil Stampa:Valova-8-14103710.jpg|Ternópil, Oblast ta' Ternópil Stampa:Кінотеатр (нині Український Дім) «Перемога».jpg|Ternópil, Oblast ta' Ternópil Stampa:Фортеця Святої Єлисавети. Місто Кропивницький.jpg|Kropivnitski, Oblast ta' Kropivnitski Stampa:Lisavetgrad Dvortsova 15.jpg|Kropivnitski, Oblast ta' Kropivnitski Stampa:CollageLutsk.jpg|Lutsk, Oblast ta' Volinja Stampa:Ужгородський кафедральний собор, аерофото 2.jpg|Úzhgorod, Oblast ta' Transkarpatija </gallery> == Bliet notevoli == <gallery> Stampa:Вид на р. Інгулець зі Скель МОПРу.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Площадь Освобождения (Кривой Рог).jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:№ 137 Головпоштамп.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Криворізький ботанічний сад - Японский мотив.JPG|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Арт-Майдан у городского театра.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Машина непрерывного литья заготовок.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Залізничний вокзал м. Лиман після реставрації.jpg|Limán, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Азовське море — наше багатство.jpg|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Генічеський маяк 1.jpg|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:ivo : Австро-Угорський міст фірми Waagner-Biró|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Henichesk Henichesk Lighthouse 01 (YDS 2054).jpg|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Henichesk Former Distric Hospital 02 (YDS 2033).jpg |Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:LysychanskN12.jpg|Lisichansk, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna Stampa:Suvorova 20-1.jpg|Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Izmail Suvorova 20.jpg|Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Izmail, Benderska 28.jpg|Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Akkerman-fortress-aerial-2 (cropped).jpg|Bílhorod-Dnistrovskyi, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Mosc dvor slav.jpg|Slavútich, Oblast ta' Kyiv, Ukrajna Stampa:Володимир-Волинський - Костел Іоакима і Анни -1-5.jpg|Volodímir, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:ККкаплиця.jpg|Kamin-Kashyrski, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:Vovchans'k, Kharkiv Oblast, Ukraine - panoramio (15).jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Волчанск Володарского 19А IMG 8032.JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Леніна100.Вовчанськ.JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Post office.JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Vovchansk Bus Station-3485.jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Vovchansk Bus Station-3485.jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Bus stop (Vovchansk).JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Bohdana Khmelnytskoho Street, Vovchansk (4).jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Меморіальна дошка будинку де народився Олесь Досвітній.jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Центральная улица.JPG|Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:BalakliiaCitySign.jpg|Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:BalakliiaCityHall2.jpg|Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Shevchenkove Raion Administration, Kharkiv Oblast.JPG|Shevchenkove, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:В'їздна арка садиби-2 (Любешів).jpg|Liubeshiv, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:Центральна площа Олешків.jpg|Oleshki, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Myru Square in Kramatorsk.jpg|Kramatorsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Житловий будинок, вул. Вчительська (Калініна), 46.jpg|Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Санаторий Юбилейный 2011 - panoramio.jpg|Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Chervonoarmijsk city center (3).JPG|Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Chervonoarmijsk city center (4).JPG|Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Федоренко. Авдеевка 01.jpg|Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Місце революційних подій 1905 року, Покровськ (Красноармійськ), пл. Привокзальна, будинок залізничного вокзалу, Донецька обл.jpg|Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Yenakievo sq lenin.jpg|Yenákiyeve, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Вокзал станції Ясинувата-Пасажирська.jpg|Yasinovátaya, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Town hall, Bolekhiv (1).jpg|Boléjiv, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Ратуша Коломиї.jpg|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Kolomyia City Hall.jpg|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Kolomyia Main Square.JPG|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Kolomyia Old 1.JPG|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Колаж Калуш.jpg|Kálush, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Червень,ранок,Верховина.JPG|Verjovyna, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:73-250-0001 Khotyn Fortress RB 18.jpg|Jotín, Oblast ta' Chernivtsí, Ukrajna Stampa:-DJI 0351-Edit Panorama1.jpg|Kamianets-Podilski, Oblast ta' Jmelnitski, Ukrajna Stampa:Zamek w Kamieńcu Podolskim 2019.jpg|Kamianets-Podilski, Oblast ta' Jmelnitski, Ukrajna Stampa:Zamek w Kamieńcu Podolskim 2019.jpg|Kamianets-Podilski, Oblast ta' Jmelnitski, Ukrajna Stampa:Корюківка. Меморіал жертвам Корюківської трагедії 1943 року, у якій загинуло біля 7000 мешканців. 1975 р.jpg|Koriúkivka, Oblast ta' Chernihív, Ukrajna Stampa:Ніжинська міська рада.jpg|Nizhyn, Oblast ta' Chernihív, Ukrajna Stampa:Hertsa (Herta),former synagogue,now-Culture palace.jpg|Gertsa, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Former synagogue in Hertsa (Herta).jpg|Gertsa, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Глибока Будинок - зразок традиційної народної архітектури.jpg|Jliboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Hliboka 2008.jpg|Jliboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Hliboka Bukowina.jpg|Jliboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Кельменецька бульбона.jpg|Kelmentsí, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Kitsman City Council.jpg|Kitsman, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Заставна.jpg|Zastavna, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Dubno castle 2.jpg|Dubno, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Ст. Сарни - panoramio.jpg|Sarny, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Fontan varash.jpg|Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Гостиница "Вараш".jpg|Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Жилой-дом-в-Вараше.jpg|Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Bila Tserkva Montage.png|Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Brov.PNG|Brovarí, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Borispil aerea.jpg|Borýspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Книшовий меморіальний парковий комплекс Бориспіль.JPG|Borýspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Sobrevolando Kiev (8155788725).jpg|Borýspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Буча парк1.JPG|Bucha, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Центральная аллея - panoramio (1).jpg|Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Dniprorudne, Zaporiz'ka oblast, Ukraine - panoramio (3).jpg|Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:База Горняк.jpg|Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:PereyaslavHmelnytskyi-Raion.png|Pereyáslav, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Васильків, Покровська, 2 (1).jpg|Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква святих Бориса і Гліба.jpg|Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Lozova RailwaY Station.jpg|Lozova, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Стара аптека та будинок, де розміщувався ревком.jpg|Severodonetsk, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:Северодонецк с высоты.jpg|Severodonetsk, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna Stampa:Artemivs'kyi district, Donetsk Oblast, Ukraine - panoramio (31).jpg|Soledar, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Стара вежа (Маріуполь) 1.jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Вежа взимку.jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Вежа влітку.jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Будинки зі шпилем (Маріуполь).jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Панорама міста Артемівськ 77.JPG|Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Бахмутская Земська Управа.jpg|Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Kostyantynivka, Donetsk Oblast, Ukraine - panoramio (1).jpg|Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Вокзал станції Ясинувата-Пасажирська.jpg|Yasinovátaya, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Stakhanov Coal Mine. Administrative Building.JPG|Myrnohrad, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Відвал породи шахти Військвіду в Мирнограді.jpg|Myrnohrad, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Constantinovka Factory.JPG|Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Волноваський районний краєзнавчий музей.jpg|Volnovaja, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Chasiv Yar Avanhard Stadium 5.jpg|Chásiv Yar, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Місто Кремінна.jpg|Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:85 Пішохідні пандуси м Кремінна after.jpg|Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Central square of the city of Selidovo.jpg|Selydove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Novohrodivka|Novohrodivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:|, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Director house, Alchevsk, 05042008956.jpg|Alchevsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Vojsigno de vilaĝo Doneckij (Luganska provinco).jpg|Donetski, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Street Engels (Sverdlovsk).JPG|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Street Engels (Sverdlovsk).JPG|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Cinema is "Victory".JPG|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Сказка в Дебальцево - panoramio.jpg|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Кв.Центральный..JPG|Holubivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Скверик в центре..JPG|Holubivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Executive Committee building in Khrustalnyi.jpg|Krustalni, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Stakhanov - Cinema Mir.jpg|Kádiivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Первомайск ул.Трудовая (1).jpg|Pervomaisk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Міст Ровеньки.jpg|Rovenki, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Парк Героїв Ровеньки.jpg|Rovenky, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Zimogorye.jpg|Zimogiria, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Площадь перед ДК - panoramio_(1).jpg|Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Город Счастье.jpg|Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk admin house.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk Ремеслене училище.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk fire station.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Плотина Старобельск.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Андріївська церква 2.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:44-240-0014 Особняк (мур.), Сватове, вул. Садова, 47.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Svatove 07.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Oil planl svatove.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:46-206-0036.Повітовий суд (мур.jpg|Busk, Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Kiwerce dworzec kolejowy.jpg|Kívertsi, Oblast ta' Volinja, fl-Ukrajna Stampa:Fog in Molodogvardeysk.jpg|Otamánivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Irmino prapor.png|Irmino, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Maryinka001.jpg|Márinka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Debaltseve city (16043996648).jpg|Debáltseve, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Fog in Molodogvardeysk.jpg|Debáltseve, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Rubizhne Council (1).JPG|Rubizhne, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Krasnodon or Sorokyne night scene.jpg|Sorókine, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Voznesenivka.jpg|Voznesenivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Melitopol' Vulytsya K.Marksa Budynky K.Marksa 5 (YDS 6835).JPG|Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Энергодар. Вид с трубы ТЭС.jpg|Enerhodar, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna Stampa:Tokmak Revolutsiyna vul. Torgoviy Budynok Ya.Shal'mana 01 (YDS 8846).JPG|Tokmak, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Polohy Victualling-House (Zayizd) 01 Zhukovskogo lane opposite Cheberka 72 (YDS 4673).jpg|Polohy, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Чоловіча гімназія, м. Пологи, вул. Привокзальна, 17.jpg|Polohy, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Polohy Synagogue 01 Cheberka (Zhovtneva) Str. 72 (YDS 4679).jpg|Polohy, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Споруди палацового комплексу ВДІАМЗ «Садиба Попова» 2.jpg|Vasílivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Vasylivka Gospodarchi Sporudy z kompleksu Maetku 01 Likarnyna 10 (YDS 8906).JPG|Vasílivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Васильевка (2018).jpg|Vasílivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Новокаховський Палац культури.jpg|Nova Kajovka, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Kahovka F.Gayenko (Lunacharskogo) Str. 6 Former Girls' Gymnasium Building (YDS 2566).jpg|Kajovka, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Введенська церква (Берислав) 03.jpg|Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Pokrovske District State Administration.jpg|Pokrovske, Oblast ta' Dniprovesk, fl-Ukrajna Stampa:Administrative center, Radiation Control (11383715816).jpg|Chornóbyl, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Pripyat (38307778522).jpg|Prýp´iat, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna </gallery> == Organizzazzjoni territorjali == [[Stampa:Zaporizhia Regional Administration.JPG|thumb|left|Il-bini ta 'l-amministrazzjoni reġjonali ta' Zaporiya u l-kunsill reġjonali, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Map of Ukraine Oblasts simple 4 colors.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[Stampa:Pokrovske District State Administration.jpg|thumb|left|Amministrazzjoni Statali tad-Distrett ta' Pokrovske, Oblast ta' Dniprovesk, fl-Ukrajna]] Id-diviżjonijiet tal-Ukraina huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-Kostituzzjoni tal-Ukraina. L-Ukraina hija stat unitarju bi tliet livelli ta' diviżjonijiet amministrattivi: 27 reġjun (24 oblast (provinċji), żewġt ibliet bi status speċjali ([[Kiev|Kyiv]] u Sebastopol) u repubblika awtonoma waħda), 136 raions (distretti) u 1469 hromadas. Ir-riforma amministrattiva ta' Lulju 2020 għaqqdet il-biċċa l-kbira tal-490 raion wirt u 118-il belt ta' importanza reġjonali ta' qabel l-2020 f'136 raion riorganizzat, jew distrett tal-Ukraina. Il-livell li jmiss taħt raions huma hromadas. Skont l-Artikolu 133 tal-Kostituzzjoni tal-Ukrajna kif emendata, is-sistema ta' organizzazzjoni amministrattiva u territorjali tal-Ukrajna tikkonsisti minn: {| class="wikitable" || Diviżjonijiet amministrattivi tal-Ukrajna ! Livell ta' suddiviżjoni!! Territorju!! Total |- | rowspan="3" | L-ewwel | [[Repubblika Awtonoma tal-Krimea|repubblika awtonoma]] | 1 |- | [[bliet bi status speċjali]] | 2 |- | [[Oblasts of Ukraine|oblasts]] (reġjuni) | 24 |- | It-tieni | [[Raions ta' l-Ukraina|raions]] (distretti) | 136 |- | It-tielet | [[hromada]]s (komunitajiet territorjali) | 1469 |- |} <!-- |- | | colspan="3" | [[Raions fl-ibliet tal-Ukrajna|raions fl-ibliet]] (distretti urbani) | 108 |- | | colspan="3" | [[Postijiet popolati fl-Ukrajna|postijiet popolati]]: 1343 urbani, 28374 rurali | 29717 |} F'riforma fl-2020, il-postijiet popolati kollha fil-pajjiż amministrattiv (ħlief għal żewġt ibliet bi status speċjali, Kyiv u Sevastopol) ġew resubordinati għar-raions. Iċ-ċifra l-ġdida ta' 136 raion tinkludi 10 fir-Repubblika Awtonoma tal-Krimea u f'Sevastopol; Minn Settembru 2023, ir-raions tal-Krimea huma funzjonali. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Ewropa}} [[Kategorija:Ukrajna]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1991]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] titet8fwjmsoabb8k6gqvbrp8jqkhv3 318871 318870 2024-12-15T16:58:01Z Sapp0512 19770 /* Ekonomija */ 318871 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Ukrajna |isem_nattiv = ''Україна'' |isem_komuni = Ukrajna |stampa_bandiera = Flag of Ukraine.svg |stampa_emblema = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg |stampa_mappa = Europe-Ukraine.svg |deskrizzjoni_mappa = Mappa tal-Ukrajna |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Ukrajna |ħolqa_emblema = Emblema tal-Ukrajna |ħolqa_demografija = Demografija tal-Ukrajna |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali =<br />"Ще не вмерла України" ([[Lingwa Ukrena|Ukren]])<ref name="anthem">{{ċita web|url=http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=602-15|titlu=Law of Ukraine. State Anthem of Ukraine|data=23 ta' Frar 2013|editur=Verkhovna Rada tal-Ukrajna|data=6 ta' Marzu 2003|lingwa=[[Lingwa Ukrena|Ukren]]}}</ref><br />''[[Shche ne vmerla Ukraina|Shche ne vmerla Ukrayiny]]'' (trażlitterazzjoni)<br />Il-Glorja tal-Ukrajna għadha ma tmermitx<center> </center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ukrena|Ukren]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Kjiv|Kyiv]] |latd=50 |latm=27 |latNS=N |lonġd=30 |lonġm=30 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Kjiv|Kyiv]] |tip_gvern = [[Repubblika]] [[Sistema semi-presidenzjali|semi-presidenzjali]] [[Stat Unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Ukrajna|President]] |isem_kap1 = [[Volodymyr Zelenskyy]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Ukrajna|Prim Ministru]] |isem_kap2 = [[Denys Shmyhal]] |titlu_kap3 = [[Ċermen tal-Verkhovna Rada|Kelliem tal-Parlament]] |isem_kap3 = [[Dmytro Razumkov]] |poż_erja = 46 |erja_km2 = 603,628 |erja_mi_kw = 233,090 |perċentwal_ilma = 7 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 44,854,065<ref name="pop">{{ċita web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |titlu=People and Society: Ukraine |editur=CIA World Factbook |aċċessdata=22 ta' April, 2012 |data-aċċess=2013-08-08 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160709035611/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |arkivju-data=2016-07-09 |url-status=dead }}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 28 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 48,457,102 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2001 |densità_popolazzjoni_km2 = 77 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 199 |poż_densità_popolazzjoni = 115 |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $344.727 biljun<ref name=imf1>{{ċita web |url= http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=926&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=&pr.x=10&pr.y=11 |titlu= Report for Selected Countries and Subjects |xogħol= World Economic Outlook Database |editur=International Monetary Fund |data = Ottubru 2012 |aċċessdata= 18 ta' Jannar, 2013}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $7,598<ref name=imf1/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.740<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Statistics.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |editur=Ġnus Magħquda |aċċessdata=14 ta' Marzu 2013}}</ref> |poż_IŻU = 78 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Ukrajna|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[Kyivan Rus']] |data_stabbilit1 = 882 |avveniment_stabbilit2 = [[Renju ta' Galizja–Volhynia|Renju ta'<br />Galizja–Volhynia]] |data_stabbilit2 = 1199 |avveniment_stabbilit3 = ''[[Cossack Hetmanate]]'' |data_stabbilit3 = 17 ta' Awwissu 1649 |avveniment_stabbilit4 = [[Repubblika Nazzjonali Ukrena]] |data_stabbilit4 = 7 ta' Novembru 1917 |avveniment_stabbilit5 = [[Repubblika Popolari tal-Ukrajna tal-Punent|Repubblika Nazzjonali Ukrajna tal-Punent]] |data_stabbilit5 = 1 ta' Novembru 1918 |avveniment_stabbilit6 = [[Repubblika Sovjetika Soċjalista Ukrena|SSR Ukrajna]] |data_stabbilit6 = 10 ta' Marzu 1919 |avveniment_stabbilit7 = [[Carpatho-Ukrajna]] |data_stabbilit7 = 8 ta' Ottubru 1938 |avveniment_stabbilit8 = [[Annessjoni Sovjetika tal-Ukrajna tal-Punent (1939–1940)|Annessjoni Sovjetika<br />tal-Ukrajna tal-Punent]] |data_stabbilit8 = 15 ta' Novembru 1939 |avveniment_stabbilit9 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza Ukrajna (1941)|Dikjarazzjoni tal-<br />Indipendenza Ukrajna]] |data_stabbilit9 = 30 ta' Ġunju 1941 |avveniment_stabbilit10 = [[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna|Indipendenza mill-<br />Unjoni Sovjetika]] |data_stabbilit10 = 24 ta' Awwissu 1991^a |valuta = [[hryvnia]] |kodiċi_valuta = UAH |żona_ħin = [[Ħin Ewropew tal-Lvant|EET]] |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ewropew tal-Lvant tas-Sajf|EEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = [[.ua]]<br />[[.укр]] |kodiċi_telefoniku = +380 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $180.174 biljun<ref name=imf1/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $3,971<ref name=imf1/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = [[Referendum tal-indipendenza Ukrajna (1991)|Referendum tal-indipendenza]] kien sar fl-1 ta' Diċembru, wara li l-indipendenza Ukrajna kienet finalizzata fis-26 ta' Diċembru. Il-[[Kostituzzjoni tal-Ukrajna|kostituzzjoni attwali]] ġiet adottata fit-28 ta' Ġunju 1996. }} L-'''Ukrajna''' ({{awdjo|en-us-Ukraine.ogg|juːˈkreɪn}}; [[Lingwa Ukrena|Ukren]]:''Україна'', translitterata: ''Ukrayina''), hi nazzjon fl-[[Ewropa tal-Lvant]]. L-Ukrajna għandha fruntieri mal-[[Russja]] lejn il-lvant u grigal, mal-[[Bjelorussja]] għall-majjistral, mal-[[Polonja]], is-[[Slovakkja]] u l-[[Ungerija]] lejn il-punent, mar-[[Rumanija]] u l-[[Moldova]] għall-lbiċ, u mal-[[Baħar l-Iswed]] u l-[[Baħar ta' Azov]] fin-nofsinhar u x-xlokk, rispettivament. Il-pajjiż għandhu erja ta' 603,628&nbsp;km², li huwa l-akbar pajjiż fl-[[Ewropa]].<ref>[http://books.google.com/books?id=owsHh0v-QT4C&pg=PA345&dq=second+largest+European+country+after+%22Russian+federation%22&hl=nl&sa=X&ei=CXJKT4KvCOis0QW9oJWmDg&ved=0CGcQ6AEwCQ#v=onepage&q=second%20largest%20European%20country%20after%20%22Russian%20federation%22&f=false Global Clinical Trials] by [[Richard Chin]], [[Elsevier]], 2011, ISBN 0-12-381537-1 (page 345)</ref><ref>[http://books.google.com/books?id=JXPK9Qp8Yu8C&pg=PT88&dq=Ukraine+second+largest+country+Europe+after+Russia&hl=nl&sa=X&ei=u3NKT6LYNeWe0QWDkoGlDg&ved=0CG8Q6AEwCQ#v=onepage&q=Ukraine%20second%20largest%20country%20Europe%20after%20Russia&f=false Futur ta ' Google Earth] by [[Chandler Evans]], [[BookSurge Publishing]], 2008, ISBN 1-4196-8903-7 (page 174)</ref><ref name="UKRCONSUL">{{ċita web|titlu=Basic facts about Ukraine|url=http://www.ukrconsul.org/BASIC_FACTS.htm|editur=Ukrainian consul in NY|aċċessdata=10 ta' Novembru 2010|data-aċċess=2013-08-08|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160326032109/http://ukrconsul.org/BASIC_FACTS.htm|arkivju-data=2016-03-26|url-status=dead}}</ref> Skont it-teorija popolari u stabbilita sew, l-istat medjevali ta' [[Kyivan Rus]] ġie stabbilit mill-[[Varanġjani]] fid-9 seklu bħala l-ewwel storja rreġistrata mill-stat tal-[[Slavi tal-Lvant]]. In-nazzjon ħareġ b'saħħtu fil-[[Medju Evu]] iżda ddiżintegra fis-seklu 12. Sa nofs is-seklu 14, it-territorji Ukraini kienu taħt ir-regola ta' tliet poteri esterni: l-[[Orda tad-Deħeb]], il-[[Gran Dukat tal-Litwanja]], u r-[[Renju tal-Polonja (1025–1385)|Renju tal-Polonja]].<ref>{{ċita web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/612921/Ukraine/214508/History |titlu=Ukraine :: History – Britannica Online Encyclopedia |editur=Britannica.com |aċċessdata=31 ta' Ottubru, 2011}}</ref> Wara l-[[Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana]] (1700–1721), l-Ukrajna kienet maqsuma fost numru ta' setgħat reġjonali. Mis-seklu 19, l-akbar parti tal-Ukrajna ġiet integrata fl-[[Imperu Russu]], bil-bqija taħt il-kontroll [[Awstrija-Ungerija|Awstro-Ungeriż]]. F'Novembru tal-2013, beda l-[[Ewromaidan]], sensiela ta' protesti f'[[Kjiv|Kyiv]] u diversi partijiet oħra tal-pajjiż. Dan wassal għal [[Rivoluzzjoni Ukrena tal-2014|rivoluzzjoni]] fejn fiha il-gvern ta' [[Viktor Yanukovych]] ġie mneħħi u floku [[Oleksandr Turchynov]] sar president. Fi Frar tal-2014 bdiet il-[[Kriżi tal-Krimea]], li spiċċat bir-[[Russja]] tieħu kontroll tal-[[Krimea]] u l-belt ta' [[Sevastopol]] f'Marzu, għalkemm dan mhu rikonoxxut mill-ebda pajjiż. Matul il-Medju Evu, l-Ukrajna kienet is-sit ta' espansjoni Slava bikrija u ż-żona aktar tard saret ċentru ewlieni tal-kultura Slava tal-Lvant taħt l-istat ta' Kyiv Rus, li tfaċċat fis-seklu 9. L-istat eventwalment iddiżintegra f'poteri reġjonali rivali u finalment ġie meqrud mill-invażjonijiet Mongoli tas-seklu 13. Iż-żona mbagħad ġiet ikkontestata, maqsuma, u mmexxija minn varjetà ta 'poteri esterni għas-600 sena ta' wara, inklużi l-Commonwealth Pollakk-Litwan, l-Imperu Awstrijak, l-Imperu Ottoman, u t-Tsardom tar-Russja. Il-Cossack Hetmanate qam fiċ-ċentru tal-Ukrajna fis-seklu 17, iżda kien maqsum bejn ir-Russja u l-Polonja, u eventwalment assorbit fl-Imperu Russu. Żviluppa n-nazzjonaliżmu Ukren u, wara r-Rivoluzzjoni Russa fl-1917, ġiet iffurmata r-Repubblika Popolari Ukrajna ta’ ħajja qasira. Il-Bolxeviki kkonsolidaw il-kontroll fuq ħafna mill-imperu preċedenti u stabbilixxew ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ukraina, li saret repubblika kostitwenti tal-Unjoni Sovjetika meta ġiet iffurmata fl-1922. Fil-bidu tas-snin tletin, miljuni ta' Ukraini mietu fl-Holodomor, bniedem- għamel ġuħ. L-okkupazzjoni Ġermaniża matul it-Tieni Gwerra Dinjija fl-Ukrajna kienet devastanti, b'7 miljun persuna ċivili Ukrajna maqtula, inklużi l-biċċa l-kbira tal-Lhud Ukraini. L-Ukrajna kisbet l-indipendenza tagħha fl-1991 meta l-Unjoni Sovjetika xolt u ddikjarat lilha nnifisha newtrali. Ġiet adottata kostituzzjoni ġdida fl-1996. Sensiela ta' dimostrazzjonijiet tal-massa, magħrufa bħala Euromaidan, wasslet għat-twaqqif ta' gvern ġdid fl-2014 wara rivoluzzjoni. Imbagħad ir-Russja okkupat u annesset unilateralment u illegalment il-peniżola tal-Krimea tal-Ukrajna u l-inkwiet favur ir-Russja laħaq il-qofol tiegħu fi gwerra fid-Donbas bejn separatisti appoġġjati mir-Russi u forzi tal-gvern fil-Lvant tal-Ukrajna. Ir-Russja nediet invażjoni fuq skala sħiħa tal-Ukrajna fl-2022. Minn meta faqqgħet il-gwerra mar-Russja, l-Ukrajna kompliet tfittex rabtiet eqreb mal-Istati Uniti, l-Unjoni Ewropea, u n-NATO. L-Ukrajna hija stat unitarju u s-sistema ta' gvern tagħha hija repubblika semi-presidenzjali. Huwa pajjiż li qed jiżviluppa, l-ifqar fl-Ewropa bil-PGD nominali per capita, u l-korruzzjoni għadha problema kbira. Madankollu, minħabba l-art fertili estensiva tagħha, qabel il-gwerra l-Ukraina kienet waħda mill-akbar esportaturi tal-qamħ fid-dinja. L-Ukrajna hija qawwa medja u l-Forzi Armati Ukrajni huma l-ħames l-akbar forzi armati fid-dinja f'termini ta' persunal attiv u numru totali ta' persunal bit-tmien l-akbar baġit tad-difiża fid-dinja. Il-Forzi Armati Ukrajni joperaw ukoll waħda mill-akbar u l-aktar flotot ta' drone fid-dinja. Huwa membru fundatur tan-Nazzjonijiet Uniti, kif ukoll membru tal-Kunsill tal-Ewropa, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u l-OSKE. Qed fil-proċess li tissieħeb fl-Unjoni Ewropea u applika biex tissieħeb fin-NATO. Il-Karpazji huma l-ogħla firxa tal-muntanji fl-Ukrajna. L-ogħla quċċata hija Hoverla (2,061) metri Total tal-fruntieri tal-Ukrajna: 5,581 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Belarus 1,111 km; Ungerija 128 km; Moldova 1,202 km; Polonja 498 km; Rumanija 601 km; Russja 1,944 km, Slovakkja 97 km. == Etimoloġija == L-isem Ukrajna huwa spiss interpretat bħala ġej mit-terminu Slav l-Antik għal 'art tal-fruntiera', kif inhi l-kelma krajina. Interpretazzjoni oħra hija li l-isem Ukraina jfisser "reġjun" jew "pajjiż." == Storja == === Storja bikrija === [[Stampa:Indo-European migrations.jpg|thumb|left|Migrazzjonijiet Indo-Ewropej bikrija mill-isteppi Pontiċi tal-Ukrajna u r-Russja tal-lum]] L-għodda tal-ġebel ta' 1.4 miljun sena minn Korolevo, fil-Punent tal-Ukrajna, huma l-eqdem preżenza ominidi datata b’mod sigur fl-Ewropa. L-issetiljar tal-bnedmin moderni fl-Ukrajna u madwarha tmur lura għal 32,000 QK, b'evidenza tal-kultura Gravettian fil-muntanji tal-Krimea. Madwar 4500 QK, il-kultura Neolitika Cucuteni-Trypillia iffjorixxiet f'żoni wesgħin tal-Ukrajna moderna, inklużi Trypillia u r-reġjun kollu ta' Dnieper-Dniester. L-Ukraina hija meqjusa bħala l-post probabbli tal-ewwel domestikazzjoni taż-żiemel. L-ipoteżi Kurgan tpoġġi lir-reġjun Volga-Dnieper tal-Ukrajna u n-Nofsinhar tar-Russja bħala l-patrija lingwistika tal-Proto-Indo-Ewropej. L-ewwel migrazzjonijiet Indo-Ewropej mill-isteppi Pontiċi fit-tielet millennju QK xerrdu l-antenati pastorali tal-isteppa Yamna u l-lingwi Indo-Ewropej f’partijiet kbar tal-Ewropa. Matul l-Età tal-Ħadid, l-art kienet abitata minn Ċimmerjani, Scythians, u Sarmatians li jitkellmu bl-Iran. Bejn is-700 QK u 200 QK kien parti mir-renju Scythian. Mis-6 seklu QK, kolonji Griegi, Rumani u Biżantini ġew stabbiliti fuq il-kosta tal-Grigal tal-Baħar l-Iswed, bħal f'Tyras, Olbia u Chersonesos. Dawn prosperaw sas-6 seklu wara Kristu. Il-Goti baqgħu fiż-żona, iżda waqgħu taħt il-ħakma tal-Huns li bdew fis-snin 370 Fis-seklu 7, it-territorju li llum huwa l-Lvant tal-Ukrajna kien iċ-ċentru tal-Gran Bulgarija tal-qedem. Fl-aħħar tas-seklu, ħafna mit-tribujiet Bulgari emigraw f'direzzjonijiet differenti u l-Khazars ħadu ħafna mit-territorju. Fis-sekli 5 u 6, l-Ante, poplu Slav bikri, għexu fl-Ukrajna. Migrazzjonijiet mit-territorji tal-Ukrajna tal-lum tul il-Balkani stabbilixxew ħafna nazzjonijiet Slavi tan-Nofsinhar. Migrazzjonijiet lejn it-tramuntana, li laħqu kważi sal-Lag Ilmen, wasslu għall-emerġenza tal-Ilmen Slavs u l-Krivichs. Wara rejd mill-Avari fis-sena 602 u l-kollass tal-Ante Union, ħafna minn dawn il-popli baqgħu ħajjin bħala tribujiet separati sal-bidu tat-2 millennju. === L-età tad-Rus ta' Kyiv === [[Stampa:Principalities of Kievan Rus' (1054-1132).jpg|thumb|L-aktar firxa Rus ta' Kyiv, 1054-1132]] L-istabbiliment tal-istat ta' Kyiv Rus jibqa’ skur u inċert. L-istat kien jinkludi ħafna mill-Ukraina tal-lum, il-Belarus, u l-parti tal-punent tar-Russja Ewropea. Skont il-Primarja Chronicle, in-nies tar-Rus inizjalment kienu jikkonsistu minn Varangians mill-Iskandinavja. Fl-882, il-prinċep pagan Oleg (Oleh) rebaħ Kyiv minn Askold u Dir u pproklamaha l-kapitali l-ġdida ta' Rus'. Madankollu, storiċi anti-Normanisti jargumentaw li t-tribujiet Slavi tal-Lvant tul il-partijiet tan-Nofsinhar tax-Xmara Dnieper kienu diġà fil-proċess li jiffurmaw stat indipendenti. L-elite Varangian, inkluża d-dinastija Rurik li tmexxi, aktar tard assimilaw fil-popolazzjoni Slava. Kyiv Rus kienet komposta minn diversi prinċipalitajiet immexxija minn kniazes Rurikid interrelatati ("prinċpijiet"), li ħafna drabi ġġieldu bejniethom għall-pussess ta 'Kiev. Matul is-sekli 10 u 11, Kyiv Rus saret l-akbar u l-aktar stat qawwi fl-Ewropa, perjodu magħruf bħala l-Età tad-Deheb tagħha. Beda bir-renju ta 'Vladimir il-Kbir (980-1015), li introduċa l-Kristjaneżmu. Matul ir-renju ta’ ibnu, Yaroslav l-Għerf (1019-1054), Kyiv Rus laħqet il-quċċata tal-iżvilupp kulturali u l-qawwa militari tagħha. L-istat malajr frammenta hekk kif reġgħet żdiedet l-importanza relattiva tas-setgħat reġjonali. Wara qawmien mill-ġdid finali taħt il-ħakma ta 'Vladimir II Monomachus (1113-1125) u ibnu Mstislav (1125-1132), Kyiv Rus' eventwalment iddiżintegrat f'prinċipalitajiet separati wara l-mewt ta 'Mstislav, għalkemm is-sjieda ta' Kyiv xorta Ikollha prestiġju kbir għal għexieren ta 'snin. . Fis-sekli 11 u 12, il-konfederazzjoni nomadika ta’ Kumani u Kipchaks li jitkellmu bit-Turk kienet il-forza dominanti fl-isteppa Pontika fit-tramuntana tal-Baħar l-Iswed. L-invażjonijiet Mongoli ta' nofs is-seklu 13 qerdu Kyiv Rus'; Wara l-assedju ta' Kyiv fl-1240, il-belt ġiet meqruda mill-Mongols. Fit-territorji tal-punent, il-prinċipalitajiet tal-Galicia u Volhynia kienu qamu qabel, u ngħaqdu biex jiffurmaw il-Prinċipat tal-Galicia-Volhynia. Danjel tal-Galicia, iben Ruman il-Kbir, reġa’ għaqqad ħafna mill-Lbiċ tar-Rus’, inklużi Volhynia, Galicia, u Kyiv. Aktar tard kien inkurunat minn mibgħut papali bħala l-ewwel re tal-Galicia-Volhynia (magħruf ukoll bħala r-Renju ta' Rutenja) fl-1253. === Dominazzjoni barranija === [[Stampa:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|Il-Commonwealth Pollakka-Litwanja laħqet il-limitu massimu tagħha fl-1619, u tgħaqqad il-fruntieri attwali. Il-Polonja u l-Kuruna Pollakka eżerċitaw is-setgħa fuq ħafna mill-Ukrajna wara l-1569.]] Fl-1349, wara l-Gwerer tal-Galicia-Volhynia, ir-reġjun kien maqsum bejn ir-Renju tal-Polonja u l-Gran Dukat tal-Litwanja. Minn nofs is-seklu 13 sal-aħħar tas-seklu 15, ir-Repubblika ta’ Ġenova waqqfet bosta kolonji fuq il-kosta tat-tramuntana tal-Baħar l-Iswed u bidlithom f'ċentri kummerċjali kbar immexxija mill-konslu, rappreżentant tar-Repubblika. Fl-1430, ir-reġjun ta' Podolia ġie inkorporat fil-Polonja, u l-artijiet tal-Ukrajna tal-lum kienu dejjem aktar stabbiliti mill-Pollakki. Fl-1441, il-prinċep Ġengisidi Haci I Giray waqqaf il-Khanate tal-Krimea fil-peniżola tal-Krimea u l-isteppi tal-madwar; il-Khanate orkestra r-rejds tal-iskjavi tat-Tatar. Matul it-​tliet sekli li ġejjin, il-​kummerċ tal-​iskjavi fil-​Krimea kien se jsarraf madwar żewġ miljun ruħ fir-​reġjun. Fl-1569, l-Unjoni ta' Lublin stabbilixxiet il-Commonwealth Pollakk-Litwan, u ħafna mill-artijiet Ukraini ġew trasferiti mil-Litwanja għall-Kuruna tar-Renju tal-Polonja, u saru de jure territorju Pollakk. Taħt il-pressjonijiet tal-Polonizzazzjoni, ħafna sidien tal-artijiet Ruteni kkonvertew għall-Kattoliċiżmu u ngħaqdu maċ-ċrieki tan-nobbli Pollakk; oħrajn ingħaqdu mal-Knisja Uniate Ruthenian maħluqa ġdida. === Cossack hetmanate === Imċaħħda mill-protetturi indiġeni fost in-nobbli Rutenja, il-bdiewa u l-abitanti tal-bliet bdew ifittxu protezzjoni mill-Cossacks Żaporozhian emerġenti. F'nofs is-seklu 17, kważi-stat militari Borżakk, l-Ospitanti ta 'Zaporozhian, ġie ffurmat minn Bormla ta' Dnieper u bdiewa Ruteni. Il-Polonja ftit li xejn eżerċitat kontroll reali fuq din il-popolazzjoni, iżda sabet li l-Cossacks utli kontra t-Torok u t-Tatari, u t-tnejn kienu xi kultant alleati f'kampanji militari. Madankollu, is-sema ħarxa kontinwa tal-bdiewa Ruteni mis-szlachta Pollakki (ħafna minnhom kienu nobbli Ruteni Polonizzati) u s-soppressjoni tal-Knisja Ortodossa keċċew lill-Bormli. Dawn tal-aħħar ma kellhom l-ebda rekwiżit li jieħdu l-armi kontra dawk li qiesu bħala għedewwa u okkupanti, inkluż il-Knisja Kattolika mar-rappreżentanti lokali tagħha. [[Stampa:Hondius Bohdan Khmelnytsky.jpg|thumb|Hetman Bohdan Khmelnytsky stabbilixxa stat Cossack indipendenti wara r-rewwixta tal-1648 kontra l-Polonja.]] Fl-1648, Bohdan Khmelnytsky mexxa l-akbar rewwixta tal-Cossack kontra l-Commonwealth u r-re Pollakk, li gawdew appoġġ mifrux mill-popolazzjoni lokali. Khmelnytsky waqqaf il-Cossack Hetmanate, li kien jeżisti sal-1764 (xi sorsi jsostnu sa l-1782). Wara li Khmelnytsky sofra telfa qawwija fil-Battalja ta 'Berestechko fl-1651, huwa rrikorriet għat-Tsar Russu għall-għajnuna. Fl-1654, Khmelnytsky kien soġġett għall-Ftehim Pereiaslav, li jifforma alleanza militari u politika mar-Russja li għarfet il-lealtà lejn il-monarka Russu. Wara mewtu, il-Hetmanate ġarrab gwerra devastanti ta' 30 sena bejn ir-Russja, il-Polonja, il-Khanate tal-Krimea, l-Imperu Ottoman u l-Bormlizzi, magħrufa bħala "Il-Rovina" (1657–1686), għall-kontroll tal-Hetmanate tal-Cossack. It-Trattat tal-Paċi Perpetwu bejn ir-Russja u l-Polonja fl-1686 qasam l-artijiet tal-Cossack Hetmanate bejniethom, u naqqas il-parti li fuqha l-Polonja kienet talbet is-sovranità mill-Ukrajna fil-punent tax-Xmara Dnieper. Fl-1686, il-Metropolitan ta' kyiv ġie anness mill-Patrijarkat ta' Moska permezz ta 'ittra sinodali tal-Patrijarka Ekumeniku ta' Kostantinopli Dijonisju IV, u b'hekk poġġa lill-Metropolitan ta 'kyiv taħt l-awtorità ta' Moska. Tentattiv biex ireġġa' lura t-tnaqqis sar mill-hetman Bormak Ivan Mazepa (1639-1709), li eventwalment iddefetta lill-Iżvediżi fil-Gwerra l-Kbira tat-Tramuntana (1700-1721) f'tentattiv biex jeħles mid-dipendenza Russa, iżda Kien mgħaffeġ fil-Battalja ta' Poltava (1709). L-awtonomija tal-Hetmanate kienet ristretta ħafna minn Poltava. Fis-snin 1764-1781, Katerina l-Kbira inkorporat ħafna mill-Ukraina ċentrali fl-Imperu Russu, abolit il-Cossack Hetmanate u l-Zaporozhye Sich, u kienet waħda mill-persuni responsabbli għat-trażżin tal-aħħar rewwixta kbira tal-Cossack, il-Koliivshchyna. Wara l-annessjoni tar-Russja tal-Krimea fl-1783, l-artijiet akkwistati ġodda, issa msejħa Novorossiya, infetħu għall-kolonizzazzjoni mir-Russi. L-awtokrazija zarista stabbilixxiet politika ta 'Russifikazzjoni, trażżan l-użu tal-lingwa Ukraina u tillimita l-identità nazzjonali Ukrajna. Il-parti tal-punent tal-Ukrajna tal-lum kienet aktar tard maqsuma bejn ir-Russja u l-Awstrija mmexxija mill-Habsburg wara l-waqgħa tal-Commonwealth Pollakka-Litwana fl-1795. === Seklu 19 u kmieni fl-20 === [[Stampa:Polish troops in Kiev.jpg|thumb|Truppi Pollakki jidħlu f'kyiv f'Mejju 1920 matul il-Gwerra Pollakka-Sovjetika. Wara l-iffirmar tal-Paċi ta' Riga fit-18 ta' Marzu, 1921, il-Polonja ħadet il-kontroll tal-Ukrajna tal-Punent tal-lum, filwaqt li s-Sovjetiċi ħadu l-kontroll tal-Lvant u ċ-ċentru tal-Ukrajna.]] Is-seklu 19 rat iż-żieda tan-nazzjonaliżmu Ukren. Biż-żieda fl-urbanizzazzjoni u l-modernizzazzjoni u tendenza kulturali lejn nazzjonaliżmu romantiku, ħarġet intelligentsia Ukrajna impenjata għall-qawmien mill-ġdid nazzjonali u l-ġustizzja soċjali. Il-poeta qaddej li sar nazzjonalità Taras Shevchenko (1814-1861) u t-teorist politiku Mykhailo Drahomanov (1841-1895) mexxew il-moviment nazzjonalista li qed jikber. Filwaqt li l-kundizzjonijiet għall-iżvilupp tagħha fil-Galizia Awstrijaka taħt l-Habsburgs kienu relattivament ħelwin, il-parti Russa (magħrufa storikament bħala "Little Russia" jew "Nofsinhar tar-Russja") iffaċċjat restrizzjonijiet severi, li waslet biex tipprojbixxi prattikament il-kotba kollha li jaqra ġew ippubblikati bl-Ukrajna fl-1876. L-Ukrajna, bħall-bqija tal-Imperu Russu, ingħaqdet mar-Rivoluzzjoni Industrijali aktar tard mill-biċċa l-kbira tal-Ewropa tal-Punent minħabba li żammet is-serf sal-1861. Minbarra ħdejn l-għelieqi tal-faħam li għadhom kif ġew skoperti tad-Donbas, u f'xi bliet akbar bħal Odessa u Kyiv, L-Ukraina baqgħet fil-biċċa l-kbira ekonomija agrikola u ta' estrazzjoni tar-riżorsi. Il-parti Awstrijaka tal-Ukrajna kienet partikolarment fqira, u ġiegħlet mijiet ta' eluf ta' bdiewa jemigraw, li ħolqu s-sinsla ta' dijaspora Ukrajna estensiva f'pajjiżi bħall-Kanada, l-Istati Uniti, u l-Brażil. Xi wħud mill-Ukraini stabbilixxew ukoll fil-Lvant Imbiegħed. Skont iċ-ċensiment tal-1897, kien hemm 223,000 Ukrain etniku fis-Siberja u 102,000 fl-Asja Ċentrali. 1.6 miljun ruħ oħra emigraw lejn il-Lvant fl-għaxar snin wara li nfetħet il-Ferroviji Trans-Siberjani fl-1906. Iż-żoni tal-Lvant Imbiegħed b'popolazzjonijiet etniċi Ukraini saru magħrufa bħala l-Ukrajna l-Ħadra. L-Ukrajna kienet mgħaddsa fil-kaos mal-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija, u l-ġlied fuq l-art Ukrajna baqa’ jippersisti sal-aħħar tal-1921. Fil-bidu, l-Ukraini kienu maqsuma bejn l-Awstrija-Ungerija, jiġġieldu għall-Poteri Ċentrali, għalkemm il-maġġoranza l-kbira servew fl-Armata Imperjali Russa, li kienet parti mit-Triple Entente, taħt ir-Russja. Meta l-Imperu Russu waqa’, il-kunflitt sar il-Gwerra tal-Indipendenza tal-Ukrajna, bl-Ukraini jiġġieldu flimkien, jew kontra, l-armati l-Aħmar, l-Abjad, l-Iswed u l-Ħodor, bil-Pollakki, l-Ungeriżi (fit-Transcarpathia) u l-Ġermaniżi wkoll jintervjenu f’diversi okkażjonijiet. [[Stampa:Ukrainian national costumes 04.jpg|thumb|Żgħażagħ lebsin il-kostum nazzjonali tal-Ukrajna waqt ċerimonja li tfakkar l-“Att ta' Riunifikazzjoni tar-Repubblika Popolari tal-Ukraina u r-Repubblika Popolari tal-Ukrajna tal-Punent” tat-22 ta' Jannar, 1919, li ssir kull sena fi 22 belt tal-Ukrajna.]] L-ewwel tentattiv biex jinħoloq stat indipendenti, ir-Repubblika tal-Poplu tal-Ukrajna (UNR) li tegħleb lejn ix-xellug, tħabbar minn Mykhailo Hrushevsky, iżda l-perjodu kien ikkawżat minn ambjent politiku u militari estremament instabbli. L-ewwel ġie maħlul f'kolp ta' stat immexxi minn Pavlo Skoropadskyi, li ħalla l-Istat Ukren taħt il-protettorat Ġermaniż, u l-attentat biex tiġi restawrata l-UNR taħt id-Direttorat fl-aħħar falla hekk kif l-armata Ukrajna kienet regolarment maħkuma minn forzi oħra. Ir-Repubblika tal-Poplu tal-Ukrajna tal-Punent u r-Repubblika Hutsul li damu żmien qasir naqsu wkoll li jingħaqdu mal-bqija tal-Ukrajna. Ir-riżultat tal-kunflitt kien rebħa parzjali għat-Tieni Repubblika Pollakka, li annesset il-provinċji tal-Punent tal-Ukrajna, kif ukoll rebħa fuq skala akbar għall-forzi pro-Sovjetiċi, li rnexxielhom iwarrbu l-fazzjonijiet li kien fadal u eventwalment stabbilixxew is-Sovjetika. Ir-Repubblika Soċjalista tal-Ukrajna (l-Ukrajna Sovjetika). Sadanittant, il-Bukovina ta’ llum kienet okkupata mir-Rumanija u r-Rutenja tal-Karpazji ġiet ammessa fiċ-Ċekoslovakkja bħala reġjun awtonomu. Il-kunflitt fuq l-Ukrajna, parti mill-Gwerra Ċivili Russa, qered l-ex Imperu Russu kollu, inkluż l-Ukrajna ċentrali u tal-Lvant. Il-ġlied ħalla aktar minn 1.5 miljun mejta u mijiet ta' eluf ta' bla dar fit-territorju tal-eks Imperu Russu. Il-provinċji tal-Lvant ġew affettwati wkoll minn ġuħ fl-1921. === Perjodu ta' bejn il-gwerer === [[Stampa:HolodomorKharkiv 1933 Wienerberger.jpg|thumb|Bdiewa bil-ġuħ fi triq f'Kharkiv, 1933. Il-kollettivizzazzjoni tal-uċuħ tar-raba' u l-konfiska tagħhom mill-awtoritajiet Sovjetiċi wasslu għal ġuħ kbir fl-Ukrajna Sovjetika magħrufa bħala Holodomor.]] Matul il-perjodu ta' bejn il-gwerra, fil-Polonja, il-Marixxall Józef Piłsudski fittex l-appoġġ tal-Ukrajna billi offra awtonomija lokali bħala mod biex tiġi minimizzata l-influwenza Sovjetika fir-reġjun tal-Lvant ta' Kresy tal-Polonja. Madankollu, dan l-approċċ ġie abbandunat wara l-mewt ta' Piłsudski fl-1935, minħabba l-inkwiet kontinwu fost il-popolazzjoni Ukrena, inkluż il-qtil ta' uffiċjali tal-gvern Pollakk mill-Organizzazzjoni tan-Nazzjonalisti Ukraini (OUN); bil-gvern Pollakk jirrispondi billi jillimita d-drittijiet ta' nies li ddikjaraw in-nazzjonalità Ukrena. Konsegwentement, il-moviment nazzjonalista u militanti taħt l-art Ukrajn, li tfaċċa fl-1920s, kiseb appoġġ usa'. Sadanittant, l-Ukrajna Sovjetika li għadha kif ġiet iffurmata saret waħda mir-repubbliki fundaturi tal-Unjoni Sovjetika. Matul l-1920, taħt il-politika ta' Ukrainization segwita mit-tmexxija komunista nazzjonali ta' Mykola Skrypnyk, it-tmexxija Sovjetika inizjalment ħeġġet qawmien mill-ġdid nazzjonali fil-kultura u l-lingwa Ukrajna. L-Ukrainization kienet parti mill-politika Sovjetika tal-Korenizzazzjoni (litteralment, indiġenizzazzjoni), li kellha l-għan li tippromwovi l-avvanz tal-popli indiġeni, il-lingwa u l-kultura tagħhom fil-gvern tar-repubbliki rispettivi tagħhom. Madwar l-istess żmien, il-mexxej Sovjetiku Vladimir Lenin waqqaf il-Politika Ekonomika Ġdida (NEP), li introduċiet forma ta' soċjaliżmu tas-suq, li ppermettiet xi sjieda privata ta' negozji produttivi żgħar u ta' daqs medju, bit-tama li terġa' tinbena l-Unjoni Sovjetika ta' wara l-gwerra li kellha. ġew meqruda kemm mill-Ewwel Gwerra Dinjija kif ukoll aktar tard mill-gwerra ċivili. L-NEP rnexxielu jirrestawra n-nazzjon li qabel kien mifni bil-gwerra għal-livelli ta' produzzjoni u produzzjoni agrikola ta' qabel l-Ewwel Gwerra Dinjija f'nofs is-snin għoxrin, ħafna minn dawn tal-aħħar ibbażati fl-Ukrajna.] Dawn il-politiki ġibdu ħafna figuri prominenti tal-UNR ta' qabel, inklużi dawk ta' qabel. Il-mexxej tal-UNR Hrushevsky, biex jirritornaw fl-Ukrajna Sovjetika, fejn ġew aċċettati u pparteċipaw fl-avvanz tax-xjenza u l-kultura Ukrajna. Dan il-perjodu tqassar meta Joseph Stalin sar il-mexxej tal-USSR wara l-mewt ta' Lenin. Stalin elimina n-NEP f'dik li saret magħrufa bħala l-Great Break. Li bdiet fl-aħħar tas-snin 20 u diġà b'ekonomija ppjanata ċentralment, l-Ukrajna Sovjetika pparteċipat fi pjan ta' industrijalizzazzjoni li kkwadrupla l-produzzjoni industrijali tagħha matul it-tletinijiet. Madankollu, bħala konsegwenza tal-politika l-ġdida ta 'Stalin, il-bdiewa Ukrajni sofrew il-konsegwenzi tal-programm ta' kollettivizzazzjoni tal-uċuħ agrikoli. Il-kollettivizzazzjoni kienet parti mill-ewwel pjan ta' ħames snin u kienet infurzata minn truppi regolari u l-pulizija sigrieta magħrufa bħala ċ-Cheka. Dawk li rreżistu ġew arrestati u deportati lejn gulags u kampijiet tax-xogħol. Peress li l-membri tal-irziezet kollettivi kultant ma tħallewx jirċievu qamħ sakemm jintlaħqu kwoti mhux realistiċi, miljuni ta' nies mietu bil-ġuħ f'ġuħ magħruf bħala Holodomor jew il-“Ġuħ il-Kbir”, li ġie rikonoxxut minn xi pajjiżi bħala att ta' ġenoċidju mwettaq minn Joseph Stalin u notevoli Sovjetiċi oħra. Wara l-Gwerra Ċivili Russa u l-kollettivizzazzjoni, il-Kbir Purge, filwaqt li qatlet l-għedewwa politiċi perċepiti ta’ Stalin, irriżulta f’telf profond ta' ġenerazzjoni ġdida ta' intellettwali Ukraini, magħrufa llum bħala r-Rinaxximent Esegwit. === It-Tieni Gwerra Dinjija === [[Stampa:Ukraine-growth.png|thumb|Evoluzzjoni territorjali tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ukraina, 1922-1954]] Wara l-invażjoni tal-Polonja f'Settembru 1939, it-truppi Ġermaniżi u Sovjetiċi qasmu t-territorju tal-Polonja. Għalhekk, il-Galizia tal-Lvant u Volhynia bil-popolazzjoni Ukraina tagħhom saru parti mill-Ukrajna. Għall-ewwel darba fl-istorja, in-nazzjon kien magħqud. Saru aktar gwadanni territorjali fl-1940, meta l-SSR tal-Ukrajna inkorporat id-distretti tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar ta' Bessarabia, Bukovina tat-Tramuntana, u r-reġjun ta' Hertsa mit-territorji li l-USSR ġiegħlet lir-Rumanija, għalkemm ċediet il-parti tal-punent tar-Repubblika Soċjalista Sovjetiku Awtonomu għall-SSR tal-Moldova maħluqa ġdida. Dawn il-konkwisti territorjali tal-USSR ġew rikonoxxuti internazzjonalment mit-trattati ta' paċi ta' Pariġi tal-1947. L-armati Ġermaniżi invadew l-Unjoni Sovjetika fit-22 ta' Ġunju, 1941, u bdew kważi erba' snin ta' gwerra totali. L-Assi inizjalment avvanza kontra l-isforzi ddisprati iżda bla suċċess tal-Armata l-Ħamra. Fil-Battalja ta' Kyiv, il-belt ġiet imfaħħra bħala "Belt Eroj", minħabba r-reżistenza ħarxa tagħha. Aktar minn 600,000 suldat Sovjetiku (jew kwart tal-Front tal-Punent Sovjetiku) inqatlu jew ittieħdu priġunieri hemmhekk, u ħafna sofrew trattament ħażin sever. Wara l-konkwista tagħha, il-biċċa l-kbira tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Ukrajna ġiet organizzata fi ħdan ir-Reichskommissariat Ukraina, bl-intenzjoni li tisfrutta r-riżorsi tagħha u eventwalment l-issetiljar Ġermaniż. Xi Ukraini tal-Punent, li kienu ssieħbu fl-Unjoni Sovjetika biss fl-1939, faħħru lill-Ġermaniżi bħala liberaturi, iżda dan ma damx ħafna peress li n-Nażisti għamlu ftit attentati biex jisfruttaw skuntentizza bil-politika Stalinista. Minflok, in-Nazi ppreservaw is-sistema tal-farms kollettivi, wettqu politiki ġenoċidali kontra l-Lhud, iddeportaw miljuni ta' nies biex jaħdmu fil-Ġermanja, u bdew programm ta' depopolazzjoni biex jippreparaw għall-kolonizzazzjoni Ġermaniża. Huma mblukkaw it-trasport tal-ikel fuq ix-Xmara Dnieper. Għalkemm il-biċċa l-kbira tal-Ukraini ġġieldu fi jew flimkien mal-Armata l-Ħamra u r-reżistenza Sovjetika, tfaċċa moviment indipendenti tal-Armata Insurġenti tal-Ukrajna (UPA, 1942) fil-punent tal-Ukrajna. Inħoloq bħala l-forzi armati tal-Organizzazzjoni klandestina tan-Nazzjonalisti Ukraini (OUN). Iż-żewġ organizzazzjonijiet, l-OUN u l-UPA, appoġġaw l-għan ta' stat Ukren indipendenti fit-territorju b’maġġoranza etnika Ukrajna. Għalkemm dan ġab kunflitt mal-Ġermanja Nażista, xi drabi l-ġwienaħ Melnyk tal-OUN alleat ruħu mal-forzi Nażisti. Minn nofs l-1943 sat-tmiem tal-gwerra, l-UPA wettqet massakri ta' Pollakki etniċi fir-reġjuni ta' Volhynia u tal-Lvant tal-Galizia, u qatlet madwar 100,000 persuna ċivili Pollakka, u qanqlet tpattija. Dawn il-massakri organizzati kienu tentattiv mill-OUN biex jinħoloq stat Ukren omoġenju mingħajr minoranza Pollakka li tgħix fil-fruntieri tagħha, u biex jipprevjeni lill-istat Pollakk ta' wara l-gwerra milli jasserixxi s-sovranità fuq żoni li kienu parti mill-gwerra ta' qabel il-gwerra. Wara l-gwerra, l-UPA kompliet tiġġieled l-USSR sal-1950s. Fl-istess ħin, l-Armata tal-Ħelsien tal-Ukrajna, moviment nazzjonalista ieħor, ġġieled flimkien man-Nazi. [[Stampa:Ruined Kiev in WWII.jpg|thumb|Kyiv ġarrbet ħsarat sinifikanti matul it-Tieni Gwerra Dinjija u kienet okkupata mill-Ġermaniżi mid-19 ta' Settembru, 1941 sas-6 ta' Novembru, 1943.]] B'kollox, in-numru ta' Ukraini etniċi li ġġieldu fil-gradi tal-armata Sovjetika huwa stmat bejn 4.5 miljun u 7 miljun; Nofs l-unitajiet ta' reżistenza tal-gwerillieri partiġġjani favur is-Sovjetika, li kienu jammontaw sa 500,000 suldat fl-1944, kienu wkoll Ukraini. B'mod ġenerali, iċ-ċifri għall-Armata Insurġenti Ukrajna mhumiex affidabbli, b’ċifri li jvarjaw bejn 15,000 u sa 100,000 ġellieda. Il-maġġoranza l-kbira tal-ġlied fit-Tieni Gwerra Dinjija seħħew fuq il-Front tal-Lvant. It-telf totali kkaġunat fuq il-popolazzjoni Ukrajna matul il-gwerra huwa stmat għal 6 miljun, inkluż madwar miljun u nofs Lhudi maqtula mill-Einsatzgruppen, xi drabi bl-għajnuna ta' kollaboraturi lokali. Mit-8.6 miljun telf ta' truppi Sovjetiċi stmati, 1.4 miljun kienu Ukraini etniċi. Jum il-Vitorja huwa ċċelebrat bħala waħda mill-ħdax-il festa nazzjonali tal-Ukrajna. === l-Ukrajna sovjetika ta' wara l-gwerra === Ir-repubblika ġarrbet ħsara kbira mill-gwerra u kienu meħtieġa sforzi sinifikanti biex tirkupra. Inqerdu aktar minn 700 belt u 28,000 raħal. Is-sitwazzjoni marret għall-agħar bil-ġuħ fl-1946-1947, li kienet ikkawżata minn nixfa u qerda tal-infrastruttura fi żmien il-gwerra, li qatlet mill-inqas għexieren ta' eluf ta' nies. Fl-1945, l-SSR Ukrajna saret waħda mill-membri fundaturi tan-Nazzjonijiet Uniti (NU), parti minn ftehim speċjali fil-Konferenza ta' Yalta, u, flimkien mal-Belarus, kellha drittijiet tal-vot fin-NU minkejja li ma kinux indipendenti. Barra minn hekk, l-Ukraina għal darb'oħra espandiet il-fruntieri tagħha billi annesset Zakarpattia, u l-popolazzjoni saret ħafna aktar omoġenizzata minħabba t-trasferimenti tal-popolazzjoni ta 'wara l-gwerra, li ħafna minnhom, bħal fil-każ tal-Ġermaniżi u t-Tatari tal-Krimea, ġew sfurzati. Fl-1 ta 'Jannar 1953, l-Ukraini kienu t-tieni biss wara r-Russi fost "deportati speċjali" adulti, li jammontaw għal 20% tat-total. Wara l-mewt ta' Stalin fl-1953, Nikita Khrushchev sar il-mexxej il-ġdid tal-USSR, li beda l-politika ta' de-Stalinization u Thaw ta' Khrushchev. Matul il-mandat tiegħu bħala kap tal-Unjoni Sovjetika, il-Krimea ġiet trasferita mill-SFSR Russu għall-SSR tal-Ukraina, formalment bħala rigal ta' ħbiberija lill-Ukrajna u għal raġunijiet ekonomiċi. Dan irrappreżenta l-estensjoni finali tat-territorju Ukrajn u fforma l-bażi tal-fruntieri tal-Ukrajna rikonoxxuti internazzjonalment sal-lum. L-Ukrajna kienet waħda mill-aktar repubbliki importanti tal-Unjoni Sovjetika, li rriżultat f'ħafna pożizzjonijiet importanti fl-Unjoni Sovjetika miżmuma mill-Ukraini, inkluż notevolment Leonid Brezhnev, Segretarju Ġenerali tal-Partit Komunista tal-Unjoni Sovjetika mill-1964 sal-1982. Madankollu, hija kien hu u l-maħtur tiegħu fl-Ukrajna, Volodymyr Shcherbytsky, li ppresedu r-Russifikazzjoni estensiva tal-Ukrajna u li kienu strumentali fir-repressjoni ta' ġenerazzjoni ġdida ta' intellettwali Ukraini magħrufa bħala s-Sixtiers. L-Ukraina Sovjetika malajr saret ċentru ewlieni tal-industrija tal-armi Sovjetika u r-riċerka ta 'teknoloġija għolja, għalkemm l-industrija tqila xorta kellha influwenza barra. Il-gvern Sovjetiku investa fi proġetti ta 'enerġija idroelettrika u nukleari biex jissodisfa d-domanda għall-enerġija li kien jinvolvi l-iżvilupp. Madankollu, fis-26 ta 'April, 1986, reattur fl-impjant tal-enerġija nukleari ta' Chernobyl sploda, li rriżulta fid-diżastru ta 'Chernobyl, l-agħar inċident ta' reattur nukleari fl-istorja. === Indipendenza === [[Stampa:RIAN archive 848095 Signing the Agreement to eliminate the USSR and establish the Commonwealth of Independent States.jpg|thumb|Il-President Ukrain Leonid Kravchuk u l-President Russu Boris Yeltsin jiffirmaw il-Ftehim ta' Belavezha, li xolt l-Unjoni Sovjetika, fit-8 ta' Diċembru, 1991.]] Mikhail Gorbachev wettaq politika ta' liberalizzazzjoni limitata tal-ħajja pubblika, magħrufa bħala perestroika, u pprova jirriforma ekonomija staġnata. Dan tal-aħħar fallew, iżda d-demokratizzazzjoni tal-Unjoni Sovjetika qanqlet tendenzi nazzjonalisti u separatisti fost minoranzi etniċi, inklużi Ukraini. Bħala parti mill-hekk imsejħa parata tas-sovranitajiet, fis-16 ta' Lulju, 1990, is-Sovjet Suprem elett tal-SSR tal-Ukraina adotta d-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tal-Istat tal-Ukraina. Wara kolp ta' stat fallut minn xi mexxejja komunisti f'Moska biex jiddepożitaw lil Gorbachev, ġiet ipproklamata l-indipendenza assoluta fl-24 ta' Awwissu, 1991. Ġiet approvata minn 92% tal-elettorat Ukren f’referendum fl-1 ta' Diċembru. Il-president il-ġdid tal-Ukrajna, Leonid Kravchuk, iffirma l-Ftehim ta' Belavezha u għamel lill-Ukrajna membru fundatur tal-Commonwealth ta' Stati Indipendenti (CIS) ħafna iktar laxk għalkemm l-Ukrajna qatt ma saret membru sħiħ ta' dan tal-aħħar peress li ma rratifikatx il-fondazzjoni tal-Ukrajna is-CIS. Dawn id-dokumenti ssiġġillaw id-destin tal-Unjoni Sovjetika, li ivvotat formalment it-triq tagħha biex teżisti fis-26 ta' Diċembru. Inizjalment kien maħsub li l-Ukrajna kellha kundizzjonijiet ekonomiċi favorevoli meta mqabbla mar-reġjuni l-oħra tal-Unjoni Sovjetika, għalkemm kienet waħda mill-ifqar repubbliki Sovjetiċi fiż-żmien tax-xoljiment. Madankollu, matul it-tranżizzjoni tiegħu għall-ekonomija tas-suq, il-pajjiż esperjenza tnaqqis ekonomiku aktar profond minn kważi r-repubbliki ta 'qabel Sovjetiċi l-oħra kollha. Matul ir-riċessjoni, bejn l-1991 u l-1999, l-Ukrajna tilfet 60% tal-PGD tagħha u sofriet minn iperinflazzjoni li laħqet il-quċċata ta' 10,000% fl-1993. Is-sitwazzjoni stabbilizzat biss ħafna wara li l-munita l-ġdida, il-hryvnia, waqgħet drastikament fl-aħħar tal-1998, parzjalment bħala konsegwenza tal-inadempjenza tad-dejn Russu aktar kmieni dik is-sena. Il-wirt tal-politiki ekonomiċi tad-disgħinijiet kien il-privatizzazzjoni massiva tal-proprjetà tal-istat li ħolqot klassi ta 'individwi estremament qawwija u għonja magħrufa bħala oligarki. Il-pajjiż imbagħad waqa 'f'serje ta' riċessjonijiet qawwija bħala riżultat tal-kriżi finanzjarja globali tal-2008, il-bidu tal-gwerra Russa-Ukraina fl-2014, u finalment l-invażjoni fuq skala sħiħa mir-Russja li bdiet fl-24 ta' Frar 2022. L-ekonomija tal-Ukraina b'mod ġenerali prestazzjoni baxxa minn meta kisbet l-indipendenza minħabba korruzzjoni mifruxa u ġestjoni ħażina, li, partikolarment fid-disgħinijiet, wasslu għal protesti u strajks organizzati. Il-gwerra mar-Russja żammet irkupru ekonomiku sinifikanti fis-snin 2010, filwaqt li l-isforzi biex tiġi miġġielda l-pandemija tal-COVID-19, li waslet fl-2020, saru ħafna aktar diffiċli minħabba rati baxxi ta’ tilqim u, aktar tard fil-pandemija, minħabba l-invażjoni li għaddejja. Minn perspettiva politika, waħda mill-karatteristiċi li jiddefinixxu l-politika Ukraina hija li għal ħafna mill-ħin kienet maqsuma madwar żewġ kwistjonijiet: ir-relazzjoni bejn l-Ukrajna, il-Punent u r-Russja, u l-qasma klassika tax-xellug-lemin. L-ewwel żewġ presidenti, Kravchuk u Leonid Kuchma, kellhom it-tendenza li jibbilanċjaw viżjonijiet opposti tal-Ukrajna, għalkemm Yushchenko u Yanukovych kienu ġeneralment favur il-Punent u favur ir-Russja, rispettivament. Kien hemm żewġ protesti kbar kontra Yanukovych: ir-Rivoluzzjoni Oranġjo fl-2004, meta għexieren ta' eluf ta' nies ħarġu jipprotestaw kontra l-frodi elettorali favur tiegħu (Yushchenko eventwalment ġie elett president), u oħra fix-xitwa tal-2013/2014, meta aktar nies Huma nġabru fl-Euromaidan biex jopponu r-rifjut ta' Yanukovych li jiffirma l-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Unjoni Ewropea u l-Ukrajna. Fi tmiem il-protesti fil-21 ta' Frar 2014, huwa ħarab mill-Ukrajna u twaqqa' mill-parlament f'dik li tissejjaħ ir-Rivoluzzjoni tad-Dinjità, iżda r-Russja rrifjutat li tirrikonoxxi lill-gvern interim favur il-Punent, u sejħitlu ġunta u ddenunzjat l-avvenimenti. bħala kolp ta' stat sponsorjat mill-Istati Uniti. Għalkemm ir-Russja kienet iffirmat il-memorandum ta' Budapest fl-1994 li qal li l-Ukrajna trid tagħti l-armi nukleari bi skambju għal garanziji ta' sigurtà u integrità territorjali, irreaġixxiet b’mod vjolenti għal dawn l-avvenimenti u bdiet gwerra kontra l-ġar tal-punent tagħha. Fl-aħħar ta' Frar u l-bidu ta' Marzu 2014, annessa l-Krimea billi tuża l-Navy tagħha f'Sevastopol, kif ukoll l-hekk imsejħa irġiel ħodor żgħar; Wara li dan irnexxielu, nieda gwerra prokura fid-Donbas permezz tar-Repubblika Popolari ta' Donetsk u r-Repubblika Popolari ta' Luhansk. L-ewwel xhur tal-kunflitt mas-separatisti appoġġjati mir-Russi kienu bla xkiel, iżda l-forzi Russi bdew invażjoni miftuħa fid-Donbas fl-24 ta' Awwissu,, 2014. Flimkien imbuttaw lit-truppi Ukraini lura lejn il-linja ta' quddiem stabbilita fi Frar 2015, jiġifieri wara li l-Ukrajna truppi rtiraw minn Debaltseve. Il-kunflitt baqa' fi stat kemmxejn iffriżat sas-sigħat bikrin tal-24 ta' Frar, 2022, meta r-Russja pproċediet b'invażjoni kontinwa tal-Ukrajna. It-truppi Russi jikkontrollaw madwar 17% tat-territorju rikonoxxut internazzjonalment tal-Ukrajna, li jikkostitwixxi 94% tal-Oblast ta' Luhansk, 73% tal-Oblast ta' Kherson, 72% tal-Oblast ta' Zaporizhia, 54% tal-Oblast ta' Donetsk u l-Krimea kollha, għalkemm ir-Russja falliet bil-pjan inizjali tagħha, u It-truppi Ukraini rkupraw parti mit-territorju f'kontrooffensivi. Il-kunflitt militari mar-Russja wassal biex il-politika tal-gvern tinbidel lejn il-Punent. Ftit wara li Yanukovych ħarab mill-Ukrajna, il-pajjiż iffirma l-ftehim ta' assoċjazzjoni mal-UE f'Ġunju 2014 u ċ-ċittadini tiegħu ngħataw eżenzjoni mill-viża biex jivvjaġġaw lejn l-Unjoni Ewropea tliet snin wara. F'Jannar 2019, il-Knisja Ortodossa tal-Ukrajna ġiet rikonoxxuta bħala indipendenti minn Moska, bidlet id-deċiżjoni tal-1686 tal-Patrijarka ta' Kostantinopli u tat daqqa ta' ħarta ġdida lill-influwenza ta' Moska fl-Ukrajna. Fl-aħħarnett, f'nofs gwerra fuq skala sħiħa mar-Russja, l-Ukrajna kisbet status ta' kandidat tal-Unjoni Ewropea fit-23 ta' Ġunju, 2022. Kampanja wiesgħa kontra l-korruzzjoni bdiet kmieni fl-2023 bir-riżenji ta' diversi deputati ministri u kapijiet reġjonali waqt riorganizzazzjoni ta' il-gvern. L-Ukrajna qabdet diversi insedjamenti u bliet fir-reġjun ta' Kursk tar-Russja mit-6 ta' Awwissu, 2024 u stabbilixxiet Gvern Militari hemmhekk mill-15 ta' Awwissu 2024. == Ġeografija == [[Stampa:Белокузьминовка.jpg|thumb|left|Muntanji tal-ġibs ħdejn Kramatorsk, Donetsk Oblat, Ukrajna]] [[Stampa:Topographic map of Ukraine (with borders and towns).svg|thumb|Mappa topografika tal-Ukrajna, bi fruntieri, bliet u rħula.]] [[Stampa:Map of Ukraine political enwiki.png|thumb|left|Mappa tal-Oblasts tal-Ukrajna u ċ-ċentri amministrattivi tagħhom]] L-Ukrajna hija t-tieni l-akbar pajjiż fl-Ewropa, wara r-Russja, u l-akbar pajjiż fl-Ewropa. Hija tinsab bejn il-latitudnijiet 44° u 53° N u lonġitudnijiet 22° u 41° E, u tinsab prinċipalment fil-Pjanura tal-Ewropa tal-Lvant. L-Ukraina tkopri erja ta '603,550 kilometru kwadru (233,030 sq mi), b'kosta ta' 2,782 kilometru (1,729 mi). Il-pajsaġġ tal-Ukrajna jikkonsisti prinċipalment minn steppi fertili (pjanuri bi ftit siġar) u plateaus, qasmu minn xmajjar bħad-Dnieper (Dnipro), is-Severski Donets, id-Dniester u l-Bug tan-Nofsinhar hekk kif joħorġu lejn il-Baħar l-Iswed u l-iżgħar. Il-baħar ta' Azov. Lejn il-Lbiċ, id-delta tad-Danubju tifforma l-fruntiera mar-Rumanija. Ir-reġjuni tal-Ukrajna għandhom karatteristiċi ġeografiċi diversi, li jvarjaw minn artijiet għolja għal artijiet baxxi. L-uniċi muntanji tal-pajjiż huma l-Muntanji Karpazji fil-punent, li minnhom l-ogħla hija Hoverla b'2,061 metru (6,762 pied), u l-Muntanji tal-Krimea, fin-Nofsinhar imbiegħed tul il-kosta. L-Ukrajna għandha wkoll diversi reġjuni muntanjużi, bħall-Plateau Volyn-Podillia (fil-punent) u l-Plateau Qrib Dnieper (fuq ix-xatt tal-lemin tad-Dnieper). Lejn il-lvant jinsabu l-għoljiet tal-Lbiċ tal-Plateau tar-Russja Ċentrali, minn fejn tgħaddi l-fruntiera mar-Russja. Ħdejn il-Baħar Azov hemm il-firxa tal-muntanji ta 'Donets u l-plateau ta' Azov qrib. Is-silġ imdewweb mill-muntanji jitma’ x-xmajjar u l-kaskati tagħhom. Ir-riżorsi naturali importanti tal-Ukrajna jinkludu l-litju, il-gass naturali, il-kawlina, l-injam, u abbundanza ta' art li tinħarat. L-Ukrajna għandha ħafna problemi ambjentali. Xi reġjuni m'għandhomx provvisti adegwati ta' ilma tax-xorb. It-tniġġis ta 'l-arja u l-ilma jolqot il-pajjiż, kif ukoll id-deforestazzjoni u t-tniġġis mir-radjazzjoni fil-grigal mill-inċident fl-1986 fl-impjant nukleari ta' Chernobyl. Il-ħsara ambjentali kkawżata mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġiet deskritta bħala ekoċidju, il-qerda tad-Diga Kakhovka, tniġġis qawwi, u miljuni ta 'tunnellati ta' debris ikkontaminati stmati li jiswew aktar minn USD50 biljun għat-tiswija. === Klima === [[Stampa:Yenakievo sq lenin.jpg|thumb|left|Xitwa f'Yenákiyeve, Oblast ta' Donestk, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Koppen-Geiger Map UKR present.svg|thumb|Mappa tal-klassifikazzjoni tal-klima Köppen tal-Ukrajna]] [[Stampa:Зимовий вечір в крейдяних горах 01.jpg|thumb|left|Pajsaġġ ta' Ivanivske, Oblast ta' Donest, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Derkul River.jpg|thumb|left|Pajsaġġ ta' Xmara Derkul, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna]] L-Ukrajna tinsab fil-latitudnijiet tan-nofs u ġeneralment għandha klima kontinentali, ħlief għall-kosti tan-Nofsinhar tagħha, li għandhom klimi kesħin semi-aridi u subtropikali umdi. It-temperaturi medji annwali jvarjaw bejn 5.5 u 7 °C (41.9 u 44.6 °F) fit-tramuntana u 11 u 13 °C (51.8 u 55.4 °F) fin-nofsinhar. Il-preċipitazzjoni hija l-ogħla fil-punent u t-tramuntana u l-aktar baxxa fil-lvant u fix-Xlokk. L-Ukrajna tal-Punent, partikolarment fil-Muntanji Karpazji, tirċievi madwar 120 ċentimetru (47.2 in) ta' preċipitazzjoni kull sena, filwaqt li l-Krimea u ż-żoni kostali tal-Baħar l-Iswed jirċievu madwar 40 ċentimetru (15.7 in). Id-disponibbiltà tal-ilma fil-baċini tax-xmajjar ewlenin hija mistennija tonqos minħabba t-tibdil fil-klima, speċjalment fis-sajf. Dan joħloq riskji għas-settur agrikolu. L-impatti negattivi tat-tibdil fil-klima fuq l-agrikoltura jinħassu l-aktar fin-nofsinhar tal-pajjiż, li għandu klima ta' steppa. Fit-tramuntana, xi għelejjel jistgħu jibbenefikaw minn staġun itwal tat-tkabbir. Il-Bank Dinji ddikjara li l-Ukrajna hija vulnerabbli ħafna għat-tibdil fil-klima. === Bijodiversità === [[Stampa:WLE - 2020 - Ай-Петринська_яйла.jpg|thumb|Veduta mill-inklinazzjoni tal-punent tal-Muntanja Ai-Petri tal-Plateau Ai-Petri, fil-Krimea, indikata mill-gvern tal-Ukrajna bħala sit ta' wirt naturali.]] L-Ukrajna fiha sitt ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta tal-Ewropa Ċentrali, kumpless tal-foresti sub-Mediterranji tal-Krimea, steppa tal-foresti tal-Ewropa tal-Lvant, foresti mħallta Pannoniċi, foresti tal-koniferi tal-muntanji tal-Karpazji, u steppa Pontika. Hemm kemmxejn aktar foresta tal-koniferi milli jwaqqgħu l-weraq. Iż-żona l-aktar densa ta' foresti hija Polisia fil-majjistral, b'arżnu, ballut u betula. Hemm 45,000 speċi ta' annimali (l-aktar invertebrati), b'madwar 385 speċi fil-periklu elenkati fil-Ktieb tad-Data l-Aħmar tal-Ukrajna. Artijiet mistagħdra ta' importanza internazzjonali jkopru aktar minn 7,000 kilometru kwadru (2,700 sq mi), u d-Delta tad-Danubju hija importanti għall-konservazzjoni. <gallery> Stampa:Захід сонця на вершині скелі Соколине Око.jpg|Inżul ix-xemx mill-"Hawkeye Rock", monument ġeoloġiku naturali "Protyati Kameni" f'Oblast ta' Chernivtsi, Fl-Ukrajna. Stampa:Ніжний ранковий світло.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Угорські скелі після дощу.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Поля під Касовою горою.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Prut near Hoverla.jpg|Veduta tax-Xmara Prut f'Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Закатные краски над водохранилищем.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Ніч на озері Сиваш.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Ukraine Dnepr bei Cherson.jpg|Ix-Xmara Dnieper f'Kherson, f'Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Rika Ploska vpadaye v Pivdenny Bug, Khmelnitsky, 2005 07 28.jpg|Kors tal-Bug tan-Nofsinhar hekk kif jgħaddi mill-belt ta' Khmelnytskyy, f'Oblast ta' Khmelnytskyy, fl-Ukrajna Stampa:Ранок в урочищі.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Краса українського поля.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Вид з гори Парашка.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Sielec 009-Sielec 011.jp|Pajsaġġ madwar Sielec, Drohobych Raion fil-Galicia, il-Punent tal-Ukrajna. Stampa:С. Неслухів-3.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Байрачна діброва. Балка Генералка. Хортиця.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Zakarpatska-Oblast.JPG|Pajsaġġ f'Oblast ta' Transkarpatija, fl-Ukrajna Stampa:Black Sea Shore.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Novy Svet, Crimea, Sudak Bay from Kush Kaya.jpg|Pajsaġġ f'Repubblika Awtonoma tal-Krimea, fl-Ukrajna Stampa:Кельменецька бульбона.jpg|Pajsaġġ f'Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Червень,ранок,Верховина.JPG|Pajsaġġ f'Verjovyna, Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Дніпровські схили та Київське Море - 2.jpg|Pajsaġġ f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Вишгород (Vyshhorod) - Історичний ландшафт Вишгорода (пвн. вал).jpg|Pajsaġġ f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Васильевка (2018).jpg|Pajsaġġ f'Vasýlivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Chornogorodka8.jpg|Pajsaġġ ta' Xmara irpín, fl-Ukrajna Stampa:Кривий Торець.JPG|Pajsaġġ f'Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Lake - panoramio (8).jpg|Pajsaġġ f'Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Федоренко. Авдеевский карьер 01.jpg|Pajsaġġ f'Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:R.Vovcha.jpg|Pajsaġġ f'Xmara Vovcha, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Maryin cliff in Brianka, Ukraine.jpg|Pajsaġġ f'Brianka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Irmino mine's terricone - panoramio.jpg|Pajsaġġ f'Irmino, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Zimogorye.jpg|Pajsaġġ f', Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Світанок, Заказник ботанічний.jpg|Pajsaġġ f'Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Волчанск Волчья против течения IMG 8129.JPG|Pajsaġġ Xmara Vovcha (Wolf), f'Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Балаклейка.jpg|Pajsaġġ Xmara Balakliia, f'Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Limans black sea coast.jpeg|Il-kosta tal-majjistral tal-Baħar l-Iswed u Limanes Stampa:Tiligul Liman Kalinovka.jpg|Lag Tiligul f'Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Dniepr river in Kyiv.jpg|Delta tax-Xmara Dnipro fl-[[Kjiv|Kyiv]] Stampa:Dnipro Basin River Town International.png|Baċir tad-drenaġġ tax-Xmara Dnipro Stampa:Mertvy Donets near Lugansk.jpg|Xmara Donets ħdejn Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:ISS020-E-27185 - View of Ukraine.jpg|Delta tax-Xmara Dnipro Stampa:Prymors'kyi Blvd, 24, Mariupol', Donetsk_Oblast, Ukraine - panoramio.jpg|азовське море/azovsʹke Baħar ta' Azov (Prymors'kyi Blvd, 24, Mariupol f'Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Ніжний ранковий світло.jpg|Pajsaġġ f'Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Гора меч - panoramio.jpg|Гора меч, Kramatorsk Raion ([[Ukranjan]]: Краматорський район, romanizzat: Kramatorskyi raion) </gallery> === Żoni urbani === L-Ukrajna għandha 457 belt, li minnhom 176 huma indikati bħala bliet tal-klassi oblast, 279 bħala bliet minuri tal-klassi raion, u tnejn bħala bliet ta' status legali speċjali. Hemm ukoll 886 insedjament tat-tip urban u 28,552 villaġġ. == Kostituzzjoni == === Kostituzzjoni === [[Stampa:Chart Constitution of Ukraine EN.svg|thumb|Dijagramma tas-sistema politika ta' Ukrajna]] Il-Kostituzzjoni tal-Ukrajna ġiet adottata u ratifikata fil-ħames sessjoni tal-Verkhovna Rada, il-parlament tal-Ukraina, fit-28 ta' Ġunju, 1996. Il-kostituzzjoni ġiet approvata b'315-il vot favur minn 450 vot possibbli (mill-inqas 300 vot favur ) . Il-liġijiet l-oħra kollha u l-atti legali normattivi l-oħra tal-Ukraina għandhom jikkonformaw mal-kostituzzjoni. Id-dritt li tiġi emendata l-kostituzzjoni permezz ta' proċedura leġiżlattiva speċjali huwa esklussivament tal-parlament. L-uniku korp li jista’ jinterpreta l-kostituzzjoni u jiddetermina jekk il-leġiżlazzjoni tikkonformax magħha hija l-Qorti Kostituzzjonali tal-Ukrajna. Mill-1996, il-festa ta' Jum il-Kostituzzjoni ġiet iċċelebrata fit-28 ta' Ġunju. Fis-7 ta' Frar, 2019, il-Verkhovna Rada ivvotat biex temenda l-kostituzzjoni biex tistabbilixxi l-għanijiet strateġiċi tal-Ukrajna bħas-sħubija fl-Unjoni Ewropea u n-NATO. === Gvern === [[Stampa:Владимир Зеленский (51939489510).jpg|thumb|left|President Volodymyr Zelensky]] [[Stampa:Book of Condolence (52366372626)_(cropped).jpg|thumb|Prim Ministru Denys Shmyhal]] Il-president jiġi elett b'vot popolari għal terminu ta' ħames snin u huwa l-kap formali tal-istat. Il-fergħa leġiżlattiva tal-Ukrajna tinkludi l-parlament unikamerali b'450 siġġu, il-Verkhovna Rada. Il-Parlament huwa primarjament responsabbli biex jifforma l-fergħa eżekuttiva u l-Kabinett tal-Ministri, immexxi mill-prim ministru. Il-president iżomm l-awtorità li jinnomina ministri tal-affarijiet barranin u tad-difiża għall-approvazzjoni parlamentari, kif ukoll is-setgħa li jaħtar l-avukat ġenerali u l-kap tas-Servizz tas-Sigurtà. Il-liġijiet, l-atti tal-parlament u l-kabinett, id-digrieti presidenzjali u l-atti tal-parlament tal-Krimea jistgħu jitħassru mill-Qorti Kostituzzjonali jekk jinstabu li jiksru l-kostituzzjoni. Atti regolatorji oħra huma suġġetti għal reviżjoni ġudizzjarja. Il-Qorti Suprema hija l-korp ewlieni tas-sistema tal-qorti ta' ġurisdizzjoni ġenerali. L-awtonomija lokali hija uffiċjalment garantita. Il-kunsilli lokali u s-sindki tal-bliet huma eletti min-nies u jeżerċitaw kontroll fuq il-baġits lokali. Il-kapijiet tal-amministrazzjonijiet reġjonali u distrettwali jinħatru mill-president skont il-proposti tal-prim ministru. === Qrati u infurzar tal-liġi === [[Stampa:Klov_Palace. Listed ID 80-382-0462. - 8 Pylypa Orlyka Street, Pechersk Raion, Kiev. - Pechersk 28 09 13 396.jpg|thumb|Il-Palazz Klovsky, is-sede tal-Qorti Suprema tal-Ukrajna]] Il-liġi marzjali ġiet iddikjarata meta r-Russja invadiet il-pajjiż fi Frar 2022, u għadha fis-seħħ. Il-qrati igawdu minn libertà legali, finanzjarja u kostituzzjonali ggarantita mil-liġi Ukraina mill-2002. L-imħallfin huma fil-biċċa l-kbira protetti tajjeb mit-tkeċċija (ħlief għal kondotta ħażina serja). L-imħallfin tal-qorti jinħatru b'digriet presidenzjali għal terminu inizjali ta' ħames snin, u wara l-pożizzjonijiet tagħhom jiġu kkonfermati għal għomru mill-Kunsill Suprem tal-Ukrajna. Għalkemm għad hemm problemi, is-sistema hija meqjusa li tjiebet ħafna mill-indipendenza tal-Ukrajna fl-1991. Il-Qorti Suprema hija meqjusa bħala korp indipendenti u imparzjali, u f'diversi okkażjonijiet iddeċidiet kontra l-gvern tal-Ukrajna. Il-Proġett tal-Ġustizzja Dinjija jikklassifika lill-Ukrajna fis-66 post minn 99 pajjiż mistħarrġa fl-Indiċi annwali tal-Istat tad-Dritt. Il-prosekuturi fl-Ukrajna għandhom setgħat akbar milli fil-biċċa l-kbira tal-pajjiżi Ewropej. [[Stampa:Будикон уряду України, Київ.JPG|thumb|Il-bini tal-Kabinett tal-Ministri]] L-aġenziji tal-infurzar tal-liġi huma kkontrollati mill-Ministeru tal-Intern. Huma magħmulin prinċipalment mill-forza tal-pulizija nazzjonali u diversi unitajiet u aġenziji speċjalizzati, bħas-servizzi tal-Gwardja tal-Fruntiera tal-Istat u tal-Gwardja tal-Kosta. Aġenziji tal-infurzar tal-liġi, partikolarment il-pulizija, ġew ikkritikati għall-immaniġġjar ħarxa tagħhom tar-Rivoluzzjoni Oranġjo tal-2004. Ħafna eluf ta 'uffiċjali tal-pulizija kienu stazzjonati madwar il-kapital, primarjament biex jiskoraġġixxu dimostranti milli jisfida l-awtorità tal-istat, iżda wkoll biex jipprovdu malajr forza ta' reazzjoni f'każ ta' bżonn; ħafna mill-uffiċjali kienu armati. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Batumi International Conference, on 19 July 2021 03 (cropped).jpg|thumb|Il-President tal-Ġeorġja Salomé Zurabishvili, il-President tal-Moldova Maia Sandu, il-President tal-Ukrajna Volodymyr Zelenskyy, u l-President tal-Kunsill Ewropew Charles Michel waqt il-Konferenza Internazzjonali tal-2021 f'Batumi. Fl-2014, l-UE ffirmat ftehimiet ta' assoċjazzjoni mat-tliet pajjiżi.]] L-Ukrajna kienet membru mhux permanenti tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1999 sal-2001. Storikament, l-Ukrajna Sovjetika ngħaqdet man-Nazzjonijiet Uniti fl-1945 bħala wieħed mill-membri oriġinali wara kompromess tal-Punent mal-Unjoni Sovjetika. L-Ukrajna għamlet ukoll kontribuzzjonijiet għall-operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1992. L-Ukrajna tqis l-integrazzjoni Ewro-Atlantika bħala l-għan ewlieni tagħha tal-politika barranija, iżda fil-prattika dejjem ibbilanċjat ir-relazzjoni tagħha mal-Unjoni Ewropea u l-Istati Uniti b’rabtiet b’saħħithom mar-Russja. Il-Ftehim ta' Sħubija u Kooperazzjoni (PCA) tal-Unjoni Ewropea mal-Ukrajna daħal fis-seħħ fl-1998. L-Unjoni Ewropea (UE) ħeġġet lill-Ukrajna biex timplimenta bis-sħiħ il-PCA qabel ma jibdew id-diskussjonijiet dwar ftehim ta' assoċjazzjoni, maħruġ fis-Summit tal-UE f'Diċembru 1999 f'Ħelsinki , li rrikonoxxa l-aspirazzjonijiet fit-tul tal-Ukrajna iżda ma ddiskutax is-sħubija. Fl-1992, l-Ukraina ngħaqdet mal-Konferenza ta' dak iż-żmien dwar is-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (issa l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (OSCE)), u saret ukoll membru tal-Kunsill ta' Kooperazzjoni tal-Atlantiku tat-Tramuntana. Ir-relazzjonijiet bejn l-Ukrajna u n-NATO huma mill-qrib u l-pajjiż iddikjara l-interess tiegħu fis-sħubija futura. L-Ukrajna hija l-aktar membru attiv tas-Sħubija għall-Paċi (PPP). Il-partiti politiċi ewlenin kollha fl-Ukrajna jappoġġjaw l-integrazzjoni sħiħa u definittiva fl-Unjoni Ewropea. Il-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Ukrajna u l-Unjoni Ewropea ġie ffirmat fl-2014. L-Ukrajna żammet rabtiet mill-qrib mal-ġirien kollha tagħha, iżda r-relazzjonijiet bejn ir-Russja u l-Ukrajna ddeterjoraw malajr fl-2014 minħabba l-okkupazzjoni illegali tar-Russja u l-annessjoni tal-Krimea, id-dipendenza tal-enerġija u t-tilwim dwar il-ħlas. [[Stampa:EU DCFTA EFTA.svg|thumb|F'Jannar 2016, l-Ukrajna ngħaqdet maż-Żona ta' Kummerċ Ħieles Profonda u Komprensiva mal-UE (bl-aħdar), maħluqa mill-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Ukrajna u l-Unjoni Ewropea, li witta t-triq tagħha lejn l-integrazzjoni Ewropea.]] Iż-Żona ta' Kummerċ Ħieles Profonda u Komprensiva (DCFTA), li daħlet fis-seħħ f'Jannar 2016 wara r-ratifika tal-Ftehim ta' Assoċjazzjoni bejn l-Ukrajna u l-Unjoni Ewropea, tintegra formalment lill-Ukraina fis-Suq Uniku Ewropew u fiż-Żona Ekonomika Ewropea. L-Ukrajna tirċievi aktar appoġġ u assistenza għall-aspirazzjonijiet tagħha ta' sħubija fl-UE mill-Fond Internazzjonali Visegrád tal-Grupp Visegrád, li huwa magħmul mill-membri tal-UE Ċentrali tal-Ewropa: ir-Repubblika Ċeka, il-Polonja, l-Ungerija u s-Slovakkja. Fl-2020, f'Lublin, il-Litwanja, il-Polonja u l-Ukrajna ħolqu l-inizjattiva Trijanglu ta' Lublin, li għandha l-għan li toħloq kooperazzjoni akbar bejn it-tliet pajjiżi storiċi tal-Commonwealth Pollakk-Litwan u tippromwovi l-integrazzjoni u l-adeżjoni tal-Ukrajna mal-UE u n-NATO. Fl-2021, it-Trio ta' Sħubija ġie ffurmat bl-iffirmar ta' memorandum konġunt bejn il-Ministri tal-Affarijiet Barranin tal-Ġeorġja, il-Moldova u l-Ukrajna. It-Trio ta' Assoċjazzjoni huwa format tripartitiku biex isaħħaħ il-kooperazzjoni, il-koordinazzjoni u d-djalogu bejn it-tliet pajjiżi (li ffirmaw il-Ftehim ta' Assoċjazzjoni mal-UE) mal-Unjoni Ewropea dwar kwistjonijiet ta' interess komuni relatati mal-integrazzjoni Ewropea, kooperazzjoni msaħħa fil-qafas tal- Is-Sħubija tal-Lvant u l-impenn għall-prospett tas-sħubija fl-Unjoni Ewropea. Fl-2021, l-Ukrajna kienet qed tipprepara biex tapplika formalment għas-sħubija fl-UE fl-2024, bil-għan li tissieħeb fl-Unjoni Ewropea fis-snin 30, madankollu, bl-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022, il-President Ukrain Volodymyr Zelenskyy talab li l-pajjiż jiġi ammess fl-2021. UE immedjatament. L-istatus ta' kandidat ingħata f'Ġunju 2022. F'dawn l-aħħar snin, l-Ukraina saħħet b'mod drammatiku r-rabtiet tagħha mal-Istati Uniti u mal-membri l-oħra tan-NATO. === Militari === [[Stampa:UA flag in liberated Balakliia 01.png|thumb|left|Bandiera tal-Ukrajna ttajjar f'Balakliia meħlusa fit-8 ta' Settembru, 2022]] [[Stampa:UA 25th brigade BMP-1TS 02.jpg|thumb|Truppi Ukraini miexja matul il-Kontroffensiva tal-Lvant tal-Ukrajna tal-2022]] [[Stampa:UA TDF in liberated Shevchenkove.jpg|thumb|left|Suldati tal-Forzi tad-Difiża Territorjali tal-Ukrajna ħdejn il-marka tad-dħul miżbugħa mill-ġdid (mill-kuluri tal-bandiera Russa għal dawk Ukrajni) f'Shevchenkove, rilaxxata wara l-kontrooffensiva ta' Kharkiv]] Wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, l-Ukrajna wiret forza militari ta' 780,000 raġel fit-territorju tagħha, mgħammra bit-tielet l-akbar armament ta' armi nukleari fid-dinja. Fl-1992, l-Ukrajna ffirmat il-Protokoll ta' Lisbona li fih il-pajjiż qabel li jgħaddi l-armi nukleari kollha lir-Russja għar-rimi u jingħaqad mat-Trattat ta' Non-Proliferazzjoni Nukleari bħala stat ta' armi mhux nukleari. Fl-1996, il-pajjiż kien iddikjara lilu nnifsu ħieles mill-armi nukleari. L-Ukrajna ħadet miżuri konsistenti biex tnaqqas l-armi konvenzjonali. Huwa ffirma t-Trattat dwar il-Forzi Armati Konvenzjonali fl-Ewropa, li pprovda għat-tnaqqis ta' tankijiet, artillerija u vetturi armati (il-forzi tal-armata tnaqqsu għal 300,000). Il-pajjiż ippjana li jikkonverti l-armata attwali bbażata fuq il-kunskritt f'armata voluntiera professjonali. L-armata attwali tal-Ukrajna tikkonsisti minn 196,600 persunal attiv u madwar 900,000 riservist. [[Stampa:Ukrainian HIMARS in Zaporizhya oblast, early June 2022 (3).jpg|thumb|Lanċjar rokit Amerikan M142 HIMARS fis-servizz fl-Ukrajna, eżempju ta' tagħmir militari barrani riċevut matul il-Gwerra Russo-Ukrajna]] L-Ukrajna kellha rwol dejjem aktar importanti fl-operazzjonijiet taż-żamma tal-paċi. Fl-2014, il-frejgata Ukrajna Hetman Sagaidachniy ingħaqdet mal-Operazzjoni Atalanta tal-Unjoni Ewropea kontra l-piraterija u kienet tagħmel parti mill-Forza Navali tal-UE 'l barra mill-kosta tas-Somalja għal xahrejn. Truppi Ukrajni ġew skjerati fil-Kosovo bħala parti mill-Battaljun Ukrajno-Pollakk. Bejn l-2003 u l-2005, unità Ukraina ġiet skjerata bħala parti mill-forza multinazzjonali fl-Iraq taħt il-kmand Pollakk. Unitajiet militari ta' stati oħra pparteċipaw regolarment f'eżerċizzji militari multinazzjonali mal-forzi Ukraini fl-Ukrajna, inklużi l-forzi militari tal-Istati Uniti. Wara l-indipendenza, l-Ukrajna ddikjarat lilha nnifisha stat newtrali. Il-pajjiż kellu sħubija militari limitata mal-Federazzjoni Russa u pajjiżi oħra tas-CIS u kellu sħubija man-NATO mill-1994. Fis-snin 2000, il-gvern inbidel lejn in-NATO, u l-Pjan ta' Azzjoni NATO-Ukrajna ffirmat fl-2002 stabbilixxa kooperazzjoni aktar profonda man-NATO. alleanza. Aktar tard ġie miftiehem li l-mistoqsija li tissieħeb fin-NATO għandha tiġi mwieġba b'referendum nazzjonali f'xi punt fil-futur. Il-President depost Viktor Yanukovych qies li l-livell ta' kooperazzjoni ta' dak iż-żmien bejn l-Ukrajna u n-NATO kien biżżejjed, u kien kontra li l-Ukrajna tissieħeb fin-NATO. Matul is-summit ta' Bukarest tal-2008, in-NATO ddikjarat li l-Ukrajna eventwalment se ssir membru tan-NATO meta tissodisfa l-kriterji tas-sħubija. Bħala parti mill-modernizzazzjoni wara l-bidu tal-gwerra Russa-Ukraina fl-2014, uffiċjali subalterni tħallew jieħdu aktar inizjattiva u ġiet stabbilita forza ta' difiża territorjali voluntiera. Ħafna pajjiżi fornew diversi armi difensivi, inklużi drones, iżda mhux ajruplani tal-ġlied. Matul l-ewwel ġimgħat tal-invażjoni Russa tal-2022, il-militar kellu diffikultà biex jiddefendi ruħu minn skuar ta' livell għoli, missili, u skuar; iżda l-infanterija ħafifa użat armi immuntati fuq l-ispalla b'mod effettiv biex teqred tankijiet, vetturi korazzati, u ajruplani li jtiru baxx. F’Awwissu tal-2023, uffiċjali Amerikani kkalkulaw li sa 70,000 suldat Ukrain inqatlu u bejn 100,000 u 120,000 midruba waqt l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. === Diviżjonijiet amministrattivi === [[Stampa:Map of Ukraine Oblasts simple 4 colors.svg|thumb|Diviżjonijiet amministrattivi]] Is-sistema ta' suddiviżjonijiet tal-Ukrajna tirrifletti l-istatus tal-pajjiż bħala stat unitarju (kif stabbilit fil-kostituzzjoni tal-pajjiż) b'reġimi legali u amministrattivi unifikati għal kull unità. Inklużi Sevastopol u r-Repubblika Awtonoma tal-Krimea li kienu annessi mill-Federazzjoni Russa fl-2014, l-Ukrajna tikkonsisti minn 27 reġjun: erbgħa u għoxrin oblast (provinċja), repubblika awtonoma waħda (Repubblika Awtonoma tal-Krimea) u żewġ bliet ta’ status speċjali: Kyiv, il- kapital, u Sevastopol . L-24 oblast u l-Krimea huma suddiviżi f'136 rajon (distrett) u muniċipalitajiet urbani ta' importanza reġjonali jew unitajiet amministrattivi tat-tieni livell. Il-lokalitajiet popolati fl-Ukraina huma maqsuma f'żewġ kategoriji: urbani u rurali. Il-lokalitajiet urbani popolati huma aktar maqsuma fi bliet u insedjamenti tat-tip urban (invenzjoni amministrattiva Sovjetika), filwaqt li lokalitajiet rurali popolati huma magħmula minn rħula u insedjamenti (terminu użat ħafna). L-ibliet kollha għandhom ċertu grad ta' awtogvernar ibbażat fuq l-importanza tagħhom, bħall-importanza nazzjonali (bħal fil-każ ta' Kiev u Sevastopol), importanza reġjonali (f'kull oblast jew repubblika awtonoma), jew importanza distrettwali (l-oħrajn kollha). ). L-importanza ta’ belt tiddependi fuq diversi fatturi, bħall-popolazzjoni tagħha, l-importanza soċjoekonomika u storika tagħha, u l-infrastruttura tagħha. == Ekonomija == [[Stampa:Sobrevolando Kiev (8155788725).jpg|thumb|left|Veduta mill-ajru ta' Boryspil – l-ajruport internazzjonali ewlieni tal-pajjiż u ċentru industrijali importanti]] [[Stampa:Міст Патона з нічною архітектурною підсвіткою та панорама Лівого берега.jpg|thumb|[[Kjiv|Kyiv]], iċ-ċentru finanzjarju tal-Ukrajna]] [[Stampa:Stakhanov Coal Mine. Administrative Building.JPG|thumb|left|Minjiera tal-Faħam ta' Stakhanov, Svátove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Stakhanov Coal Mine (east side).JPG|thumb|Minjiera tal-Faħam ta' Stakhanov, Svátove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna]] Fl-2021, l-agrikoltura kienet l-akbar settur tal-ekonomija. L-Ukraina hija waħda mill-akbar esportaturi tal-qamħ fid-dinja. Minkejja t-titjib, bħal fil-Moldova, il-korruzzjoni fl-Ukrajna għadha ostaklu biex tissieħeb fl-UE; il-pajjiż ikklassifika 104 minn 180 fuq l-Indiċi tal-Perċezzjonijiet tal-Korruzzjoni għall-2023. Fl-2021, il-PGD per capita tal-Ukrajna fil-parità tas-saħħa tal-akkwist kien ftit aktar minn $14,000. Minkejja li pprovda appoġġ finanzjarju ta' emerġenza, l-IMF stenna li l-ekonomija tikkuntratta drastikament b’35% fl-2022 minħabba l-invażjoni tar-Russja. Stima waħda għall-2022 kienet li l-ispejjeż tar-rikostruzzjoni ta' wara l-gwerra jistgħu jilħqu nofs triljun dollaru. Fl-2021, is-salarju medju fl-Ukrajna laħaq l-ogħla livell, kważi ₴14,300 (US$525) fix-xahar. Madwar 1% tal-Ukraini għexu taħt il-linja nazzjonali tal-faqar fl-2019. Il-qgħad fl-Ukrajna kien 4.5% fl-2019. Fl-2019, 5 sa 15% tal-popolazzjoni Ukrajna kienet ikklassifikata bħala klassi tan-nofs. Fl-2020, id-dejn pubbliku tal-Ukrajna kien madwar 50 % tal-PGD nominali tagħha. Fl-2021, il-prodotti minerali u l-industrija ħafifa kienu setturi importanti. L-Ukraina tipproduċi kważi kull tip ta 'vetturi tat-trasport u vetturi spazjali. L-Unjoni Ewropea hija s-sieħeb kummerċjali ewlieni tal-pajjiż u r-rimessi mill-Ukraini li jaħdmu barra huma importanti. <gallery> Stampa:Mariupol 2007 (124).jpg|Xogħlijiet tal-ħadid u l-azzar Azovstal, Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:АМЗ.JPG|Impjant Metallurġiku Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Швейная фабрика "Брянковчанка".JPG|Fabbrika tal-ħjata Briankovchanka, Alchevsk, Donetsk Oblast, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Avdijivskij Koksochimicheskij Zavod.JPG|Avdiivka Coke Plant, Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Бердянский морской торговый порт.JPG|Port ta' Berdyansk, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Генический морской порт.jpg|Port ta' Heninchesk, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) </gallery> === Agrikoltura === [[Stampa:Oil planl svatove.jpg|thumb|left|Impjant taż-żejt, Svátove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]])]] [[Stampa:Spasiv Rivne Oblast Ukraine 4.jpg|thumb|Ħsad tal-qamħ fir-raħal ta' Spasov, Rivne Oblast, Ukraina.]] [[Stampa:Vovchansk MEZ 02.JPG|thumb|left|Raffineriji taż-żejt tal-ġirasol f'Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]])]] L-Ukraina hija fost il-produtturi u l-esportaturi agrikoli ewlenin fid-dinja u ħafna drabi hija deskritta bħala l-"breadbasket tal-Ewropa." Matul l-istaġun tal-kummerċjalizzazzjoni internazzjonali tal-qamħ 2020/21 (Lulju-Ġunju), ġie kklassifikat bħala s-sitt l-akbar esportatur tal-qamħ, li jammonta għal disgħa fil-mija tal-kummerċ globali tal-qamħ. Il-pajjiż huwa wkoll esportatur ewlieni globali tal-qamħ, ix-xgħir u ż-żerriegħa tal-kolza. Fl-2020/21, kien jammonta għal 12 fil-mija tal-kummerċ globali fil-qamħirrum u x-xgħir u 14 fil-mija tal-esportazzjonijiet globali taż-żerriegħa tal-kolza. Is-sehem kummerċjali tiegħu huwa saħansitra ogħla fis-settur taż-żejt tal-ġirasol, bil-pajjiż jammonta għal madwar 50 fil-mija tal-esportazzjonijiet globali fl-2020/2021. Skont l-Organizzazzjoni tal-Ikel u l-Agrikoltura tan-Nazzjonijiet Uniti (FAO), minbarra li tikkawża telf ta' ħajjiet u żżid il-ħtiġijiet umanitarji, it-tfixkil probabbli kkawżat mill-gwerra Russo-Ukranjana fuq is-setturi tal-qamħ u ż-żerriegħa taż-żejt tal-Ukrajna Jistgħu jipperikolaw is-sigurtà tal-ikel ta’ ħafna pajjiżi, speċjalment dawk li jiddependu ħafna fuq l-Ukrajna għall-importazzjonijiet tagħhom tal-ikel u l-fertilizzanti. Bosta minn dawn il-pajjiżi jappartjenu għall-grupp ta' pajjiżi l-inqas żviluppati (LDCs), filwaqt li ħafna oħrajn jappartjenu għall-grupp ta' pajjiżi bi dħul baxx b'defiċit alimentari (LIFDCs). Pereżempju, l-Eritrea akkwistat 47 fil-mija tal-importazzjonijiet tagħha tal-qamħ fl-2021 mill-Ukrajna. B'mod ġenerali, aktar minn 30 nazzjon jiddependu fuq l-Ukraina u l-Federazzjoni Russa għal aktar minn 30 fil-mija tal-ħtiġijiet ta 'importazzjoni tal-qamħ tagħhom, ħafna minnhom fl-Afrika ta' Fuq u l-Asja tal-Punent u Ċentrali. === Turiżmu === [[Stampa:Зимова фортеця.jpg|thumb|Kastell ta' Kamianets-Podilskyi, waħda mis-seba' meravilji tal-Ukrajna]] Qabel il-Gwerra Russo-Ukrajna, in-numru ta' turisti li żaru l-Ukrajna kien it-tmien post fl-Ewropa, kif ikklassifikat mill-Organizzazzjoni Dinjija tat-Turiżmu. L-Ukrajna għandha bosta attrazzjonijiet turistiċi: meded ta' muntanji tajbin għall-iskijar, il-mixi u s-sajd; il-kosta tal-Baħar l-Iswed bħala destinazzjoni popolari tas-sajf; riżervi naturali ta' ekosistemi differenti; u knejjes, fdalijiet tal-kastell u monumenti u parks arkitettoniċi oħra. [[Kjiv|Kyiv]], [[Lviv]], Odesa u Kamianets-Podilskyi kienu ċ-ċentri turistiċi ewlenin tal-Ukrajna, kull wieħed joffri ħafna monumenti storiċi u infrastruttura estensiva tal-lukandi. Is-Seba' Wonders tal-Ukrajna u s-Seba' Wonders Naturali tal-Ukrajna huma selezzjonijiet tal-aktar monumenti importanti tal-Ukrajna, magħżula minn esperti Ukraini u vot pubbliku bbażat fuq l-Internet. It-turiżmu kien il-pedament tal-ekonomija tal-Krimea qabel tnaqqis sinifikanti fl-għadd ta’ viżitaturi wara l-okkupazzjoni u l-annessjoni illegali Russa fl-2014. === Trasport === [[Stampa:Скоростной поезд "Хендай".jpg|thumb|left|Unità multipla HRCS2. It-trasport bil-ferrovija huwa użat ħafna fl-Ukrajna.]] [[Stampa:Terminal F KBP.JPG|thumb|Ajruport Internazzjonali ta' Kyiv f'Boryspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Boryspil International Airport. Terminal D. 8.jpg|thumb|left|Ajruport Internazzjonali ta' Kyiv f'Boryspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] Ħafna toroq u pontijiet ġew meqruda, u l-ivvjaġġar internazzjonali bil-baħar ġie mblukkat mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022. Qabel dan, kien prinċipalment permezz tal-port ta' Odesa, minn fejn il-laneċ għal Istanbul, Varna u Haifa baħħru regolarment. L-akbar kumpanija tal-laneċ li topera dawn ir-rotot kienet Ukrferry. Hemm aktar minn 1,600 km (1,000 mi) ta 'passaġġi tal-ilma navigabbli fuq 7 xmajjar, prinċipalment fuq id-Danubju, Dnieper u Pripyat. Ix-xmajjar kollha fl-Ukrajna jiffriżaw fix-xitwa, u jillimitaw in-navigazzjoni. In-netwerk ferrovjarju tal-Ukrajna jgħaqqad żoni urbani ewlenin, faċilitajiet tal-port u ċentri industrijali mal-pajjiżi ġirien. L-akbar konċentrazzjoni ta' ferroviji tinsab fir-reġjun ta' Donbass. L-Ukrajna għadha waħda mill-akbar utenti tal-ferroviji fid-dinja. Ukraine International Airlines hija t-trasportatur tal-bandiera u l-akbar linja tal-ajru, li għandha kwartjieri ġenerali fi Kyiv biċ-ċentru ewlieni tagħha fl-Ajruport Internazzjonali ta' Kyiv Boryspil. Topera titjiriet domestiċi u internazzjonali tal-passiġġieri u servizzi tal-merkanzija lejn l-Ewropa, il-Lvant Nofsani, l-Istati Uniti, il-Kanada u l-Asja. <gallery> Stampa:Залізничний вокзал м. Лиман після реставрації.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Liman, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Sloviansk Railway Station.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Дружківка.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kostantínovka, Oblast ta' Druzhkivka, fl-Ukrajna Stampa:Дом культуры "Химик" 10.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Volnovaha train station.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Volnovaja, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Kiwerce dworzec kolejowy.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kívertsi, Oblast ta' Volinja, fl-Ukrajna Stampa:Вокзал станції Ясинувата-Пасажирська.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Yasinovátaya, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Polohy Railway Station 03 (YDS 4624).jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Pologi, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Васильевка автовокзал.jpg|Stazzjon tal-Xarabank ta' Vasýlivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Dniprorudne Bus Station.JPG|Stazzjon tal-Xarabank ta' Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Station, Alchevsk, 01072006.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Dolzhanskaya Station.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Вокзал станції Дебальцеве.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Debáltseve, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Rovenki Station-2012.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Rovenky, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Svatovo Railway Station.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Sole tramcar on the Stakhanov-Irmino line - panoramio.jpg|Tram fuq il-linja Kadievka-Irmino, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Mariupol IC train.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Kreminna Railway Station.JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Залізничний вокзал міста Попасна та пішохідний мост.jpg|Stazzjon tal-ferrovija ta' Popasna, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Avdijivka trams juni 2012 (13).JPG|Stazzjon tal-ferrovija ta' Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]]) </gallery> === Enerġija === [[Stampa:Electricity-prod-source-stacked.svg|thumb|Produzzjoni tal-elettriku minn sorsi fl-Ukrajna]] [[Stampa:Kernkraftwerk Saporischschja.JPG|thumb|Impjant nukleari ta' Zaporizhia, Enerhodar, Oblast ta' Zaporizhia, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Shchastia LTES.jpg|thumb|left|Impjant ta' enerġija termali ta' Lugansk (meqruda illegalment mir-[[Russja|Russi]])]] L-enerġija fl-Ukrajna tiġi prinċipalment mill-gass u l-faħam, segwita mill-enerġija nukleari u mbagħad miż-żejt. L-industrija tal-faħam ġiet affettwata mill-kunflitt. Il-biċċa l-kbira tal-gass u ż-żejt huma importati, iżda mill-2015 il-politika tal-enerġija tat prijorità lid-diversifikazzjoni tal-provvista tal-enerġija. Madwar nofs il-ġenerazzjoni tal-elettriku hija nukleari u kwart huwa faħam. L-akbar impjant tal-enerġija nukleari tal-Ewropa, l-Impjant tal-Enerġija Nukleari ta’ Zaporizhia, jinsab fl-Ukrajna. Is-sussidji għall-fjuwils fossili kienu ta' $ 2.2 biljun fl-2019. Sas-snin 2010, il-fjuwil nukleari kollu tal-Ukrajna kien ġej mir-Russja, iżda issa l-biċċa l-kbira tiegħu le. Parti mill-infrastruttura tal-enerġija ġiet meqruda waqt l-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022. Il-kuntratt għat-tranżitu tal-gass Russu jiskadi fl-aħħar tal-2024. Fil-bidu tal-2022, l-Ukraina u l-Moldova diżakkoppjaw il-grilji tal-enerġija tagħhom mis-Sistema Integrata tal-Enerġija tar-Russja u l-Belarus; u n-Netwerk Ewropew ta' Operaturi tas-Sistema ta' Trażmissjoni tal-Elettriku sinkronizzahom mal-Ewropa kontinentali. === Teknoloġiji tal-informazzjoni === Uffiċjali ewlenin jistgħu jużaw Starlink bħala backup. L-industrija tal-IT ikkontribwiet kważi 5 fil-mija tal-PGD tal-Ukrajna fl-2021 u fl-2022 kompliet kemm ġewwa kif ukoll barra l-pajjiż == Demografija == Qabel l-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022, il-pajjiż kellu popolazzjoni stmata ta' aktar minn 41 miljun ruħ u kien it-tmien pajjiż l-aktar popolat fl-Ewropa. Huwa pajjiż urbanizzat ħafna u r-reġjuni industrijali tiegħu fil-Lvant u x-Xlokk huma l-aktar popolati: madwar 67% tal-popolazzjoni totali tiegħu tgħix f'żoni urbani. F'dak iż-żmien, l-Ukrajna kellha densità tal-popolazzjoni ta' 69.5 abitant għal kull kilometru kwadru (180 abitant/mi²) u l-istennija tal-ħajja ġenerali fil-pajjiż mat-twelid kienet ta' 73 sena (68 sena għall-irġiel u 77.8 sena għan-nisa). Wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, il-popolazzjoni tal-Ukrajna laħqet il-quċċata ta' madwar 52 miljun fl-1993. Madankollu, minħabba li r-rata tal-mewt tagħha qabżet ir-rata tat-twelid tagħha, l-emigrazzjoni tal-massa, il-kundizzjonijiet tal-għajxien ħżiena u l-kura kura medika ta' kwalità fqira, il-popolazzjoni totali naqset b'6.6 miljun, jew 12.8% mill-istess sena sal-2014. Skont iċ-ċensiment tal-2001, l-Ukraini etniċi kienu jiffurmaw madwar 78% tal-popolazzjoni, filwaqt li r-Russi kienu l-akbar minoranza, li jiffurmaw 17.3% tal-popolazzjoni. Popolazzjonijiet ta' minoranza żgħar kienu jinkludu: Bjelorussi (0.6%), Moldovan (0.5%), Tatari tal-Krimea (0.5%), Bulgari (0.4%), Ungeriżi (0.3%), Rumeni (0.3%), Pollakki (0.3%), Lhud ( 0.3%), Armeni (0.2%), Griegi (0.2%) u Tatari (0.2%). Kien stmat ukoll li kien hemm madwar 10-40,000 Korean fl-Ukrajna, li jgħixu l-aktar fin-nofsinhar tal-pajjiż, li jappartjenu għall-grupp storiku Koryo-saram, kif ukoll madwar 47,600 Roma (għalkemm il-Kunsill tal-Ewropa jistma numru akbar ta' madwar 260,000). Barra l-ex Unjoni Sovjetika, l-akbar sors ta' immigranti deħlin fil-perjodu ta' wara l-indipendenza tal-Ukrajna ġie minn erba' pajjiżi Asjatiċi, jiġifieri ċ-Ċina, l-Indja, il-Pakistan u l-Afganistan. Fl-aħħar tas-snin 2010, 1.4 miljun Ukrajn ġew spostati internament minħabba l-gwerra f'Donbas, u kmieni fl-2022, aktar minn 4.1 miljun ħarbu mill-pajjiż bħala riżultat tal-invażjoni Russa. ==== Kompożizzjoni etnika tal-popolazzjoni ta' Ukrajna, ċensiment 2001 ==== * Ukraini (77.8%) * Russi (17.3%) * Rumeni (inklużi l-Moldova) (0.8%) * Bjelorussi (0.6%) * Tatari ta' Krimea (0.5%) * Bulgari (0.4%) * Ungeriżi (0.3%) * Poli (0.3%) * oħrajn (2%) === Dijaspora === Id-dijaspora Ukrajna tinkludi Ukraini u d-dixxendenti tagħhom li jgħixu barra l-Ukrajna madwar id-dinja, speċjalment dawk li jżommu xi konnessjoni mal-art tal-antenati tagħhom u jżommu s-sens tal-identità nazzjonali tal-Ukrajna fil-komunità lokali tagħhom stess. Id-dijaspora Ukrajna tinstab f’bosta reġjuni tad-dinja, inklużi stati oħra post-Sovjetiċi, kif ukoll il-Kanada, u pajjiżi oħra bħall-Polonja, l-Istati Uniti, ir-Renju Unit, u l-Brażil. L-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022 ġiegħlet miljuni ta' ċivili Ukraini jirrilokaw f'pajjiżi ġirien. Ħafna minnhom marru fil-Polonja, is-Slovakkja u r-Repubblika Ċeka, u oħrajn stabbilixxew, għall-inqas temporanjament, fl-Ungerija, il-Moldova, il-Ġermanja, Awstrija, Rumanija u pajjiżi Ewropej oħra. === Reliġjon === [[Stampa:Кропивницький. Синагога P1480889.jpg|thumb|left|Sinagoga ta' Kropyvnytskyi, Oblast ta' Kirovograd, fl-Ukrajna]] [[Stampa:80-391-0151 Kyiv St.Sophia's Cathedral RB 18 2 (cropped).jpg|thumb|Il-Katidral ta' Santa Sofia ta' [[Kjiv|Kyiv]], Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, huwa wieħed mill-katidrali Kristjani ewlenin fl-Ukrajna.]] [[Stampa:46-101-0548 Lviv Latin Cathedral RB 18.jpg|thumb|Il-Bażilika Arċikatidral tal-Assunta tal-Verġni Mqaddsa Marija więtszej Maryi Panny), huwa katidral Kattoliku Ruman ta' 14-il seklu f'Lviv, fil-Punent tal-Ukrajna.]] L-Ukrajna għandha t-tieni l-akbar popolazzjoni Ortodossa tal-Lvant fid-dinja, wara r-Russja. Stħarriġ tal-2021 mill-Istitut Internazzjonali tas-Soċjoloġija ta' Kyiv (KIIS) sab li 82% tal-Ukraini ddikjaraw lilhom infushom reliġjużi, filwaqt li 7% kienu atei u 11% oħra sabuha diffiċli biex iwieġbu l-mistoqsija. Il-livell ta' reliġjożità fl-Ukrajna kien irrappurtat li kien l-ogħla fil-Punent tal-Ukrajna (91%) u l-inqas f'Donbas (57%) u fil-Lvant tal-Ukrajna (56%). Fl-2019, 82% tal-Ukraini kienu Insara; li minnhom 72.7% iddikjaraw lilhom infushom Ortodossi tal-Lvant, 8.8% Kattoliċi Griegi Ukrajni, 2.3% Protestanti u 0.9% Kattoliċi tal-Knisja Latina. Insara oħra kienu jinkludu 2.3%. Il-Ġudaiżmu, l-Islam u l-Induiżmu kienu r-reliġjonijiet ta’ 0.2% tal-popolazzjoni kull wieħed. Il-Protestanti huma komunità li qed tikber fl-Ukrajna, li jiffurmaw 1.9% tal-popolazzjoni fl-2016, iżda żdiedu għal 2.2% tal-popolazzjoni fl-2018. Il-President Ukren Volodymyr Zelenskyy qal f'intervista ma' CBN fil-11 ta' Diċembru li l-forzi Russi qatlu 50 qassis u 700 qaddis waqt l-invażjoni [[Russja|Russa]]. Il-qerda tar-[[Russja]] tas-siti kulturali fl-Ukrajna hija parti minn strateġija usa' biex timmina l-identità tal-Ukrajna. Dan l-immirar sistematiku żdied minn meta bdiet l-invażjoni fuq skala sħiħa fi Frar 2022, b'rapporti li jindikaw li aktar minn 1,080 sit ta' wirt kulturali jew ġew meqruda jew saritilhom ħsara minħabba azzjonijiet militari [[Russja|Russi]]. "Ir-Russi jittrattaw knejjes Ukraini differenti bejn wieħed u ieħor bħal skejjel," qal Zelenskyy. “Kull fejn daħlu fit-territorji tagħna, qerdu skejjel u knejjes. "Sempliċement biex ma tħalli l-ebda traċċa warajha." Il-president qal li 50 qassis inqatlu “b’modi differenti.” Żied jgħid li dan il-qtil ma kienx każwali, iżda atti ta' vjolenza intenzjonati kontra ħaddiema reliġjużi li jagħtu prijorità li jaqdu lin-nies u lil Alla fuq il-lealtà lejn il-Patrijarka Ortodoss Russu Kirill. <gallery> Stampa:Спасо-Преображенський собор, Одеса DSC8126.jpg|Katidral tat-Trasfigurazzjoni f'Odesa, Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Кафедральний костел святих Петра і Павла (Луцьк) P1070901.jpg|Katidral tat-San Pietru f'Lutsk, Oblast ta' Lutsk, fl-Ukrajna Stampa:Кафедральний собор Покрова Пресвятої Богородиці і придільна церква Св. Миколая.jpg|Katidral f'Izmaíl, Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:Строящийся новый собор - panoramio.jpg|Katidral f'Kádiivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:St. Nicholas Cathedral, Alchevsk, 280520081212.jpg|Katidral f'Alchevsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Николаевский кафедральный собор в Старобельске.jpg|Katidral f'Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk(2015-06-28)monastur.jpg|Monasteru tat-Starobilsk f'Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Троїцький монастир.jpg|Monasteru tat-Trinità f'Chernihiv, Oblast ta' Chernihiv, fl-Ukrajna Stampa:Ночной вид на Пятницкую церковь Чернигов.jpg|Knejjes f'Chernihiv, Oblast ta' Chernihiv, fl-Ukrajna Stampa:Чернігів Стародавній Дитинець Панорама.jpg|Knejjes f'Chernihiv, Oblast ta' Chernihiv, fl-Ukrajna Stampa:Дом органной музыки Днепропетровск 1.JPG|Knisja f'Dnipro, Oblast ta' Dniprovestk, fl-Ukrajna Stampa:Володимир-Волинський - Костел Іоакима і Анни -1-5.jpg|Knisja f'Volodímir, Oblast ta' Volinja, fl-Ukrajna Stampa:Свято-Троицкий собор (Днепр) ночью Чуприна Вадим. А.jpg|Knisja f'Dnipro, Oblast ta' Dniprovestk, fl-Ukrajna Stampa:Колегіальний костел Присвятої Діви Марії.jpg|Knisja f'Ivano, Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Ratush-01.jpg|Knisja f'Ivano, Oblast ta' Ivano-Frankivsk, fl-Ukrajna Stampa:Успенський собор взимку, аерофото.jpg|Knisja f'Kharkiv, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:Свято-Успенський кафедральний собор, Полтава.jpg|Knisja f'Poltava, Oblast ta' Poltava, fl-Ukrajna Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Сампсоневская церковь.jpg|Knisja f'Poltava, Oblast ta' Poltava, fl-Ukrajna Stampa:56-101-0116 Рівне DSC 6063 Костел святого Антонія.jpg|Knisja f'Rivne, Oblast ta' Rivne, fl-Ukrajna Stampa:Faine misto-11.jpg|Knisja f'Ternópil, Oblast ta' Ternópil, fl-Ukrajna Stampa:Kaplytsia-Mykul-tsvyntar-14071240.jpg|Knisja f'Ternópil, Oblast ta' Ternópil, fl-Ukrajna Stampa:Церква над ставом.jpg|Knisja f'Ternópil, Oblast ta' Ternópil, fl-Ukrajna Stampa:Ужгородський кафедральний собор, аерофото 2.jpg|Knisja f'Úzhgorod, Oblast ta' Transkarpatija, fl-Ukrajna Stampa:Главный храм монастыря св. Саввы Освященного.JPG|Knisja f'Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:2014-09-28. Красный Лиман. Церковь Лаврентия Черниговского и Ксении Петербургской 004.jpg|Knisja f'Limán, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Nikopol' Shevchenka 6 Staroobryadova Tserkva 02 (YDS 4914).jpg|Knisja f'Níkopol, Oblast ta' Dniprovestk, fl-Ukrajna Stampa:Церква Олександра Невського Слов'янськ DJI 0096.jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Hram Beryslav.jpg|Knisja f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Введенська церква (Берислав) 03.jpg|Knisja f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Hram Beryslav.jpg|Knisja f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Beryslav Chapel in Honour of Crimean War Warriors at their Cementary 04 (YDS 3241).jpg|Kapella f'Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Krasnoarmiisk church.JPG|Knisja f'Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Церква Олександра Невського Слов'янськ DJI 0096.jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Slovyansk, Donetsk Oblast, Ukraine - panoramio (39).jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Slovyansk Voskresenska church.jpg|Knisja f'Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Krasnoarmiisk church.JPG|Knisja f'Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Миколаївський собор.jpg|Knisja f'Nizhyn, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Новгород-Сіверський. Успенський собор..JPG|Knisja f'Nóvhorod-Síversky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Новгород-Сіверський. Спасо-Преображенський монастир. Вид зі стіни монастиря..JPG|Knisja f'Nóvhorod-Síversky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Прилуки. Історична частина міста. 1.jpg|Knisja f'Nóvhorod-Síversky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Прилуки. Історична частина міста. 1.jpg|Knisja f'Pryluky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:2011 - panoramio (269).jpg|Knisja ta' Dormitorju, Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Ukraine 157.jpg|Knisja f'Pryluky, Oblast ta' Chernihív, fl-Ukrajna Stampa:Herca Spyrydonivska cerkva.jpg|Knisja ta' San Spiridon f', Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Храм Покрови Пресвятої Богородиці.jpg|Knisja fHlyboka', Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Римо-катольцький костел Матері Божої Страждальної.jpg|Knisja f'Hlyboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Кіцмань Костьол (Матері Божої Цариці).jpg|Knisja f'Kitsman, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Immaculate Conception church in Izmail.jpg|Knisja f'Izmaíl, Oblast ta' Odesa, fl-Ukrajna Stampa:56-103-0228 Dubno St Elias Church RB 18.jpg|Knisja ta' Sant Elija f'Dubno, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Церковь-в-Вараше.jpg|Knisja f'Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Храм в Кузнецовске.jpg|Knisja f'Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Фасад-храма.-Кузнецовск.jpg|Knisja f'Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Костел Іоана Хрестителя вночі.jpg|Knisja f'Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква св. Марії Магдалини та жіночий монастир в м. Біла Церква.jpg|Knisja f'Bila Tserkva, Oblast ta'Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Вознесенський собор.JPG|Knisja f'Pereyáslav, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Antonius and Theodosius of Pechersk Cathedral 2013-06-18.jpg|Knisja f'Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Васильків. Собор Антонія і Феодосія. 1758 р. Шедевр архітектури бароко.jpg|Knisja f'Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква святих Бориса і Гліба Вишгород 2020.jpg|Knisja f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква святих Бориса і Гліба.jpg|Knisja f'Vyshgorod, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Brov.PNG|Knisja f'Brovarí, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Драмтеатр Маріуполь.jpg|Knisja f'Mariupol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Храм Всех Святых (Бахмут).jpg|Knisja f'Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Миколаївська церква. Дружківка.jpg|Knisja f'Druzhkivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Свято-Успенский храм.jpg|Knisja f'Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:The church of Saint Peter and Paul, Sverdlovsk.JPG|Knisja tal-Qaddisin Pietru u Pawlu, Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Birukovo Church.jpg|Knisja, Krynychne, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:44-129-0014 Свято-Миколаївська церква (мур), смт Борівське, вул. Шкільна (Леніна), 2-А.jpg|Knisja f'Borivske, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Shchastia_Hram.jpg|Knisja, Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Popasna09~.jpg|Knisja Santa Marija Maddalena, Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Shevchenkove Holy Trinity church (3).JPG|Knisja tat-Trinità Qaddisa, Shevchenkove, Oblast ta' Kharkiv, fl-Ukrajna Stampa:46-101-0548 Lviv Latin Cathedral RB 18.jpg|Il-Bażilika Arċikatidral tal-Assunta tal-Verġni Mqaddsa Marija więtszej Maryi Panny), huwa katidral Kattoliku Ruman ta' 14-il seklu f'Lviv, fil-Punent tal-Ukrajna. Stampa:Sobor Sv Yura Lviv.JPG|Il-Katidral ta' San Ġorġ huwa katidral barokk-rokokò li jinsab fil-belt ta' Lviv, l-Ukrajna. Stampa:Maryinka014.jpg|Knisja tal-Madonna ta' Kazan, Márinka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Lviv - Cathedral of Saint George 01.JPG|Il-Katidral ta' San Ġorġ huwa katidral barokk-rokokò li jinsab fil-belt ta' Lviv, l-Ukrajna. Stampa:Латинський кафедральний собор 1.jpg|L-Arċidjoċesi ta' Lviv, Oblast ta' Lviv, fil-Punent tal-Ukrajna. Stampa:Церква св.Андрія.JPG|Il-Knisja u l-monasteru Bernardine f'Lviv, l-Ukrajna, jinsabu fil-Belt il-Qadima tal-belt, fin-nofsinhar tal-pjazza tas-suq. Stampa:Церква Олександра Невського Слов'янськ DJI 0096.jpg|Katidral Oleksandr Nevsky fl-Sloviansk, Donetsk Oblast fl-Ukrajna Stampa:Balaklava - Iglesia de los Doce Apóstoles - panoramio - Wolodymyr Lavrynenko (37).jpg|Il-Knisja tat-Tnax-il Appostlu f'Balaklava, qagħda tal-port qrib Sevastopol, l-Ukrajna. Stampa:Orthodox church in Mykolaivka-Novorosiyska 01.jpg|Knisja ta' Bayramcha, Odesa Oblast fl-Ukrajna Stampa:Николаевская церковь 2, Кулевча.JPG|Knisja ta’ San Nikola fl-Kulevcha, Odesa Oblast fl-Ukrajna Stampa:Троїцька церква (1871), Зоря 01.jpg|Knisja tat-Trinità Qaddisa f'Kamchik, Odesa Oblast fl-Ukrajna Stampa:Церква Св. Миколи 19310.jpg|Knisja ta' San Nikola ta' Mikolaivka, Odesa Oblast, fl-Ukrajna Stampa:Church St Macarius Dzerzhynsk.JPG|thumb|Knisja ta' San Makarju f'Toretsk, Ukrajna Stampa:Торське-02.jpg|Torske Church, Lyman urban hromada, Kramatorsk Raion, Donetsk Oblast fl-Ukrajna Stampa:Perechyn1.JPG|Dehra tal-Knisja u ċ-ċentru ta' Perechyn (Ukranjan: Перечин) f'Zakkarpatia Oblast fl-Ukrajna Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Строительство храма.jpg|Knisja fl-Kurakhove, Oblast ta' Donetsk fl-Ukrajna Stampa:ККкаплиця.jpg|Kapella [[Knisja Kattolika|Kattolika]] fl-Kamin-Kashyrski, Oblast ta' Volinja fl-Ukrajna </gallery> === Saħħa === Is-sistema tal-kura tas-saħħa tal-Ukrajna hija sussidjata mill-istat u b'xejn għaċ-ċittadini Ukrajni kollha u r-residenti rreġistrati. Madankollu, mhuwiex obbligatorju li tirċievi trattament fi sptar tal-istat peress li hemm diversi kumplessi mediċi privati ​​madwar il-pajjiż. Is-settur pubbliku jimpjega l-maġġoranza tal-professjonisti tas-saħħa, u dawk li jaħdmu f’ċentri mediċi privati ​​normalment iżommu wkoll l-impjieg statali tagħhom, peress li huma meħtieġa jipprovdu kura f’ċentri tas-saħħa pubbliċi fuq bażi regolari. [[Stampa:Міська дитяча лікарня (Кременчук) - 04.JPG|thumb|Isptar Muniċipali tat-Tfal Kremenchuk, Oblast ta' Poltava, Ukrajna]] Il-fornituri tas-servizzi mediċi u l-isptarijiet kollha fl-Ukraina huma subordinati għall-Ministeru tas-Saħħa, li jissorvelja u jikkontrolla l-prattika medika ġenerali u huwa responsabbli għall-amministrazzjoni ta 'kuljum tas-sistema tal-kura tas-saħħa. Minkejja dan, l-istandards tal-iġjene u l-kura tal-pazjent naqsu. L-Ukrajna tiffaċċja għadd ta' problemi kbar tas-saħħa pubblika u hija meqjusa li tinsab fi kriżi demografika minħabba r-rata għolja ta' mwiet, ir-rata baxxa tat-twelid u l-emigrazzjoni għolja tagħha. Fattur wieħed li jikkontribwixxi għar-rata għolja ta' mortalità hija rata għolja ta' mortalità fost l-irġiel fl-età tax-xogħol minn kawżi li jistgħu jiġu evitati bħall-avvelenament bl-alkoħol u t-tipjip. Riforma attiva tas-sistema tal-kura tas-saħħa Ukrajna bdiet immedjatament wara l-ħatra ta' Ulana Suprun bħala l-kap tal-Ministeru tas-Saħħa. Bl-għajnuna tad-deputat Pavlo Kovtoniuk, Suprun biddel id-distribuzzjoni tal-finanzi fis-settur tal-kura tas-saħħa għall-ewwel darba. Il-fondi għandhom isegwu l-pazjent. It-tobba tal-kura primarja se jipprovdu kura bażika lill-pazjenti. Il-pazjent ikollu d-dritt li jagħżel wieħed. Is-servizz mediku ta' emerġenza huwa kkunsidrat li huwa ffinanzjat bis-sħiħ mill-Istat. Ir-riforma tal-mediċina ta' emerġenza hija wkoll parti importanti mir-riforma tal-kura tas-saħħa. Barra minn hekk, pazjenti li jbatu minn mard kroniku, li jikkawża għadd kbir ta' diżabilitajiet u mortalità, jirċievu mediċini b’xejn jew bi prezz baxx. === Edukazzjoni === [[Stampa:UkrainianAcademyOfBanking.JPG|thumb|left|Akkademja Ukraina tal-Banking tal-Bank Nazzjonali ta' Ukrajna, Sumy, Oblast ta' Sumy, Ukrajna]] [[Stampa:Universidad Roja de Kiev.jpg|thumb|Universita ta' [[Kjiv|Kyiv]] hija waħda mill-istituzzjonijiet edukattivi aktar importanti fl-Ukraina.]] [[Stampa:Резиденція митрополитів Буковини і Далмації 5.jpg|thumb|Residenza tal-Metropolini ta' Bukovina u Dalmazja, minn Josef Hlávka, 1882, illum Università ta' Chernovtsy]] [[Stampa:Tavrian state agrotechnological university.JPG|thumb|left|Università Agroteknoloġika Taurida, Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna]] [[Stampa:Melitopol' Budynok Melitopol's'kogo Povitovogo Z'yizdu Rad 01 Lenina 10 (YDS 6883).JPG|thumb|left|Università Pedagoġika Statali ta' Melitopol, Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna]] [[Stampa:Tavrian state agrotechnological university, Ukraine, main building at night in national colours.jpg|thumb|Università Agroteknoloġika Taurida, Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna]] [[Stampa:Starobilsk university.jpg|thumb|left|Università ta' Lugansk fi Starobilsk, Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna]] [[Stampa:BalakliiaLyceum.jpg|thumb|left|Lyceum, Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna]] [[Stampa:БОШ№2.JPG|thumb|Skola Primarja Balakliysk, Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna]] [[Stampa:BalakliiaPedagogicalSchool.jpg|thumb|left|Kulleġġ Pedagoġiku (fergħa tal-Università Pedagoġika ta' Kharkiv), Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna]] Skont il-Kostituzzjoni tal-Ukrajna, iċ-ċittadini kollha għandhom aċċess għal edukazzjoni b'xejn. L-edukazzjoni sekondarja ġenerali sħiħa hija obbligatorja fl-iskejjel pubbliċi, li jikkostitwixxu l-maġġoranza l-kbira. Edukazzjoni ogħla b'xejn fi stabbilimenti edukattivi pubbliċi u komunali hija pprovduta fuq bażi kompetittiva. Minħabba li l-Unjoni Sovjetika insistiet fuq aċċess sħiħ għall-edukazzjoni għaċ-ċittadini kollha, u dan għadu minnu llum, ir-rata tal-litteriżmu hija stmata għal 99.4%. Mill-2005, il-programm ta' skola ta' ħdax-il sena ġie sostitwit b'wieħed ta' tnax-il sena: l-edukazzjoni primarja ddum erba' snin (li tibda minn sitt snin), l-edukazzjoni medja (sekondarja) iddum ħames snin, u l-edukazzjoni sekondarja għolja ddum tliet snin. Studenti fil-grad 12 jagħmlu eżamijiet tal-gvern, magħrufa wkoll bħala eżamijiet tat-tluq mill-iskola. Dawn l-eżamijiet aktar tard jintużaw għad-dħul fl-università. Fost l-eqdem hemm ukoll l-Università ta' Lviv, imwaqqfa fl-1661. Fis-seklu 19, inħolqu aktar istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla, ibda mill-universitajiet ta' Kharkiv (1805), kyiv (1834), Odessa (1865) u Chernovtsi (1875) u numru ta' istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla professjonali, pereżempju: l-Istitut Storiku u Filoloġiku ta' Nizhyn (oriġinarjament stabbilit bħala l-Gymnasium tax-Xjenzi Ogħla fl-1805), Istitut Veterinarju (1873) u Istitut Teknoloġiku (1885) f’Kharkiv, Politekniku. Istitut fi Kyiv (1898) u Skola Għolja tal-Minjieri (1899) f'Katerynoslav. Tkabbir rapidu segwit fil-perjodu Sovjetiku. Fl-1988, in-numru ta' istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla żdied għal 146 b'aktar minn 850,000 student. Is-sistema ta' edukazzjoni ogħla ta' l-Ukraina tinkludi istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla, faċilitajiet xjentifiċi u metodoloġiċi taħt korpi edukattivi nazzjonali, muniċipali u awtonomi. L-organizzazzjoni tal-edukazzjoni ogħla fl-Ukraina hija mibnija skont l-istruttura tal-edukazzjoni tal-pajjiżi l-aktar żviluppati fid-dinja, kif definit mill-UNESCO u n-NU. L-Ukrajna tipproduċi r-raba’ l-akbar numru ta' gradwati post-sekondarji fl-Ewropa, filwaqt li tikklassifika s-seba' post fil-popolazzjoni. L-edukazzjoni ogħla hija ffinanzjata mill-istat jew mill-privat. Ħafna universitajiet jipprovdu akkomodazzjoni sussidjata għal studenti barra mill-belt. Huwa komuni li l-libreriji jipprovdu l-kotba meħtieġa għall-istudenti kollha rreġistrati. L-universitajiet Ukraini jagħtu żewġ gradi: il-lawrja ta' baċellerat (4 snin) u l-lawrja ta' master (5-6 sena), skont il-proċess ta' Bolonja. Storikament, it-titlu ta' Speċjalist (ġeneralment 5 snin) għadu jingħata; Kien l-uniku grad mogħti mill-universitajiet fi żminijiet Sovjetiċi. L-Ukrajna kklassifikat fil-55 post fl-2023 fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali. <gallery> Stampa:Knizka4.jpg|Istitut tal-Inizjazzjoni u x-Xjenzi tal-Istitut Professjonali u Pedagoġiku, Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja]]) Stampa:Симфонічний оркестр та хор АМУ ім.І.Карабиця.jpg|Orkestra Sinfonika u Kor tal-Iskola Għolja tal-Arti Ivan Karabyts Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Вул. Італійська (Апатова), 115.jpg|Pryazovskyi State Technical University, Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna fl-2021 (qabel il-qerda tagħha mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donbass State Technical University main building.jpg|Bini prinċipali ta'l -Università Teknika ta' Dombas, Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna fl-2021 (qabel il-qerda tagħha mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Средняя школа №1 города Антрацит.jpg|Skola #1, Antratsit, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna fl-2021 (qabel il-qerda tagħha mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:School 3 in Vovchansk.JPG|Skola #3, Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja]]) Stampa:Индустриальный техникум - panoramio (1).jpg|Istitut tat-taħriġ industrijali, Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna (Meqruda illegalment mir-[[Russja]]) </gallery> == Kultura == [[Stampa:Pysanky2011.JPG|thumb|Kollezzjoni ta' bajd tal-Għid tradizzjonali Ukrain - pysanky. Il-motifi tad-disinn ta' pysanky jmorru lura għall-kulturi Slavi bikrija.]] [[Stampa:Christmas Vertep in Lviv. Photo 256.jpg|thumb|Ċelebrazzjoni tal-Milied Ortodossa f'[[Lviv]].]] Id-drawwiet Ukrajni huma influwenzati ħafna mill-Kristjaneżmu Ortodoss, ir-reliġjon dominanti fil-pajjiż. Ir-rwoli tas-sessi wkoll għandhom tendenza li jkunu aktar tradizzjonali, bin-nanniet għandhom rwol akbar fit-trobbija tat-tfal, milli fil-Punent. Il-kultura tal-Ukrajna ġiet influwenzata wkoll mill-ġirien tal-Lvant u tal-Punent tagħha, li hija riflessa fl-arkitettura, il-mużika u l-arti tagħha. L-era komunista kellha influwenza qawwija fuq l-arti u l-letteratura Ukrajna. Fl-1932, Stalin biddel ir-realiżmu soċjalista f'politika statali fl-Unjoni Sovjetika billi ħareġ id-digriet "Dwar ir-Rikostruzzjoni ta' Organizzazzjonijiet Letterarji u Artistiċi." Dan fil-biċċa l-kbira għen il-kreattività. Matul is-snin tmenin, ġie introdott glasnost (ftuħ) u l-artisti u l-kittieba Sovjetiċi kienu għal darb'oħra liberi li jesprimu lilhom infushom kif xtaqu. Fl-2023, il-UNESCO iskritt 8 siti Ukraini fil-Lista tal-Wirt Dinji. L-Ukrajna hija magħrufa wkoll għat-tradizzjonijiet dekorattivi u folkloristiċi tagħha, bħal pittura Petrykivka, fuħħar Kosiv, u kanzunetti Bormla. Bejn Frar 2022 u Marzu 2023, il-UNESCO vverifikat ħsara lil 247 sit, inklużi 107 sit reliġjuż, 89 bini ta' interess artistiku jew storiku, 19-il monument u 12-il librerija. Minn Jannar 2023, iċ-ċentru storiku ta' Odessa ġie iskritt fil-Lista tal-Wirt Dinji fil-Periklu. It-tradizzjoni tal-bajd tal-Għid, magħrufa bħala pysanky, għandha għeruq antiki ħafna fl-Ukrajna. Dawn il-bajd ġew miġbuda b'xama' biex jinħoloq mudell; imbagħad iż-żebgħa ġiet applikata biex tagħti lill-bajd il-kuluri pjaċevoli tagħhom; Iż-żebgħa ma affettwax il-partijiet tal-bajda li qabel kienu mgħottija fix-xama '. Wara li l-bajda kollha kienet miżbugħa, ix-xama 'tneħħa ħalliet biss il-mudell ikkulurit. Din it-tradizzjoni għandha eluf ta' snin u hija ta' qabel il-wasla tal-Kristjaneżmu fl-Ukrajna. Fil-belt ta' Kolomyia, ħdejn l-għoljiet tal-Muntanji Karpazji, il-mużew Pysanka inbena fl-2000, li rebaħ nomina bħala monument tal-Ukrajna moderna fl-2007, bħala parti mill-azzjoni Seba Wonders of Ukraine. Mill-2012, il-Ministeru tal-Kultura tal-Ukrajna fforma l-Inventarju Nazzjonali tal-Elementi tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-Ukrajna, li minn Lulju 2024 jikkonsisti minn 103 elementi. <gallery> Stampa:46-101-1483 Lviv Opera SAM 7712 Panorama.jpg|thumb|left|Teatru ta' Lviv, Oblast ta' Lviv, Ukrajna Stampa:P1230516 Вул. Жовтнева, 23.jpg|Teatru ta' Potalva, Oblast ta' Potalva, Ukrajna Stampa:Кінотеатр (нині Український Дім) «Перемога».jpg|Teatru ta' Ternópil, Oblast ta' Ternópil, Ukrajna Stampa:Istorichnii myzei Dnipropetrovs'ka.JPG|Mużew f'Dnipro, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Новокаховський Палац культури.jpg|Palazz Ġdid tal-Kultura Kakhovka, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:ДК - panoramio (1).jpg|Dar tal-Kultura ta' Limán, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Донецький академічний обласний драматичний театр.jpg|Teatru ta' Mariupol, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Дом культуры "Химик" 10.jpg|Dar tal-Kultura ta' Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Дворец культуры им. Октябрьской революции.JPG|Dar tal-Kultura ta' Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Palace of Culture (Sverdlovsk).JPG|Dar tal-Kultura ta' Dovzhansk, Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:ДК им.Горького, Стаханов (вид на центральную площадь).jpg|Dar tal-Kultura ta' Kádiivka, Kádiivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Будинок культури ім. Т.Шевченка.JPG|Dar tal-Kultura ta' Starobilsk, Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (Meqruda mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Площадь Ленина 052.jpg|Teatru ta' Donetsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Будинок купецького клубу загальний вид на початку вересня 2021р.jpg|Dar tal-Kultura ta' Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Дом культуры - panoramio_(4).jpg|Dar tal-Kultura ta' Shchastia, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Popasna06~.jpg|Dar tal-Kultura ta' Popasna, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna Stampa:Vovchansk palace of culture.JPG|Dar tal-Kultura ta' Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Izmail palace of culture.jpg|Dar tal-Kultura ta' Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:BalakliiaClub.jpg|Dar tal-Kultura ta' Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Palace of Culture in Selidovo.jpg|Dar tal-Kultura ta' Selydove, Oblast ta' Donestk, Ukrajna </gallery> === Libreriji === [[Stampa:Библиотека имени Вернадского.JPG|thumb|Bini prinċipali tal-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna]] Il-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukraina hija l-librerija akkademika ewlenija u ċ-ċentru ewlieni tal-informazzjoni xjentifika tal-Ukraina. Matul l-invażjoni Russa tal-Ukrajna tal-2022, ir-Russi ibbumbardjaw il-Librerija Xjentifika Maksymovych tal-Università Nazzjonali Taras Shevchenko Kiev, il-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna, il-Librerija Xjentifika Medika Nazzjonali tal-Ukraina, u l-librerija taż-żgħażagħ tal-belt ta' [[Kjiv|Kyiv]]. ==== Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna ==== Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna ([[Lingwa Ukrena|Ukranjan]]: Національна бібліотека України імені В.І. Вернадського), VNLU Iċ-ċentru ewlieni tal-informazzjoni xjentifika tal-Ukrajna, waħda mill-akbar libreriji nazzjonali fid-dinja. Il-bini prinċipali tiegħu jinsab fil-kapitali tal-pajjiż, [[Kjiv|Kyiv]], fil-viċinat Demiivka. Il-Librerija Nazzjonali Vernadsky tal-Ukrajna twaqqfet fit-2 ta' Awwissu, 1918 minn Hetman Pavlo Skoropadskyi taħt l-isem "Librerija Nazzjonali tal-Istat tal-Ukrajna" (Natsionalna biblioteka Ukrayinskoyi Derzhavy). Fit-23 ta' Awwissu, 1918, inħoloq il-Kumitat Proviżorju għall-ħolqien tal-Librerija Nazzjonali, immexxi minn Vladimir Vernadsky (Volodymyr Vernadsky). Il-bini attwali nbena bejn l-1975 u l-1989. Għandu 27 sular u erja ta '35,700 m 2. Is-saqaf tiegħu jilħaq 76.7 m u l-antenna tagħha tilħaq 78.6 m 'l fuq mill-art. Kien biss fl-1996 meta l-librerija rċeviet id-denominazzjoni tal-Librerija Nazzjonali tagħha bl-isem attwali tagħha ta' Librerija Nazzjonali Vernadsky. Il-librerija għandha kważi 15-il miljun kopja. Għandu l-aktar kollezzjoni kompluta ta' kitbiet Slavi, arkivji ta' xjenzati prominenti u personalitajiet kulturali tad-dinja u l-Ukrajna. Fost l-azjendi tagħha hemm il-kollezzjoni tal-presidenti tal-Ukrajna, kopji arkivjali ta' dokumenti stampati Ukrajni mill-1917, u l-arkivju tal-Akkademja Nazzjonali tax-Xjenzi tal-Ukrajna. === Letteratura === [[Stampa:Т. Г. Шевченко. Квітень 1859.jpg|thumb|left|Taras Shevchenko]] [[Stampa:Lesya Ukrainka portrait.jpg|thumb|Lesya Ukrainka, waħda mill-kittieba Ukraini l-aktar prominenti]] Il-letteratura Ukrajna għandha l-oriġini tagħha fil-kitbiet ta' Slavonic tal-Knisja l-Qadima, li ntużat bħala lingwa liturġika u letterarja wara l-Kristjanizzazzjoni fis-sekli 10 u 11. Kitbiet oħra ta’ dak iż-żmien jinkludu kronaki, li l-aktar sinifikanti minnhom kienet il-Kronika Primarja. L-attività letterarja ffaċċjat tnaqqis f'daqqa wara l-invażjoni Mongola tar-Rus' ta' Kiev, qabel ma rat qawmien mill-ġdid li beda fis-seklu 14, u avvanzat fis-seklu 16 bl-invenzjoni tal-istampar. Il-Cossacks stabbilixxew soċjetà indipendenti u popolarizzaw tip ġdid ta' poeżija epika, li mmarkat punt għoli tal-letteratura orali Ukraina. Dawn l-iżviluppi ġew ttardjati fis-seklu 17 u fil-bidu tat-18, kif kitbu ħafna awturi Ukraini bir-Russu jew il-Pollakk. Madankollu, fl-aħħar tas-seklu 18, fl-aħħar ħarġet il-lingwa letterarja moderna Ukrajna. Fl-1798, l-era moderna tat-tradizzjoni letterarja Ukraina bdiet bil-pubblikazzjoni ta 'Aeneid minn Ivan Kotliarevsky fil-vernakulari Ukraina. Fis-snin 30, bdiet tiżviluppa letteratura romantika Ukraina u tfaċċat l-iktar figura kulturali famuża tal-pajjiż, il-poeta u pittur romantiku Taras Shevchenko. Filwaqt li Ivan Kotliarevsky huwa meqjus bħala missier il-letteratura vernakulari Ukraina, Shevchenko huwa missier rinaxximent nazzjonali. Fl-1863, l-użu tal-lingwa Ukraina fl-istampa kien ipprojbit mill-Imperu Russu. Din l-attività letterarja naqqset drastikament fiż-żona u kittieba Ukraini kienu mġiegħla jippubblikaw ix-xogħlijiet tagħhom bir-Russu jew ixerrduhom fil-Galicia kkontrollata mill-Awstrija. Il-projbizzjoni qatt ma tneħħiet uffiċjalment, iżda saret skaduta wara r-rivoluzzjoni u l-Bolxeviki telgħu l-poter. Il-letteratura Ukraina kompliet tiffjorixxi fis-snin bikrija Sovjetiċi, meta kważi t-tendenzi letterarji kollha ġew approvati. Dawn il-politiki ffaċċjaw tnaqqis qawwi fis-snin tletin, meta rappreżentanti prominenti, kif ukoll ħafna oħrajn, ġew maqtula mill-NKVD matul il-Kbir Purge. B'mod ġenerali, madwar 223 kittieb ġew repressi minn dak li sar magħruf bħala l-Rinaxximent Esegwit. Dawn ir-ripressjonijiet kienu parti mill-politika implimentata ta' Stalin ta' realiżmu soċjalista. Id-duttrina mhux bilfors irażżan l-użu tal-lingwa Ukraina, iżda kienet teħtieġ lill-kittieba biex isegwu ċertu stil fix-xogħlijiet tagħhom. Il-libertà letterarja kibret fl-aħħar tas-snin 80 u l-bidu tad-disgħinijiet flimkien mat-tnaqqis u l-kollass tal-USSR u r-restawr tal-indipendenza tal-Ukrajna fl-1991. === Arkitettura === [[Stampa:46-206-0036.Повітовий суд (мур.jpg|thumb|left|Arkitettura]] [[Stampa:80-391-9007 Kyiv St.Michael's Golden-Domed Monastery RB 18.jpg|thumb|Arkitettura]] [[Stampa:Споруди палацового комплексу ВДІАМЗ «Садиба Попова» 2.jpg|thumb|left|Arkitettura]] L-arkitettura Ukrajna tinkludi l-motifi u l-istili li jinsabu fi strutturi mibnija fl-Ukrajna moderna u minn Ukraini madwar id-dinja. Dawn jinkludu għeruq inizjali li ġew stabbiliti fl-istat ta' Kyivan Rus'. Wara l-Kristjanizzazzjoni tar-Rus ta’ Kiev, l-arkitettura Ukraina ġiet influwenzata mill-arkitettura Biżantina. Wara l-invażjoni Mongola ta' Kievan Rus', kompliet tiżviluppa fir-Renju tal-Galicia-Volhynia. Wara l-unjoni mat-Tsardom tar-Russja, l-arkitettura fl-Ukrajna bdiet tiżviluppa f'direzzjonijiet differenti, b'ħafna strutturi fiż-żona tal-Lvant akbar, immexxija mir-Russja, mibnija fl-istili tal-arkitettura Russa ta' dak il-perjodu, filwaqt li r-reġjun tal-punent tal-Galicia żviluppa taħt Influwenzi arkitettoniċi Pollakki u Awstro-Ungeriżi. Motivi nazzjonali Ukrajni eventwalment jintużaw matul il-perjodu tal-Unjoni Sovjetika u fl-Ukrajna indipendenti moderna. Madankollu, ħafna mill-orizzont arkitettoniku kontemporanju tal-Ukrajna huwa ddominat minn Khrushchyovkas ta' stil Sovjetiku, jew bini ta' appartamenti bi prezz baxx. === Knitting u rakkmu === [[Stampa:Rushnyk Ukraine embroidered decorative towels.jpg|thumb|Rushnyk, rakkmu Ukraina]] L-arti tat-tessuti maħduma bl-idejn għandhom rwol importanti fil-kultura Ukrajna, speċjalment fit-tradizzjonijiet tat-tieġ Ukrajni. Ir-rakkmu, l-insiġ u l-bizzilla Ukrajni jintużaw f'ħwejjeġ folkloristiċi tradizzjonali u ċelebrazzjonijiet tradizzjonali. Rakkmu Ukrain ivarja skond ir-reġjun ta' oriġini u d-disinji għandhom storja twila ta' motivi, kompożizzjonijiet, għażliet ta 'kulur u tipi ta' ħjata. L-użu tal-kulur huwa importanti ħafna u għandu għeruq fil-folklor Ukrain. Motivi tar-rakkmu misjuba f'partijiet differenti tal-Ukrajna huma ppreservati fil-Mużew Rushnyk f'Pereiaslav. Il-kostum nazzjonali huwa minsuġ u mżejjen b’attenzjoni kbira. Fir-raħal ta 'Krupove, li jinsab fir-reġjun ta' Rivne, l-insiġ b'newlijiet magħmulin bl-idejn għadu pprattikat. F'din il-belt twieldu żewġ personalitajiet ta' fama internazzjonali fil-qasam tas-snajja nazzjonali: Nina Myhailivna u Uliana Petrivna. === Mużika === [[Stampa:Fedir Stovbynenko - Kozak-bandyryst (1890).jpg|thumb|Borżak mamay idoqq il-kobza]] [[Stampa:Лисенко Микола (cropped).jpg|thumb|Mykola Lysenko huwa ġeneralment meqjus bħala missier il-mużika klassika Ukraina.]] Il-mużika hija parti importanti mill-kultura Ukraina, bi storja twila u ħafna influwenzi. Minn mużika folk tradizzjonali għal rock klassiku u modern, l-Ukrajna pproduċiet diversi mużiċisti rikonoxxuti internazzjonalment, inklużi Kirill Karabits, Okean Elzy u Ruslana. Elementi tal-mużika folkloristika tradizzjonali Ukraina għamlu triqthom fil-mużika tal-Punent u anke fil-jazz modern. Il-mużika Ukraina kultant fiha taħlita mħawda ta' kant eżotiku melismatiku b'armonija ta' kordi. Il-karatteristika ġenerali l-aktar impressjonanti tal-mużika folkloristika etnika Ukraina awtentika hija l-użu estensiv ta' modi minuri jew tasti li jinkorporaw it-tieni intervalli miżjuda. Matul il-perjodu Barokk, il-mużika kellha post ta' importanza konsiderevoli fil-kurrikulu tal-Akkademja Kyiv-Mohyla. Ħafna min-nobbli kienu tas-sengħa fil-mużika u ħafna mexxejja tal-Cossack Ukraini, bħal Mazepa, Paliy, Holovatyj u Sirko, kienu plejers ta' kobza, bandura jew torban. L-ewwel akkademja tal-mużika ddedikata għal din id-dixxiplina twaqqfet f’Hlukhiv fl-1738 u l-istudenti ġew mgħallma jkantaw u jdoqqu l-vjolin u l-bandura minn manuskritti. Bħala riżultat, ħafna mill-kompożituri u artisti tal-bidu fi ħdan l-Imperu Russu kienu etnikament Ukraini, billi twieldu jew edukati f'Hlukhiv jew kienu assoċjati mill-qrib ma 'din l-iskola tal-mużika. Il-mużika klassika Ukraina tvarja konsiderevolment skont jekk il-kompożitur kienx Ukrain etniku li jgħix fl-Ukrajna, kompożitur etniku mhux Ukrain li kien ċittadin tal-Ukrajna, jew parti mid-dijaspora Ukrajna. Minn nofs is-sittinijiet, il-mużika pop influwenzata mill-Punent ilha tikseb popolarità fl-Ukrajna. Tispikka l-kantanta folkloristika u armonjuża Mariana Sadovska. Il-mużika pop u folk Ukraina ħarġet bil-popolarità internazzjonali ta’ gruppi u artisti bħal Vopli Vidoplyasova, Dakh Daughters, Dakha Brakha, Ivan Dorn u Okean Elzy. === Midja === Il-qafas legali Ukrajn dwar il-libertà tal-istampa huwa meqjus bħala "wieħed mill-aktar progressivi fl-Ewropa tal-Lvant." Il-kostituzzjoni u l-liġijiet jipprovdu għal-libertà tal-espressjoni u tal-istampa. L-awtorità regolatorja ewlenija għall-midja tax-xandir hija l-Kunsill Nazzjonali tax-Xandir tat-Televiżjoni u tar-Radju tal-Ukrajna (NTRBCU), li huwa responsabbli biex jagħti liċenzja lill-ħwienet tal-midja u jiżgura l-konformità tagħhom mal-liġi. kyiv tiddomina s-settur tal-midja fl-Ukrajna: gazzetti nazzjonali Den, Dzerkalo Tyzhnia, tabloids bħal The Ukrainian Week jew Focus, u t-televiżjoni u r-radju huma bbażati hemmhekk, għalkemm Lviv huwa wkoll ċentru ewlieni tal-midja nazzjonali. L-Aġenzija Nazzjonali tal-Aħbarijiet tal-Ukrajna, Ukrinform, twaqqfet hawn fl-1918. Il-BBC tal-Ukraina beda xxandar fl-1992. Mill-2022, 75% tal-popolazzjoni tuża l-Internet, u l-midja soċjali tintuża ħafna mill-gvern u n-nies. Fl-10 ta' Marzu, 2024, il-ħallieqa tad-dokumentarju 20 Days in Mariupol ingħataw l-Oscar fil-kategorija "L-Aħjar Film Dokumentarju", l-ewwel Oscar fl-istorja tal-Ukrajna. === Sport === [[Stampa:Lviv Ukraina Stadium12.jpg|thumb|left|Stadium ta' Ukrajna, Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Стадіон Трудові резерви Біла Церква.jpg|thumb|Stadium fil-Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Льодова арена (Біла Церква)2.jpg|thumb|left|White Leopard Ice Rink fil-Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Sloviansk Yuriy Skydanov Stadium 12.jpg|thumb|Stadium ta' Sloviansk, Donetsk Oblast, fl-Ukrajna]] L-Ukrajna bbenefikat ħafna mill-enfasi Sovjetika fuq l-edukazzjoni fiżika. Dawn il-politiki ħallew lill-Ukrajna b'mijiet ta' grawnds, pixxini, gyms, u ħafna faċilitajiet sportivi oħra. L-aktar sport popolari huwa l-futbol. L-aktar kampjonat professjonali importanti huwa l-Vyscha Liha ("premier league"). Ħafna Ukraini lagħbu wkoll mat-tim nazzjonali tal-futbol Sovjetiku, l-aktar ir-rebbieħa tal-Ballun tad-Deheb Ihor Belanov u Oleh Blokhin. Dan il-premju ngħata biss lil wieħed Ukrain wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, Andriy Shevchenko. It-tim nazzjonali ddebutta fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2006 u wasal sal-kwarti tal-finali qabel ma tilef kontra ċ-champion eventwali, l-Italja. Boxers Ukraini huma fost l-aqwa fid-dinja. Minn mindu sar iċ-champion mhux ikkontestat tal-cruiserweight fl-2018, Oleksandr Usyk rebaħ ukoll it-titli unifikati WBA (Super), IBF, WBO u IBO heavyweight. Din il-proeza għamlitu wieħed minn tliet boxers li għaqqad it-titli mondjali tal-cruiserweight u sar champion dinji tal-heavyweight. L-aħwa Vitali u Wladimir Klitschko huma eks-champions tad-dinja tal-piż tqil li kellhom diversi titli mondjali tul il-karriera tagħhom. Mill-Ukrajna wkoll Vasyl Lomachenko, midalja tad-deheb Olimpika fl-2008 u l-2012. Huwa ċ-champion mondjali unifikat tal-piż ħafif li jorbot ir-rekord għar-rebħ ta' titlu mondjali fl-inqas ġlied professjonali; tlieta. Minn Settembru 2018, huwa kklassifikat bħala l-aqwa boxer attiv fid-dinja, lira għal lira, minn ESPN. Sergey Bubka kellu r-rekord tal-arblu mill-1993 sal-2014; B’saħħa kbira, veloċità u ħiliet ġinnastiċi, ġie magħżul l-aqwa atleta fid-dinja f'diversi okkażjonijiet. Il-basketball kiseb popolarità fl-Ukrajna. Fl-2011, l-Ukrajna kisbet id-dritt li tospita l-EuroBasket 2015. Sentejn wara, it-tim nazzjonali tal-basketball tal-Ukrajna spiċċa fis-sitt post fl-EuroBasket 2013 u kkwalifika għat-Tazza tad-Dinja FIBA ​​għall-ewwel darba fl-istorja tiegħu. Il-parteċipant tal-Euroleague Budivelnyk Kyiv huwa l-iktar klabb tal-basketball professjonali b'saħħtu fl-Ukrajna. Iċ-ċess huwa sport popolari fl-Ukrajna. Ruslan Ponomariov huwa l-eks champion tad-dinja. Hemm madwar 85 Gran Mastru u 198 Master Internazzjonali fl-Ukrajna. Il-kampjonat tar-rugby jintlagħab madwar l-Ukrajna. <gallery> Stampa:Mariupol Mariupol Ice Center Opening 5.jpg|Il-President Volodymyr Zelenskyy fil-ftuħ taċ-Ċentru tas-Silġ ta' Mariupol fit-22 ta' Ottubru 2020 (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Bakhmut Metalurh Stadium 1.jpg|Stadium ta' Metalurh, Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Bakhmut Avanhard Stadium 3.jpg|Stadium ta' Metalurh, Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Стадіон «Сталь» (Алчевськ).jpg|Stadium ta' Stal, Alchevsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (meqrud illegalment mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donetsk Donbass Arena 30.jpg|Stadium ta' Donbas Arena, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donetsk Shakhtar Stadium 1998-1.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Holubivka Shakhtar Stadium 1.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Panoramio - V&A Dudush - Стадион Шахтер с знаменитого террикона.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Donetsk Shakhtar Stadium 1998-1.jpg|Stadium Shakhtar, Donetsk, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Стадион шахтер в Свердловске.jpg|Stadium ta' Dovzhansk, Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Chasiv Yar Avanhard Stadium 5.jpg|Stadium Avanhard, Chásiv Yar, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Kreminna Olimp Stadium 2.jpg|Stadium Olimpus, Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) </gallery> === Kċina === [[Stampa:Borscht served.jpg|thumb|left|Borsch Ukrajn bi smetana tal-krema qarsa]] Id-dieta tradizzjonali tal-Ukraina tinkludi tiġieġ, majjal, ċanga, ħut u faqqiegħ. Ukraini wkoll għandhom it-tendenza li jieklu ħafna patata; ċereali; u ħaxix frisk, mgħolli jew imnaddfin. Dixxijiet tradizzjonali popolari huma varenyky (għaġina mgħollija bil-faqqiegħ, patata, sauerkraut, ġobon cottage, ċirasa jew berries), nalysnyky (pancakes bil-ġobon cottage, żerriegħa tal-peprin, faqqiegħ, kavjar jew laħam), kapusnyak (soppa tal-kaboċċi ġeneralment magħmula minn laħam, patata, karrotti, basal, millieġ, pejst tat-tadam, ħwawar u ħwawar friski), borscht aħmar (soppa magħmula minn pitravi, kaboċċi u faqqiegħ jew laħam) u holubtsi (rombli tal-kaboċċi mimlijin bir-ross, karrotti, basla u laħam ikkapuljat). Oġġetti tradizzjonali moħmija jinkludu korovais imżejjen u ħobż tal-Għid tal-paska. L-ispeċjalitajiet Ukraini jinkludu wkoll it-tiġieġ ta' Kyiv u t-torta ta' Kyiv. Ukraini jixorbu compote tal-frott, meraq, ħalib, ryazhanka, ilma minerali, tè u kafè, birra, inbid u horilka. == Kapitali provinċjali ta' Ukrajna skond il-popolazzjoni == <gallery> Stampa:Міст Патона з нічною архітектурною підсвіткою та панорама Лівого берега.jpg|Kyiv (belt bi status speċjali) Stampa:Guveliakin Oleg for wiki Vozdvizjenka 2012 (8).jpg|Kyiv (belt bi status speċjali) Stampa:Музей історії України у Другій світовій війні.jpg|Kyiv (belt bi status speċjali) Stampa:Успенський собор взимку, аерофото.jpg|Kharkiv, Oblast ta' Kharkiv Stampa:Odesa Pushkinska 2 hotel Europeisky DSC 3831 51-101-1045.JPG|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Primorskiy-bulvar-7-8-5.jpg|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Потьомкінські сходи 11.jpg|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Воронцовський маяк 04.jpg|Odesa, Oblast ta' Odesa Stampa:Вид на "Нагірну" частину міста з лівого берегу.jpg|Dnipro, Oblast ta' Dnipro Stampa:Вид на місто зі сторони Південного мосту.jpg|Dnipro, Oblast ta' Dnipro Stampa:Bridge on Ilicha Prospect in Donetsk, 2008.jpg|Donetsk, Oblast ta' Donetsk Stampa:Donezk Zentrum Postisheva.jpg|Donetsk, Oblast ta' Donetsk Stampa:Будинок-башта по проспекту Соборному, 220 вид навскоси.jpg|Zaporizhzhia, Oblast ta' Zaporizhzhia Stampa:Вигляд на північну частину міста з гори Лева.jpg|Lviv, Oblast ta' Lviv Stampa:Лвов Галиција.jpg|Lviv, Oblast ta' Lviv Stampa:Monument To Adam Mickiewicz (237385565).jpeg|Lviv, Oblast ta' Lviv Stampa:Sobornaya-ploshchad.jpg|Mykoláyiv, Oblast ta' Mykoláyiv Stampa:Отель Украина 2.jpg|Lugansk, Oblast ta' Lugansk Stampa:VinnytsiaCityTower.jpg|Vínnitsa, Oblast ta' Vínnitsa Stampa:1356 Памятник затопленным кораблям.jpg|Sevastópol (belt bi status speċjali) Stampa:Balaklava, Sevastopol.jpg|Sevastópol (belt bi status speċjali) Stampa:Simferopol Montage.png|Simferópol, Repubblika Awtonoma tal-Krimea Stampa:Glory monument - Kruhla Square - Poltava - 2.jpg|Poltava, Oblast ta' Poltava Stampa:Літній ранок у Чернігові.jpg|Cherníhiv, Oblast ta' Cherníhiv Stampa:Черкаси.jpg|Cherkasy, Oblast ta' Cherkasy Stampa:71-101-0002 SAM 0814 Cherkasy.jpg|Cherkasy, Oblast ta' Cherkasy Stampa:Khersonkollage.jpg|Kherson, Oblast ta' Kherson Stampa:Mikhail Chekman Park of Culture and Recreation 001.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:Хмельницький, вулиця Панаса Мирного, ЖК «.Агора», фото 1.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:Стара фортеця.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:Міська рада. Ніч.jpg|Jmelnitski, Oblast ta' Jmelnitski Stampa:UkrainianAcademyOfBanking.JPG|Sumy, Oblast ta' Sumy Stampa:Chern-Panorama2.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Architecture-of-Chernivtsi-4.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Німецький Народний Дім.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Готель «Пансіон сіті» Чернівці Університетська, 34.JPG|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Чернівці Кобилянської 2.jpg|Chernivtsí, Oblast ta' Chernivtsí Stampa:Будинок взаємного кредиту (міська рада) .jpg|Zhitómir, Oblast ta' Zhitómir Stampa:Soborna Street in Rivne.jpg|Rivne, Oblast ta' Rivne Stampa:Ratush-01.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Вул. Шашкевича, 2.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Вечір над Білим будинком - Evening over the administrative building - panoramio.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Івано-Франківськ Страчених, 3.jpg|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:Ivano Frankivsk Halycka SAM 0623 26-101-0575.JPG|Ivano-Frankivsk, Oblast ta' Ivano-Frankivsk Stampa:UA-TE Ternopil Buran 18-06-16.JPG|Ternópil, Oblast ta' Ternópil Stampa:Valova-8-14103710.jpg|Ternópil, Oblast ta' Ternópil Stampa:Кінотеатр (нині Український Дім) «Перемога».jpg|Ternópil, Oblast ta' Ternópil Stampa:Фортеця Святої Єлисавети. Місто Кропивницький.jpg|Kropivnitski, Oblast ta' Kropivnitski Stampa:Lisavetgrad Dvortsova 15.jpg|Kropivnitski, Oblast ta' Kropivnitski Stampa:CollageLutsk.jpg|Lutsk, Oblast ta' Volinja Stampa:Ужгородський кафедральний собор, аерофото 2.jpg|Úzhgorod, Oblast ta' Transkarpatija </gallery> == Bliet notevoli == <gallery> Stampa:Вид на р. Інгулець зі Скель МОПРу.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Площадь Освобождения (Кривой Рог).jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:№ 137 Головпоштамп.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Криворізький ботанічний сад - Японский мотив.JPG|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Арт-Майдан у городского театра.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Машина непрерывного литья заготовок.jpg|Kryvyi Rih, Oblast ta' Dnipropetrovsk, Ukrajna Stampa:Залізничний вокзал м. Лиман після реставрації.jpg|Limán, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Азовське море — наше багатство.jpg|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Генічеський маяк 1.jpg|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:ivo : Австро-Угорський міст фірми Waagner-Biró|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Henichesk Henichesk Lighthouse 01 (YDS 2054).jpg|Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Henichesk Former Distric Hospital 02 (YDS 2033).jpg |Heninchesk, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:LysychanskN12.jpg|Lisichansk, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna Stampa:Suvorova 20-1.jpg|Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Izmail Suvorova 20.jpg|Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Izmail, Benderska 28.jpg|Izmaíl, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Akkerman-fortress-aerial-2 (cropped).jpg|Bílhorod-Dnistrovskyi, Oblast ta' Odesa, Ukrajna Stampa:Mosc dvor slav.jpg|Slavútich, Oblast ta' Kyiv, Ukrajna Stampa:Володимир-Волинський - Костел Іоакима і Анни -1-5.jpg|Volodímir, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:ККкаплиця.jpg|Kamin-Kashyrski, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:Vovchans'k, Kharkiv Oblast, Ukraine - panoramio (15).jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Волчанск Володарского 19А IMG 8032.JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Леніна100.Вовчанськ.JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Post office.JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Vovchansk Bus Station-3485.jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Vovchansk Bus Station-3485.jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Bus stop (Vovchansk).JPG|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Bohdana Khmelnytskoho Street, Vovchansk (4).jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Меморіальна дошка будинку де народився Олесь Досвітній.jpg|Vovchansk, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Центральная улица.JPG|Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:BalakliiaCitySign.jpg|Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:BalakliiaCityHall2.jpg|Balakliia, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Shevchenkove Raion Administration, Kharkiv Oblast.JPG|Shevchenkove, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:В'їздна арка садиби-2 (Любешів).jpg|Liubeshiv, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:Центральна площа Олешків.jpg|Oleshki, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Myru Square in Kramatorsk.jpg|Kramatorsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Житловий будинок, вул. Вчительська (Калініна), 46.jpg|Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Санаторий Юбилейный 2011 - panoramio.jpg|Slóviansk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Chervonoarmijsk city center (3).JPG|Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Chervonoarmijsk city center (4).JPG|Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Федоренко. Авдеевка 01.jpg|Avdiivka, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Місце революційних подій 1905 року, Покровськ (Красноармійськ), пл. Привокзальна, будинок залізничного вокзалу, Донецька обл.jpg|Pokrovsk, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Yenakievo sq lenin.jpg|Yenákiyeve, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Вокзал станції Ясинувата-Пасажирська.jpg|Yasinovátaya, Oblast ta' Donetsk, Ukrajna Stampa:Town hall, Bolekhiv (1).jpg|Boléjiv, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Ратуша Коломиї.jpg|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Kolomyia City Hall.jpg|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Kolomyia Main Square.JPG|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Kolomyia Old 1.JPG|Kolomyia, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Колаж Калуш.jpg|Kálush, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:Червень,ранок,Верховина.JPG|Verjovyna, Oblast ta' Ivano-Frankivsk​, Ukrajna Stampa:73-250-0001 Khotyn Fortress RB 18.jpg|Jotín, Oblast ta' Chernivtsí, Ukrajna Stampa:-DJI 0351-Edit Panorama1.jpg|Kamianets-Podilski, Oblast ta' Jmelnitski, Ukrajna Stampa:Zamek w Kamieńcu Podolskim 2019.jpg|Kamianets-Podilski, Oblast ta' Jmelnitski, Ukrajna Stampa:Zamek w Kamieńcu Podolskim 2019.jpg|Kamianets-Podilski, Oblast ta' Jmelnitski, Ukrajna Stampa:Корюківка. Меморіал жертвам Корюківської трагедії 1943 року, у якій загинуло біля 7000 мешканців. 1975 р.jpg|Koriúkivka, Oblast ta' Chernihív, Ukrajna Stampa:Ніжинська міська рада.jpg|Nizhyn, Oblast ta' Chernihív, Ukrajna Stampa:Hertsa (Herta),former synagogue,now-Culture palace.jpg|Gertsa, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Former synagogue in Hertsa (Herta).jpg|Gertsa, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Глибока Будинок - зразок традиційної народної архітектури.jpg|Jliboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Hliboka 2008.jpg|Jliboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Hliboka Bukowina.jpg|Jliboka, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Кельменецька бульбона.jpg|Kelmentsí, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Kitsman City Council.jpg|Kitsman, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Заставна.jpg|Zastavna, Oblast ta' Chernivtsí, fl-Ukrajna Stampa:Dubno castle 2.jpg|Dubno, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Ст. Сарни - panoramio.jpg|Sarny, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Fontan varash.jpg|Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Гостиница "Вараш".jpg|Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Жилой-дом-в-Вараше.jpg|Varash, Oblast ta' Sumy, fl-Ukrajna Stampa:Bila Tserkva Montage.png|Bila Tserkva, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Brov.PNG|Brovarí, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Borispil aerea.jpg|Borýspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Книшовий меморіальний парковий комплекс Бориспіль.JPG|Borýspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Sobrevolando Kiev (8155788725).jpg|Borýspil, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Буча парк1.JPG|Bucha, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Центральная аллея - panoramio (1).jpg|Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Dniprorudne, Zaporiz'ka oblast, Ukraine - panoramio (3).jpg|Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:База Горняк.jpg|Dniprorudne, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:PereyaslavHmelnytskyi-Raion.png|Pereyáslav, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Васильків, Покровська, 2 (1).jpg|Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Церква святих Бориса і Гліба.jpg|Vasylkiv, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Lozova RailwaY Station.jpg|Lozova, Oblast ta' Kharkiv, Ukrajna Stampa:Стара аптека та будинок, де розміщувався ревком.jpg|Severodonetsk, Oblast ta' Volinja, Ukrajna Stampa:Северодонецк с высоты.jpg|Severodonetsk, Oblast ta' Lugansk, Ukrajna Stampa:Artemivs'kyi district, Donetsk Oblast, Ukraine - panoramio (31).jpg|Soledar, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Стара вежа (Маріуполь) 1.jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Вежа взимку.jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Вежа влітку.jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Будинки зі шпилем (Маріуполь).jpg|Mariúpol, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Панорама міста Артемівськ 77.JPG|Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Бахмутская Земська Управа.jpg|Bakhmut, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Kostyantynivka, Donetsk Oblast, Ukraine - panoramio (1).jpg|Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Вокзал станції Ясинувата-Пасажирська.jpg|Yasinovátaya, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Stakhanov Coal Mine. Administrative Building.JPG|Myrnohrad, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Відвал породи шахти Військвіду в Мирнограді.jpg|Myrnohrad, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Constantinovka Factory.JPG|Kostantínovka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Волноваський районний краєзнавчий музей.jpg|Volnovaja, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Chasiv Yar Avanhard Stadium 5.jpg|Chásiv Yar, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna (ħsara serjament mir-[[Russja|Russi]]) Stampa:Місто Кремінна.jpg|Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:85 Пішохідні пандуси м Кремінна after.jpg|Kreminná, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Central square of the city of Selidovo.jpg|Selydove, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Novohrodivka|Novohrodivka, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:|, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Director house, Alchevsk, 05042008956.jpg|Alchevsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Vojsigno de vilaĝo Doneckij (Luganska provinco).jpg|Donetski, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Street Engels (Sverdlovsk).JPG|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Street Engels (Sverdlovsk).JPG|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Cinema is "Victory".JPG|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Сказка в Дебальцево - panoramio.jpg|Dovzhansk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Кв.Центральный..JPG|Holubivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Скверик в центре..JPG|Holubivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Executive Committee building in Khrustalnyi.jpg|Krustalni, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Stakhanov - Cinema Mir.jpg|Kádiivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Первомайск ул.Трудовая (1).jpg|Pervomaisk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Міст Ровеньки.jpg|Rovenki, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Парк Героїв Ровеньки.jpg|Rovenky, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Zimogorye.jpg|Zimogiria, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Площадь перед ДК - panoramio_(1).jpg|Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Город Счастье.jpg|Shchastia, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk admin house.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk Ремеслене училище.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Starobilsk fire station.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Плотина Старобельск.jpg|Starobilsk, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Андріївська церква 2.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:44-240-0014 Особняк (мур.), Сватове, вул. Садова, 47.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Svatove 07.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Oil planl svatove.jpg|Svátove, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:46-206-0036.Повітовий суд (мур.jpg|Busk, Oblast ta' Lviv, fl-Ukrajna Stampa:Kiwerce dworzec kolejowy.jpg|Kívertsi, Oblast ta' Volinja, fl-Ukrajna Stampa:Fog in Molodogvardeysk.jpg|Otamánivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Irmino prapor.png|Irmino, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Maryinka001.jpg|Márinka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Debaltseve city (16043996648).jpg|Debáltseve, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Fog in Molodogvardeysk.jpg|Debáltseve, Oblast ta' Donetsk, fl-Ukrajna Stampa:Rubizhne Council (1).JPG|Rubizhne, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Krasnodon or Sorokyne night scene.jpg|Sorókine, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Voznesenivka.jpg|Voznesenivka, Oblast ta' Lugansk, fl-Ukrajna Stampa:Melitopol' Vulytsya K.Marksa Budynky K.Marksa 5 (YDS 6835).JPG|Melitópol, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Энергодар. Вид с трубы ТЭС.jpg|Enerhodar, Oblast ta' Zaporiya, Ukrajna Stampa:Tokmak Revolutsiyna vul. Torgoviy Budynok Ya.Shal'mana 01 (YDS 8846).JPG|Tokmak, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Polohy Victualling-House (Zayizd) 01 Zhukovskogo lane opposite Cheberka 72 (YDS 4673).jpg|Polohy, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Чоловіча гімназія, м. Пологи, вул. Привокзальна, 17.jpg|Polohy, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Polohy Synagogue 01 Cheberka (Zhovtneva) Str. 72 (YDS 4679).jpg|Polohy, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Споруди палацового комплексу ВДІАМЗ «Садиба Попова» 2.jpg|Vasílivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Vasylivka Gospodarchi Sporudy z kompleksu Maetku 01 Likarnyna 10 (YDS 8906).JPG|Vasílivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Васильевка (2018).jpg|Vasílivka, Oblast ta' Zaporiya, fl-Ukrajna Stampa:Новокаховський Палац культури.jpg|Nova Kajovka, Oblast ta' Kherson, Ukrajna Stampa:Kahovka F.Gayenko (Lunacharskogo) Str. 6 Former Girls' Gymnasium Building (YDS 2566).jpg|Kajovka, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Введенська церква (Берислав) 03.jpg|Berislav, Oblast ta' Kherson, fl-Ukrajna Stampa:Pokrovske District State Administration.jpg|Pokrovske, Oblast ta' Dniprovesk, fl-Ukrajna Stampa:Administrative center, Radiation Control (11383715816).jpg|Chornóbyl, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna Stampa:Pripyat (38307778522).jpg|Prýp´iat, Oblast ta' Kyiv, fl-Ukrajna </gallery> == Organizzazzjoni territorjali == [[Stampa:Zaporizhia Regional Administration.JPG|thumb|left|Il-bini ta 'l-amministrazzjoni reġjonali ta' Zaporiya u l-kunsill reġjonali, fl-Ukrajna]] [[Stampa:Map of Ukraine Oblasts simple 4 colors.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] [[Stampa:Pokrovske District State Administration.jpg|thumb|left|Amministrazzjoni Statali tad-Distrett ta' Pokrovske, Oblast ta' Dniprovesk, fl-Ukrajna]] Id-diviżjonijiet tal-Ukraina huma taħt il-ġurisdizzjoni tal-Kostituzzjoni tal-Ukraina. L-Ukraina hija stat unitarju bi tliet livelli ta' diviżjonijiet amministrattivi: 27 reġjun (24 oblast (provinċji), żewġt ibliet bi status speċjali ([[Kiev|Kyiv]] u Sebastopol) u repubblika awtonoma waħda), 136 raions (distretti) u 1469 hromadas. Ir-riforma amministrattiva ta' Lulju 2020 għaqqdet il-biċċa l-kbira tal-490 raion wirt u 118-il belt ta' importanza reġjonali ta' qabel l-2020 f'136 raion riorganizzat, jew distrett tal-Ukraina. Il-livell li jmiss taħt raions huma hromadas. Skont l-Artikolu 133 tal-Kostituzzjoni tal-Ukrajna kif emendata, is-sistema ta' organizzazzjoni amministrattiva u territorjali tal-Ukrajna tikkonsisti minn: {| class="wikitable" || Diviżjonijiet amministrattivi tal-Ukrajna ! Livell ta' suddiviżjoni!! Territorju!! Total |- | rowspan="3" | L-ewwel | [[Repubblika Awtonoma tal-Krimea|repubblika awtonoma]] | 1 |- | [[bliet bi status speċjali]] | 2 |- | [[Oblasts of Ukraine|oblasts]] (reġjuni) | 24 |- | It-tieni | [[Raions ta' l-Ukraina|raions]] (distretti) | 136 |- | It-tielet | [[hromada]]s (komunitajiet territorjali) | 1469 |- |} <!-- |- | | colspan="3" | [[Raions fl-ibliet tal-Ukrajna|raions fl-ibliet]] (distretti urbani) | 108 |- | | colspan="3" | [[Postijiet popolati fl-Ukrajna|postijiet popolati]]: 1343 urbani, 28374 rurali | 29717 |} F'riforma fl-2020, il-postijiet popolati kollha fil-pajjiż amministrattiv (ħlief għal żewġt ibliet bi status speċjali, Kyiv u Sevastopol) ġew resubordinati għar-raions. Iċ-ċifra l-ġdida ta' 136 raion tinkludi 10 fir-Repubblika Awtonoma tal-Krimea u f'Sevastopol; Minn Settembru 2023, ir-raions tal-Krimea huma funzjonali. == Referenzi == {{Referenzi}} {{Ewropa}} [[Kategorija:Ukrajna]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1991]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] lsqo4gw1gd8q2iub9z028zfaoxio1jr 0 24920 318883 318833 2024-12-15T19:27:28Z CommonsDelinker 257 [[c:COM:CDC|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Coat_of_arms_of_Syria_(2024-present).svg għal Coat_of_arms_of_Syria_(2024–present).svg 318883 wikitext text/x-wiki {{stub|ġeografija}} {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Sirja |isem_nattiv = سُورِيَا<br />''Sūriyā'' |isem_komuni = Sirja |stampa_bandiera = Flag of the Syrian revolution.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Syria (2024–present).svg |stampa_mappa = Syria - Location Map (2013) - SYR - UNOCHA.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tas-Sirja |ħolqa_emblema = Emblema tas-Sirja |ħolqa_demografija = Demografija tas-Sirja |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Damascus]] |l-ikbar_belt = [[Damascus]] |latd=33 |latm=30 |latNS=N |lonġd=36 |lonġm=18 |lonġEW=E |tip_gvern = [[Gvern transitorju]] |titlu_kap1 = [[President tas-Sirja|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tas-Sirja|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Viċi Presidenti tas-Sirja|Viċi Presidenti]] |titlu_kap4 = |isem_kap1 = (Vakanti) |isem_kap2 = [[Mohammed al-Bashir]] |isem_kap3 = (Vakanti) |isem_kap4 = |żona_kklassifika = 87 |poż_erja = 87 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 185,180 |erja_mi_kw = 71,500 |perċentwal_ilma = 1.1 |sena_stima_popolazzjoni = Lulju 2020 |stima_popolazzjoni = {{decrease}} 19,398,448<ref name=>{{ċita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html|titlu=Syria — The World Factbook|pubblikatur=CIA|data-aċċess=2020-05-02|lingwa=Ingliż|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171229122345/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html|arkivju-data=2017-12-29|url-status=dead}}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 65 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 21,018,834 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2010 |densità_popolazzjoni_km2 = 118.3 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 306.4 |poż_densità_popolazzjoni = 70 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2015 |PGD_PSX = $50.28 biljun<ref name="CIA">{{ċita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html|titlu=Syria|pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali|lingwa=Ingliż|data-aċċess=2020-05-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171229122345/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html|arkivju-data=2017-12-29|url-status=dead}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $2,900<ref name="CIA"/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2018 |IŻU = {{increase}} 0.549<ref name="HDI">{{ċita web|url=http://hdr.undp.org/en/content/2019-human-development-index-ranking|titlu=Human Development Report 2019|lingwa=Ingliż|data=2019-12-10|pubblikatur=United Nations Development Programme|format=pdf}}</ref> |poż_IŻU = 154 |kategorija_IŻU = <span style="color:#e0584e;white-space:nowrap;">bax</span> |tip_sovranità = Stabbiliment |avveniment_stabbilit1 = Ir-Renju Għarbi tas-Sirja |data_stabbilit1 = 8 ta' Marzu 1920 |avveniment_stabbilit2 = Stat tas-Sirja taħt mandat Franċiż |data_stabbilit2 = 1 ta' Diċembru 1924 |avveniment_stabbilit3 = Ir-Repubblika Sirjana |data_stabbilit3 = 14 ta' Mejju 1930 |avveniment_stabbilit4 = Indipendenza ''De jure'' |data_stabbilit4 = 24 ta' Ottubru 1945 |avveniment_stabbilit5 = Indipendenza ''De facto'' |data_stabbilit5 = 17 ta' April 1946 |avveniment_stabbilit6 = Ħalla r-Repubblika Għarbija Magħquda |data_stabbilit6 = 28 ta' Settembru 1961 |avveniment_stabbilit7 = Partit Ba'ath jieħu l-poter |data_stabbilit7 = 8 ta' Marzu 1963 |avveniment_stabbilit8 = Ir-reġim Baathist twaqqa' |data_stabbilit8 = 8 ta' Diċembru 2024 |valuta = [[Lira Sirjana]] |kodiċi_valuta = SYP |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa tal-Lvant|ĦEL]]/[[Ħin tas-Sajf Ewropew tal-Lvant|ĦSEL]] |differenza_ħku = +2/+3 |żona_ħin_legali = |differenza_żona_ħin_legali = |cctld = .sy سوريا. |kodiċi_telefoniku = +963 |sena_PGD_nominali = 2014 |PGD_nominali = $24.6 biljun<ref name=CIA/> |poż_PGD_nominali = 167 |PGD_nominali_per_capita = $831<ref name=CIA/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 }} [[File:(Banyas demonstration) مظاهرات بانياس جمعة الغضب - 29 نيسان 2011.jpg|daqsminuri|Dimostrazzjoni fil-belt ta' Banyas, is-Sirja fil-Ġimgħa ta' rabja fid-29 ta' April, 2011.]] Is-'''Sirja''' ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: سوريا‎ ''Sūriyā'') huwa pajjiż fl-Asja tal-Punent bil-belt kapitali tagħha tkun Damascus. Il-popolazzjoni tal-pajjiż hija stmata li tikkonsisti 19-il miljun ċittadin. Huwa l-akbar tmenin seba-il pajjiż fid-dinja, it-territorju tiegħu jkopri erja ta' 185,180 kilometru kwadru (71,500 mi kw). == Referenzi == {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Sirja| ]] abmfezr7w2gwjh28dcjha1on8dkko46 2 25623 318866 318845 2024-12-15T13:37:11Z Trigcly 17859 aġġornament 318866 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1662)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajjad]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Chankillo]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chavín]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fdalijiet ta' Loropéni]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Galle]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer tal-Blat]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kandy]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Koutammakou]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Levuka]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lunenburg]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Blu u John Crow]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Kafè tal-Kolombja]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Parmigianino]] *[[Park Arkeoloġiku Nazzjonali ta' Tierradentro]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Arkeoloġiku ta' San Agustín]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali ta' Chiribiquete]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Los Katíos]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manú]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Rio Abiseo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santa Cruz de Mompox]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju tal-Fawna u tal-Flora ta' Malpelo]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Sigiriya]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takkanot Shum]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] ma8sce6f6n4fklcfqjy6f8h1u5jma67 318877 318866 2024-12-15T17:20:46Z Trigcly 17859 aġġornament 318877 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1663)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajjad]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Chankillo]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chavín]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fdalijiet ta' Loropéni]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Galle]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer tal-Blat]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kandy]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Koutammakou]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Levuka]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lunenburg]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Blu u John Crow]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Kafè tal-Kolombja]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Parmigianino]] *[[Park Arkeoloġiku Nazzjonali ta' Tierradentro]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Arkeoloġiku ta' San Agustín]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali ta' Chiribiquete]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Los Katíos]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manú]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Rio Abiseo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Qaryat al-Faw]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santa Cruz de Mompox]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju tal-Fawna u tal-Flora ta' Malpelo]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Sigiriya]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takkanot Shum]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] 6zb2dbifh7185030pri2peqksdul1v4 318882 318877 2024-12-15T17:52:18Z Trigcly 17859 aġġornament 318882 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1664)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajjad]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Chankillo]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chavín]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fdalijiet ta' Loropéni]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Galle]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer tal-Blat]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kandy]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Koutammakou]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Levuka]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lunenburg]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Blu u John Crow]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Kafè tal-Kolombja]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Parmigianino]] *[[Park Arkeoloġiku Nazzjonali ta' Tierradentro]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Arkeoloġiku ta' San Agustín]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali ta' Chiribiquete]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Los Katíos]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manú]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Rio Abiseo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Qaryat al-Faw]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santa Cruz de Mompox]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju tal-Fawna u tal-Flora ta' Malpelo]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Sigiriya]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takkanot Shum]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] kpovbmpdj660sva7hq7xgv368zvt89p 318889 318882 2024-12-15T20:03:04Z Trigcly 17859 aġġornament 318889 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1665)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajjad]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Chankillo]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chavín]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fdalijiet ta' Loropéni]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Galle]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer tal-Blat]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kandy]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Koutammakou]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Levuka]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lunenburg]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Blu u John Crow]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Kafè tal-Kolombja]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Parmigianino]] *[[Park Arkeoloġiku Nazzjonali ta' Tierradentro]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Arkeoloġiku ta' San Agustín]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali ta' Chiribiquete]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Los Katíos]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manú]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Rio Abiseo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Qaryat al-Faw]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santa Cruz de Mompox]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju tal-Fawna u tal-Flora ta' Malpelo]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Sigiriya]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takkanot Shum]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timbuktu]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] htqld3mxh8f9rpsghc83egws1e6bvt3 0 30707 318869 318729 2024-12-15T13:43:16Z Trigcly 17859 /* Referenzi */ 318869 wikitext text/x-wiki [[Stampa:The Portuguese City in El Jadida.jpg|daqsminuri|296x296px|Iċ-ċisterna ta' [[El Jadida]].]] Din hija '''Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab''',<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&l=en&&&mode=table&order=region|titlu=UNESCO World Heritage Centre - World Heritage List|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> fil-Punent tal-[[Asja]] u fit-Tramuntana tal-[[Afrika]], li jokkupaw medda estiża mill-[[Oċean Atlantiku]] fil-Punent sal-Baħar tal-Arabja fil-Lvant, u mill-Baħar tal-[[Mediterran]]. Fost l-Istati Għarab insibu l-[[Alġerija]], il-[[Baħrejn|Bahrain]], l-[[Eġittu]], l-[[Iraq]], il-[[Ġordan]], il-[[Libanu]], il-[[Libja]], il-[[Mawritanja|Mauritania]], il-[[Marokk]], l-[[Oman]], il-[[Palestina]], [[Ġerusalemm]] (il-Palestina/[[Iżrael]]), il-[[Qatar]], l-[[Arabja Sawdija]], is-[[Sudan]], is-[[Sirja]], it-[[Tuneżija]], l-[[Emirati Għarab Magħquda]] u l-[[Jemen]]. Is-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-Organizzazzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti għall-Edukazzjoni, ix-Xjenza u l-Kultura ([[UNESCO]]) huma postijiet b'importanza kulturali jew naturali, kif deskritt fil-Konvenzjoni tal-Wirt Dinji tal-UNESCO, li ġiet stabbilita fl-1972.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/convention/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The World Heritage Convention|data=2016-08-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-04-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160827065310/https://whc.unesco.org/en/convention/|arkivju-data=2016-08-27|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-wirt kulturali jikkonsisti minn [[Monument|monumenti]] (bħal xogħlijiet arkitettoniċi, [[Skultura|skulturi]] monumentali, jew inċiżjonijiet), gruppi ta' binjiet, u siti (fosthom siti arkeoloġiċi). Il-wirt naturali jinkludi karatteristiċi naturali (li jikkonsistu minn formazzjonijiet fiżiċi u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]]), ġeoloġiċi u fiżjografiċi (inkluż il-ħabitats ta' speċijiet mhedda ta' [[Annimal|annimali]] u pjanti), u siti naturali li huma importanti mill-puntdivista tax-[[xjenza]], tal-konservazzjoni jew tas-sbuħija naturali.<ref name=":1">{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage|data=2021-02-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-04-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210201042309/http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|arkivju-data=2021-02-01|url-status=bot: unknown}}</ref> == Siti ta' Wirt Dinji == Is-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-Organizzazzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti għall-Edukazzjoni, ix-Xjenza u l-Kultura ([[UNESCO]]) huma postijiet b'importanza kulturali jew naturali, kif deskritt fil-Konvenzjoni tal-Wirt Dinji tal-UNESCO, li ġiet stabbilita fl-1972.<ref name=":02">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/convention/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The World Heritage Convention|data=2016-08-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-04-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160827065310/https://whc.unesco.org/en/convention/|arkivju-data=2016-08-27|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name=":12">{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage|data=2021-02-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-04-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210201042309/http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|arkivju-data=2021-02-01|url-status=bot: unknown}}</ref> NB: * Siti transnazzjonali (bl-ikħal) {| class="wikitable sortable" !Sit !Stampa !Post !Kriterji tal-Għażla !Erja f'ettari (akri) !Sena tad-deżinjazzjoni !Deskrizzjoni |- ![[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] |[[File:Maadid.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Maadid.jpg|150x150px]] |Provinċja ta' M'sila, l-[[Alġerija]]<small>35°48′50″N 04°47′36″E</small> |kulturali: (iii) |150 (370) |1980 |F'pajsaġġ muntanjuż ta' sbuħija straordinarja, il-fdalijiet tal-ewwel [[belt kapitali]] tal-emiri Ħammadidi, stabbilita fl-1007 u mġarrfa fl-1152, jagħtu stampa awtentika ta' belt [[Iżlam|Musulmana]] ffortifikata. Il-moskea għandha sala tat-talb bi 13-il korsija u tmien niċeċ li hija waħda mill-ikbar fl-Alġerija. Il-Forti (Al Qal'a) ta' Beni Hammad tinsab qrib ir-raħal ta' Maadid (magħruf ukoll bħala Maadhid), li jinsab madwar 225 kilometru (140 mil) fix-Xlokk tal- Alġier.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/102/|titlu=Al Qal&#x27;a of Beni Hammad|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Djémila]] |[[File:GM_Djemila_Roman_Theatre02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:GM_Djemila_Roman_Theatre02.jpg|150x150px]] |Provinċja ta' Sétif, l-[[Alġerija]]<small>36°19′14″N 5°44′12″E</small> |kulturali: (iii)(iv) |31 (77) |1982 |Djémila (qabel magħruf bħala Cuicul) kien raħal [[Imperu Ruman|Ruman]] f'pajsaġġ muntanjuż, li jinkludi forum, tempji, bażiliki, arkati trijonfali, binjiet reliġjużi u strutturi oħra, kollha kemm huma adattati għall-pożizzjoni ta' 900 metru (3,000 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/191/|titlu=Dj&eacute;mila|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Kasbah tal-Alġier]] |[[File:Ruellecasbah.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ruellecasbah.jpg|150x150px]] |il-Provinċja tal-Alġier, l-[[Alġerija]]<small>36°47′00″N 3°03′37″E</small> |kulturali: (ii)(v) |50 (120) |1982 |Il-''Kasbah'' tal-Alġier hija belt Iżlamika unika mal-kosta [[Mediterran|Mediterranja]]. Fiha l-fdalijiet ta' ċittadella, moskej [[Medjuevu|Medjevali]] u palazzi [[Imperu Ottoman|Ottomani]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/565/|titlu=Kasbah of Algiers|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Wied ta' M'zab]] |[[File:Ghardaia.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ghardaia.jpg|150x150px]] |Provinċja ta' Ghardaïa, l-[[Alġerija]]<small>32°29′00″N 3°41′00″E</small> |kulturali: (ii)(iii)(v) |4,000 (9,900) |1982 |Il-ħabitat uman tradizzjonali intatt inbena madwar ħames ''ksour'' tal-Wied ta' M'zab fis-seklu 10 mill-Ibaditi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/188/|titlu=M&#x27;Zab Valley|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Tassili n'Ajjer]] |[[File:Sunrise_Djanet.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sunrise_Djanet.jpg|150x150px]] |Provinċji ta' Illizi u Tamanrasset, l-[[Alġerija]]<small>25°30′00″N 9°00′00″E</small> |imħallat: (i)(iii)(vii)(viii) |7,200,000 (18,000,000) |1982 |Tassili n'Ajjer huwa promontorju vast fit-tarf tas-[[Saħara]] li fih iktar minn 15,000 inċizjoni fl-għerien li jirreġistraw it-[[tibdil fil-klima]], il-migrazzjonijiet tal-[[Annimal|annimali]], u l-[[evoluzzjoni]] tal-ħajja umana, u li jmorru lura għas-6,000 [[Ante Christum natum|Q.K]]. għall-ewwel sekli [[WK|W.K]]. Is-sit huwa magħruf ukoll għall-formazzjonijiet tal-ġebel ramli msawra bl-erożjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/179/|titlu=Tassili n&#x27;Ajjer|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Timgad]] |[[File:Timgad_la_ville.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Timgad_la_ville.jpg|150x150px]] |Provinċja ta' Batna, l-[[Alġerija]]<small>35°27′00″N 6°38′00″E</small> |kulturali: (ii)(iii)(iv) |91 (220) |1982 |Stabbilita mill-Imperatur [[Trajanu]] fil-100 W.K. bħala kolonja militari, Timgad hija kkaratterizzata minn toroq ''cardo'' u ''decumanus'', li jikkostitwixxu eżempju tipiku tal-ippjanar tal-bliet Rumani.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/194/|titlu=Timgad|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Tipasa]] |[[File:Tipasa_remain_2.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tipasa_remain_2.JPG|150x150px]] |Provinċja ta' Tipaza, l-[[Alġerija]] <small>36°32′00″N 2°22′00″E</small> |kulturali: (iii)(iv) |52 (130) |1982 |Tipasa, li qabel kienet ċentru kummerċjali [[Kartaġni|Kartaġiniż]], inħakmet mir-Rumani u ġiet ikkonvertita f'bażi militari. Is-sit joħroġ fid-dieher ukoll influwenzi Paleo-[[Kristjaneżmu|Kristjani]] u [[Biżantini]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/193/|titlu=Tipasa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] |[[File:A'ali_Burial_Mounds.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:A'ali_Burial_Mounds.jpg|150x150px]] |Governorat tat-Tramuntana, il-[[Baħrejn|Bahrain]]<small>{{coord|26|8|59|N|50|30|46|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv) |{{convert|168.45|ha|abbr=values|sortable=on}} |2019 |It-Tumbati Funebri ta' Dilmun jinsabu fin-naħa tal-Punent tal-Gżira ta' Bahrain u jmorru lura għal żmien Dilmun u l-kultura ta' Umm al-Nar. Inbnew bejn l-2050 u l-1750 Q.K. u jinkludu 21 sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] b'iktar minn 11,000 tumbata funebri u 17-il tumbata rjali mibnija bħala torrijiet funebri ta' żewġ sulari.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1542/|titlu=Dilmun Burial Mounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Qal'at al-Bahrain]] – Port Antik u Kapitali ta' Dilmun |[[File:Bahrain_Fort_7.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bahrain_Fort_7.jpg|150x150px]] |Governorat tat-Tramuntana, il-[[Baħrejn|Bahrain]]<small>{{coord|26|13|59|N|50|31|38|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii)(iv) |{{convert|32|ha|abbr=values|sortable=on}} |2005 |Qal'at al-Bahrain kienet il-belt kapitali taċ-ċivilizzazzjoni ta' Dilmun, u hija xhieda tal-okkupazzjoni umana kontinwa mill-ħabta tal-2300 Q.K. sal-preżent. Fil-quċċata tas-sit hemm forti Portugiż.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1192/|titlu=Qal&rsquo;at al-Bahrain &ndash; Ancient Harbour and Capital of Dilmun|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]], xhieda tal-ekonomija ta' gżira |[[File:Isa_Bin_Ali_House.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Isa_Bin_Ali_House.jpg|150x150px]] |il-[[Baħrejn|Bahrain]] <small>{{coord|26|14|28|N|50|36|49|E}}</small> |kulturali: (iii) |{{convert|35087|ha|abbr=values|sortable=on}} |2012 |Is-sit jikkonsisti minn binjiet f'Muharraq, meded tal-gajdri, segment tal-kosta u fortizza, u huwa xhieda tat-tradizzjoni tal-ħsad tal-gajdri li kien jiddomina fil-Golf tal-Arabja mis-seklu 2 sal-bidu tas-seklu 20, meta l-introduzzjoni tal-kultivazzjoni tal-perli mill-[[Ġappun]] irriżultat fil-qerda tal-ekonomija tal-ħsad tal-perli fil-Bahrain.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1364/|titlu=Pearling, Testimony of an Island Economy|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Abu Mena]]† |[[Stampa:Abu_Mena_Ancient_Monastery_05.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abu_Mena_Ancient_Monastery_05.JPG|150x150px]] |Governorat ta' Lixandra, l-[[Eġittu]] <small>{{coord|30|51|00|N|29|40|00|E}}</small> |kulturali: (iv) |{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |Il-fdalijiet tal-eks belt [[Kristjaneżmu|Kristjana]] imqaddsa jinkludu knisja, battisterju, bażiliki, binjiet pubbliċi, toroq, monasteri, djar u studjos tax-xogħol. Dawn inbnew fuq il-qabar ta' [[Menas ta' Lixandra]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/90/|titlu=Abu Mena|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Tebe (Eġittu)|Tebe Antika bin-Nekropoli tagħha]] |[[Stampa:Hatshetsup-temple-1by7.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Hatshetsup-temple-1by7.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Luxor, l-[[Eġittu]] <small>{{coord|25|44|00|N|32|36|00|E}}</small> |kulturali: (i)(iii)(vi) |{{convert|7390|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |L-eks [[belt kapitali]] tal-Eġittu u l-belt ta' Amun, Tebe fiha t-tempji u l-palazzi ta' [[Karnak]] u ta' Luxor, kif ukoll in-nekropoli fil-Wied tar-Rejiet u fil-Wied tal-Irġejjen, li huma xhieda tal-quċċata taċ-ċivilizzazzjoni Eġizzjana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/87/|titlu=Ancient Thebes with its Necropolis|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Belt Storika tal-Kajr]] |[[Stampa:Islamic_Cairo_(2005-05-385).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Islamic_Cairo_(2005-05-385).jpg|150x150px]] |Governorat tal-[[Kajr]], l-[[Eġittu]] <small>{{coord|30|03|00|N|31|15|40|E}}</small> |kulturali: (i)(v)(vi) |{{convert|524|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |Il-Kajr huwa waħda mill-eqdem bliet [[Iżlam|Iżlamiċi]] fid-[[Id-Dinja|dinja]]. Iċ-ċentru storiku jinsab fil-qalba tal-belt urbana moderna tal-Kajr u jmur lura għas-seklu 10 u laħaq il-quċċata tiegħu fis-seklu 14. Fih moskej, madrasas, ħamams u funtani.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/89/|titlu=Historic Cairo|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Piramidi Eġizzjani|Memphis and its Necropolis – the Pyramid Fields from Giza to Dahshur]] |[[Stampa:All_Gizah_Pyramids.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:All_Gizah_Pyramids.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Giza, l-[[Eġittu]] <small>{{coord|30|03|00|N|31|15|40|E}}</small> |kulturali: (i)(v)(vi) |{{convert|16,358.52|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |Il-belt kapitali tar-Renju Antik tal-Eġittu għandha monumenti funebri straordinarji, inkluż oqbra tal-blat, mastaba mżejna, tempji u piramidi. Fi żmien il-qedem, il-Piramidi tal-Eġittu kienu jitqiesu bħala wieħed mis-Seba' Għeġubijiet tad-Dinja Antika.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/86/|titlu=Memphis and its Necropolis &ndash; the Pyramid Fields from Giza to Dahshur|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Abu Simbel|Monumenti Nubjani minn Abu Simbel sa Philae]] |[[Stampa:Abu_Simbel,_both_temples,_Egypt,_Oct_2004.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Abu_Simbel,_both_temples,_Egypt,_Oct_2004.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Aswan, l-[[Eġittu]] <small>{{coord|22|20|11|N|31|37|34|E}}</small> |kulturali: (i)(iii)(vi) |{{convert|374|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |Il-komponenti ta' dan is-sit jinsabu tul ix-xmara [[Nil]], u jinkludu monumenti bħat-Tempju ta' Ramesses II f'[[Abu Simbel]] u s-Santwarju ta' Isis f'Philae, li ġew salvati mill-għargħar tax-xmara Nasser, frott il-kostruzzjoni tad-Diga ta' Aswan.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/88/|titlu=Nubian Monuments from Abu Simbel to Philae|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Monasteru ta' Santa Katarina|Żona ta' Santa Katarina]] |[[Stampa:Katharinenkloster_Sinai_BW_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Katharinenkloster_Sinai_BW_2.jpg|150x150px]] |Governorat tan-Nofsinhar tas-Sinaj, l-[[Eġittu]] <small>{{coord|28|33|22|N|33|58|32|E}}</small> |kulturali: (i)(iii)(iv)(vi) |{{convert|60100|ha|abbr=values|sortable=on}} |2002 |Il-monasteru Ortodoss ta' [[Santa Katarina ta' Lixandra|Santa Katarina]] huwa fost l-eqdem monasteri Kristjani li għadu attiv. Imur lura għas-seklu 6 u jinsab qrib l-Għolja ta' Horeb, fejn skont it-[[Testment il-Qadim]], [[Mosè]] ngħata t-Tavli tal-Kmandamenti. Ir-reġjun huwa sagru għall-Kristjani, għall-Musulmani u għal-[[Ġudaiżmu|Lhud]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/954/|titlu=Saint Catherine Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Wadi Al-Hitan]] (Wied tal-Balieni) |[[Stampa:Whale_skeleton_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Whale_skeleton_2.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Faiyum, l-[[Eġittu]] <small>{{coord|29|20|00|N|30|11|00|E}}</small> |naturali: (viii) |{{convert|20015|ha|abbr=values|sortable=on}} |2005 |Wadi Al-Hitan jinsab fil-Punent tal-Eġittu u fih il-fdalijiet ta' fossili tal-''Archaeoceti'' li issa huma estinti. Is-sit jippermetti l-immappjar tal-[[evoluzzjoni]] tal-balieni minn [[mammiferu]] tal-art għal mammiferu akkwatiku.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1186/|titlu=Wadi Al-Hitan &#x28;Whale Valley&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq|''Ahwar'' tan-Nofsinhar tal-Iraq: Rifuġju ta' Bijodiversità u l-Pajsaġġ Relitt tal-Bliet tal-Mesopotamja]] |[[File:Ziggurat_of_Ur.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ziggurat_of_Ur.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Dhi Qar, l-[[Iraq]] <small>31°33′44″N 47°39′28″E</small> |imħallat: (iii)(v)(ix)(x) |211,544 (522,740) |2016 |Is-sit jinsab fin-Nofsinhar tal-Iraq u jinkludi tliet bliet ta' oriġini [[Sumeri|Sumera]], fosthom [[Uruk]], [[Ur]] u [[Eridu]], flimkien ma' erba' artijiet mistagħdra fl-imraġ tal-[[Mesopotamja]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1481/|titlu=The Ahwar of Southern Iraq&#x3a; Refuge of Biodiversity and the Relict Landscape of the Mesopotamian Cities|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Babilonja]] |[[File:Ishtar_gate2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ishtar_gate2.jpg|150x150px]] |Governorat tal-Babilonja, l-[[Iraq]] <small>32°32′31.09″N 44°25′15″E</small> |kulturali: (iii)(vi) |1,054.3 (2,605) |2019 |Is-sit jinsab 85 kilometru fin-Nofsinhar ta' [[Bagdad]] u jinkludi l-fdalijiet tal-belt li bejn is-626 u l-539 Q.K., kienet il-belt kapitali tal-Imperu Neo-Babiloniż. Jinkludi villaġġi u żoni agrikoli madwar il-belt antika.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/278/|titlu=Babylon|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Ċittadella ta' Erbil]] |[[File:Hawler_Castle.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Hawler_Castle.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Erbil, l-[[Iraq]] <small>36°11′28″N 44°00′33″E</small> |kulturali: (iv) |16 (40) |2014 |Iċ-ċittadella ta' Erbil tinsab fil-quċċata ta' għolja fuq il-belt ta' Erbil u tikkorrispondi għall-belt antika ta' Arbela, li kienet ċentru politiku u reliġjuż Assirjan li jmur lura għal żmien l-[[Assirjani]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1437/|titlu=Erbil Citadel|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Hatra]] |[[File:اثار_الحضر.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D8%A7%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B6%D8%B1.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Nineveh, l-[[Iraq]] <small>35°35′17″N 42°43′06″E</small> |kulturali: (ii)(iii)(iv)(vi) |324 (800) |1985 |Il-belt iffortifikata [[Partiċi|Partika]] ta' Hatra irreżistiet attakki ripetuti mill-Imperu Ruman fis-seklu 2 W.K. L-arkitettura tagħha tirrifletti kemm influwenzi Ellenistiċi kif ukoll influwenzi Rumani.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/277/|titlu=Hatra|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Assur]] (Qal'at Sherqat) |[[File:Flickr_-_The_U.S._Army_-_www.Army.mil_(218).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Flickr_-_The_U.S._Army_-_www.Army.mil_(218).jpg|150x150px]] |Governorat ta' Saladin, l-[[Iraq]] <small>35°27′32″N 43°15′35″E</small> |kulturali: (iii)(iv) |70 (170) |2003 |Assur tinsab max-xmara Tigris u tmur lura għat-tielet millenju Q.K. Assur kienet l-ewwel kapitali tal-Imperu Assirjan u ċentru reliġjuż tal-Assirjani. Wara l-qerda tagħha mill-Babiloniżi, il-belt reġgħet ħadet il-ħajja għal żmien qasir matul il-perjodu tal-Partiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1130/|titlu=Ashur &#x28;Qal&#x27;at Sherqat&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Samarra|Belt Arkeoloġika ta' Samarra]] |[[File:Great_Mosque_of_Samarra_-_Dec_27,_2017_16.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Great_Mosque_of_Samarra_-_Dec_27,_2017_16.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Saladin, l-[[Iraq]] <small>34°20′28″N 43°49′25″E</small> |kulturali: (ii)(iii)(iv) |15,058 (37,210) |2007 |Il-belt Iżlamika ta' Samarra tinsab max-xmara Tigris u kienet il-kapitali tal-Kaliffat Abbasid. Fiha tnejn mill-ikbar moskej u bosta mill-ikbar palazzi fid-dinja Iżlamika. Barra minn hekk, hija l-ifjen eżempju ta' ppjanar tal-bliet ta' żmien l-Abbasidi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/276/|titlu=Samarra Archaeological City|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[As-Salt]] – Post it-Tolleranza u l-Ospitalità Urbana |[[File:Bait_Jaber_and_Al-Saha_in_Salt,_Jordan_01.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bait_Jaber_and_Al-Saha_in_Salt,_Jordan_01.JPG|150x150px]] |Governorat ta' Balqa, il-[[Ġordan]] <small>32°02′21″N 35°43′33″E</small> |kulturali: (ii)(iii) |24.68 (61.0) |2021 |Stabbilit fuq tliet għoljiet spazjati qrib xulxin fir-reġjun ta' Balqa, As-Salt kien l-insedjament prinċipali max-Xatt tal-Lvant tax-xmara Ġordan li serva bħala ċentru kummerċjali, kulturali u finanzjarju. Il-prosperità tiegħu wasslet għal influss ta' nies mir-reġjun li marru jgħixu f'As-Salt, u ħolqu belt distinta mibnija bil-[[ġebla tal-ġir]] [[Isfar|safra]] u bi stili Neo-Kolonjali u tal-Art Nouveau [[Ewropa|Ewropej]] flimkien ma' stili tradizzjonali lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/689/|titlu=As-Salt - The Place of Tolerance and Urban Hospitality|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Sit tal-Magħmudija tal-"Betanija Lil Hinn mix-Xmara Ġordan" ([[Al-Maghtas]]) |[[File:Bethany_(5).JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bethany_(5).JPG|150x150px]] |Ix-xmara Ġordan. <small>31°50′14″N 35°33′10″E</small> |kulturali: (iii)(vi) |294 (730) |2015 |Al-Maghtas jinsab max-xmara Ġordan u jitqies bħala l-post fejn [[Ġesù]] ġie mgħammed minn [[Ġwanni l-Battista]]. Huwa sit ta' pellegrinaġġ [[Kristjaneżmu|Kristjan]] u fih il-fdalijiet ta' knejjes u [[Kappella|kappelli]] Rumani u Biżantini, monasteru, għerien u vaski.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1446/|titlu=Baptism Site &ldquo;Bethany Beyond the Jordan&rdquo; &#x28;Al-Maghtas&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Petra]] |[[File:Al_Khazneh_(The_Treasury)_-_Petra,_Jordan_-_14_Oct._2009.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Al_Khazneh_(The_Treasury)_-_Petra,_Jordan_-_14_Oct._2009.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Ma'an, il-[[Ġordan]] <small>30°19′50″N 35°26′36″E</small> |kulturali: (i)(iii)(iv) |26,171 (64670) |1985 |Il-belt tan-Nabatej ta' Petra kienet ċentru kummerċjali ewlieni bejn l-Arabja, l-Eġittu u s-[[Sirja]]/il-Feniċja, famuża għall-arkitettura mħaffra fil-blat kif ukoll għas-sistemi tal-estrazzjoni u tal-inġinerija tal-ilma.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/326/|titlu=Petra|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Quseir Amra]] |[[File:Qusayr_Amra.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Qusayr_Amra.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Zarqa, il-[[Ġordan]] <small>31°48′7″N 36°35′9″E</small> |kulturali: (i)(iii)(iv) |0.0445 (0.101) |1985 |Il-kastell tad-deżert ta' Quseir Amra nbena fil-bidu tas-seklu 8, u ntuża kemm bħala fortizza kif ukoll bħala palazz rjali tal-Umajjad. Is-sit huwa magħruf ukoll għall-affreski estensivi tiegħu, li jikkostitwixxu eżempju importanti u uniku ta' [[arti]] Iżlamika bikrija.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/327/|titlu=Quseir Amra|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Um er-Rasas]] (Kastrom Mefa'a) |[[File:Umm_Rasas_House_ruins.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Umm_Rasas_House_ruins.JPG|150x150px]] |Governorat ta' Madaba, il-[[Ġordan]] <small>31°30′6″N 35°55′14″E</small> |kulturali: (i)(iv)(vi) |24 (59) |2005 |Stabbilit bħala kamp militari Ruman, Um er-Rasas kiber u sar insedjament sas-seklu 5, li ġie abitat suċċessivament minn komunitajiet Kristjani u Iżlamiċi. Fil-biċċa l-kbira tiegħu s-sit għadu ma ġiex skavat u fih fdalijiet ta' fortifikazzjonijiet Rumani, ta' knejjes b'artijiet tal-mużajk ippreservati sew, u żewġ torrijiet stiliti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1093/|titlu=Um er-Rasas &#x28;Kastrom Mefa&#x27;a&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Wadi Rum|Żona Protetta ta' Wadi Rum]] |[[File:GabelRum01_ST_07.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:GabelRum01_ST_07.JPG|150x150px]] |il-[[Ġordan]] <small>29°38′23″N 35°26′02″E</small> |imħallat: (iii)(v)(vii) |74,180 (183,300) |2005 |Iż-Żona Protetta ta' Wadi Rum tinsab fin-Nofsinhar tal-Ġordan u fiha varjetà kbira ta' formazzjonijiet tal-art fid-deżert, inkluż widien tal-ġebel ramli, ħnejjiet naturali, fniedaq, irdumijiet, ċedimenti tal-art u għerien. Is-sit fih ukoll panewijiet estensivi tal-arti fuq il-blat, inċiżjonijiet u fdalijiet arkeoloġiċi, li jixhdu iktar 12,000 sena ta' abitazzjoni umana kontinwa.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1377/|titlu=Wadi Rum Protected Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Anjar]] |[[File:Anjar_-_Cardo_vu_du_nord_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Anjar_-_Cardo_vu_du_nord_2.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Beqaa, il-[[Libanu]] <small>33°43′33″N 35°55′47″E</small> |kulturali: (iii)(iv) |— |1984 |Stabbilita fil-bidu tas-seklu 8, il-belt ta' Anjar malajr ġiet abbandunata wara l-waqgħa tal-Kaliffat Umajjad, u tħallew fdalijiet ta' swar, torrijiet, palazzi, moskej u banjijiet, li jikkostitwixxu eżempju ta' ppjanar tal-bliet ta' żmien l-Umajjad.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/293/|titlu=Anjar|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Baalbek]] |[[File:Baalbek-Bacchus.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Baalbek-Bacchus.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Baalbek-Hermel, il-[[Libanu]] <small>34°00′25″N 36°12′18″E</small> |kulturali: (i)(iv) |— |1984 |Magħrufa qabel bħala Heliopolis, il-belt tal-[[Feniċi]] ta' Baalbek fiha wħud mill-ikbar tempji Rumani u fost l-iktar ippreservati, inkluż it-Tempji ta' [[Ġove (mitoloġija)|Ġove]], ta' [[Venere (mitoloġija)|Venere]] u ta' Bacchus.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/294/|titlu=Baalbek|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Byblos]] |[[File:ByblosPort.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:ByblosPort.jpg|150x150px]] |Governorat tal-Għolja tal-Libanu, il-[[Libanu]] <small>34°07′09″N 35°38′51″E</small> |kulturali: (iii)(iv)(vi) |— |1984 |Abitata kontinwament min-[[Neolitiku]], Byblos kienet waħda mill-eqdem bliet li oriġinat fi żmien il-Feniċi. Minn dak iż-żmien ġiet okkupata mill-[[Iran|Persjani]], mir-Rumani, mill-ġellieda tal-[[Kruċjata|Kruċjati]] u mill-[[Imperu Ottoman|Ottomani]], li kollha kemm huma ħallew xi influwenza fuq l-arkitettura tagħha. Byblos kellha rwol sinifikanti fid-diffużjoni tal-alfabett tal-Feniċi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/295/|titlu=Byblos|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Wied ta' Qadisha|Ouadi Qadisha]] (il-Wied Sagru) u l-[[Foresta taċ-Ċedri ta' Alla]] (Horsh Arz el-Rab) |[[File:Qadisha.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Qadisha.jpg|150x150px]] |Governorat tat-Tramuntana tal-Libanu, il-[[Libanu]] <small>34°14′36″N 36°02′56″E</small> |kulturali: (iii)(iv) |— |1998 |Il-Wied ta' Qadisha pprovda kenn għall-komunitajiet Kristjani mill-bidu tal-Kristjaneżmu, u ospita għadd kbir ta' monasteri u eremitaġġi. Il-Foresta taċ-Ċedri ta' Alla hija fost l-aħħar postijiet fejn għadhom jikbru s-siġar taċ-''Cedrus libani'', li minnhom storikament kienu jiġu prodotti wħud mill-iżjed materjali importanti għall-kostruzzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/850/|titlu=Ouadi Qadisha &#x28;the Holy Valley&#x29; and the Forest of the Cedars of God &#x28;Horsh Arz el-Rab&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] |[[File:TripoliLebanonFair_OscarNiemeyer_OpenAirTheatre_HeliPort-RomanDeckert14102018.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:TripoliLebanonFair_OscarNiemeyer_OpenAirTheatre_HeliPort-RomanDeckert14102018.jpg|150x150px]] |Governorat tat-Tramuntana tal-Libanu, il-[[Libanu]] <small>34°26′21″N 35°49′27″E</small> |kulturali: (ii)(iv) |— |2022 |Il-Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karameh f'Tripoli tinsab fit-Tramuntana tal-pajjiż u ġiet iddisinjata fl-1962 mill-[[arkitett]] [[Brażil|Brażiljan]] [[Oscar Niemeyer]] fuq medda ta' 70 ettaru bejn iċ-ċentru storiku ta' Tripoli u l-port ta' Al Mina. Il-fiera kienet il-proġett ewlieni tal-politika tal-immodernizzar tal-Libanu fis-snin 60 tas-seklu 20.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1702/|titlu=Rachid Karami International Fair-Tripoli|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Tyre]] |[[File:TyreAlMina.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:TyreAlMina.jpg|150x150px]] |Governorat tan-Nofsinhar tal-Libanu, il-[[Libanu]] <small>33°16′19″N 35°11′40″E</small> |kulturali: (iii)(vi) |154 (380) |1984 |Il-belt antika tal-Feniċi ta' Tyre kienet waħda mill-ewwel setgħat marittimi fil-Lvant tal-Mediterran u l-post fejn jingħad li ġiet skoperta ż-żebgħa vjola. Il-fdalijiet arkeoloġiċi eżistenti fil-biċċa l-kbira jmorru lura għal żmien ir-Rumani, fosthom banjijiet, arena, triq bil-kolonni, arkata trijonfali, akkwedott u ippodromu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/299/|titlu=Tyre|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Sit Arkeoloġiku ta' [[Cyrene]] |[[File:Cyrene8.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cyrene8.jpg|150x150px]] |Jabal al Akhdar, il-[[Libja]] <small>32°49′30″N 21°51′30″E</small> |kulturali: (ii)(iii)(vi) |— |1982 |L-eks kolonja [[Greċja|Griega]] ta' Cyrene ġiet Rumanizzata u ttrasformata f'belt kapitali, sa ma nqerdet mit-terremot ta' [[Kreta]] tat-365 W.K. Il-fdalijiet ta' elf sena ilu baqgħu rinomati mis-seklu 18.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/190/|titlu=Archaeological Site of Cyrene|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Sit Arkeoloġiku ta' [[Leptis Magna]] |[[File:Leptis_Magna_-_Triumphbogen_des_Septimius_Severus_203_n._Chr..jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Leptis_Magna_-_Triumphbogen_des_Septimius_Severus_203_n._Chr..jpg|150x150px]] |Homs, il-[[Libja]] <small>32°38′18″N 14°17′35″E</small> |kulturali: (i)(ii)(iii) |— |1982 |Il-belt Rumana ta' Leptis Magna tkabbret mill-Imperatur [[Septimius Severus]], li twieled hemmhekk. Fis-sit arkeoloġiku għad hemm monumenti pubbliċi, port, suq, imħażen, ħwienet u djar.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/183/|titlu=Archaeological Site of Leptis Magna|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Sit Arkeoloġiku ta' [[Sabratha]] |[[File:Theatre,_Sabratha.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Theatre,_Sabratha.JPG|150x150px]] |Distrett ta' Zawiya, il-[[Libja]] <small>32°48′19″N 12°29′06″E</small> |kulturali: (iii) |— |1982 |Stabbilita bħala ċentru kummerċjali mill-Feniċi, Sabratha ġiet immexxija għal żmien qasir minn [[Masinissa tan-Numidja]] qabel ma ġiet Rumanizzata u rikostruwita fis-sekli 2 u 3 W.K.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/184/|titlu=Archaeological Site of Sabratha|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Ghadamès|Raħal Antik ta' Ghadamès]] |[[File:Ghadames_-_Altstadt_mit_Palmenhain.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ghadames_-_Altstadt_mit_Palmenhain.jpg|150x150px]] |Distrett ta' Nalut, il-[[Libja]] <small>30°08′00″N 9°30′00″E</small> |kulturali: (v) |— |1986 |Ghademes tinsab f'oażi u hija fost l-eqdem bliet pre-Saħarjani. Tirrappreżenta arkitettura tradizzjonali domestika b'diviżjoni vertikali tal-funzjonijiet.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/362/|titlu=Old Town of Ghadam&egrave;s|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Siti tal-arti fuq il-blat ta' [[Tadrart Acacus]] |[[File:Tadrart_Acacus_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tadrart_Acacus_1.jpg|150x150px]] |Fezzan, il-[[Libja]] <small>24°50′00″N 10°20′00″E</small> |kulturali: (iii) |— |1985 |Il-katina muntanjuża ta' Tadrart Acacus fiha eluf ta' tpittir fl-għerien b'diversi stili, li jmorru lura għall-12,000 Q.K. sal-100 W.K., u li jirriflettu l-bidliet tal-flora u tal-fawna fir-reġjun, kif ukoll l-istili differenti ta' għajxien tal-popolazzjonijiet suċċessivi fis-[[Saħara]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/287/|titlu=Rock-Art Sites of Tadrart Acacus|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] |[[Stampa:Bancdarguin_map_lg.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bancdarguin_map_lg.jpg|150x150px]] |bejn Nouakchott u Nouadhibou, il-[[Mawritanja|Mauritania]] |naturali: (ix), (x) |— |1989 |Fil-marġni tal-kosta [[Oċean Atlantiku|Atlantika]], il-park nazzjonali jinkludi l-għaram tar-ramel, l-artijiet bassasa kostali, il-gżejriet u l-ilmijiet baxxi tul il-kosta. Il-kuntrast bejn l-ambjent aħrax tad-deżert u l-[[bijodiversità]] taż-żona tal-baħar wassal għal pajsaġġ terrestri u tal-baħar ta' importanza naturali eċċezzjonali. Fix-xitwa, varjetà wiesgħa ta' [[Għasfur|għasafar]] ipassu u jieqfu jistrieħu fis-sit. Barra minn hekk, wieħed jista' jsib diversi speċijiet ta' fkieren tal-baħar u dniefel, li jintużaw mis-[[Sajjied|sajjieda]] biex jattiraw ġlejjeb ta' ħut.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/506/|titlu=Banc d&#x27;Arguin National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata|''Ksour'' Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] |[[Stampa:Chinguetti_old_town.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Chinguetti_old_town.jpg|150x150px]] |Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata, il-[[Mawritanja|Mauritania]] |kulturali: (iii), (iv), (v) |— |1996 |Stabbiliti fis-sekli 11 u 12 biex jaqdu lill-karovani li kien jaqsmu d-deżert tas-[[Saħara]], dawn iċ-ċentri kummerċjali u [[Reliġjon|reliġjużi]] saru punti ċentrali tal-kultura [[Iżlam|Iżlamika]]. Irnexxielhom jippreservaw in-nisġa urbana li evolviet bejn is-sekli 12 u 16. Tipikament, id-djar huma ffullati tul it-toroq dojoq madwar xi moskea b'minaret kwadru. Joħorġu fid-dieher stil ta' għajxien tradizzjonali ċċentrat fuq il-kultura nomadika tal-popolazzjonijiet t-[[Saħara tal-Punent]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/750/|titlu=Ancient Ksour of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-03}}</ref> |- ![[Volubilis|Sit Arkeoloġiku ta' Volubilis]] |[[Stampa:Volubilis-basilica.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Volubilis-basilica.jpg|150x150px]] |[[Fes|Fès]]-[[Meknès]], il-[[Marokk]] <small>34°04′26″N 5°33′25″W</small> |kulturali: (ii)(iii)(iv)(vi) |42 (100) |1997 |Is-sit [[Imperu Ruman|Ruman]] importanti ta' Volubilis ġie stabbilit fis-seklu 3 [[Ante Christum natum|Q.K]]. bħala l-[[belt kapitali]] tal-[[Mawritanja]], u iktar 'il quddiem saret il-belt kapitali tad-dinastija Idrisida. Kien fiha bosta binjiet, u l-fdalijiet estensivi tagħhom ġew ippreservati sal-lum.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/836/|titlu=Archaeological Site of Volubilis|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Meknès|Belt Storika ta' Meknes]] |[[Stampa:Royal_Palace,_Meknes.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Royal_Palace,_Meknes.jpg|150x150px]] |[[Fes|Fès]]-[[Meknès]], il-[[Marokk]] <small>33°53′00″N 5°33′30″W</small> |kulturali: (iv) |— |1996 |L-eks belt kapitali tad-dinastija Alawita ġiet stabbilita fis-seklu 11 mill-Almoravidi u saret belt b'influwenza [[Spanja|Spanjola]]-[[Għarab|Għarbija]] Iberika matul is-[[Seklu 17|sekli 17]] u 18.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/793/|titlu=Historic City of Meknes|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Aït Benhaddou|Ksar ta' Ait Ben Haddou]] |[[Stampa:Kasbahs_in_Aït_Benhaddou.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kasbahs_in_A%C3%AFt_Benhaddou.JPG|150x150px]] |Drâa-Tafilalet, il-[[Marokk]] <small>31°02′50″N 7°07′44″W</small> |kulturali: (iv)(v) |3 (7.4) |1987 |Il-Ksar ta' Ait Ben Haddou huwa eżempju ta' ħabitat tradizzjonali pre-Saħarjan fin-Nofsinhar tal-Marokk, imdawwar minn ħitan għoljin imsaħħa b'torrijiet fl-irkejjen.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/444/|titlu=Ksar of Ait-Ben-Haddou|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Essaouira|Medina ta' Essaouira (li qabel kienet Mogador)]] |[[Stampa:Ramparts_of_Essaouira.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ramparts_of_Essaouira.JPG|150x150px]] |[[Marrakesh]]-Safi, il-[[Marokk]] <small>31°31′00″N 9°46′10″W</small> |kulturali: (ii), (iv) |30 (74) |2001 |Il-port marittimu ffortifikat ta' Essaouira nbena matul l-aħħar tas-seklu 18 u fih taħlita ta' arkitettura [[Ewropa|Ewropea]] u tat-Tramuntana tal-[[Afrika]]. Kien ċentru kummerċjali ewlieni bejn is-[[Saħara]] u l-Ewropa.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/753/|titlu=Medina of Essaouira &#x28;formerly Mogador&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Fes|Medina ta' Fez]] |[[Stampa:Fes.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Fes.JPG|150x150px]] |[[Fes|Fès]]-[[Meknès]], il-[[Marokk]] <small>34°03′40″N 4°58′40″W</small> |kulturali: (ii), (v) |280 (690) |1981 |Fez ġiet stabbilita fis-seklu 9 u laħqet l-apoġew tagħha bħala l-belt kapitali tad-dinastija Marinidi fis-sekli 13 u 14. Il-[[Monument|monumenti]] ewlenin u n-nisġa urbana tagħha jmorru lura għal dak iż-żmien. Tospita wkoll l-eqdem università tad-dinja, l-Università ta' Al Quaraouiyine.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/170/|titlu=Medina of Fez|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Marrakesh|Medina ta' Marrakesh]] |[[Stampa:Koutbia.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Koutbia.jpg|150x150px]] |[[Marrakesh]]-Safi, il-[[Marokk]] <small>31°37′53″N 7°59′12″W</small> |kulturali: (i), (ii), (iv), (v) |1,107 (2,740) |1985 |Marrakesh ġiet stabbilita fis-snin 70 tas-seklu 11 u baqgħet ċentru [[Politika|politiku]], ekonomiku u [[Kultura|kulturali]] għal żmien twil. Monumenti minn dak il-perjodu jinkludu l-[[Moskea ta' Koutoubia]], il-''kasbah'', u l-fortifikazzjonijiet. Il-belt tħaddan fiha wkoll karatteristiċi iktar ġodda, inkluż palazzi u madrasas.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/331/|titlu=Medina of Marrakesh|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Tétouan|Medina ta' Tétouan (li qabel kienet magħrufa bħala Titawin)]] |[[Stampa:Tetuan_vista_desde_un_tejado.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tetuan_vista_desde_un_tejado.JPG|150x150px]] |Tanger-Tetouan-Al Hoceima, il-[[Marokk]] <small>35°34′15″N 5°22′00″W</small> |kulturali: (ii), (iv),(v) |7 (17) |1997 |L-iżjed medina kompluta tal-Marokk f'Tétouan intużat bħala l-punt ewlieni ta' kuntatt bejn il-Marokk u l-Andalusija matul is-seklu 8. Ir-raħal ġie rikostruwit minn refuġjati mill-Andalusija wara r-''Reconquista''. L-influwenza ta' din tal-aħħar hija evidenti f[[L-Arti|l-arti]] u fl-arkitettura.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/837/|titlu=Medina of T&eacute;touan &#x28;formerly known as Titawin&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[El Jadida|Belt Portugiża ta' Mazagan (El Jadida)]] |[[Stampa:El_Jadida_panorama.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:El_Jadida_panorama.jpg|150x150px]] |[[Casablanca]]-Settat, il-[[Marokk]] <small>33°15′24″N 8°30′07″W</small> |kulturali: (ii), (iv) |8 (20) |2004 |Il-fortifikazzjoni Portugiża ta' Mazagan b'disinn militari [[Rinaxximent|Rinaxximentali]] mill-bidu tas-seklu 16 ittieħdet mill-Marokk fl-1769. Fost il-binjiet li għadhom eżistenti hemm ċisterna u knisja [[Gotiku|Gotika]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1058/|titlu=Portuguese City of Mazagan &#x28;El Jadida&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Rabat (Marokk)|Rabat, Kapitali Moderna u Belt Storika: Wirt Kondiviż]] |[[Stampa:Pedestrians_and_Kasbah_Walls_-_Rabat_-_Morocco.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pedestrians_and_Kasbah_Walls_-_Rabat_-_Morocco.jpg|150x150px]] |[[Rabat (Marokk)|Rabat]]-Salé-Kénitra, il-[[Marokk]] <small>34°01′27″N 6°49′22″W</small> |kulturali: (ii), (iv) |349 (860) |2012 |Rabat ġiet rikostruwita taħt it-tmexxija tal-[[Franza|Franċiżi]] mill-1912 sas-snin 30 tas-seklu 20, u fiha taħlita ta' karatteristiċi storiċi u moderni, pereżempju ġonna botaniċi, it-[[Torri ta' Hassan]] (mhux il-[[Moskea ta' Hassan II]] li nbniet fl-1993), u l-fdalijiet insedjamenti Rumani, [[Feniċi]], Għarab Iberiċi u tal-Andalusija mis-seklu 12 sas-seklu 17.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1401/|titlu=Rabat, Modern Capital and Historic City&#x3a; a Shared Heritage|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- !Sistemi tal-Irrigazzjoni tal-[[Aflaj tal-Oman|''Aflaj'' tal-Oman]] |[[File:Misfah_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Misfah_(6).jpg|150x150px]] |Reġjuni ta' Dakhiliyah, Sharqiyah u Batinah, l-[[Oman]] <small>{{coord|22|59|56|N|57|32|10|E}}</small> |kulturali: (v) |{{convert|1456|ha|abbr=values|sortable=on}} |2006 |Il-ħames komponenti tas-sistemi tal-''Aflaj'' jirrappreżentaw metodu ta' irrigazzjoni li jmur lura għal mill-inqas il-500 W.K. Din is-sistema tqassam l-ilma b'mod effettiv permezz tal-gravità, sabiex l-ilma jissodisfa l-ħtiġijiet agrikoli u domestiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1207/|titlu=Aflaj Irrigation Systems of Oman|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Belt Antika ta' [[Qalhat]] |[[File:Bibi_Maryam_mausoleum.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bibi_Maryam_mausoleum.jpg|150x150px]] |Governorat tan-Nofsinhar ta' Ash Sharqiyah, l-[[Oman]] <small>{{coord|22|42|N|59|22|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii) |{{convert|75.82|ha|abbr=values|sortable=on}} |2018 |Qalhat hija marbuta mal-istorja tar-Renju/tal-Imperu ta' [[Hormuz]] kien jikkontrolla l-i[[Strett ta’ Hormuz|Strett ta' Hormuz]] bejn is-seklu 10 u s-seklu 17. Qalhat ġiet żviluppata tul il-kosta tal-Oman bħala belt sekondarja biex ikunu jistgħu jiġu kkontrollati ż-żewġ naħat tad-daħla fil-[[Golf tal-Persja]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1537/|titlu=Ancient City of Qalhat|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] |[[File:World_Heritage_Grave_Al_Ayn_Oman.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:World_Heritage_Grave_Al_Ayn_Oman.JPG|150x150px]] |Reġjun ta' Ad Dhahirah, l-[[Oman]] <small>{{coord|23|16|11|N|56|44|42|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv) |— |1988 |Bat, Al-Khutm u Al-Ayn, li jinsabu fin-naħa ta' ġewwa tas-Sultanat, huma fost l-iżjed kumplessi ppreservati ta' insedjamenti u ta' nekropoli mit-tielet millenju Q.K. fil-Lvant tal-Arabja u fid-dinja. In-nekropoli ta' Bat, b'mod partikolari, tirrefletti l-prattiki funebri ta' Żmien il-Bronż Bikri fl-Oman.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/434/|titlu=Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Forti ta' Bahla]] |[[File:Bahla_Fort.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bahla_Fort.jpg|150x150px]] |Reġjun ta' Ad Dakhiliyah, l-[[Oman]] <small>{{coord|22|57|51|N|57|18|04|E}}</small> |kulturali: (iv) |— |1987 |Il-forti huwa parti minn Bahla, insedjament f'oażi u l-eks belt kapitali tad-dinastija Nabhani, li ddominat fl-Oman u stagħnat fil-[[Peniżola]] tal-Arabja matul il-[[Medjuevu|Medju Evu]] Aħħari.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/433/|titlu=Bahla Fort|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Art tal-Inċens]] |[[File:Oman_Dhofar_Frankincense.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Oman_Dhofar_Frankincense.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Dhofar, l-[[Oman]] <small>{{coord|18|15|12|N|53|38|51|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv) |{{convert|850|ha|abbr=values|sortable=on}} |2000 |Il-portijiet antiki ta' [[Khor Rori]] u ta' [[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Al-Balid]], l-oażi tal-karovani ta' Shisr u Wadi Dawkah fin-Nofsinhar tal-Arabja kienu kruċjali fil-produzzjoni u fid-distribuzzjoni tal-inċens, li kien wieħed mill-iżjed prodotti lussużi mfittex fi żmien il-qedem.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1010/|titlu=Land of Frankincense|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Belt Antika ta' [[Ġerusalemm]] u l-Ħitan tagħha |[[File:Old_City_(Jerusalem).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Old_City_(Jerusalem).jpg|150x150px]] |il-Lvant ta' [[Ġerusalemm]], [[Iżrael]]/[[Palestina]] <small>{{coord|31|46|00|N|35|13|00|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii)(vi) |— |1981 |Ġerusalemm hija belt imqaddsa għat-tliet reliġjonijiet ewlenin fid-dinja, il-Kristjaneżmu, l-Iżlam u l-Ġudaiżmu, u fiha iktar minn 200 monument storiku, inkluż il-[[Koppla tal-Blata]], il-[[Ħajt tan-Newwieħa]] u l-Knisja tas-Sepolkru Mqaddes.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/148/|titlu=Old City of Jerusalem and its Walls|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Post tat-Twelid ta' [[Ġesù]]: il-Knisja tan-Natività u r-Rotta tal-Pellegrinaġġ, [[Betlem]] |[[File:Church_of_the_nativity_beth.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Church_of_the_nativity_beth.jpg|150x150px]] |Governorat ta' [[Betlem]], il-[[Palestina]] <small>{{coord|31|42|16|N|35|12|27|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii) |{{convert|3|ha|abbr=values|sortable=on}} |2012 |Is-sit tradizzjonalment jiġi identifikat bħala l-post tat-twelid ta' Ġesù. Il-Knisja tan-Natività, li nbniet fis-seklu 4 u ġiet rikostruwita fis-seklu 6, għandha importanza prominenti kemm għall-Kristjani kif ukoll għall-Musulmani.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1433/|titlu=Birthplace of Jesus&#x3a; Church of the Nativity and the Pilgrimage Route, Bethlehem|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Palestina]]: Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji – Pajsaġġ Kulturali tan-Nofsinhar ta' [[Ġerusalemm]], [[Battir]] |[[File:Batir.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Batir.JPG|alt=Batir.JPG.|150x150px]] |Governorat ta' [[Betlem]], il-[[Palestina]] <small>{{coord|31|43|11|N|35|07|50|E}}</small> |kulturali: (iv)(v) |{{convert|349|ha|abbr=values|sortable=on}} |2014 |Il-pajsaġġ tal-għoljiet ta' Battir jinkludi raba' mtarraġ bil-ġebel għas-swieq u għall-ġonna tal-produzzjoni taż-żebbuġ u tal-vinji, li jissaqqa permezz ta' sistema tradizzjonali ta' tisqija.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1492/|titlu=Palestine&#x3a; Land of Olives and Vines &ndash; Cultural Landscape of Southern Jerusalem, Battir|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Ċentru Storiku ta' [[Hebron]]/Al-Khalil |[[File:Hebron-(Abraham)-Mosche.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Hebron-(Abraham)-Mosche.JPG|alt=Hebron-(Abraham)-Mosche.JPG|150x150px]] |Governorat ta' Hebron, il-[[Palestina]] <small>{{coord|31|31|30|N|35|06|30|E|}}</small> |kulturali: (ii)(iv)(vi) |{{convert|20.6|ha|abbr=values|sortable=on}} |2017 |Il-qalba taċ-ċentru storiku tar-raħal kien is-sit tal-Moskea ta' Al-Ibrahimi u l-qabar tal-Patriarki li nbnew f'kumpless fis-seklu 1 W.K. sabiex jiġu protetti l-oqbra tal-patriarka [[Abram]] u tal-familja tiegħu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1565/|titlu=Hebron&#x2f;Al-Khalil Old Town|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Sit Arkeoloġiku ta' [[Al Zubarah]] |[[File:Zubara_Fort.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zubara_Fort.jpg|150x150px]] |Al Shamal, il-[[Qatar]] <small>{{coord|25|58|41|N|51|01|47|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |{{convert|416|ha|abbr=values|sortable=on}} |2013 |Ir-raħal kostali ta' Al Zubarah kien ċentru kummerċjali ewlieni tal-ħsad tal-perli fil-Golf Persjan fl-aħħar tas-seklu 18 u fil-bidu tas-seklu 19, qabel ma nqered fl-1811 u eventwalment ġie abbandunat fil-bidu tas-seklu 20. Il-fdalijiet tal-palazzi, tal-moskej, tal-port, tal-fortifikazzjonijiet u ta' strutturi oħra tiegħu ġew ippreservati bis-saħħa tar-ramel tad-deżert.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1402/|titlu=Al Zubarah Archaeological Site|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Oażi ta' Al-Ahsa]], Pajsaġġ Kulturali li Jevolvi |[[File:Jawatha_Mosque_in_Al-Ahsa_(2007).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Jawatha_Mosque_in_Al-Ahsa_(2007).jpg|150x150px]] |Hofuf, Governorat ta' Al-Ahsa, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|25|25|46|N|49|37|19|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |{{convert|8544|ha|abbr=values|sortable=on}} |2018 |Permezz tat-2.5 miljun siġra tal-palm tat-tamal tagħha, Al-Ahsa hija l-ikbar oażi fid-dinja. Al-Ahsa fiha pajsaġġ ġeokulturali uniku u hija eżempju eċċezzjonali ta' interazzjoni mal-ambjent.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1563/|titlu=Al-Ahsa Oasis, an Evolving Cultural Landscape|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Hegra|Sit Arkeoloġiku ta' Hegra]] (al-Hijr / Madā ͐ in Ṣāliḥ) |[[File:Madain_Saleh_(6731527141).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Madain_Saleh_(6731527141).jpg|150x150px]] |Provinċja ta' Al Madinah, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|26|47|01|N|37|57|18|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii) |{{convert|1621|ha|abbr=values|sortable=on}} |2008 |Is-sit ta' Al-Hijr, li qabel kien magħruf bħala Hegra, jikkostitwixxi l-ikbar insedjament tar-Renju tan-Nabatej wara Petra. Fih sensiela ta' oqbra mħaffrin fil-blat u monumenti li huma ppreservati, li jmorru lura għas-seklu 1 Q.K.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1293/|titlu=Hegra Archaeological Site &#x28;al-Hijr &#x2f; Mad&#x101; &#x350; in &#x1e62;&#x101;li&#x1e25;&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Distrett ta' At-Turaif]] f'ad-Dir'iyah |[[File:Diriyahpic.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Diriyahpic.jpg|150x150px]] |Provinċja ta' [[Riyadh]], l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|24|44|03|N|46|34|21|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii) |{{convert|29|ha|abbr=values|sortable=on}} |2008 |Stabbilit fis-seklu 15, id-Distrett ta' Turaif f'ad-Dir'iyah kien l-ewwel belt kapitali tad-dinastija Sawdija. Ad-Dir'iyah esperjenzat it-tkabbir tal-importanza politika u reliġjuża tagħha, kif ukoll it-tifrix tal-[[Waħħabiżmu]] fis-seklu 18 u fil-bidu tas-seklu 19.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1329/|titlu=At-Turaif District in ad-Dir&#x27;iyah|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] |[[File:Petroglyph_at_Bir_Hima_in_Saudi_Arabia.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Petroglyph_at_Bir_Hima_in_Saudi_Arabia.jpg|150x150px]] |Provinċja ta' Najran, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|18|14|55|N|44|27|6|E}}</small> |kulturali: (iii) |{{convert|242.17|ha|abbr=values|sortable=on}} |2021 |Iż-Żona Kulturali ta' Ḥimā fiha kollezzjoni ta' tinqix fuq il-blat b'xeni tal-kaċċa, tal-fawna, tal-flora u tal-istili ta' għajxien ta' 7,000 sena ilu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1619/|titlu=&#x1e24;im&#x101; Cultural Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Jeddah]] Storika, id-Daħla għall-[[Mekka]] |[[File:Old_Jeddah_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Old_Jeddah_1.jpg|150x150px]] |Reġjun tal-[[Mekka]], l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|21|29|02|N|39|11|15|E}}</small> |kulturali: (ii)(iv)(vi) |{{convert|18|ha|abbr=values|sortable=on}} |2014 |Il-belt ta' Jeddah, li tinsab mal-kosta tal-[[Baħar l-Aħmar|Baħar Aħmar]], kibret f'ċentru kummerċjali ewlieni fis-seklu 7 W.K., u ilha sservi bħala d-daħla prinċipali għall-pellegrini fi triqthom lejn il-Mekka.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1361/|titlu=Historic Jeddah, the Gate to Makkah|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] |[[File:النقوش_الصخرية_جبة_حائل.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AE%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D8%AC%D8%A8%D8%A9_%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D9%84.jpg|150x150px]] |Reġjun ta' Ha'il, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|28|00|38|N|40|54|47|E}}</small> |kulturali: (i)(iii) |{{convert|2044|ha|abbr=values|sortable=on}} |2015 |Is-siti ta' Jabel Umm Sinman, Jabal al-Manjor u Raat fihom għadd kbir ta' petroglifiċi u kitbiet imnaqqxa fuq il-blat, li jkopru 10,000 sena ta' storja umana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1472/|titlu=Rock Art in the Hail Region of Saudi Arabia|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Sit Arkeoloġiċi ta' [[Meroe]] |[[File:Sudan_Meroe_Pyramids_2001.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sudan_Meroe_Pyramids_2001.JPG|150x150px]] |Stat tax-Xmara Nil, is-[[Sudan]] <small>{{coord|16|56|00|N|33|43|00|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii)(iv)(v) |{{convert|2357|ha|abbr=values|sortable=on}} |2011 |Meroe kien iċ-ċentru tar-Renju ta' [[Kux]], qawwa ewlenija attiva mis-seklu 8 Q.K. sas-seklu 4 W.K. Is-sit jinkludi [[Piramidi Eġizzjani|piramidi]], tempji u binjiet domestiċi, fost fdalijiet oħra.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1336/|titlu=Archaeological Sites of the Island of Meroe|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Gebel Barkal]] u s-Siti tar-Reġjun ta' Napatan |[[File:Gebel_Barkal.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Gebel_Barkal.jpg|150x150px]] |l-Istat tat-Tramuntana, is-[[Sudan]] <small>{{coord|18|32|00|N|31|49|00|E}}</small> |kulturali: (i)(ii)(iii)(iv)(vi) |{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} |2003 |Is-siti arkeoloġiċi ta' Gebel Barkal, [[Kurru]], [[Nuri]], [[Sanam]] u [[Zuma]] fil-Wied tan-Nil huma xhieda taċ-ċivilizzazzjoni ta' Napatan u ta' Meroe. Fihom sensiela ta' piramidi, oqbra, tempji, palazzi u tumbati u kompartimenti funebri.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1073/|titlu=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- !Park Nazzjonali tal-Baħar ta' Sanganeb u l-[[Bajja ta' Dungonab]] – Park Nazzjonali tal-Baħar ta' Mukkawar |[[Stampa:Gomophia egyptiaca, Sudán.jpg|bla_tilar]] |qrib Port Sudan, is-[[Sudan]] <small>{{coord|19|44|10|N|37|26|35|E}}</small> |naturali: (vii)(ix)(x) |{{convert|199524|ha|abbr=values|sortable=on}} |2016 |Sanganeb, il-Bajja ta' Dungonab u l-Gżira ta' Mukkawar jinsabu fil-Baħar Aħmar u fihom diversità ta' sistemi tal-iskolli tal-qroll, mangrovji, meded tal-ħaxix tal-baħar, bajjiet u gżejriet, u jospitaw popolazzjonijiet sħaħ ta' [[Għasfur|għasafar]] tal-baħar, [[Mammiferu|mammiferi]] tal-baħar, ħut, klieb il-baħar, fkieren tal-baħar, rajja ġganti u [[Dugongu|dugongi]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/262/|titlu=Sanganeb Marine National Park and Dungonab Bay &ndash; Mukkawar Island Marine National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Aleppo|Belt Antika ta' Aleppo]] |[[File:Ancient_Aleppo_from_Citadel.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ancient_Aleppo_from_Citadel.jpg|150x150px]] |Governorat ta' [[Aleppo]], is-[[Sirja]] <small>{{coord|36|14|00|N|37|10|00|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv) |{{convert|350|ha|abbr=values|sortable=on}} |1986 |Aleppo tinsab f'salib it-toroq ta' diversi rotot kummerċjali, u ġiet immexxijja suċċessivament, fost l-oħrajn, mir-Rumani, mill-Ajjubidi, mil-Mamluk u mill-Ottomani, li kollha kemm huma ħallew influwenza sinifikanti fin-nisġa arkitettonika tagħha. Dan irriżulta f'pajsaġġ urban diversifikat. Fost l-istrutturi ewlenin tal-belt hemm iċ-ċittadella, il-Moskea l-Kbira u l-Madrasa ta' Halawiye.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/21/|titlu=Ancient City of Aleppo|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Bosra|Belt Antika ta' Bosra]] |[[File:Bosra_pano_Syria.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bosra_pano_Syria.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Daraa, is-[[Sirja]] <small>{{coord|32|31|05|N|36|28|54|E}}</small> |kulturali: (i)(iii)(vi) |— |1980 |Bosra li qabel kienet insedjament tan-Nabatej, il-belt ta' Bosra nħakmet mir-Rumani fis-seklu 2 W.K. u saret il-belt kapitali tal-Arabja. Sfat taħt it-tmexxija Iżlamika fis-seklu 7. Il-fdalijiet tal-belt antika jinkludu teatru, bażilika, [[katidral]], moskea u madrasa, fost l-oħrajn.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/22/|titlu=Ancient City of Bosra|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Damasku|Belt Antika ta' Damasku]] |[[File:The_Jupiter_temple_in_Damascus.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Jupiter_temple_in_Damascus.jpg|150x150px]] |Governorat ta' [[Damasku]], is-[[Sirja]] <small>{{coord|33|30|41|N|36|18|23|E}}</small> |kulturali: (i)(ii)(iii)(iv)(vi) |{{convert|86|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |Il-belt antika ta' Damasku, stabbilita fit-tielet millenju Q.K., titqies bħala waħda mill-eqdem bliet abitati kontinwament fid-dinja. Bħala l-belt kapitali tal-Umajjad, kienet ta' influwenza sinifikanti fid-dinja [[Għarab|Għarbija]]. Il-Moskea l-Kbira hija fost l-ikbar fid-dinja u l-eqdem siti ta' talb kontinwu mill-bidu tal-Iżlam.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/20/|titlu=Ancient City of Damascus|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] |[[File:Serjilla_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Serjilla_01.jpg|150x150px]] |it-Tramuntana tas-[[Sirja]] <small>{{coord|36|20|03|N|36|50|39|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |{{convert|12290|ha|abbr=values|sortable=on}} |2011 |Is-sit huwa magħmul minn xi 40 villaġġ, li jmorru lura għas-sekli 1 sa 7 W.K. u li ġew abbandunati fis-sekli 8 u 10 W.K. Jagħtu ħjiel tal-ħajja rurali fl-Antikità Aħħarija u matul il-perjodu Biżantin.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1348/|titlu=Ancient Villages of Northern Syria|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Krak des Chevaliers]] u Qal'at Salah El-Din |[[File:Krak_des_Chevaliers_14.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Krak_des_Chevaliers_14.jpg|150x150px]] |Governorati ta' Homs u ta' Latakia, is-[[Sirja]]<small>{{coord|34|46|54|N|36|15|47|E}}</small> |kulturali: (ii)(iv) |{{convert|9|ha|abbr=values|sortable=on}} |2006 |Krak des Chevaliers u Qal'at Salah El-Din jitqiesu bħala wħud mill-iżjed eżempji prominenti ta' kastelli ta' żmien il-[[Kruċjata|Kruċjati]], u juru l-evoluzzjoni tal-fortifikazzjonijiet u l-iskambju ta' influwenzi fit-teknoloġija tad-difiża.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1229/|titlu=Crac des Chevaliers and Qal&rsquo;at Salah El-Din|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Palmyra|Sit ta' Palmyra]] |[[File:Temple_of_Bel,_Palmyra_15.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Temple_of_Bel,_Palmyra_15.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Homs, is-[[Sirja]] <small>{{coord|34|33|15|N|38|16|00|E}}</small> |kulturali: (i)(ii)(iv) |{{convert|0.36|ha|abbr=values|sortable=on}} |1980 |Palmyra sfat taħt it-tmexxija Rumana fis-seklu 1 W.K., u kibret biex saret wieħed mill-iżjed ċentri kulturali importanti ta' żmien il-qedem. Il-fdalijiet estensivi tagħha jinkludu t-Triq il-Kbira bil-Kolonni, it-Tempju ta' Bel, il-Kamp ta' Dijoklezjanu u t-Teatru Ruman.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/23/|titlu=Site of Palmyra|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Kartaġni|Sit Arkeoloġiku ta' Kartaġni]] |[[File:Ruines_de_Carthage.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ruines_de_Carthage.jpg|150x150px]] |Governorat ta' [[Tuneż]], it-[[Tuneżija]] 36°51′10″N 10°19′24″E |kulturali: (ii)(iii)(vi) |616 (1,520) |1979 |Stabbilita fis-seklu 9 Q.K., Kartaġni żviluppata f'imperu kummerċjali mal-[[Mediterran]] kollu. Il-belt inqerdet fil-146 Q.K. fil-[[Gwerer Puniċi]] min-naħa tar-Rumani, iżda iktar 'il quddiem ġiet stabbilita mill-ġdid.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/37/|titlu=Archaeological Site of Carthage|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Dougga|Dougga / Thugga]] |[[File:Theatre_of_Dougga.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Theatre_of_Dougga.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Béja, it-[[Tuneżija]] 36°25′25″N 9°13′13″E |kulturali: (ii)(iii) |70 (170) |1997 |Is-sit jinkludi l-fdalijiet ta' Dougga, eks belt kapitali ta' stat Libjan-Puniku, li ffjorixxa taħt ir-Rumani u l-Biżantini, iżda li qabad it-triq tan-niżla fil-perjodu Iżlamiku.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/794/|titlu=Dougga &#x2f; Thugga|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Anfiteatru ta' El Jem]] |[[File:Amphitheatre_of_El_Djem_01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Amphitheatre_of_El_Djem_01.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Mahdia, it-[[Tuneżija]] |kulturali: (iv)(vi) |70 (170) |1979 |L-Anfiteatru ta' El Jem inbena fis-seklu 3 W.K. u huwa l-ikbar anfiteatru tat-Tramuntana tal-[[Afrika]], u l-ikbar wieħed li nbena 'l barra mill-[[Italja]]. B'kollox jesa' 35,000 spettatur, u jitqies fost l-aqwa eżempji ta' arkitettura Rumana ta' din ix-xorta.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/38/|titlu=Amphitheatre of El Jem|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] |[[File:Parcichkeul3.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Parcichkeul3.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Bizerte, it-[[Tuneżija]] |naturali: (x) |12,600 (31,000) |1980 |Il-Lag ta' Ichkeul u l-artijiet mistagħdra tal-madwar huma destinazzjoni importanti għal eluf ta' għasafar tal-passa, inkluż papri, wiżż, ċikonji u fjammingi roża. Fl-imgħoddi kien parti minn katina muntanjuża li kienet estiża tul it-Tramuntana tal-Afrika.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/8/|titlu=Ichkeul National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Kairouan]] |[[File:Kairouan's_Great_Mosque_courtyard.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kairouan's_Great_Mosque_courtyard.jpg|150x150px]] |Governorat ta' [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]] <small>{{coord|35|40|54|N|10|06|14|E}}</small> |kulturali: (i)(ii)(iii)(v)(vi) |{{convert|68|ha|abbr=values|sortable=on}} |1988 |Stabbilita fis-670, Kairouan kienet l-eks belt kapitali ta' [[Ifriqija]] u ffjorixxiet fis-seklu 9. Il-wirt tagħha jinkludi l-Moskea ta' Uqba u l-Moskea tat-Tliet Daħliet.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/499/|titlu=Kairouan|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Medina ta' Sousse]] |[[File:Sousse_Grosse_Moschee.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sousse_Grosse_Moschee.JPG|150x150px]] |Governorat ta' [[Sousse]], it-[[Tuneżija]] <small>{{coord|35|49|40|N|10|38|19|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |{{convert|32|ha|abbr=values|sortable=on}} |1988 |Sousse hija eżempju prim ta' belt mill-perjodu Iżlamiku bikri. Il-belt kienet port kummerċjali u militari importanti matul is-seklu 9.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/498/|titlu=Medina of Sousse|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Tuneż|Medina ta' Tuneż]] |[[File:PatioDarBenAbdallah.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:PatioDarBenAbdallah.JPG|150x150px]] |Governorat ta' [[Tuneż]], it-[[Tuneżija]] <small>{{coord|36|49|00|N|10|10|00|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii)(v) |{{convert|296|ha|abbr=values|sortable=on}} |1979 |Il-Medina ta' Tuneż tħaddan xi 700 monument, fosthom palazzi, moskej, mawżolej, madrasa u funtani, li huma xhieda tal-epoka tad-deheb ta' Tuneż mis-seklu 12 sas-seklu 16.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/36/|titlu=Medina of Tunis|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Kerkuane|Raħal Puniku ta' Kerkuane u n-Nekropoli tiegħu]] |[[File:Kerkouane1.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kerkouane1.JPG|150x150px]] |Governorat ta' Nabeul, it-[[Tuneżija]] <small>{{coord|36|56|47|N|11|05|57|E}}</small> |kulturali: (iii) |— |1985 |Kerkuane ġiet abbandunata fil-250 Q.K. matul l-Ewwel Gwerra Punika u qatt ma ġiet rikostruwita. Il-belt hija l-unika eżempju eżistenti ta' insedjament Puniku-Feniċju.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/332/|titlu=Punic Town of Kerkuane and its Necropolis|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Park Arkeoloġiku ta' Hili|Siti Kulturali ta' Al Ain (Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud u ż-Żoni tal-Oażi)]] |[[File:Al_Ain_w_Jebel_Hafeet.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Al_Ain_w_Jebel_Hafeet.JPG|150x150px]] |Abu Dhabi, l-[[Emirati Għarab Magħquda]] <small>{{coord|24|04|04|N|55|48|23|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |{{convert|4945|ha|abbr=values|sortable=on}} |2011 |Al Ain tinsab f'reġjun ta' deżert u ilha tiġi okkupata min-[[Neolitiku]]. Fiha oqbra tal-ġebel mit-tielet millenju Q.K., bjar, kostruzzjonijiet tal-brikks u t-tajn u wieħed mill-eqdem eżempji tas-sistema ta' irrigazzjoni msejħa ''aflaj'' f'Bidaa Bint Saud.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1343/|titlu=Cultural Sites of Al Ain &#x28;Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Zabid|Raħal Storiku ta' Zabid]] |[[File:Zabid,_Yemen.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zabid,_Yemen.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Al Hudaydah, il-[[Jemen]] <small>{{coord|14|11|53|N|43|19|48|E}}</small> |kulturali: (iii) |— |1993 |Ir-raħal ta' Zabid kien il-belt kapitali tal-Jemen mis-seklu 13 sas-seklu 15. L-università Iżlamika tar-raħal tat kontribut siewi għat-tifrix tal-għarfien Iżlamiku.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/611/|titlu=Historic Town of Zabid|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Sana'a|Belt Antika ta' Sana'a]] |[[File:Sana.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sana.jpg|150x150px]] |Governorat ta' [[Sana'a]], il-[[Jemen]] <small>{{coord|15|21|20|N|44|12|29|E}}</small> |kulturali: (iv)(v)(vi) |— |1986 |Sana'a tinsab f'wied muntanjuż u ilha abitata għal iktar minn 2,500 sena. Saret ċentru għat-tifrix tal-Iżlam fis-sekli 7 u 8. Il-belt fiha djar-torrijiet uniċi bit-tajn ikkumpattjat, kif ukoll 103 moskea u 14-il ħammamli nbnew qabel is-seklu 11.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/385/|titlu=Old City of Sana&#x27;a|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Shibam|Belt Antika Ffortifikata ta' Shibam]] |[[File:Shibam_Wadi_Hadhramaut_Yemen.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Shibam_Wadi_Hadhramaut_Yemen.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Hadhramaut, il-[[Jemen]] <small>{{coord|15|55|37|N|48|37|36|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |— |1982 |Il-belt iffortifikata tas-seklu 16 ta' Shibam hija fost l-eqdem u l-aqwa eżempji ta' ppjanar urban vertikali, bi djar-torrijiet tal-brikks u t-tajn distinti tagħha li wasslu biex titlaqqam bħala "l-[[Belt ta' New York|Manhattan]] tad-deżert".<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/192/|titlu=Old Walled City of Shibam|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Arċipelagu]] ta' [[Socotra]] |[[File:Socotra_dragon_tree.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Socotra_dragon_tree.JPG|150x150px]] |Governorat ta' [[Socotra]], il-[[Jemen]] <small>{{coord|12|30|00|N|53|50|00|E}}</small> |naturali: (x) |{{convert|410460|ha|abbr=values|sortable=on}} |2008 |Għalkemm jagħmel parti mill-massa tal-art tal-kontinent Afrikan, l-[[Arċipelagu]] ta' Socotra huwa amministrat mill-Jemen. Huwa magħruf għall-bijodiversità kbira u għall-flora u l-fawna distinti tiegħu, b'għadd kbir ta' speċijiet endemiċi li ma jeżistu mkien iktar fid-dinja. Barra minn hekk, isostni firxa wiesgħa ta' għasafar u ta' organiżmi tal-baħar.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1263/|titlu=Socotra Archipelago|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] |[[File:Awwam_Temple.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Awwam_Temple.jpg|alt=Temple ruins with several standing columns|150x150px]] |Marib, il-[[Jemen]] |kulturali: iii, iv |— |2023 |Marib kienet iċ-ċentru tar-[[Renju ta' Saba]], possibbilment ir-Renju ta' Sheba. Ir-renju kellu l-kontroll tal-biċċa l-kbira tal-kummerċ tal-inċens madwar il-[[Peniżola]] tal-Arabja u kellu rwol ewlieni fl-iskambju kulturali mal-Mediterran u mal-Lvant tal-Afrika. Il-monumenti ta' Marib imorru lura għall-ewwel millenju Q.K. sal-wasla tal-Iżlam għall-ħabta tas-630 W.K. Dawn jinkludu t-Tempju ta' Barran, it-Tempju ta' Awam (fl-istampa), il-belt antika ta' Marib, id-Diga Antika ta' Marib, u l-belt antika ta' Sirwah. Is-sit tniżżel minnufih bħala sit fil-periklu minħabba t-theddidiet tal-Gwerra Ċivili fil-Jemen.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1700/|titlu=Landmarks of the Ancient Kingdom of Saba, Marib|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> |- ![['Uruq Bani Mu'arid]] |[[Stampa:Rub al khali sunset Nov 2007.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rub al khali sunset Nov 2007.jpg|200x200px]] |Najran, Riyadh, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|19.337|45.904|format=dms|name=‘Uruq Bani Mu’arid Protected Area}}</small> |naturali: (vii), (ix) |— |2023 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1699/|titlu=&lsquo;Uruq Bani Ma&rsquo;arid|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-23}}</ref> |- ![[Ġeriko tal-Qedem]]: Tell es-Sultan |[[File:Jerycho8.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Jerycho8.jpg|150x150px]] |Governorat ta' Ġeriko, il-[[Palestina]] |kulturali: (iii), (iv) |— |2023 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1687/|titlu=Ancient Jericho&#x2f;Tell es-Sultan|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-23}}</ref> |- ![[Djerba]]: Xhieda ta' Xejra ta' Insedjament fi Gżira |[[File:ISD_highres_ISS002_ISS002-749-82_3.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:ISD_highres_ISS002_ISS002-749-82_3.JPG|150x150px]] |Governorat ta' Medenine <small>{{coord|33|47|09|N|10|53|14|E}}</small> |kulturali: (v) |{{convert|51400|ha|abbr=values|sortable=on}} |2023 |Dan is-sit huwa xhieda ta' xejra ta' insedjament li żviluppat fil-gżira ta' Djerba għall-ħabta tas-seklu 9 W.K. f'ambjent semiaridu u bi skarsezza ta' ilma. Il-karatteristika ewlenija tas-sit kienet id-densità baxxa tagħha: kienet tinvolvi d-diviżjoni tal-gżira f'kwartieri, raggruppati flimkien, li kienu awtosostenibbli ekonomikament u kienu kkollegati ma' xulxin u mal-postijiet reliġjużi u kummerċjali tal-gżira, permezz ta' network kumpless ta' toroq. L-insedjament uman distintiv ta' Djerba rriżulta minn taħlita ta' fatturi ambjentali, soċjokulturali u ekonomiċi, u joħroġ fid-dieher il-mod kif in-nies lokali adattaw l-istil ta' għajxien tagħhom għall-kundizzjonijiet ta' skarsezza tal-ilma fl-ambjent tagħhom.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1640/|titlu=Djerba&#x3a; Testimony to a settlement pattern in an island territory|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-23}}</ref> |- ![[Qaryat al-Faw|Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw]] |[[Stampa:موقع_الفاو_الأثري.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D9%85%D9%88%D9%82%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%8A.jpg|bla_tilar]] |Provinċja ta' Riyadh, l-[[Arabja Sawdija]] {{Coord|19.764917|45.163389}} |kulturali: (ii), (v) |— |2024 |Is-sit jinsab f'punt strateġiku tul ir-rotot kummerċjali tal-Peniżola tal-Arabja, u ġie abbandunat ħesrem għall-ħabta tas-seklu 5 W.K.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=Al-Faw|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-07-29}}</ref> |- ![[Monasteru ta' San Ilarjun|Monasteru ta' San Ilarjun/Tell Umm Amer]] |[[Stampa:Hilarion_the_Great_(Menologion_of_Basil_II)_(cropped).jpg|bla_tilar]] |Governorat ta' Deir al-Balah, l-Istrixxa ta' [[Gaża]] |kulturali: (ii), (iii), (iv) |— |2024 |L-inħawi ta' Tell Umm Amer, fil-villaġġ ta' Al Nusairat qrib Wadi Gaza, kienu magħrufa l-ewwel bħala Tabatha mill-400 sas-670; għeliem li għadu jeżisti huwa l-Monasteru ta' San Ilarjun, li ngħata isem il-qaddis li twieled hemmhekk u li jitqies bħala l-fundatur tal-monastiċiżmu Palestinjan; il-monasteru nqered fis-614 u qiegħed fi stat ta' fdalijiet.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1749|titlu=Saint Hilarion Monastery/ Tell Umm Amer|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-07-30}}</ref> |- ![[Umm Al-Jimāl]] |[[Stampa:Uejhousexviii.jpg|bla_tilar]] |[[Ġordan]] |kulturali: (iii) |— |2024 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1721|titlu=Umm Al-Jimāl|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-07-30}}</ref> |} == Referenzi == [[Kategorija:Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji]] <references />{{Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji}} gnuldduj888h3luu9l9gavvzvqudy5i 0 30715 318868 316022 2024-12-15T13:41:55Z Trigcly 17859 318868 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Qasr al-Farid, Hegra (Madain Salih), 1st cent. CE, Saudi Arabia (8).jpg|daqsminuri|251x251px|Qasr al-Farid, Hegra.]] Is-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-Organizzazzjoni tan-[[Nazzjonijiet Uniti]] għall-Edukazzjoni, ix-Xjenza u l-Kultura ([[UNESCO]]) huma postijiet b'importanza kulturali jew naturali, kif deskritt fil-Konvenzjoni tal-Wirt Dinji tal-UNESCO, li ġiet stabbilita fl-1972.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/convention/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The World Heritage Convention|data=2016-08-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160827065310/https://whc.unesco.org/en/convention/|arkivju-data=2016-08-27|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-wirt kulturali jikkonsisti minn [[Monument|monumenti]] (bħal xogħlijiet arkitettoniċi, [[Skultura|skulturi]] monumentali, jew inċiżjonijiet), gruppi ta' binjiet, u siti (fosthom siti arkeoloġiċi). Il-wirt naturali jinkludi karatteristiċi naturali (li jikkonsistu minn formazzjonijiet fiżiċi u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]]), [[Ġeoloġija|ġeoloġiċi]] u fiżjografiċi (inkluż il-ħabitats ta' speċijiet mhedda ta' [[Annimal|annimali]] u pjanti), u siti naturali li huma importanti mill-puntdivista tax-[[xjenza]], tal-konservazzjoni jew tas-sbuħija naturali.<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage|data=2021-02-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210201042309/http://whc.unesco.org/en/conventiontext/|arkivju-data=2021-02-01|url-status=bot: unknown}}</ref> L-[[Arabja Sawdija]] rratifikat il-Konvenzjoni fis-7 ta' Awwissu 1978, u b'hekk is-siti indikattivi tagħha setgħu jitqiesu biex jiżdiedu mal-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/statesparties/sa|titlu=Saudi Arabia - UNESCO World Heritage Convention|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-05}}</ref> B'kollox, l-Arabja Sawdija għandha tmien Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, seba' kulturali u wieħed naturali. L-ewwel sit li tniżżel fl-2008 kien is-[[Hegra|Sit Arkeoloġiku ta' Hegra]] (al-Hijr / Madā ͐ in Ṣāliḥ), filwaqt li l-iżjed sit li tniżżel reċentement huwa l-[[Al-Faw|Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw]], fl-2024. == Siti ta' Wirt Dinji == L-UNESCO tiddeżinja s-siti abbażi ta' għaxar kriterji tal-għażla; kull sit irid jissodisfa mill-inqas wieħed mill-għaxar kriterji. Il-kriterji (i) sa (vi) huma kulturali, filwaqt li l-kriterji (vii) sa (x) huma naturali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/criteria/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The Criteria for Selection|data=2016-06-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160612152223/https://whc.unesco.org/en/criteria/|arkivju-data=2016-06-12|url-status=bot: unknown}}</ref> NB: * Siti transnazzjonali (bl-ikħal) {| class="wikitable sortable" !Sit !Ritratt !Post !Kriterji tal-Għażla !Erja f'ettari (akri) !Sena tad-deżinjazzjoni !Deskrizzjoni |- ![[Oażi ta' Al-Ahsa]], Pajsaġġ Kulturali li Jevolvi |[[File:Al-Ahsa_Palm_Oasis_2023.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Al-Ahsa_Palm_Oasis_2023.jpg|bla_tilar]] |Hofuf, Governorat ta' Al-Ahsa, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|25|25|46|N|49|37|19|E}}</small> |kulturali: (iii)(iv)(v) |{{convert|8544|ha|abbr=values|sortable=on}} |2018 |Permezz tat-2.5 miljun siġra tal-palm tat-tamal tagħha, Al-Ahsa hija l-ikbar oażi fid-dinja. Al-Ahsa fiha pajsaġġ ġeokulturali uniku u hija eżempju eċċezzjonali ta' interazzjoni mal-ambjent.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1563/|titlu=Al-Ahsa Oasis, an Evolving Cultural Landscape|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Hegra|Sit Arkeoloġiku ta' Hegra]] (al-Hijr / Madā ͐ in Ṣāliḥ) |[[File:Hegra,_Al-Ula,_Saudi_Arabia.png|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Hegra,_Al-Ula,_Saudi_Arabia.png|bla_tilar]] |Provinċja ta' Al Madinah, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|26|47|01|N|37|57|18|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii) |{{convert|1621|ha|abbr=values|sortable=on}} |2008 |Is-sit ta' Al-Hijr, li qabel kien magħruf bħala Hegra, jikkostitwixxi l-ikbar insedjament tar-Renju tan-Nabatej wara Petra. Fih sensiela ta' oqbra mħaffrin fil-blat u monumenti li huma ppreservati, li jmorru lura għas-seklu 1 Q.K.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1293/|titlu=Hegra Archaeological Site &#x28;al-Hijr &#x2f; Mad&#x101; &#x350; in &#x1e62;&#x101;li&#x1e25;&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Distrett ta' At-Turaif]] f'ad-Dir'iyah |[[File:At-Turaif_District_of_Diriyah,_Saudi_Arabia.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:At-Turaif_District_of_Diriyah,_Saudi_Arabia.jpg|bla_tilar]] |Provinċja ta' [[Riyadh]], l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|24|44|03|N|46|34|21|E}}</small> |kulturali: (ii)(iii) |{{convert|29|ha|abbr=values|sortable=on}} |2008 |Stabbilit fis-seklu 15, id-Distrett ta' Turaif f'ad-Dir'iyah kien l-ewwel belt kapitali tad-dinastija Sawdija. Ad-Dir'iyah esperjenzat it-tkabbir tal-importanza politika u reliġjuża tagħha, kif ukoll it-tifrix tal-[[Waħħabiżmu]] fis-seklu 18 u fil-bidu tas-seklu 19.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1329/|titlu=At-Turaif District in ad-Dir&#x27;iyah|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] |[[File:Petroglyph_at_Bir_Hima_in_Saudi_Arabia.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Petroglyph_at_Bir_Hima_in_Saudi_Arabia.jpg|bla_tilar]] |Provinċja ta' Najran, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|18|14|55|N|44|27|6|E}}</small> |kulturali: (iii) |{{convert|242.17|ha|abbr=values|sortable=on}} |2021 |Iż-Żona Kulturali ta' Ḥimā fiha kollezzjoni ta' tinqix fuq il-blat b'xeni tal-kaċċa, tal-fawna, tal-flora u tal-istili ta' għajxien ta' 7,000 sena ilu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1619/|titlu=&#x1e24;im&#x101; Cultural Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Jeddah]] Storika, id-Daħla għall-[[Mekka]] |[[File:Traditional_architecture_in_old_Jeddah,_Saudi_Arabia_(36)_(50703531762).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Traditional_architecture_in_old_Jeddah,_Saudi_Arabia_(36)_(50703531762).jpg|bla_tilar]] |Reġjun tal-[[Mekka]], l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|21|29|02|N|39|11|15|E}}</small> |kulturali: (ii)(iv)(vi) |{{convert|18|ha|abbr=values|sortable=on}} |2014 |Il-belt ta' Jeddah, li tinsab mal-kosta tal-[[Baħar l-Aħmar|Baħar Aħmar]], kibret f'ċentru kummerċjali ewlieni fis-seklu 7 W.K., u ilha sservi bħala d-daħla prinċipali għall-pellegrini fi triqthom lejn il-Mekka.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1361/|titlu=Historic Jeddah, the Gate to Makkah|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] |[[File:النقوش_الصخرية_جبة_حائل.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B4_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AE%D8%B1%D9%8A%D8%A9_%D8%AC%D8%A8%D8%A9_%D8%AD%D8%A7%D8%A6%D9%84.jpg|bla_tilar]] |Reġjun ta' Ha'il, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|28|00|38|N|40|54|47|E}}</small> |kulturali: (i)(iii) |{{convert|2044|ha|abbr=values|sortable=on}} |2015 |Is-siti ta' Jabel Umm Sinman, Jabal al-Manjor u Raat fihom għadd kbir ta' petroglifiċi u kitbiet imnaqqxa fuq il-blat, li jkopru 10,000 sena ta' storja umana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1472/|titlu=Rock Art in the Hail Region of Saudi Arabia|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-04}}</ref> |- ![['Uruq Bani Mu'arid]] |[[File:Rub al khali sunset Nov 2007.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rub al khali sunset Nov 2007.jpg|200x200px]] |Najran, Riyadh, l-[[Arabja Sawdija]] <small>{{coord|19.337|45.904|format=dms|name=‘Uruq Bani Mu’arid Protected Area}}</small> |naturali: (vii), (ix) |— |2023 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1699/|titlu=&lsquo;Uruq Bani Ma&rsquo;arid|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-23}}</ref> |- ![[Qaryat al-Faw|Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw]] |[[File:موقع_الفاو_الأثري.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D9%85%D9%88%D9%82%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AB%D8%B1%D9%8A.jpg|bla_tilar]] |Provinċja ta' Riyadh, l-[[Arabja Sawdija]] {{Coord|19.764917|45.163389}} |kulturali: (ii), (v) |— |2024 |Is-sit jinsab f'punt strateġiku tul ir-rotot kummerċjali tal-Peniżola tal-Arabja, u ġie abbandunat ħesrem għall-ħabta tas-seklu 5 W.K.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=Al-Faw|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-07-29}}</ref> |} == Referenzi == [[Kategorija:Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Arabja Sawdija]] r0tedguz8wunu1pirtjr6dmqq7xx2z3 0 30769 318859 318730 2024-12-15T13:24:59Z Trigcly 17859 /* Referenzi */ 318859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:PetitPiton.JPG|daqsminuri|231x231px|Petit Piton, Saint Lucia.]] L-Organizzazzjoni tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] għall-[[Edukazzjoni]], ix-[[Xjenza]] u l-[[Kultura]] ([[UNESCO]]) iddeżinjat 20 [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO fil-[[Karibew]]. Dawn is-siti jinsabu fi 11-il pajjiż (magħrufa wkoll bħala "stati li huma partijiet għall-Konvenzjoni tal-Wirt Dinji"): [[Kuba]], [[Santa Luċija|Saint Lucia]], [[Barbados]], [[Saint Kitts u Nevis]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] ([[Puerto Rico]]), in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]] ([[Curaçao]]), [[Franza]] ([[Martinique]]), il-[[Ġamajka]], il-[[Ħaiti|Haiti]], [[Dominika|Dominica]], ir-[[Repubblika Dominikana|Repubblika Dominicana]], u [[Antigwa u Barbuda|Antigua u Barbuda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat|titlu=Number of World Heritage Properties by region. UNESCO.|sit=web.archive.org|lingwa=en|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110514002820/https://whc.unesco.org/en/list/stat|arkivju-data=2011-05-14|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm|titlu=United Nations Statistics Division - Country and Region Codes|data=2002-06-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20020625192322/http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm|arkivju-data=2002-06-25|url-status=bot: unknown}}</ref> L-ewwel żewġ siti mir-reġjun li ġew inklużi fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO kienu ċ-[[Ħavana|Ċentru Storiku ta' Havana u l-Fortifikazzjonijiet tagħha]] u l-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers, fl-1982.<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&l=en&action=stat&mode=table|titlu=UNESCO World Heritage Centre - World Heritage List Statistics|data=2021-12-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20211205184334/http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&l=en&action=stat&mode=table|arkivju-data=2021-12-05|url-status=bot: unknown}}</ref> Kull sena, il-Kumitat tal-Wirt Dinji tal-UNESCO jista' jiddeżinja siti ġodda fil-lista, jew ineħħi s-siti li ma jissodisfawx iktar il-kriterji tal-għażla tal-UNESCO. L-UNESCO tiddeżinja s-siti abbażi ta' għaxar kriterji tal-għażla; kull sit irid jissodisfa mill-inqas wieħed mill-għaxar kriterji. Il-kriterji (i) sa (vi) huma kulturali, filwaqt li l-kriterji (vii) sa (x) huma naturali. Is-siti "mħallta" huma siti li jissodisfaw kriterji bħala sit kulturali u bħala sit naturali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/criteria/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The Criteria for Selection|data=2016-06-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160612152223/https://whc.unesco.org/en/criteria/|arkivju-data=2016-06-12|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/nominations/|titlu=World Heritage List Nominations. UNESCO.|sit=web.archive.org|lingwa=en|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100627033420/http://whc.unesco.org/en/nominations/|arkivju-data=2010-06-27|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-Kumitat tal-Wirt Dinji jista' jispeċifika wkoll li sit jinsab fil-periklu, u jikkwota "kundizzjonijiet li jheddu l-istess karatteristiċi tal-għażla tal-UNESCO li wasslu biex is-sit jitniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO".<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/158/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - World Heritage in Danger|data=2021-01-13|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210113072850/http://whc.unesco.org/en/158/|arkivju-data=2021-01-13|url-status=bot: unknown}}</ref> == Siti ta' Wirt Dinji == NB: * Siti transnazzjonali (bl-asterisk) {| class="wikitable sortable" !Sit !Stampa !Post !Kriterji tal-Għażla !Erja f'ettari (akri) !Sena tad-deżinjazzjoni !Deskrizzjoni |- ![[Ħavana|Ċentru Storiku ta' Havana u l-Fortifikazzjonijiet tal-Belt]] |[[Stampa:La_Havane-Cathédrale_(4).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:La_Havane-Cath%C3%A9drale_(4).jpg|150x150px|Cathedral's Plaza]] |La Habana, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |1982 |Havana ġiet stabbilita fl-1519 mill-kolonjalisti [[Spanja|Spanjoli]], u żviluppat f'wieħed miċ-ċentri primarji tal-bini tal-bastimenti fil-Karibew sas-[[seklu 17]]. Iċ-ċentru storiku nbena bi stil [[Barokk]] u Neo-Klassiku. Fost l-attrazzjonijiet storiċi tal-belt hemm La Cabaña, il-[[Katidral]] ta' Havana u t-Teatru l-Kbir ta' Havana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/204/|titlu=Old Havana and its Fortification System|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Trinidad, Kuba|Trinidad]] u l-Wied tal-Inġenji |[[Stampa:Trinidad_(Kuba)_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Trinidad_(Kuba)_02.jpg|alt=A group of buildings with red roofs in the middle of green trees and hills. There is a taller building with a tower in the center.|150x150px|Trindad]] |Sancti Spíritus, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |1988 |Il-belt ta' Trinidad ġiet stabbilita fil-bidu tas-seklu 16. Fl-1518, [[Hernán Cortés]] beda l-ispedizzjoni tiegħu biex jaħkem il-[[Messiku]] mill-port ta' Trinidad. Il-belt kienet prosperuża matul il-perjodu kolonjali kollu, l-iktar bis-saħħa tas-suċċess tal-industrija lokali taz-zokkor. Il-Wied de los Ingenios fil-qrib kien l-oriġini tal-industrija Kubana taz-zokkor, li feġġet fis-seklu 18. F'dan il-wied hemm bosta impjanti tal-kannamiela, kif ukoll ranches tal-bhejjem u pjantaġġuni tat-tabakk.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/460/|titlu=Trinidad and the Valley de los Ingenios|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Kastell ta' San Pedro de la Roca]], Santiago de Cuba |[[Stampa:Castillo_del_Morro_by_Glogg_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Castillo_del_Morro_by_Glogg_4.jpg|alt=A series of walls made of stone sit on a hill that is above water.|150x150px|San Pedro de la Roca Castle]] |Santiago de Cuba, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |1997 |Il-forti l-kbir inbena biex jiddefendi l-port importanti ta' [[Santiago de Cuba]]. Id-disinn tal-fortifikazzjoni kien ibbażat fuq l-arkitettura [[Italja|Taljana]] u [[Rinaxximent|Rinaxximentali]]. Il-kumpless ta' mħażen tal-porvli, bastjuni u batteriji huwa wieħed mill-iżjed kompluti u l-iżjed ippreservati fost il-fortifikazzjonijiet tad-difiża Spanjoli-Amerikani.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/841/|titlu=San Pedro de la Roca Castle, Santiago de Cuba|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] |[[Stampa:Costa_típica_del_Parque_Nacional_Desembarco_del_Granma.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Costa_t%C3%ADpica_del_Parque_Nacional_Desembarco_del_Granma.jpg|200x200px]] |Granma, [[Kuba]] |naturali: (vii), (viii) |— |1999 |Il-park nazzjonali ngħata isem il-jott li ttrasporta lil [[Fidel Castro]], [[Raúl Castro]], [[Che Guevara]] u 79 membru ieħor tal-Moviment tas-26 ta' Lulju lejn Kuba biex jegħlbu lil [[Fulgencio Batista]]. Il-park għandu topografija karstika unika u jinkludi karatteristiċi bħal art imtarrġa, irdumijiet u kaskati.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/889/|titlu=Desembarco del Granma National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Wied ta' Viñales]] |[[Stampa:Nebel_im_Valle_des_Vinales,_Kuba.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nebel_im_Valle_des_Vinales,_Kuba.jpg|alt=There is a field with tall grass and trees and a small wooden hut in the front, and steep cliffs in the back.|150x150px|Viñales Valley]] |Pinar del Río, [[Kuba]] |kulturali: (iv) |— |1999 |Il-villaġġ ta' Viñales ġie stabbilit fl-1875 wara t-tkabbir tal-kultivazzjoni tat-tabakk fil-wied tal-madwar. Il-Wied ta' Viñales għandu topografija karstika, arkitettura vernakolari, u metodi tradizzjonali ta' kultivazzjoni. Il-wied kien ukoll is-sit fejn seħħew diversi avvenimenti militari fil-Gwerra Kubana għall-Indipendenza u fir-Rivoluzzjoni Kubana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/840/|titlu=Vi&ntilde;ales Valley|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] |[[Stampa:Cuba_Cafetal_Isabelica_P1080153a.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cuba_Cafetal_Isabelica_P1080153a.jpg|150x150px]] |Santiago de Cuba u Guantánamo, [[Kuba]] |kulturali: (iii), (iv) |— |2000 |Matul is-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20, il-Lvant ta' Kuba kien involut primarjament fil-kultivazzjoni tal-[[kafè]]. Il-fdalijiet tal-pjantaġġuni joħorġu fid-dieher it-tekniki li ntużaw fl-art imħarbta, kif ukoll l-importanza ekonomika u soċjali tas-sistema ta' pjantaġġuni f'Kuba u fil-Karibew.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1008/|titlu=Archaeological Landscape of the First Coffee Plantations in the South-East of Cuba|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] |[[Stampa:Alejandro_de_Humboldt_National_Park.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alejandro_de_Humboldt_National_Park.jpg|alt=Tall green trees and hills are on both sides of a river in the center.|150x150px|Alejandro de Humboldt National Park]] |Holguín u Guantánamo, [[Kuba]] |naturali: (ix), (x) |— |2001 |Ix-xmajjar li joriġinaw fl-elevazzjonijiet għoljin huma fost l-ikbar tal-Karibew Insulari. Il-park fih firxa wiesgħa ta' formazzjonijiet [[Ġeoloġija|ġeoloġiċi]]. Fih ukoll bosta speċijiet [[Bijoloġija|bijoloġiċi]], inkluż 16-il speċi ta' pjanti endemiċi mit-28 li hemm f'Kuba, kif ukoll speċijiet ta' [[Annimal|annimali]] bħas-solenodon Kuban fil-periklu ta' estinzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/839/|titlu=Alejandro de Humboldt National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Cienfuegos|Ċentru Storiku ta' Cienfuegos]] |[[Stampa:CienfuegosCatedral.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:CienfuegosCatedral.JPG|alt=A building with yellow walls has two towers of different heights with round red roofs. There are bells in the tallest tower.|150x150px|Cienfuegos Cathedral]] |Cienfuegos, [[Kuba]] |kulturali: (ii), (v) |— |2005 |Cienfuegos ġiet stabbilita fl-1819 bħala kolonja Spanjola, għalkemm l-ewwel abitanti tagħha kienu immigranti [[Franza|Franċiżi]]. Saret ċentru kummerċjali tal-kannamiela, tat-tabakk u tal-kafè bis-saħħa tal-pożizzjoni tagħha fil-Bajja ta' Cienfuegos. Minħabba l-istabbiliment tagħha fl-aħħar tal-perjodu kolonjali, l-arkitettura għandha influwenzi iktar moderni, fosthom ideat moderni tal-ippjanar urban.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1202/|titlu=Urban Historic Centre of Cienfuegos|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Camagüey|Ċentru Storiku ta' Camagüey]] |[[Stampa:Camaguey_rooftops_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Camaguey_rooftops_1.jpg|alt=There is a large stone building in the center with a tall tower. Behind are several smaller buildings with red roofs.|150x150px|Nuestra Senora de la Soledad Church]] |Camagüey, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |2008 |Camagüey hija fost l-ewwel seba' villaġġi stabbiliti mill-Ispanjoli f'Kuba, u ġiet insedjata għall-ewwel darba fl-1528. L-organizzazzjoni irregolari tal-belt tikkuntrasta mal-kostruzzjoni ordnata tipika tal-biċċa l-kbira tal-insedjamenti Spanjoli. Dan l-istil qisu ta' labirint kien influwenzat mill-ideat [[Medjuevu|Medjevali]] [[Ewropa|Ewropej]] u mill-metodi tradizzjonali ta' kostruzzjoni tal-[[Bennej|bennejja]] u l-ħaddiema immigranti bikrin.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1270/|titlu=Historic Centre of Camag&uuml;ey|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Tarzna Navali ta' Antigua u s-Siti Arkeoloġiċi Relatati]] |[[File:Nelson's_Dockyard.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nelson's_Dockyard.jpg|bla_tilar|150x150px]] |Port [[Renju Unit|Ingliż]], Antigua, [[Antigwa u Barbuda|Antigua u Barbuda]] <small>{{coord|17|00|30|N|61|45|52|W|type:landmark|name=Antigua Naval Dockyard and Related Archaeological Sites}}</small> |kulturali: (ii), (iv) |{{convert|255|ha|abbr=values|sortable=on}} |2016 |Is-sit jikkonsisti minn grupp ta' strutturi u binjiet navali bi stil Ġorġjan u mdawrin bil-ħitan. L-ambjent naturali ta' din in-naħa tal-gżira ta' Antigua, b'bajjiet fondi u dojoq imdawra b'artijiet għoljin, kien jagħti kenn mill-uragani u kien ideali għat-tiswija tal-bastimenti. Il-kostruzzjoni tat-tarzna mill-forza navali [[Renju Unit|Brittanika]] ma kinitx tkun possibbli mingħajr il-ħidma ta' ġenerazzjonijiet ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] mill-aħħar tas-seklu 18. L-għan tas-sit kien li jipproteġi l-interessi ta' dawk li kienu qed ikabbru l-kannamiela fi żmien meta s-setgħat [[Ewropa|Ewropej]] kienu qed jikkompetu għall-kontroll tal-Lvant tal-Karibew.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1499/|titlu=Antigua Naval Dockyard and Related Archaeological Sites|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] |[[File:BrimstoneHill01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:BrimstoneHill01.jpg|alt=Fortifications near the sea.|150x150px]] |Saint Kitts, [[Saint Kitts u Nevis]] <small>{{coord|17|20|49|N|62|50|14|W|type:landmark|name=Brimstone Hill Fortress National Park}}</small> |kulturali: (iii), (iv) |&#x2014; |1999 |Il-fortizza nbniet matul is-sekli 17 u 18 minn skjavi Afrikani f'perjodu ta' tkabbir kolonjali Ewropew. Il-fortizza hija eżempju ppreservat sew ta' arkitettura militari Brittanika fil-Karibew.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/910/|titlu=Brimstone Hill Fortress National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Santo Domingo|Belt Kolonjali ta' Santo Domingo]] |[[File:Catedral_Primada_noche_CCSD_03_2019_4866.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Catedral_Primada_noche_CCSD_03_2019_4866.jpg|alt=Low old houses and a church with a large white cupola in the distance.|150x150px]] |Distrito Nacional, ir-[[Repubblika Dominikana|Repubblika Dominicana]] <small>{{coord|18|29|0|N|69|55|0|W|type:landmark|name=Colonial City of Santo Domingo}}</small> |kulturali: (ii), (iv), (vi) |{{convert|93|ha|abbr=values|sortable=on}} |1990 |Santo Domingo ġiet stabbilita fl-1498 ftit wara l-wasla ta' [[Kristofru Kolombu]] fuq il-gżira u kellha l-ewwel katidral, sptar, dwana u università li nbnew fid-Dinja l-Ġdida. Il-pjanta tal-belt f'għamla ta' grilja saret mudell għal bliet kolonjali oħra fl-Amerki.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/526/|titlu=Colonial City of Santo Domingo|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Willemstad|Żona Storika ta' Willemstad, iż-Żona Interna tal-Belt u l-Port, Curaçao]] |[[Stampa:Handelskade_Willemstad.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Handelskade_Willemstad.jpg|alt=Waterfront with a series of brightly coloured houses|150x150px]] |Willemstad, [[Curaçao]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]] |kulturali: (ii), (iv), (v) |&#x2014; |1997 |Willemstad ġiet stabbilita bħala insedjament kummerċjali mill-merkanti min-Netherlands fl-1634. Ir-raħal modern jikkonsisti minn diversi distretti storiċi, li jirriflettu t-taħlita ta' influwenzi kulturali Olandiżi, Spanjoli u [[Portugall|Portugiżi]], kif ukoll mill-Afrika u l-Karibew. Diversi djar storiċi nżebgħu b'kuluri jgħajtu, li hija tradizzjoni li tmur lura għall-bidu tas-seklu 19.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/819/|titlu=Historic Area of Willemstad, Inner City and Harbour, Cura&ccedil;ao|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Bridgetown|Ċentru Storiku ta' Bridgetown u l-Gwarniġjon]] |[[File:Main_Guardhouse_Garrison_building_(top),_Barbados.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Main_Guardhouse_Garrison_building_(top),_Barbados.jpg|alt=Clock tower of red bricks.|150x150px]] |[[Bridgetown]], [[Barbados]] <small>{{coord|13|5|48|N|59|36|50|W|type:landmark|name=Historic Bridgetown and its Garrison}}</small> |kulturali: (ii), (iii), (iv) |{{convert|187|ha|abbr=values|sortable=on}} |2011 |Bridgetown hija eżempju eċċellenti ta' insedjament kolonjali Brittaniku li nbena bejn is-sekli 17 u 19. Għad-differenza tal-insedjamenti Olandiżi u Spanjoli, il-belt ma ġietx stabbilita bi pjanta b'għamla ta' grilja, iżda minflok għandha disinn urban b'toroq iserpu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1376/|titlu=Historic Bridgetown and its Garrison|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan|Sit Nazzjonali Storiku ta' La Fortaleza u San Juan f'Puerto Rico]] |[[File:San_Juan_Castillo_2504_HDR.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:San_Juan_Castillo_2504_HDR.jpg|alt=Buildings with wrought-iron balconies line a cobbled street.|150x150px|Grand Theatre of Havana]] |San Juan, Puerto Rico, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] <small>{{coord|18|28|0|N|66|7|30|W|type:landmark|name=Old San Juan}}</small> |kulturali: (vi) |{{convert|33|ha|abbr=values|sortable=on}} |1983 |Bejn is-sekli 16 u 20 inbnew sensiela ta' strutturi difensivi f'punt strateġiku fil-Baħar tal-Karibew sabiex jipproteġu l-belt u l-bajja ta' [[San Juan]]. Dawn l-istrutturi jirrappreżentaw wirja fina ta' arkitettura militari Ewropea adattata għas-siti tal-port fil-kontinent Amerikan.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/266/|titlu=La Fortaleza and San Juan National Historic Site in Puerto Rico|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] |[[File:Valley_of_desolation.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Valley_of_desolation.jpg|alt=Valley and reddish rocks.|150x150px]] |in-Nofsinhar u l-parti ċentrali tal-gżira ta' [[Dominika|Dominica]] <small>{{coord|15|16|N|61|17|W|type:landmark|name=Morne Trois Pitons National Park}}</small> |naturali: (viii), (x) |{{convert|6857|ha|abbr=values|sortable=on}} |1997 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/814/|titlu=Morne Trois Pitons National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali Storiku|Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, San Souci, Ramiers]] |[[File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|alt=Ruins of a large stone building and flight of steps.|150x150px]] |Nord, il-[[Ħaiti|Haiti]] <small>{{coord|19|34|25|N|72|14|39|W|type:landmark|name=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers}}</small> |kulturali: (iv), (vi) |&#x2014; |1982 |Il-Palazz ta' Sans Souci kien ir-residenza rjali u nbena mir-Re [[Enriku I]]. Kien l-iżjed importanti mid-disa' palazzi mibnija mir-re, flimkien ma' ħmistax-il ''châteaux'', bosta fortijiet, u diversi djar tas-sajf fl-għoxrin pjantaġġun tiegħu. Iċ-Ċittadella ta' Laferrière hija fortizza kbira fil-quċċata ta' muntanja fit-Tramuntana ta' Haiti, u hija l-ikbar fortizza fl-Amerki. Il-fortizza fil-quċċata tal-muntanja saret ikona nazzjonali tal-Haiti, u tidher fil-muniti, fil-[[Bolla postali|bolol]], u fil-posters tal-ministeru għat-turiżmu. Il-binjiet ta' Ramiers kienu fost l-ewwel [[Monument|monumenti]] li nbnew wara r-Rivoluzzjoni tal-Haiti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180/|titlu=National History Park &ndash; Citadel, Sans Souci, Ramiers|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- !Żona ta' Ġestjoni tal-[[Pitons]] |[[File:Pitonpair.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pitonpair.JPG|alt=A pair of steep conical rocks rising from the sea.|150x150px]] |qrib Soufrière, [[Santa Luċija|Saint Lucia]] <small>{{coord|13|48|26|N|61|4|13|W|type:landmark|name=Pitons Management Area}}</small> |naturali: (vii), (viii) |{{convert|2909|ha|abbr=values|sortable=on}} |2004 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1161/|titlu=Pitons Management Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Muntanji Blu u John Crow]] |[[File:Blue_Mountains,_Jamaica.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blue_Mountains,_Jamaica.jpg|alt=View over a mountain valley|150x150px]] |il-[[Ġamajka]] <small>{{coord|18.077500|-76.571111|type:landmark|format=dms|name=Blue and John Crow Mountains}}</small> |imħallat: (iii), (vi), (x) |{{convert|26252|ha|abbr=values|sortable=on}} |2015 |Il-park ikopri bejn wieħed u ieħor madwar 4.5 % tal-Ġamajka.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1356/|titlu=Blue and John Crow Mountains|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- |[[Żoni Vulkaniċi u Forestali ta' Martinique]] |[[File:Pitons_du_Carbet_rainforest.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pitons_du_Carbet_rainforest.jpg|150x150px]] |[[Martinique]], [[Franza]] |naturali: (vii), (viii), (ix), (x) |&#x2014; |2023 |It-topografija varjata tal-gżira toħloq firxa wiesgħa ta' bijoklimiu wasslet għall-iżvilupp ta' diversi ekosistemi forestali b'bosta pjanti varjati.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1657/|titlu=Volcanoes and Forests of Mount Pel&eacute;e and the Pitons of Northern Martinique|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-24}}</ref> |} == Referenzi == [[Kategorija:Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Karibew]] <references />{{Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji}} 4s6hxxbkoamlsxrnrn9voylnpuivm73 318867 318859 2024-12-15T13:37:41Z Trigcly 17859 318867 wikitext text/x-wiki [[Stampa:PetitPiton.JPG|daqsminuri|231x231px|Petit Piton, Saint Lucia.]] L-Organizzazzjoni tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] għall-[[Edukazzjoni]], ix-[[Xjenza]] u l-[[Kultura]] ([[UNESCO]]) iddeżinjat 20 [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO fil-[[Karibew]]. Dawn is-siti jinsabu fi 11-il pajjiż (magħrufa wkoll bħala "stati li huma partijiet għall-Konvenzjoni tal-Wirt Dinji"): [[Kuba]], [[Santa Luċija|Saint Lucia]], [[Barbados]], [[Saint Kitts u Nevis]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] ([[Puerto Rico]]), in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]] ([[Curaçao]]), [[Franza]] ([[Martinique]]), il-[[Ġamajka]], il-[[Ħaiti|Haiti]], [[Dominika|Dominica]], ir-[[Repubblika Dominikana|Repubblika Dominicana]], u [[Antigwa u Barbuda|Antigua u Barbuda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat|titlu=Number of World Heritage Properties by region. UNESCO.|sit=web.archive.org|lingwa=en|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110514002820/https://whc.unesco.org/en/list/stat|arkivju-data=2011-05-14|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm|titlu=United Nations Statistics Division - Country and Region Codes|data=2002-06-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20020625192322/http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm|arkivju-data=2002-06-25|url-status=bot: unknown}}</ref> L-ewwel żewġ siti mir-reġjun li ġew inklużi fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO kienu ċ-[[Ħavana|Ċentru Storiku ta' Havana u l-Fortifikazzjonijiet tagħha]] u l-[[Park Nazzjonali Storiku|Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers]], fl-1982.<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&l=en&action=stat&mode=table|titlu=UNESCO World Heritage Centre - World Heritage List Statistics|data=2021-12-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20211205184334/http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&l=en&action=stat&mode=table|arkivju-data=2021-12-05|url-status=bot: unknown}}</ref> Kull sena, il-Kumitat tal-Wirt Dinji tal-UNESCO jista' jiddeżinja siti ġodda fil-lista, jew ineħħi s-siti li ma jissodisfawx iktar il-kriterji tal-għażla tal-UNESCO. L-UNESCO tiddeżinja s-siti abbażi ta' għaxar kriterji tal-għażla; kull sit irid jissodisfa mill-inqas wieħed mill-għaxar kriterji. Il-kriterji (i) sa (vi) huma kulturali, filwaqt li l-kriterji (vii) sa (x) huma naturali. Is-siti "mħallta" huma siti li jissodisfaw kriterji bħala sit kulturali u bħala sit naturali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/criteria/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - The Criteria for Selection|data=2016-06-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160612152223/https://whc.unesco.org/en/criteria/|arkivju-data=2016-06-12|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/nominations/|titlu=World Heritage List Nominations. UNESCO.|sit=web.archive.org|lingwa=en|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100627033420/http://whc.unesco.org/en/nominations/|arkivju-data=2010-06-27|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-Kumitat tal-Wirt Dinji jista' jispeċifika wkoll li sit jinsab fil-periklu, u jikkwota "kundizzjonijiet li jheddu l-istess karatteristiċi tal-għażla tal-UNESCO li wasslu biex is-sit jitniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO".<ref>{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/158/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - World Heritage in Danger|data=2021-01-13|sit=web.archive.org|data-aċċess=2023-08-28|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210113072850/http://whc.unesco.org/en/158/|arkivju-data=2021-01-13|url-status=bot: unknown}}</ref> == Siti ta' Wirt Dinji == NB: * Siti transnazzjonali (bl-asterisk) {| class="wikitable sortable" !Sit !Stampa !Post !Kriterji tal-Għażla !Erja f'ettari (akri) !Sena tad-deżinjazzjoni !Deskrizzjoni |- ![[Ħavana|Ċentru Storiku ta' Havana u l-Fortifikazzjonijiet tal-Belt]] |[[Stampa:La_Havane-Cathédrale_(4).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:La_Havane-Cath%C3%A9drale_(4).jpg|150x150px|Cathedral's Plaza]] |La Habana, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |1982 |Havana ġiet stabbilita fl-1519 mill-kolonjalisti [[Spanja|Spanjoli]], u żviluppat f'wieħed miċ-ċentri primarji tal-bini tal-bastimenti fil-Karibew sas-[[seklu 17]]. Iċ-ċentru storiku nbena bi stil [[Barokk]] u Neo-Klassiku. Fost l-attrazzjonijiet storiċi tal-belt hemm La Cabaña, il-[[Katidral]] ta' Havana u t-Teatru l-Kbir ta' Havana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/204/|titlu=Old Havana and its Fortification System|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Trinidad, Kuba|Trinidad]] u l-Wied tal-Inġenji |[[Stampa:Trinidad_(Kuba)_02.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Trinidad_(Kuba)_02.jpg|alt=A group of buildings with red roofs in the middle of green trees and hills. There is a taller building with a tower in the center.|150x150px|Trindad]] |Sancti Spíritus, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |1988 |Il-belt ta' Trinidad ġiet stabbilita fil-bidu tas-seklu 16. Fl-1518, [[Hernán Cortés]] beda l-ispedizzjoni tiegħu biex jaħkem il-[[Messiku]] mill-port ta' Trinidad. Il-belt kienet prosperuża matul il-perjodu kolonjali kollu, l-iktar bis-saħħa tas-suċċess tal-industrija lokali taz-zokkor. Il-Wied de los Ingenios fil-qrib kien l-oriġini tal-industrija Kubana taz-zokkor, li feġġet fis-seklu 18. F'dan il-wied hemm bosta impjanti tal-kannamiela, kif ukoll ranches tal-bhejjem u pjantaġġuni tat-tabakk.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/460/|titlu=Trinidad and the Valley de los Ingenios|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Kastell ta' San Pedro de la Roca]], Santiago de Cuba |[[Stampa:Castillo_del_Morro_by_Glogg_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Castillo_del_Morro_by_Glogg_4.jpg|alt=A series of walls made of stone sit on a hill that is above water.|150x150px|San Pedro de la Roca Castle]] |Santiago de Cuba, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |1997 |Il-forti l-kbir inbena biex jiddefendi l-port importanti ta' [[Santiago de Cuba]]. Id-disinn tal-fortifikazzjoni kien ibbażat fuq l-arkitettura [[Italja|Taljana]] u [[Rinaxximent|Rinaxximentali]]. Il-kumpless ta' mħażen tal-porvli, bastjuni u batteriji huwa wieħed mill-iżjed kompluti u l-iżjed ippreservati fost il-fortifikazzjonijiet tad-difiża Spanjoli-Amerikani.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/841/|titlu=San Pedro de la Roca Castle, Santiago de Cuba|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] |[[Stampa:Costa_típica_del_Parque_Nacional_Desembarco_del_Granma.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Costa_t%C3%ADpica_del_Parque_Nacional_Desembarco_del_Granma.jpg|200x200px]] |Granma, [[Kuba]] |naturali: (vii), (viii) |— |1999 |Il-park nazzjonali ngħata isem il-jott li ttrasporta lil [[Fidel Castro]], [[Raúl Castro]], [[Che Guevara]] u 79 membru ieħor tal-Moviment tas-26 ta' Lulju lejn Kuba biex jegħlbu lil [[Fulgencio Batista]]. Il-park għandu topografija karstika unika u jinkludi karatteristiċi bħal art imtarrġa, irdumijiet u kaskati.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/889/|titlu=Desembarco del Granma National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Wied ta' Viñales]] |[[Stampa:Nebel_im_Valle_des_Vinales,_Kuba.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nebel_im_Valle_des_Vinales,_Kuba.jpg|alt=There is a field with tall grass and trees and a small wooden hut in the front, and steep cliffs in the back.|150x150px|Viñales Valley]] |Pinar del Río, [[Kuba]] |kulturali: (iv) |— |1999 |Il-villaġġ ta' Viñales ġie stabbilit fl-1875 wara t-tkabbir tal-kultivazzjoni tat-tabakk fil-wied tal-madwar. Il-Wied ta' Viñales għandu topografija karstika, arkitettura vernakolari, u metodi tradizzjonali ta' kultivazzjoni. Il-wied kien ukoll is-sit fejn seħħew diversi avvenimenti militari fil-Gwerra Kubana għall-Indipendenza u fir-Rivoluzzjoni Kubana.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/840/|titlu=Vi&ntilde;ales Valley|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] |[[Stampa:Cuba_Cafetal_Isabelica_P1080153a.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Cuba_Cafetal_Isabelica_P1080153a.jpg|150x150px]] |Santiago de Cuba u Guantánamo, [[Kuba]] |kulturali: (iii), (iv) |— |2000 |Matul is-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20, il-Lvant ta' Kuba kien involut primarjament fil-kultivazzjoni tal-[[kafè]]. Il-fdalijiet tal-pjantaġġuni joħorġu fid-dieher it-tekniki li ntużaw fl-art imħarbta, kif ukoll l-importanza ekonomika u soċjali tas-sistema ta' pjantaġġuni f'Kuba u fil-Karibew.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1008/|titlu=Archaeological Landscape of the First Coffee Plantations in the South-East of Cuba|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] |[[Stampa:Alejandro_de_Humboldt_National_Park.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alejandro_de_Humboldt_National_Park.jpg|alt=Tall green trees and hills are on both sides of a river in the center.|150x150px|Alejandro de Humboldt National Park]] |Holguín u Guantánamo, [[Kuba]] |naturali: (ix), (x) |— |2001 |Ix-xmajjar li joriġinaw fl-elevazzjonijiet għoljin huma fost l-ikbar tal-Karibew Insulari. Il-park fih firxa wiesgħa ta' formazzjonijiet [[Ġeoloġija|ġeoloġiċi]]. Fih ukoll bosta speċijiet [[Bijoloġija|bijoloġiċi]], inkluż 16-il speċi ta' pjanti endemiċi mit-28 li hemm f'Kuba, kif ukoll speċijiet ta' [[Annimal|annimali]] bħas-solenodon Kuban fil-periklu ta' estinzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/839/|titlu=Alejandro de Humboldt National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Cienfuegos|Ċentru Storiku ta' Cienfuegos]] |[[Stampa:CienfuegosCatedral.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:CienfuegosCatedral.JPG|alt=A building with yellow walls has two towers of different heights with round red roofs. There are bells in the tallest tower.|150x150px|Cienfuegos Cathedral]] |Cienfuegos, [[Kuba]] |kulturali: (ii), (v) |— |2005 |Cienfuegos ġiet stabbilita fl-1819 bħala kolonja Spanjola, għalkemm l-ewwel abitanti tagħha kienu immigranti [[Franza|Franċiżi]]. Saret ċentru kummerċjali tal-kannamiela, tat-tabakk u tal-kafè bis-saħħa tal-pożizzjoni tagħha fil-Bajja ta' Cienfuegos. Minħabba l-istabbiliment tagħha fl-aħħar tal-perjodu kolonjali, l-arkitettura għandha influwenzi iktar moderni, fosthom ideat moderni tal-ippjanar urban.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1202/|titlu=Urban Historic Centre of Cienfuegos|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Camagüey|Ċentru Storiku ta' Camagüey]] |[[Stampa:Camaguey_rooftops_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Camaguey_rooftops_1.jpg|alt=There is a large stone building in the center with a tall tower. Behind are several smaller buildings with red roofs.|150x150px|Nuestra Senora de la Soledad Church]] |Camagüey, [[Kuba]] |kulturali: (iv), (v) |— |2008 |Camagüey hija fost l-ewwel seba' villaġġi stabbiliti mill-Ispanjoli f'Kuba, u ġiet insedjata għall-ewwel darba fl-1528. L-organizzazzjoni irregolari tal-belt tikkuntrasta mal-kostruzzjoni ordnata tipika tal-biċċa l-kbira tal-insedjamenti Spanjoli. Dan l-istil qisu ta' labirint kien influwenzat mill-ideat [[Medjuevu|Medjevali]] [[Ewropa|Ewropej]] u mill-metodi tradizzjonali ta' kostruzzjoni tal-[[Bennej|bennejja]] u l-ħaddiema immigranti bikrin.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1270/|titlu=Historic Centre of Camag&uuml;ey|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Tarzna Navali ta' Antigua u s-Siti Arkeoloġiċi Relatati]] |[[File:Nelson's_Dockyard.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nelson's_Dockyard.jpg|bla_tilar|150x150px]] |Port [[Renju Unit|Ingliż]], Antigua, [[Antigwa u Barbuda|Antigua u Barbuda]] <small>{{coord|17|00|30|N|61|45|52|W|type:landmark|name=Antigua Naval Dockyard and Related Archaeological Sites}}</small> |kulturali: (ii), (iv) |{{convert|255|ha|abbr=values|sortable=on}} |2016 |Is-sit jikkonsisti minn grupp ta' strutturi u binjiet navali bi stil Ġorġjan u mdawrin bil-ħitan. L-ambjent naturali ta' din in-naħa tal-gżira ta' Antigua, b'bajjiet fondi u dojoq imdawra b'artijiet għoljin, kien jagħti kenn mill-uragani u kien ideali għat-tiswija tal-bastimenti. Il-kostruzzjoni tat-tarzna mill-forza navali [[Renju Unit|Brittanika]] ma kinitx tkun possibbli mingħajr il-ħidma ta' ġenerazzjonijiet ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] mill-aħħar tas-seklu 18. L-għan tas-sit kien li jipproteġi l-interessi ta' dawk li kienu qed ikabbru l-kannamiela fi żmien meta s-setgħat [[Ewropa|Ewropej]] kienu qed jikkompetu għall-kontroll tal-Lvant tal-Karibew.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1499/|titlu=Antigua Naval Dockyard and Related Archaeological Sites|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] |[[File:BrimstoneHill01.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:BrimstoneHill01.jpg|alt=Fortifications near the sea.|150x150px]] |Saint Kitts, [[Saint Kitts u Nevis]] <small>{{coord|17|20|49|N|62|50|14|W|type:landmark|name=Brimstone Hill Fortress National Park}}</small> |kulturali: (iii), (iv) |&#x2014; |1999 |Il-fortizza nbniet matul is-sekli 17 u 18 minn skjavi Afrikani f'perjodu ta' tkabbir kolonjali Ewropew. Il-fortizza hija eżempju ppreservat sew ta' arkitettura militari Brittanika fil-Karibew.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/910/|titlu=Brimstone Hill Fortress National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Santo Domingo|Belt Kolonjali ta' Santo Domingo]] |[[File:Catedral_Primada_noche_CCSD_03_2019_4866.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Catedral_Primada_noche_CCSD_03_2019_4866.jpg|alt=Low old houses and a church with a large white cupola in the distance.|150x150px]] |Distrito Nacional, ir-[[Repubblika Dominikana|Repubblika Dominicana]] <small>{{coord|18|29|0|N|69|55|0|W|type:landmark|name=Colonial City of Santo Domingo}}</small> |kulturali: (ii), (iv), (vi) |{{convert|93|ha|abbr=values|sortable=on}} |1990 |Santo Domingo ġiet stabbilita fl-1498 ftit wara l-wasla ta' [[Kristofru Kolombu]] fuq il-gżira u kellha l-ewwel katidral, sptar, dwana u università li nbnew fid-Dinja l-Ġdida. Il-pjanta tal-belt f'għamla ta' grilja saret mudell għal bliet kolonjali oħra fl-Amerki.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/526/|titlu=Colonial City of Santo Domingo|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Willemstad|Żona Storika ta' Willemstad, iż-Żona Interna tal-Belt u l-Port, Curaçao]] |[[Stampa:Handelskade_Willemstad.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Handelskade_Willemstad.jpg|alt=Waterfront with a series of brightly coloured houses|150x150px]] |Willemstad, [[Curaçao]], in-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]] |kulturali: (ii), (iv), (v) |&#x2014; |1997 |Willemstad ġiet stabbilita bħala insedjament kummerċjali mill-merkanti min-Netherlands fl-1634. Ir-raħal modern jikkonsisti minn diversi distretti storiċi, li jirriflettu t-taħlita ta' influwenzi kulturali Olandiżi, Spanjoli u [[Portugall|Portugiżi]], kif ukoll mill-Afrika u l-Karibew. Diversi djar storiċi nżebgħu b'kuluri jgħajtu, li hija tradizzjoni li tmur lura għall-bidu tas-seklu 19.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/819/|titlu=Historic Area of Willemstad, Inner City and Harbour, Cura&ccedil;ao|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-08-14}}</ref> |- ![[Bridgetown|Ċentru Storiku ta' Bridgetown u l-Gwarniġjon]] |[[File:Main_Guardhouse_Garrison_building_(top),_Barbados.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Main_Guardhouse_Garrison_building_(top),_Barbados.jpg|alt=Clock tower of red bricks.|150x150px]] |[[Bridgetown]], [[Barbados]] <small>{{coord|13|5|48|N|59|36|50|W|type:landmark|name=Historic Bridgetown and its Garrison}}</small> |kulturali: (ii), (iii), (iv) |{{convert|187|ha|abbr=values|sortable=on}} |2011 |Bridgetown hija eżempju eċċellenti ta' insedjament kolonjali Brittaniku li nbena bejn is-sekli 17 u 19. Għad-differenza tal-insedjamenti Olandiżi u Spanjoli, il-belt ma ġietx stabbilita bi pjanta b'għamla ta' grilja, iżda minflok għandha disinn urban b'toroq iserpu.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1376/|titlu=Historic Bridgetown and its Garrison|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan|Sit Nazzjonali Storiku ta' La Fortaleza u San Juan f'Puerto Rico]] |[[File:San_Juan_Castillo_2504_HDR.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:San_Juan_Castillo_2504_HDR.jpg|alt=Buildings with wrought-iron balconies line a cobbled street.|150x150px|Grand Theatre of Havana]] |San Juan, Puerto Rico, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] <small>{{coord|18|28|0|N|66|7|30|W|type:landmark|name=Old San Juan}}</small> |kulturali: (vi) |{{convert|33|ha|abbr=values|sortable=on}} |1983 |Bejn is-sekli 16 u 20 inbnew sensiela ta' strutturi difensivi f'punt strateġiku fil-Baħar tal-Karibew sabiex jipproteġu l-belt u l-bajja ta' [[San Juan]]. Dawn l-istrutturi jirrappreżentaw wirja fina ta' arkitettura militari Ewropea adattata għas-siti tal-port fil-kontinent Amerikan.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/266/|titlu=La Fortaleza and San Juan National Historic Site in Puerto Rico|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] |[[File:Valley_of_desolation.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Valley_of_desolation.jpg|alt=Valley and reddish rocks.|150x150px]] |in-Nofsinhar u l-parti ċentrali tal-gżira ta' [[Dominika|Dominica]] <small>{{coord|15|16|N|61|17|W|type:landmark|name=Morne Trois Pitons National Park}}</small> |naturali: (viii), (x) |{{convert|6857|ha|abbr=values|sortable=on}} |1997 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/814/|titlu=Morne Trois Pitons National Park|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Park Nazzjonali Storiku|Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, San Souci, Ramiers]] |[[File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|alt=Ruins of a large stone building and flight of steps.|150x150px]] |Nord, il-[[Ħaiti|Haiti]] <small>{{coord|19|34|25|N|72|14|39|W|type:landmark|name=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers}}</small> |kulturali: (iv), (vi) |&#x2014; |1982 |Il-Palazz ta' Sans Souci kien ir-residenza rjali u nbena mir-Re [[Enriku I]]. Kien l-iżjed importanti mid-disa' palazzi mibnija mir-re, flimkien ma' ħmistax-il ''châteaux'', bosta fortijiet, u diversi djar tas-sajf fl-għoxrin pjantaġġun tiegħu. Iċ-Ċittadella ta' Laferrière hija fortizza kbira fil-quċċata ta' muntanja fit-Tramuntana ta' Haiti, u hija l-ikbar fortizza fl-Amerki. Il-fortizza fil-quċċata tal-muntanja saret ikona nazzjonali tal-Haiti, u tidher fil-muniti, fil-[[Bolla postali|bolol]], u fil-posters tal-ministeru għat-turiżmu. Il-binjiet ta' Ramiers kienu fost l-ewwel [[Monument|monumenti]] li nbnew wara r-Rivoluzzjoni tal-Haiti.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180/|titlu=National History Park &ndash; Citadel, Sans Souci, Ramiers|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- !Żona ta' Ġestjoni tal-[[Pitons]] |[[File:Pitonpair.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pitonpair.JPG|alt=A pair of steep conical rocks rising from the sea.|150x150px]] |qrib Soufrière, [[Santa Luċija|Saint Lucia]] <small>{{coord|13|48|26|N|61|4|13|W|type:landmark|name=Pitons Management Area}}</small> |naturali: (vii), (viii) |{{convert|2909|ha|abbr=values|sortable=on}} |2004 |<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1161/|titlu=Pitons Management Area|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- ![[Muntanji Blu u John Crow]] |[[File:Blue_Mountains,_Jamaica.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Blue_Mountains,_Jamaica.jpg|alt=View over a mountain valley|150x150px]] |il-[[Ġamajka]] <small>{{coord|18.077500|-76.571111|type:landmark|format=dms|name=Blue and John Crow Mountains}}</small> |imħallat: (iii), (vi), (x) |{{convert|26252|ha|abbr=values|sortable=on}} |2015 |Il-park ikopri bejn wieħed u ieħor madwar 4.5 % tal-Ġamajka.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1356/|titlu=Blue and John Crow Mountains|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-19}}</ref> |- |[[Żoni Vulkaniċi u Forestali ta' Martinique]] |[[File:Pitons_du_Carbet_rainforest.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pitons_du_Carbet_rainforest.jpg|150x150px]] |[[Martinique]], [[Franza]] |naturali: (vii), (viii), (ix), (x) |&#x2014; |2023 |It-topografija varjata tal-gżira toħloq firxa wiesgħa ta' bijoklimiu wasslet għall-iżvilupp ta' diversi ekosistemi forestali b'bosta pjanti varjati.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1657/|titlu=Volcanoes and Forests of Mount Pel&eacute;e and the Pitons of Northern Martinique|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2023-09-24}}</ref> |} == Referenzi == [[Kategorija:Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Karibew]] <references />{{Listi ta' Siti ta' Wirt Dinji}} b77059q95xnjjk8gh95uak8ipqn3rhg 0 31127 318892 318428 2024-12-16T10:26:30Z ToniSant 4257 /* Diċembru */ +Siġra 318892 wikitext text/x-wiki Din hija lista ta' attivitajiet mużikali notevoli li ġraw u diski/recordings maħruġa fl-2024. Kull attività jew recording iridu jkunu sostanzjati minn referenza xierqa, u aktar minn waħda, meta dan possibli. ==Diski u recordings oħra maħruġa fl-2024== === Jannar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Haw |[[elPaletti]] |Digital |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|titlu=Haww, by elPaletti|data=2 Jannar 2024|sit=elPaletti|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-08|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240108201542/https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|arkivju-data=2024-01-08|url-status=dead}}</ref> |[[wikidata:Q124354611|Q124354611]] |- |5 |Hey Lover |[[Jay Zinga]] feat. [[Bee (kantanta)|Bee]] |Video |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6d52axydil2aE97ChUJ2Os|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=Spotiify}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WSjbXrsuY7c|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=YouTube}}</ref> |[[wikidata:Q124354463|Q124354463]] |- |8 |Bloat Drone |[[Lady Lizard]] |Lyric video |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://ladylizard.bandcamp.com/track/bloat-drone|titlu=Bloat Drone, by Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=Lady Lizard|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-08}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHsJxPy3lJ4|titlu=Bloat Drone|kunjom=Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354653|Q124354653]] |- |10 |Feel the Rain |[[Chasing Pandora]] |Single |(reissue) Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7fBZdJ95UVAFQxoHTyayKR?si=936b4f14f3d84d4f|titlu=Feel the Rain|kunjom=Chasing Pandora|data=10 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Blata |[[Is-Suffarin]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://is-suffarin.bandcamp.com/album/blata|titlu=BLATA, by is-Suffarin|sit=is-Suffarin|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-19}}</ref> | |- |11 |Semgħat id-Daqq (HBIT Remix) |[[Cher Camilleri]] |Remix |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/hearts-beating-in-time/semghat-id-daqq-hbit-remix|titlu=Semgħet id-Daqq (HBIT remix)|kunjom=Hearts Beating in Time|data=11 Jan 2024|sit=Soundcloud|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Rejection |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PCn5lGT3ONU|titlu=Rejection|kunjom=From Sheep to Wolves|data=11 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354710|Q124354710]] |- |15 |(Let's Get) High On Love |[[Ivan Grech]] + [[Faculty of Social Wellbeing]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6S2TR4ZJTvU|titlu=(Let's Get) High On Love|kunjom=Grech|isem=Ivan|kunjom2=Faculty of Social Wellbeing|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Inkwatru Vojt |[[Liston]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0UMTUyaYgiwXTbIjGZO6Ok|titlu=Inkwatru Vojt|kunjom=Liston|data=17 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |L-Isbaħ Stlla |[[Adria Twins]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9U03TKnK46k|titlu=L-Isbaħ Stilla|kunjom=Adria Twins|data=18 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> |[[wikidata:Q124354838|Q124354838]] |- |19 |Let's Talk About Love |[[Michela Galea]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/michela-galea-releases-single.1080087|titlu=Michela Galea releases single|data=2024-01-26|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-26}}</ref> |[[Malta Eurovision Song Contest 2024]]<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/michela-galea-bkanzunetta-gdida-dwar-l-imhabba/|titlu=Michela Galea b'kanzunetta ġdida dwar l-imħabba|kunjom=Newsroom|isem=minn TVM|data=2024-01-20|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2lqvBWwPMV1TDFqhijB2o1|titlu=Let's Talk About Love|kunjom=Galea|isem=Michela|data=19 Jan 2024|sit=Spotify|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> | |- |20 |Let's Talk About Love |Michela Galea |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HpkcrVDmLGI|titlu=Let's Talk About Love (lyric video)|kunjom=Galea|isem=Michela|data=20 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |20 |Wicked Games |[[Shismu]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1tOgvZBhbxuGgHXUgIGLOD|titlu=Wicked Games|kunjom=Shismu|data=20 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |24 |Cloudmaker |[[Oxygyn]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/cloudmaker|titlu=Cloudmaker, by Oxygyn|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-07}}</ref> | |- |25 |Too Sexy |[[Chris Birdd]] |Online |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2i3ml0ESJNxPCpsgqfAUZ7|titlu=Too Sexy|kunjom=Birdd|isem=Chris|data=25 January 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Chemicals |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=x1C4XNySXSQ|titlu=Chemicals|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=26 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |26 |Girls Just Wanna |[[Chess Galea]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/265GykoBua5iJdXa0KVxd4|titlu=Girls Just Wanna|kunjom=Galea|isem=Chess|data=26 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |26 |Arrows |[[Kyle George]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Vs17SVIAjvtm3IrVqOkcn|titlu=Arrows|kunjom=George|isem=Kyle|data=26 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |1964 |[[Vince Bongailas]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4hVMkDQmTRgB6E6evErsYd|titlu=1964|kunjom=Bogailas|isem=Vince|data=28 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |29 |Happy Birthday |[[Kayati]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1EICOx1eGebrDCLCTLGuZf|titlu=Happy Birthday|kunjom=Kayati|data=29 Jan 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |- |30 |Top Dog |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/top-dog|titlu=Top Dog, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-08}}</ref> | |- |31 |Happy Birthday |Kayati |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Py-zR_mDMXg|titlu=Happy Birthday (Lyric Video)|kunjom=Kayati|data=31 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |} === Frar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Kieku Nista' |[[Maria Zahra Brincat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=f2Z9D5q4AJY|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07qttwtTYv0S1WgfgkDbF8|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |4 |Heatwave |[[Beck]] x [[Zak Walters]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/heatwave|titlu=Heatwave, by Beck X Zack Walters|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-10}}</ref> | |- |8 |Time Flies |[[Red Electric]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=25RCl-MOoIU|titlu=Time Flies|kunjom=Red Electric|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Juliette |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rtQynrVbJL8|titlu=Juliette|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=9 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt, en}}</ref> |Q |- |9 |Shine |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=4qNSkR1nfdo|titlu=Shine|kunjom=Stafrace|isem=Moira|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Warmth |[[Lulu']] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=g4uyqi12UKc|titlu=Warmth|kunjom=Lulu'|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7uziHOd5xrvAk4KPHbLXvR|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=9 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |10 |Inti Biss |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=-iPQ-a2bvCc|titlu=Inti Biss|kunjom=The JoyGivers|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Ħajti |[[Vince Bongailas]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4X93S80Jm0k8zhsjg8NO3n|titlu=Ħajti|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=13 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |13 |Forty five...in Process |[[elPaletti]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/album/forty-five-in-process|titlu=Forty - five ... in Process, by elPaletti|sit=elPaletti|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |13 |Underground |[[Melchior Sultana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/underground|titlu=Underground, by Melchior Sultana|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-28}}</ref> | |- |14 |Sincerely, You |[[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4PGBUbxYrjRS0SgXzHBCXj|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=14 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |15 |Birdsong |[[Hannah Theuma|Hannah]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DYRGab69jKw|titlu=Birdsong|kunjom=Theuma|isem=Hannah|data=15 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Niġi Għandek |[[Karm Debattista mssp]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7mtJUnP3daGM29FfnQSGcP|titlu=Niġi Għandek|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=17 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |[[Ombra mai fu]] |[[Christine Dalli]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qips0Aeffns|titlu=Ombra mai fu|kunjom=Dalli|isem=Christine|data=18 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |21 |Kemm Nixtieq li Qed |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/kemm-nixtieq-li-qed|titlu=Kemm Nixtieq Li Qed, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |22 |The Wards Outside |[[Sceptocrypt]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sceptocrypt.bandcamp.com/track/the-wards-outside-2024|titlu=The Wards Outside (2024), by sceptocrypt|sit=Sceptocrypt|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> | |- |23 |Another Problem Ahead |[[Antares Flare]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://antaresflare.bandcamp.com/album/another-problem-ahead|titlu=Another Problem Ahead, by Antares Flare|sit=Antares Flare|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> | |- |23 |Sincerely, You |Gaia Cauchi |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AoOtMeIAX5Q|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaiia|data=12 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Pretend |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/78DmVD6WKuwpzzjWKJQtFm|titlu=Pretend|kunjom=Peach Talk|data=23 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Catharsis |[[Tact]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=dNDakLmSqN0|titlu=Catharsis|kunjom=Tact|data=27 Feb 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |27 |Midnight Sun |[[Empire of the Ants]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tyXlqquXdMk|titlu=Midnight Sun|kunjom=Empire of the Ants|data=27 February 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Remember |Vince Bongailas |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iYY-ajN0v_0|titlu=Remember|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=27 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |28 |Out of the Darkness |[[Owen Leuellen]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7wJIziSs0vAmRiNXP8Pmvf|titlu=Out of the Darkness|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=28 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Waħdi |[[Meadow Strings]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gS32JfbRprk|titlu=Waħdi|kunjom=Meadow Strings|data=29 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Nostalġija |[[Michelle Micallef|Michelle]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/michelle-ta-the-mics-bkanzunetta-li-ggedded-ftit-memorji-mill-imghoddi/|titlu=Michelle ta’ The Mics b’kanzunetta li ġġedded ftit memorji mill-imgħoddi|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=12 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4D6E79Yfg50VNKCICR3ojz|titlu=Nostalġija|kunjom=Micallef|isem=Michelle|data=29 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |} === Marzu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Emmint Fik |[[Ema Vella]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Ec8juxOuCyz0x5hPNekgi|titlu=Emmit Fik|kunjom=Vella|isem=Ema|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Survivor |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0zIvYT5f3l2PEYDpy7YHdp|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=1 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |1 |[[Qalu Li Raw]] |[[Coda (grupp mużikali)|Coda]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1IFsblIigWZnrA9C4L0Q33|titlu=Qalu Li Raw|kunjom=Coda|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Ġawhra F'Qalbi |[[Janice Mangion]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6FGTB8VLkiY|titlu=Ġawhra F'Qalbi|kunjom=Mangion|isem=Janice|data=1 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |2 |Int u Jien |[[Moths of Renaissance]] |Single |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/100002832501135/videos/2030575484065207/|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=2 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2vPe74jfg4U|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=3 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Tilwin |[[Robert Farrugia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dronarivm.bandcamp.com/album/tilwin|titlu=Tilwin, by Robert Farrugia|sit=DRONARIVM|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |8 |Better Sides of You |[[Dizzy Goku]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1wbXPTiCZst95aXfw0seN7|titlu=Better Sides of You|kunjom=Goku|isem=Dizzy|data=8 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-30}}</ref> | |- |8 |The Grief Aftermath |[[Fade Into Obscurity]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://benmifsudjoslin.substack.com/p/the-album-that-took-ten-years-to|titlu=The Album That Took Ten Years to Exist – In Conversation with fade into obscurity|kunjom=Joslin|isem=Ben Mifsud|data=2024-05-25|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fade-into-obscurity.bandcamp.com/album/the-grief-aftermath|titlu=the grief aftermath, by fade into obscurity|sit=fade into obscurity|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> | |- |9 |Il-Baħħ u Jien |[[Christian Arding]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/video-lghanja-talpoplu-winning-song-launched.1088182|titlu=Video for ‘L-Għanja tal-Poplu’ winning song launched|data=2024-03-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iFqSQTJYW9k|titlu=Il-Baħħ u Jien|kunjom=Arding|isem=Christian|data=9 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Let You In |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0rHHa995WXIvwkI8uVNjQw|titlu=Let You In|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=10 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |14 |Language |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=zFUJUweNwZ4|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=YouTube}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/12gbdsXbuR9Sb3GhYrc4T3|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |L-Akbar Ġrajja: Innijiet b'Rabta mal-Passjoni tal-Mulej |[[Ray Sciberras]] / [[Anselm Sciberras]] - Francesca, Paul, u [[Dorothy Bezzina]] |Album |CD biss imħabbra fuq Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=391963260220667&id=100082209881197|titlu=L-Akbar Ġrajja|kunjom=Kunsill Lokali tal-Ħamrun|data=15 Marzu 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Unum Remix Tracks |[[Ġenn]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://genntheband.bandcamp.com/album/unum-remix-tracks|titlu=unum remix tracks, by ĠENN|sit=ĠENN|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-26}}</ref> | |- |17 |Count This |Soular Plex / [[ONE11]] feat. [[Zion not Zeeyon]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=t--YNHUnv-E|titlu=Soular Plex - Count This|kunjom=ONE11|data=17 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Survivor |Klinsmann |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVNsDnmiNvk|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=19 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |21 |Gardjola |[[Vince Fabri]] |EP |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/vincefabri/sets/gardjola|titlu=GARDJOLA|kunjom=Fabri|isem=Vince|sit=SoundCloud|lingwa=|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |- |22 |Toni Tagħna |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xROTRzOLMy4|titlu=Toni Tagħna|kunjom=ONE11|data=22 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Compound |[[Oxygyn]] |Album |Vinyl only<ref>{{Ċita web|url=https://shop.trackagescheme.com/event/oxygyn-compound-album-launch/|titlu=OXYGYN {{!}} COMPOUND Album Launch|sit=Trackage Scheme|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |23 |Happier Now |[[Benny Blue]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mYSwo3-GKxk|titlu=Happier Now|kunjom=Benny Blue|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |You Want Me |[[Claire Marante]] |Single |YouTube (audio only)<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=P2veovMHRs0|titlu=You Want Me|kunjom=Marante|isem=Claire|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Hell Bound |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/hell-bound|titlu=Hell Bound, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |23 |Fallakka |[[Tarzna (mużika)|Tarzna]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tarzna.bandcamp.com/album/fallakka|titlu=Fallakka, by Tarzna|sit=Tarzna|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-13}}</ref> | |- |24 |3 Regoli |[[Lokko]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oVk5mFCOOB8|titlu=3 Regoli|kunjom=Lokko|data=24 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Ġranet Sbieħ |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HTimvHYB10E|titlu=Granet Sbieħ|kunjom=SterjoTipi|data=25 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |26 |Out of Outlaws |[[Current Daze]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VAOLrErc5Xc|titlu=Out of Outlaws|kunjom=Current Daze|data=26 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Tħallinix |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/t-allinix|titlu=Tħallinix, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-27}}</ref> | |- |31 |Weġgħet Żgħar |[[TroffaĦamra]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://troffahamra.bandcamp.com/album/we-g-at-g-ar|titlu=Weġgħat Żgħar|kunjom=TroffaĦamra|sit=TroffaĦamra|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |31 |Soft and Clear |[[Das Birthday Girl]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dasbirthdaygirl.bandcamp.com/album/soft-and-clear|titlu=Soft and Clear, by Das Birthday Girl|sit=Das Birthday Girl|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-04}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/0yxTpTnyZOKm4seKzRcYmM|titlu=Soft and Clear|kunjom=Das Birthday Girl|data=31 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === April === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Gatt Groove |[[Sfera]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://kreattivita.org/events/|titlu=Events Archive|data=2024-03-16|sit=Fondazzjoni Kreattività|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Or2ERgIhiZDLIYmwklmKN|titlu=Gatt Groove|kunjom=Sfera|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |3 |Kung Fu Karate |[[Brodu]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qH_mxyWmlpQ|titlu=Kung Fu Karate|kunjom=Brodu|data=3 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Time in Bottle |[[Charles Busuttil]] & Fabrizio Fedele |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1m3LqmiKWhLAFuHadsfQ3W|titlu=Time in a Bottle|kunjom=Busuttil|isem=Charles|kunjom2=Fedele|isem2=Fabrizio|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Meta Jaqa' l-Ħoss |[[One11]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/hiphop-rising-star-one11-releases-album.1090697|titlu=Hip-hop rising star ONE11 releases album|data=2024-04-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-10}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6XhthGGGFjX8Pfxl5faN7r|titlu=Meta Jaqa' l-Ħoss|kunjom=ONE11|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |5 |Saru l-Qamar |[[A Lily]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/watch-how-haunting-voices-maltese-emigrants-inspired-new-music.1090158|titlu=Watch: How the haunting voices of Maltese emigrants inspired new music|kunjom=Magr|isem=Giuiia|data=2024-03-31|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-01}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/saru-l-qamar|titlu=Saru l-Qamar, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |5 |Kull Par Għal Paru |[[Maria Zahra Brincat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/60gHwSfG4KuhUy60ZbE6xv|titlu=Kull Par Għal Paru|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Causatum |[[Jes Psaila]] - [[The Hinge Project]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.ticketline.com.mt/bookings/Shows.aspx?ProductionId=1093|titlu=Jes Psaila The Hinge Project - 'Causatum' - Album Launch|sit=www.ticketline.com.mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Vinyl only | |- |11 |Regional Road |[[DJ Gorg Borg]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7x6fH2n7K8d0OnOZPVJk0O|titlu=Regional Road|kunjom=DJ Gorg Borg|data=11 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Wild Things (a live album) |[[Alexandra Alden]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://alexandraalden.bandcamp.com/album/wild-things-a-live-album|titlu=wild things (a live album), by Alexandra Alden|sit=Alexandra Alden|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-02}}</ref> | |- |15 |Cupid |[[Gaia Cauchi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5ptncV5Mn10|titlu=Cupid|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=15 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |Electrify |[[Simon Pulo]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/electrify|titlu=Electrify, by Simon Pulo|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Kusksu Clan |[[Brodu]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Kusksu Clan, by Brodu|sit=Brodu|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-25}}</ref> | |- |19 |Cut, Paste, Rave N' Roll |[[Dolls for Idols]] |Album (reissue) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/cut-paste-rave-n-roll|titlu=Cut, Paste, Rave N' Roll, by Dolls For Idols|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Landslide |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2E9M03paz10UkgRcI7DTj7|titlu=Landslide|kunjom=Critien|isem=Kris|data=19 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Anxiety |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RWGfOiPaXss|titlu=Anxiety|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=23 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Ugly Duckling |[[Nikita Cardona|Kiita-C]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Ugly Duckling|kunjom=Kiita-C|data=24 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |What Are We Now? |[[Jon Guelas]] + [[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2COv4MKLGtV2dxtrcQy7RV|titlu=What Are We Now?|kunjom=Guelas|isem=Jon|kunjom2=Cauchi|isem2=Gaia|data=26 April 2024}}</ref> | |- |26 |Infinity |[[Denzel Jo Armani]] feat. [[Drakard]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2GUbAQLUzDBf0MtLbJL8Zf|titlu=Infinity|kunjom=Armani|isem=Denzel Jo|data=26 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Trios, Had To Happen |[[Glen Montanaro]] & [[Carsten Landors]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2q2mYNZw0HNrGwbj7vvQCR|titlu=Trios, Had To Happen|kunjom=Montanaro|isem=Glen|kunjom2=Landors|isem2=Carsten|data=24 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Serquli |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1F8Q2xmh14M|titlu=Serquli|kunjom=Mifsud|isem=Edward|data=27 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Can't Be Stopped |[[Owen Leuellen]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gfZmT-0Fl24|titlu=Can't Be Stopped|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=29 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Mejju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Peace and Love |[[Manwel T]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/peace-and-love|titlu=Peace And Love, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |3 |Blame It On Me |[[Wayne]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6dtCCN8dq1r4GI7JDmYs5v|titlu=Blame It On Me|kunjom=_|isem=Wayne|data=3 May 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Heal Me |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9kXvKyaa1Ag|titlu=Heal Me|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3JlXY7yXEaQ|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=5 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |7 |Lost in the Wilderness |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/lost-in-the-wilderness|titlu=Lost In The Wilderness, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |9 |Mhux il-Ħin |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Urhln1wdHnw|titlu=Mhux il-Ħin|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=9 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Cosmic Dance |[[Sound Synthesis]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eudemonia.bandcamp.com/album/cosmic-dance|titlu=Cosmic Dance, by Sound Synthesis|sit=Eudemonia|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-15}}</ref> | |- |10 |Ethereal |[[Bahjat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=h_Ieg2_hfnc|titlu=Ethereal|kunjom=Bahjat|data=10 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |10 |Shaw Enuff |[[Tom Caruana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tomcaruana-teasea.bandcamp.com/album/shaw-enuff|titlu=Shaw Enuff, by Tom Caruana|sit=Tom Caruana|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |11 |Mingħajr Kliem (Acoustic) |[[Keith Zammit Mintoff]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=j2ymDQylEF8|titlu=Mingħajr Kliem|kunjom=Zammit Mintoff|isem=Keith|data=11 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Teatime |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mDcHSleCfm0|titlu=Teatime|kunjom=Chasing Pandora|data=13 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Rita |[[Kapitlu Tlettax]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3HlLyw-_LBQ|titlu=Rita|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=13 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Lose |[[Sarah Bonnici]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/sarah-bonnici-announces-new-song-days-after-eurovision-performance/|titlu=Sarah Bonnici Announces New Song Days After Eurovision Performance|kunjom=MaltaDaily|data=2024-05-11|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-05-11}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2Ni0ZV99EezHJeLEP3lbPj|titlu=Lose|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |The Final Chapter |[[Sammy Murgo]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/1kIQtsGtsMRXeUUGoGdUFa|titlu=The Final Chapter|kunjom=Murgo|isem=Sammy|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |16 |ok ok ok |[[Anthea Gatt|Anthea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EkGvj62HdcM|titlu=ok ok ok|kunjom=Gatt|isem=Anthea|data=16 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Alka |[[Tribali]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2pdwv6mDdg9iEmVIMkWGwu|titlu=Alka|kunjom=Tribali|data=17 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta |[[Gabriel Schembri]] u [[Francesco Frendo]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3Z0FRUuHF8E|titlu=Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta|kunjom=Schembri|isem=Gabriel|kunjom2=Frendo|isem2=Francesco|sit=YouTube|lingwa=mt|data-aċċess=18 Mejju 2024}}</ref> | |- |19 |On My Mind |[[Jake Bartolo|Jake]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5_hFAdyZsMo|titlu=On My Mind|kunjom=Bartolo|isem=Jake|data=19 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |About You |[[Kayati]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WYyoXF0RIZ8|titlu=About You|kunjom=Kayati|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q127327719|Q127327719]] |- |23 |Waves |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FpxaUWyogIA|titlu=Waves|kunjom=Berne|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Raġġ |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/orchestral-progressive-rock-concert-due-staged-astra-theatre.1092057|titlu=Orchestral progressive rock concert to be held at Astra Theatre|data=2024-05-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-05-08}}</ref> | | |- |24 |Blessed |[[Ben Miller]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fwhYzPT_An0|titlu=Blessed|kunjom=Miller|isem=Ben|data=24 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Tagħmel X'Tagħmel |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YW-w2GKE8WA|titlu=Tagħmel X'Tagħmel|kunjom=ONE11|data=28 Mejju 2024|sit=YouTubew|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Easy Love |[[nosnow/noalps]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://nosnownoalps.bandcamp.com/album/easy-love|titlu=Easy Love, by nosnow/noalps|sit=nosnow/noalps|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-31}}</ref> | |- |30 |Sonic Expansion |[[Acidulant]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://gatedrecordings.bandcamp.com/album/sonic-expansion|titlu=Sonic Expansion, by Acidulant|sit=Gated|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |31 |Jewel of the Nile |[[Chris Goa]] & [[George Curmi l-Pusé]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/3QWoSniesuEmIyGhvT9dKU|titlu=Jewel of the Nile|kunjom=Goa|isem=Chris|kunjom2=Curmi l-Pusé|isem2=George|data=31 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ġunju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Jail on My Mind |[[Clinton Walletking]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3yrt4SOJOMY|titlu=Jail on My Mind|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=2 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Bloodstream Waterfall Cannonball |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0eqZtG7bpTo|titlu=Bloodstream Waterfall Cannonball|kunjom=Eyes to Argus|data=6 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Lost in Love |[[Jas Rolyn]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZZBKLkv26RQ|titlu=Lost in Love (Lyric Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Sold Cheap |[[Jim Hickey|Ħelwa]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9bo8vKIwHlQ|titlu=Sold Cheap|kunjom=Hickey|isem=Jim|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Manwel T meets Zion Train |[[Manwel T]] & [[Zion Train]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-zion-train|titlu=MANWEL T meets ZION TRAIN, by Zion Train & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-07}}</ref> | |- |7 |The Upside Down |[[Carlo Muscat]] + [[Tony Tixier]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-upside-down|titlu=The Upside Down, by Carlo Muscat and Tony Tixier|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |10 |Eternità |[[Avenue Sky]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NKCewdEofG4|titlu=Eternità|kunjom=Avenue Sky|data=10 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Memories |[[Micimago]] & [[Ryan Hili]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3VEpQRfJ3ipyGqKZ3VXfQl|titlu=Memories|kunjom=Micimago|kunjom2=Hili|isem2=Ryan|data=12 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Gass Freestyle |[[Owen Leuellen]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XNONFxn-nKY|titlu=Gass Freestyle (Lyric Video)|kunjom=Luellen|isem=Owen|data=12 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lost in Love |Jas Rolyn |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hbFf0vE-kUo|titlu=Lost in Love (Official Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Over the Moon |[[The Stents]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5JPaxYbGgF0|titlu=Over the Moon|kunjom=The Stents|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lacrime Moët |[[Emma Muscat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XUe_ZRdzUxg|titlu=Lacrime Moët|kunjom=Muscat|isem=Emma|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |14 |Dalgħodu |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0LV4k6anV7w|titlu=Filgħodu|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=14 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |14 |Skarta |[[Il-Majċa]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=1275656930075481|titlu=Skarta|kunjom=Lanzon|isem=Eugenio|data=14 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gone By |[[Franco Tartaglia]] ft. [[Analise Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHaX7NGUwqE|titlu=Gone By|kunjom=Tartaglia|isem=Franco|kunjom2=Mifsud|isem2=Analise|data=15 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |John Doe |[[13 Years Later]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1caEiEBfdjoE4TSItSRcjC|titlu=John Doe|kunjom=13 Years Later|data=17 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |John Doe |13 Years Later |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/13-years-later-lura-fix-xena-muzikali-maltija/|titlu=13 Years Later lura fix-xena mużikali Maltija|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=23 Ġunju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=3824807151070895|titlu=John Doe (lyric video)|kunjom=13 Years Later|data=18 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Just Because |[[Clinton Walletking]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5sJwEHO01SDOTANFJFblvb|titlu=Just Because|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=20 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Better in Pink |[[Jessica Grech]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZAeiUbIWxRw|titlu=Better in Pink|kunjom=Grech|isem=Jessica|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Fir-Ramla l-Ħamra |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VFvoki1xba0|titlu=Fir-Ramla l-Ħamra|kunjom=The JoyGivers|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/03xcH7TU1ISjOlvoZuQUmS|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=22 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |24 |Zabbeth / Vaulderie |[[Zabbeth]] / Vaulderie |Album (split) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://zabbeth.bandcamp.com/album/zabbeth-vaulderie|titlu=Zabbeth/Vaulderie, by ZABBETH, VAULDERIE|sit=ZABBETH|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-23}}</ref> | |- |26 |Movin' |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o8ovaSJEbTQ|titlu=Movin'|kunjom=Stafrace|isem=Moira|data=26 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Lulju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Long Wait (Medieval Rework) |[[Robert Farrugia]] & Welleda Muller |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/track/long-wait-medieval-rework|titlu=Long Wait (Medieval Rework), by Robert Farrugia, Welleda Muller|sit=Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |4 |Your Piece (single) |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=p0YR7vjkXFA|titlu=Your Piece|kunjom=Eyes to Argus|data=4 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Alien Grace |[[Alien Grace]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://aliengrace.bandcamp.com/album/alien-grace|titlu=Alien Grace, by Alien Grace|sit=Alien Grace|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |5 |Hero |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=aK6OoqByo2w|titlu=Hero (lyric video)|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=5 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Same Old Story |Midnight (feat. [[Joe Roscoe]] + [[Kevin Paul]]) |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0LW8u0ZiPrkQkXmZN4AXUk|titlu=Same Old Story|kunjom=Midnight|kunjom2=Roscoe|isem2=Joe|kunjom3=Paul|isem3=Kevin|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Aunt Sally (Stop the Abuse) |[[Brian Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q51smTfoDHo|titlu=Aunt Sally (Stop the Abuse)|kunjom=Farrugia|isem=Brian|data=8 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Clouds |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/clouds|titlu=Clouds, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-09}}</ref> | |- |9 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=X9taasy0e2o|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=9 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Rajtek |[[Andrew Zammit]] |Single |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=L2eMfYFfmig|titlu=Rajtek|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=10 Lulju 2024|sit=YouTube (via CDBaby)|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Vjaġġ Sabiħ |[[Kantera]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WUvwshyHIbA|titlu=Vjaġġ Sabiħ|kunjom=Kantera|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Modern Society |[[The Rifffs]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/the-rifffs-back-new-single.1095200|titlu=The Rifffs are back with a new single|data=2024-07-11|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-11}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=I2q9HTN2xVw|titlu=Modern Society|kunjom=The Rifffs|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Memphis Mac |[[Memphis Mac]] |Album |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_lYGP-Hr-I_3pb2GlNnHT7F1daFF2rNhaA|titlu=Memphis Mac|kunjom=Memphis Mac|data=12 Lulju 2024|sit=YouTube playlist|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5vaU5mdCAlDjhhyeOCvHhM|titlu=Naddatta|kunjom=Camilleri|isem=Cher|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Something Real |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1diddE3WchZvpyuFUBDCBc|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |12 |Local Popular Songs Vol.1 |[[Capitol K]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://capitolk.bandcamp.com/album/local-popular-song-vol-1|titlu=Local Popular Song Vol.1, by Capitol K|sit=Capitol K|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |17 |Visions of Transcendence |[[Simon Sammut]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.com/shop|titlu=Simon Sammut - Shop|sit=simonsammut.com|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.bandcamp.com/album/visions-of-transcendence|titlu=Visions of Transcendence, by Simon Sammut|sit=Simon Sammut|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-01}}</ref> | |- |18 |Happier |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=eymz8PoA__E|titlu=Happier|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=18 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Reroot |[[Eyes to Argus]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eyestoargus.bandcamp.com/album/reroot|titlu=Reroot, by Eyes to Argus|sit=Eyes to Argus|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |19 |Holding Back |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NrUa5YD2e4JtDJqLD9Jsj|titlu=Holding Back|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=19 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Rajtek |Andrew Zammit |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=011vvxtx9eM|titlu=Rajtek (FILMAT BIL-LIRIKA)|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |19 |Stronger (remix) |[[Krista Šujak]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2Ov68deYV2g|titlu=Stronger (remix)|kunjom=Šujak|isem=Krista|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Manwel T meets Dubmatix |Dubmatix & [[Manwel T]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-dubmatix|titlu=MANWEL T meets DUBMATIX, by Dubmatix & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |25 |You Never Get Enough |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=kXlr9ngRH64|titlu=You Never Get Enough|kunjom=Berne|data=25 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Talking Back |[[The Busker]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GvafexNQJhY|titlu=Talking Back|kunjom=The Busker|data=26 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q128034394|Q128034394]] |- |26 |So Bored |[[Kurt Kind]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/27UNxGrlhJ6sd4woZnp2sa|titlu=So Bored|kunjom=Kind|isem=Kurt|data=26 July 2024|sit=open.spotify.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-03}}</ref> | |- |27 |Salt Water |[[Neil Pantos]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://battibatti.bandcamp.com/album/salt-water|titlu=Salt Water, by Neil Pantos|sit=Battibatti|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-28}}</ref> | |- |30 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chercamilleri.bandcamp.com/album/naddatta|titlu=NADDATTA, by Cher Camilleri|sit=Cher Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-30}}</ref>''ħareġ fuq Spotify fit-12 ta' Lulju 2024'' | |} === Awwissu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Paradise |[[Matthew James Borg|Matthew James]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tDG7tOitasw|titlu=Paradise|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=1 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |2 |Anxiety (acoustic) - A Cinematic Experience |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=z1ACfPALm5E|titlu=Anxiety - A Cinematic Experience|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=2 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref><br />''ara verżjoni oħra fit-23 t'April 2024'' | |- |2 |I Confess |[[Megan May]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3P5u7IuXgmCO7XauxgehUV|titlu=I Confess|kunjom=May|isem=Megan|data=2 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey |[[Scallop Studios]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7oSM57SEsFMzeGlN2b7fiq|titlu=The Journey|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey to the Elder of the Shell |Scallop Studios |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Jj9HVa3yPp4|titlu=The Journey to the Elder of the Shell|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |It's Alright |[[Kodin]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rpoX10VLEF8|titlu=It's Alright|kunjom=Kodin|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Thank You |[[Karm Debattista]] mssp |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6nbhjoscup9KG9ubcSkkt9|titlu=Thank you|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |S.W.E.A.T. |[[Kelsey Bellante]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HyQBE1B6LdE|titlu=S.W.E.A.T.|kunjom=Bellante|isem=Kelsey|data=9 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Synthetic Panic |[[Current Daze]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07q96k90hdVLwCnG2wrDcw|titlu=Synthetic Panic|kunjom=Current Daze|data=14 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Medieval [+] Ambient |[[Robert Farrugia]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/album/medieval-ambient|titlu=Medieval [+] Ambient, by Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-21}}</ref> | |- |19 |Modern Society Dub - Manwel T Mix |The Rifffs |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/modern-society-dub-manwel-t-mix|titlu=Modern Society Dub - Manwel T Mix, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-19}}</ref> | |- |19 |Prescription |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Nev1jkBr1qM|titlu=Prescription|kunjom=Galea|isem=Chess|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Something Real |[[Klinsmann]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rnOwIpnL7ek|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref>''<br />single maħruġa fit-12 ta' Ġunju 2024'' |Q |- |23 |Love Me |[[Cora Elizabeth Lewis|Cora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2E3EAbuHb9Y|titlu=Love Me|kunjom=Lewis|isem=Cora Elizabeth|data=23 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Once Again |[[Patryk Cutajar]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4tgcDALagk1Y244W4vSU0V|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=24 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Prescription (Acoustic Version) |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wishPd9gUM4|titlu=Prescription (Acoustic Version)|kunjom=Galea|isem=Chess|data=27 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Losing Sleep |[[Gail Attard|Gail]], [[Glenn Sacco|Sacco]], [[Cathy K]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/losing-sleep-press-release|titlu=Losing Sleep - Press Release|sit=www.melodija.eu|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-30}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0oqhANnXDWsvQU4D3EHZmc|titlu=Losing Sleep|kunjom=Sacco|isem=Glenn|kunjom2=Attard|isem2=Gail|kunjom3=Cathy K|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Għidli Min |[[Kapitlu Tlettax]] feat. Jessica |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HKgtUG4_SBc|titlu=Għidli Min|kunjom=Kapitlu Tlettax feat. Jessica|data=28 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Ghost of the Blues |[[Lighthouse (band)|Lighthouse]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NcmZa0JcNlk|titlu=Ghost of the Blues|kunjom=Lighthouse|data=29 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Sometime Soon |[[Ryan Hili]] & [[Timea Farr]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/ryan-hili-u-timea-farr-jikkollaboraw-flimikien-bsometime-soon/?_gl=1*1rbxu5c*_up*MQ..*_ga*NzA0MzIwOTIzLjE3MjUwOTExMzQ.*_ga_3GTJ9WD5HH*MTcyNTA5MTEzNC4xLjAuMTcyNTA5MTEzNC42MC4wLjA.|titlu=Ryan Hili u Timea Farr jikkollaboraw flimikien b’Sometime Soon|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=31 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6PUEvlWdLJph4YJJ1a4lOE?si=a7e1190459ec4301|titlu=Sometime Soon|kunjom=Hili|isem=Ryan|kunjom2=Farr|isem2=Timea|data=30 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Submission |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ER0F3VN0KzI|titlu=Submission|kunjom=From Sheep to Wolves|data=30 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |31 |Once Again |Patryk Cutajar |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Efb_7qVNZWk|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=31 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Settembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Timeless Romance |[[Geo Debono]] |Video<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=4 Settembru 2024|titlu=Ballata Romantika mill-Kantawtur Geo Debono|url=https://newsbook.com.mt/ballata-romantika-mill-kantawtur-geo-debono/|pubblikazzjoni=Newsbook}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=l-Z9zM25xr0|titlu=Timeless Romance|kunjom=Debono|isem=Geo|data=1 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Lies |[[Maria Cini]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=pyGzL-BRCiY|titlu=Lies|kunjom=Cini|isem=Maria|data=4 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |One and Only |[[Lyndsay Pace|Lyndsay]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DmRIQulS5p8|titlu=One and Only|kunjom=Pace|isem=Lyndsay|data=5 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Celestial Rhymes of Conviction |[[Current Daze]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7DOBpLRnMHhLzPocGqpCmd|titlu=Celestial Rhymes of Conviction|kunjom=Current Daze|data=5 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Red Light |[[Nicole Frendo]] feat. [[Matt Blxck]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Bllnm1M7QXA|titlu=Red Light|kunjom=Frendo|isem=Nicole|kunjom2=Blxck|isem2=Matt|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Nowhere |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/nowhere|titlu=Nowhere|kunjom=Camilleri|isem=Andre|data=7 Settembru 2024|sit=Bandcamp|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Morsa |[[Skald]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.fmt.com.mt/event-details/skald-morsa|titlu=SKALD MORSA|sit=FM Group|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | | |- |17 |Oh No |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no|titlu=Oh No, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-09-23}}</ref> | |- |18 |20XX (An Open Letter to Myself) |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XbRLHLxS4BM|titlu=20XX|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |Silly Working Mule |[[Charlie Busuttil]] |Single |Audio only on YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://youtube.com/watch?v=EmDCZc-C4Y0?si=Cn_2FKaW4L-U1Guu|titlu=Silly Worrking Mule|kunjom=Busuttil|isem=Charlie|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Nightmares |[[X-Tend]] |Video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=500267416132041|titlu=Nightmares|kunjom=X-Tend|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |One-Time Story |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=V-GnH_4f9CM|titlu=One-Time Story|kunjom=Chasing Pandora|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Ejja |[[Matt Blxck]] X [[Erba']] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EWbFu3yiu6g|titlu=Ejja|kunjom=Black|isem=Matt|kunjom2=Erba'|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |They Say! |[[El Ferr]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1hz7A3kt6RDElGYLX2hZQd|titlu=They Say!|kunjom=El Ferr|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Bobcat |[[Airport Impressions]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3IcNmGumo7tMNuAeo26Che|titlu=Bobcat|kunjom=Airport Impressions|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Destinazzjoni |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q84ryI02YQk|titlu=Destinazzjoni|kunjom=SterjoTipi|data=23 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |Heart of the Med |[[Dean Muscat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1A5HpBOTa2NGLRoJi5tMy6|titlu=Heart of the Med|kunjom=Muscat|isem=Dean|data=23 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Oh No |The Rifffs |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=M0Egaqs7Yco|titlu=Oh No|kunjom=The Rifffs|data=25 Settembru 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Love You Like That |[[Sarah Bonnici]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Qam7-18WbLk|titlu=Love You Like That|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=26 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |1984–2024 |[[X-Tend]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7H9R16MpcPgZIPgYC8EEaE|titlu=X-Tend 1984–2024|kunjom=X-Tend|data=26 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Landslide (Acoustic) |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3rDwFUyJxr6iIaXTaEd3V4|titlu=Landslide (Acoustic)|kunjom=Critien|isem=Kris|data=27 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Fil-Ħolm |[[1905 (kantawtur)|1905]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/75NDdKAMAk4Ss2Dnv3BPyL|titlu=Fil-Ħolm|kunjom=1905|data=28 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ottubru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Paint Sniffing Survivors |[[Fake Ophelia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vyWZffyw5PI|titlu=Paint Sniffing Survivors|kunjom=Fake Ophelia|data=3 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Paint Sniffing Survivors |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/paint-sniffing-survivors-2|titlu=Paint Sniffing Survivors, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Orqod (that bb mix) |[[Joon]] |SIngle |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://templeofjoon.bandcamp.com/track/orqod-that-bb-remix|titlu=Orqod (that bb Remix), by JOON|sit=JOON|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Boogeyman |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PQiox_Bx49c|titlu=Boogeyman|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |The Weight Of It All |[[Chasing Pandora]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/chasing-pandora-press-release|titlu=Chasing Pandora - press release|kunjom=Team|isem=Melodija|data=2024-09-17|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chasingpandora.bandcamp.com/album/the-weight-of-it-all|titlu=The Weight Of It All, by Chasing Pandora|sit=Chasing Pandora|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> + Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Gx0IGgfi6LJlR8oEU1FCB|titlu=The Weight of It All|kunjom=Chasing Pandora|data=5 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Franklin Calleja |[[Chains]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/franklin-calleja-jniedi-zewg-kanzunetti-godda/|titlu=Franklin Calleja Jniedi Żewġ Kanzunetti Ġodda|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=17 Settembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3SH4jNqS0n7ID1fgMGLvJw|titlu=Chains|kunjom=Calleja|isem=Franklin|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Under Pressure |[[Matthew James Borg|Matthew James]] feat. [[Michela Pace|Michela]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2M6G10L30jMnN1nvkC8R6Y|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Oh No Dub - Manwel T Mix |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no-dub|titlu=Oh No Dub, by The Rifffs MT|sit=The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |14 |Għidli |[[Mike Spiteri]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=my7uhhamNrQ|titlu=Għidli|kunjom=Spiteri|isem=Mike|data=14 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |17 |Under Pressure |Matthew James feat. Michela |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VPRfmDZcmgM|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=17 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Burnt Endz |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=miDdBsCvPSY|titlu=Burnt Endz|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=18 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Spanish Drifter |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/spanish-drifter-2|titlu=Spanish Drifter, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-24}}</ref> | |- |22 |This World Will Break Your Heart |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/this-world-will-break-your-heart|titlu=This World Will Break Your Heart, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |24 |Loaded Gun |[[Eddie Fresco]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=96rFfbdydsQ|titlu=Loaded Gun|kunjom=Fresco|isem=Eddie|data=24 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |The Body Is Only Light |[[Carlo Muscat]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-body-is-only-light|titlu=The Body Is Only Light, by Carlo Muscat|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |25 |Narċissista |[[Kapitlu Tlettax]] ft. [[Maria Christina]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JD9INwMQ64I|titlu=Narċissista|kunjom=Kapitlu Tlettax|kunjom2=Maria Christina|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |25 |Sorry |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nZfIG_px1sE|titlu=Sorry|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en,mt}}</ref> | |- |25 |Help Me |[[Ozzy Lino]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qWnFD_H91Rc|titlu=Help Me|kunjom=Ozzy Lino|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Great Escape |[[Alexandra Alden]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=v4fNbIDDHiE|titlu=Great Escape|kunjom=Alden|isem=Alexandra|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |October Dreams |[[Nicole Magro]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fB5fi7tNj4E|titlu=October Dreams|kunjom=Magro|isem=Nicole|data=27 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |29 |Għawdex Tiegħi |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=MmBRhS2uA_k|titlu=Għawdex Tiegħi|kunjom=The JoyGivers|data=29 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |31 |Ruinis Melitensis - Live |[[Saħħar (mużiċist Malti)|Saħħar]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sahhar.bandcamp.com/album/ruinis-melitensis-live|titlu=Ruinis Melitensis - Live, by Saħħar|sit=Saħħar|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |31 |789 |[[Berne]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6d6fteCNmisZhlqJMs0qer|titlu=789|kunjom=Berne|data=31 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Novembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Till I Can Gain Control Again |[[Fake Ophelia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/album/till-i-can-gain-control-again|titlu=Till I Can Gain Control Again, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |1 |Be Still |Fake Ophelia |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_YPvpqV74jM|titlu=Be Still|kunjom=Fake Ophelia|data=1 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |1 |Momento Mori |[[Chellcy Reitsma]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/33HoceNX7wVsK5563S10XE|titlu=Momento Mori|kunjom=Reitsma|isem=Chellcy|data=1 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |The Place Where No One Cries |[[Stephen Galea]] feat. [[Grace Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YhCt50drJ-w|titlu=The Place Where No One Cries|kunjom=Galea|isem=Stephen|kunjom2=Debono|isem2=Grace|data=4 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Ballottra |[[Robert Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_7Vq4fvkVpU|titlu=Ballottra|kunjom=Farrugia|isem=Robert|data=6 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |8 |Paper Boat |[[Klinsmann Coleiro|Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NdZzkMbePy3vUY3X7OegM|titlu=Paper Boat|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=8 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Ħallini |[[Daryl Jaymes]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=br4IJTSLIFw|titlu=Ħallini|kunjom=Jaymes|isem=Daryl|data=9 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |A. Voice Memo Covers |Fake Ophelia |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://myfairlsdy.bandcamp.com/album/a-voice-memo-covers|titlu=A. Voice Memo Covers, by Fake Ophelia|sit=My Fair Lsdy Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |15 |Illum |[[Dario Bezzina]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2NQ1UYuzwih3MXDcMvIKI3|titlu=Illum|kunjom=Bezzina|isem=Dario|data=15 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |16 |Empire of Filth |[[Orami]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=sCeV2knaSx0|titlu=Empire of Filth|kunjom=Orami|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |All I Need |[[Rita Pace]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/1213113204/videos/878338434465214/|titlu=All I Need|kunjom=Pace|isem=Rita|data=17 Novembru 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Grazzi bil-Quddiem |[[Mistura (band)|Mistura]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=asHLVA7aYG8|titlu=Grazzi bil-Quddiem|kunjom=Mistura|data=18 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |Evil Gnome of Doom |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/evil-gnome-of-doom|titlu=Evil Gnome Of Doom, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-28}}</ref> | |- |22 |Jubal |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HRQer0LrKwk|titlu=Jubal|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Crossfire |[[Marc Storace|Storace]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6eBwCfuNkhOfpU9wkuVzuk|titlu=Crossfire|kunjom=Storace|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Blue Eyed Angel |[[Mikayla]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0ltQd9m2wY|titlu=Blue Eyed Angel (lyric video)|kunjom=Bajada|isem=Mikayla|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Cold November |[[Bennie Blue]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/29i3MOWKeFQncfOqmsA56x|titlu=Cold November|kunjom=Bennie Blue|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Lost In Love (Falar De Amor) |[[Jas Rolyn]] & [[Rafa Mathias]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JAbk7EPJjkQ|titlu=Lost in Love|kunjom=Rolyn|isem=Jas|kunjom2=Mathias|isem2=Rafa|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=es,en}}</ref> | |- |22 |Vade Draconem Maledicte |[[Rising Sunset]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://risingsunset.bandcamp.com/album/vade-draconem-maledicte|titlu=VADE DRACONEM MALEDICTE, by RISING SUNSET|sit=Rising Sunset|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-02}}</ref> | |- |25 |Stolen In The Night |[[Geo Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nj5D7SPeKFk|titlu=Stolen in the Night|kunjom=Debono|isem=Geo|data=25 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |NordTerra |[[Walter Vella]] & [[Glen Montanaro]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/18rm9o5SBB97urqOYoFG3w|titlu=Nordterra|kunjom=Vella|isem=Walter|data=25 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Vinyl Paradise |[[Vinyl Paradise]] |Album |Vinyl,<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/vinyl-paradise-launch-debut-album.1101691|titlu=Vinyl Paradise to launch debut album|kunjom=Release|isem=Press|data=2024-11-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> CD, Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://vinylparadise.bandcamp.com/album/vinyl-paradise|titlu=Vinyl Paradise, by Vinyl Paradise|sit=Vinyl Paradise|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> | |- |30 |Guilty |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/5opzIeytTFA3tOsFdy4Lxn|titlu=Guilty|kunjom=Peach Talk|data=30 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Diċembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Illum u Dejjem, f'Kull Milied |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=lw69DoykDZo|titlu=Illum u Dejjem, f'Kull Milied|kunjom=The JoyGivers|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |3 |Siġra tal-Milied |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YghDbgzmGW4|titlu=Siġra tal-Milied|kunjom=SterjoTipi|data=3 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Natalis Notabilis |[[Debbie Scerri]], [[Nicole Vella]], [[Tristan B]], [[Alexia Vella Schembri]], [[Daryl Jaymes]] u [[Miguel Bonello]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=B9eYSUdYkDo|titlu=Natalis Notabilis|data=4 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gargoyle |[[Orami]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://orami.bandcamp.com/album/gargoyle|titlu=Gargoyle, by Orami|sit=ORAMI|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |} == Referenzi == {{Referenzi|20em}} [[Kategorija:Mużika]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] [[Kategorija:2024 f'Malta]] [[Kategorija:Listi ta' mużika]] 0z2sdgsyrsk0uyjc1mxf2h7896npx69 318893 318892 2024-12-16T10:28:35Z ToniSant 4257 /* Diċembru */ +Tonna 318893 wikitext text/x-wiki Din hija lista ta' attivitajiet mużikali notevoli li ġraw u diski/recordings maħruġa fl-2024. Kull attività jew recording iridu jkunu sostanzjati minn referenza xierqa, u aktar minn waħda, meta dan possibli. ==Diski u recordings oħra maħruġa fl-2024== === Jannar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Haw |[[elPaletti]] |Digital |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|titlu=Haww, by elPaletti|data=2 Jannar 2024|sit=elPaletti|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-08|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240108201542/https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|arkivju-data=2024-01-08|url-status=dead}}</ref> |[[wikidata:Q124354611|Q124354611]] |- |5 |Hey Lover |[[Jay Zinga]] feat. [[Bee (kantanta)|Bee]] |Video |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6d52axydil2aE97ChUJ2Os|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=Spotiify}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WSjbXrsuY7c|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=YouTube}}</ref> |[[wikidata:Q124354463|Q124354463]] |- |8 |Bloat Drone |[[Lady Lizard]] |Lyric video |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://ladylizard.bandcamp.com/track/bloat-drone|titlu=Bloat Drone, by Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=Lady Lizard|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-08}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHsJxPy3lJ4|titlu=Bloat Drone|kunjom=Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354653|Q124354653]] |- |10 |Feel the Rain |[[Chasing Pandora]] |Single |(reissue) Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7fBZdJ95UVAFQxoHTyayKR?si=936b4f14f3d84d4f|titlu=Feel the Rain|kunjom=Chasing Pandora|data=10 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Blata |[[Is-Suffarin]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://is-suffarin.bandcamp.com/album/blata|titlu=BLATA, by is-Suffarin|sit=is-Suffarin|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-19}}</ref> | |- |11 |Semgħat id-Daqq (HBIT Remix) |[[Cher Camilleri]] |Remix |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/hearts-beating-in-time/semghat-id-daqq-hbit-remix|titlu=Semgħet id-Daqq (HBIT remix)|kunjom=Hearts Beating in Time|data=11 Jan 2024|sit=Soundcloud|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Rejection |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PCn5lGT3ONU|titlu=Rejection|kunjom=From Sheep to Wolves|data=11 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354710|Q124354710]] |- |15 |(Let's Get) High On Love |[[Ivan Grech]] + [[Faculty of Social Wellbeing]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6S2TR4ZJTvU|titlu=(Let's Get) High On Love|kunjom=Grech|isem=Ivan|kunjom2=Faculty of Social Wellbeing|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Inkwatru Vojt |[[Liston]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0UMTUyaYgiwXTbIjGZO6Ok|titlu=Inkwatru Vojt|kunjom=Liston|data=17 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |L-Isbaħ Stlla |[[Adria Twins]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9U03TKnK46k|titlu=L-Isbaħ Stilla|kunjom=Adria Twins|data=18 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> |[[wikidata:Q124354838|Q124354838]] |- |19 |Let's Talk About Love |[[Michela Galea]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/michela-galea-releases-single.1080087|titlu=Michela Galea releases single|data=2024-01-26|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-26}}</ref> |[[Malta Eurovision Song Contest 2024]]<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/michela-galea-bkanzunetta-gdida-dwar-l-imhabba/|titlu=Michela Galea b'kanzunetta ġdida dwar l-imħabba|kunjom=Newsroom|isem=minn TVM|data=2024-01-20|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2lqvBWwPMV1TDFqhijB2o1|titlu=Let's Talk About Love|kunjom=Galea|isem=Michela|data=19 Jan 2024|sit=Spotify|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> | |- |20 |Let's Talk About Love |Michela Galea |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HpkcrVDmLGI|titlu=Let's Talk About Love (lyric video)|kunjom=Galea|isem=Michela|data=20 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |20 |Wicked Games |[[Shismu]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1tOgvZBhbxuGgHXUgIGLOD|titlu=Wicked Games|kunjom=Shismu|data=20 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |24 |Cloudmaker |[[Oxygyn]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/cloudmaker|titlu=Cloudmaker, by Oxygyn|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-07}}</ref> | |- |25 |Too Sexy |[[Chris Birdd]] |Online |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2i3ml0ESJNxPCpsgqfAUZ7|titlu=Too Sexy|kunjom=Birdd|isem=Chris|data=25 January 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Chemicals |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=x1C4XNySXSQ|titlu=Chemicals|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=26 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |26 |Girls Just Wanna |[[Chess Galea]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/265GykoBua5iJdXa0KVxd4|titlu=Girls Just Wanna|kunjom=Galea|isem=Chess|data=26 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |26 |Arrows |[[Kyle George]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Vs17SVIAjvtm3IrVqOkcn|titlu=Arrows|kunjom=George|isem=Kyle|data=26 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |1964 |[[Vince Bongailas]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4hVMkDQmTRgB6E6evErsYd|titlu=1964|kunjom=Bogailas|isem=Vince|data=28 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |29 |Happy Birthday |[[Kayati]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1EICOx1eGebrDCLCTLGuZf|titlu=Happy Birthday|kunjom=Kayati|data=29 Jan 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |- |30 |Top Dog |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/top-dog|titlu=Top Dog, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-08}}</ref> | |- |31 |Happy Birthday |Kayati |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Py-zR_mDMXg|titlu=Happy Birthday (Lyric Video)|kunjom=Kayati|data=31 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |} === Frar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Kieku Nista' |[[Maria Zahra Brincat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=f2Z9D5q4AJY|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07qttwtTYv0S1WgfgkDbF8|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |4 |Heatwave |[[Beck]] x [[Zak Walters]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/heatwave|titlu=Heatwave, by Beck X Zack Walters|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-10}}</ref> | |- |8 |Time Flies |[[Red Electric]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=25RCl-MOoIU|titlu=Time Flies|kunjom=Red Electric|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Juliette |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rtQynrVbJL8|titlu=Juliette|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=9 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt, en}}</ref> |Q |- |9 |Shine |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=4qNSkR1nfdo|titlu=Shine|kunjom=Stafrace|isem=Moira|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Warmth |[[Lulu']] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=g4uyqi12UKc|titlu=Warmth|kunjom=Lulu'|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7uziHOd5xrvAk4KPHbLXvR|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=9 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |10 |Inti Biss |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=-iPQ-a2bvCc|titlu=Inti Biss|kunjom=The JoyGivers|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Ħajti |[[Vince Bongailas]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4X93S80Jm0k8zhsjg8NO3n|titlu=Ħajti|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=13 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |13 |Forty five...in Process |[[elPaletti]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/album/forty-five-in-process|titlu=Forty - five ... in Process, by elPaletti|sit=elPaletti|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |13 |Underground |[[Melchior Sultana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/underground|titlu=Underground, by Melchior Sultana|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-28}}</ref> | |- |14 |Sincerely, You |[[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4PGBUbxYrjRS0SgXzHBCXj|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=14 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |15 |Birdsong |[[Hannah Theuma|Hannah]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DYRGab69jKw|titlu=Birdsong|kunjom=Theuma|isem=Hannah|data=15 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Niġi Għandek |[[Karm Debattista mssp]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7mtJUnP3daGM29FfnQSGcP|titlu=Niġi Għandek|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=17 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |[[Ombra mai fu]] |[[Christine Dalli]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qips0Aeffns|titlu=Ombra mai fu|kunjom=Dalli|isem=Christine|data=18 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |21 |Kemm Nixtieq li Qed |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/kemm-nixtieq-li-qed|titlu=Kemm Nixtieq Li Qed, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |22 |The Wards Outside |[[Sceptocrypt]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sceptocrypt.bandcamp.com/track/the-wards-outside-2024|titlu=The Wards Outside (2024), by sceptocrypt|sit=Sceptocrypt|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> | |- |23 |Another Problem Ahead |[[Antares Flare]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://antaresflare.bandcamp.com/album/another-problem-ahead|titlu=Another Problem Ahead, by Antares Flare|sit=Antares Flare|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> | |- |23 |Sincerely, You |Gaia Cauchi |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AoOtMeIAX5Q|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaiia|data=12 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Pretend |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/78DmVD6WKuwpzzjWKJQtFm|titlu=Pretend|kunjom=Peach Talk|data=23 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Catharsis |[[Tact]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=dNDakLmSqN0|titlu=Catharsis|kunjom=Tact|data=27 Feb 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |27 |Midnight Sun |[[Empire of the Ants]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tyXlqquXdMk|titlu=Midnight Sun|kunjom=Empire of the Ants|data=27 February 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Remember |Vince Bongailas |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iYY-ajN0v_0|titlu=Remember|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=27 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |28 |Out of the Darkness |[[Owen Leuellen]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7wJIziSs0vAmRiNXP8Pmvf|titlu=Out of the Darkness|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=28 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Waħdi |[[Meadow Strings]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gS32JfbRprk|titlu=Waħdi|kunjom=Meadow Strings|data=29 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Nostalġija |[[Michelle Micallef|Michelle]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/michelle-ta-the-mics-bkanzunetta-li-ggedded-ftit-memorji-mill-imghoddi/|titlu=Michelle ta’ The Mics b’kanzunetta li ġġedded ftit memorji mill-imgħoddi|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=12 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4D6E79Yfg50VNKCICR3ojz|titlu=Nostalġija|kunjom=Micallef|isem=Michelle|data=29 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |} === Marzu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Emmint Fik |[[Ema Vella]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Ec8juxOuCyz0x5hPNekgi|titlu=Emmit Fik|kunjom=Vella|isem=Ema|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Survivor |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0zIvYT5f3l2PEYDpy7YHdp|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=1 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |1 |[[Qalu Li Raw]] |[[Coda (grupp mużikali)|Coda]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1IFsblIigWZnrA9C4L0Q33|titlu=Qalu Li Raw|kunjom=Coda|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Ġawhra F'Qalbi |[[Janice Mangion]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6FGTB8VLkiY|titlu=Ġawhra F'Qalbi|kunjom=Mangion|isem=Janice|data=1 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |2 |Int u Jien |[[Moths of Renaissance]] |Single |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/100002832501135/videos/2030575484065207/|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=2 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2vPe74jfg4U|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=3 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Tilwin |[[Robert Farrugia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dronarivm.bandcamp.com/album/tilwin|titlu=Tilwin, by Robert Farrugia|sit=DRONARIVM|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |8 |Better Sides of You |[[Dizzy Goku]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1wbXPTiCZst95aXfw0seN7|titlu=Better Sides of You|kunjom=Goku|isem=Dizzy|data=8 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-30}}</ref> | |- |8 |The Grief Aftermath |[[Fade Into Obscurity]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://benmifsudjoslin.substack.com/p/the-album-that-took-ten-years-to|titlu=The Album That Took Ten Years to Exist – In Conversation with fade into obscurity|kunjom=Joslin|isem=Ben Mifsud|data=2024-05-25|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fade-into-obscurity.bandcamp.com/album/the-grief-aftermath|titlu=the grief aftermath, by fade into obscurity|sit=fade into obscurity|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> | |- |9 |Il-Baħħ u Jien |[[Christian Arding]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/video-lghanja-talpoplu-winning-song-launched.1088182|titlu=Video for ‘L-Għanja tal-Poplu’ winning song launched|data=2024-03-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iFqSQTJYW9k|titlu=Il-Baħħ u Jien|kunjom=Arding|isem=Christian|data=9 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Let You In |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0rHHa995WXIvwkI8uVNjQw|titlu=Let You In|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=10 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |14 |Language |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=zFUJUweNwZ4|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=YouTube}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/12gbdsXbuR9Sb3GhYrc4T3|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |L-Akbar Ġrajja: Innijiet b'Rabta mal-Passjoni tal-Mulej |[[Ray Sciberras]] / [[Anselm Sciberras]] - Francesca, Paul, u [[Dorothy Bezzina]] |Album |CD biss imħabbra fuq Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=391963260220667&id=100082209881197|titlu=L-Akbar Ġrajja|kunjom=Kunsill Lokali tal-Ħamrun|data=15 Marzu 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Unum Remix Tracks |[[Ġenn]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://genntheband.bandcamp.com/album/unum-remix-tracks|titlu=unum remix tracks, by ĠENN|sit=ĠENN|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-26}}</ref> | |- |17 |Count This |Soular Plex / [[ONE11]] feat. [[Zion not Zeeyon]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=t--YNHUnv-E|titlu=Soular Plex - Count This|kunjom=ONE11|data=17 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Survivor |Klinsmann |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVNsDnmiNvk|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=19 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |21 |Gardjola |[[Vince Fabri]] |EP |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/vincefabri/sets/gardjola|titlu=GARDJOLA|kunjom=Fabri|isem=Vince|sit=SoundCloud|lingwa=|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |- |22 |Toni Tagħna |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xROTRzOLMy4|titlu=Toni Tagħna|kunjom=ONE11|data=22 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Compound |[[Oxygyn]] |Album |Vinyl only<ref>{{Ċita web|url=https://shop.trackagescheme.com/event/oxygyn-compound-album-launch/|titlu=OXYGYN {{!}} COMPOUND Album Launch|sit=Trackage Scheme|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |23 |Happier Now |[[Benny Blue]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mYSwo3-GKxk|titlu=Happier Now|kunjom=Benny Blue|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |You Want Me |[[Claire Marante]] |Single |YouTube (audio only)<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=P2veovMHRs0|titlu=You Want Me|kunjom=Marante|isem=Claire|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Hell Bound |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/hell-bound|titlu=Hell Bound, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |23 |Fallakka |[[Tarzna (mużika)|Tarzna]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tarzna.bandcamp.com/album/fallakka|titlu=Fallakka, by Tarzna|sit=Tarzna|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-13}}</ref> | |- |24 |3 Regoli |[[Lokko]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oVk5mFCOOB8|titlu=3 Regoli|kunjom=Lokko|data=24 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Ġranet Sbieħ |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HTimvHYB10E|titlu=Granet Sbieħ|kunjom=SterjoTipi|data=25 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |26 |Out of Outlaws |[[Current Daze]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VAOLrErc5Xc|titlu=Out of Outlaws|kunjom=Current Daze|data=26 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Tħallinix |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/t-allinix|titlu=Tħallinix, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-27}}</ref> | |- |31 |Weġgħet Żgħar |[[TroffaĦamra]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://troffahamra.bandcamp.com/album/we-g-at-g-ar|titlu=Weġgħat Żgħar|kunjom=TroffaĦamra|sit=TroffaĦamra|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |31 |Soft and Clear |[[Das Birthday Girl]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dasbirthdaygirl.bandcamp.com/album/soft-and-clear|titlu=Soft and Clear, by Das Birthday Girl|sit=Das Birthday Girl|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-04}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/0yxTpTnyZOKm4seKzRcYmM|titlu=Soft and Clear|kunjom=Das Birthday Girl|data=31 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === April === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Gatt Groove |[[Sfera]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://kreattivita.org/events/|titlu=Events Archive|data=2024-03-16|sit=Fondazzjoni Kreattività|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Or2ERgIhiZDLIYmwklmKN|titlu=Gatt Groove|kunjom=Sfera|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |3 |Kung Fu Karate |[[Brodu]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qH_mxyWmlpQ|titlu=Kung Fu Karate|kunjom=Brodu|data=3 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Time in Bottle |[[Charles Busuttil]] & Fabrizio Fedele |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1m3LqmiKWhLAFuHadsfQ3W|titlu=Time in a Bottle|kunjom=Busuttil|isem=Charles|kunjom2=Fedele|isem2=Fabrizio|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Meta Jaqa' l-Ħoss |[[One11]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/hiphop-rising-star-one11-releases-album.1090697|titlu=Hip-hop rising star ONE11 releases album|data=2024-04-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-10}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6XhthGGGFjX8Pfxl5faN7r|titlu=Meta Jaqa' l-Ħoss|kunjom=ONE11|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |5 |Saru l-Qamar |[[A Lily]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/watch-how-haunting-voices-maltese-emigrants-inspired-new-music.1090158|titlu=Watch: How the haunting voices of Maltese emigrants inspired new music|kunjom=Magr|isem=Giuiia|data=2024-03-31|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-01}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/saru-l-qamar|titlu=Saru l-Qamar, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |5 |Kull Par Għal Paru |[[Maria Zahra Brincat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/60gHwSfG4KuhUy60ZbE6xv|titlu=Kull Par Għal Paru|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Causatum |[[Jes Psaila]] - [[The Hinge Project]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.ticketline.com.mt/bookings/Shows.aspx?ProductionId=1093|titlu=Jes Psaila The Hinge Project - 'Causatum' - Album Launch|sit=www.ticketline.com.mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Vinyl only | |- |11 |Regional Road |[[DJ Gorg Borg]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7x6fH2n7K8d0OnOZPVJk0O|titlu=Regional Road|kunjom=DJ Gorg Borg|data=11 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Wild Things (a live album) |[[Alexandra Alden]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://alexandraalden.bandcamp.com/album/wild-things-a-live-album|titlu=wild things (a live album), by Alexandra Alden|sit=Alexandra Alden|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-02}}</ref> | |- |15 |Cupid |[[Gaia Cauchi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5ptncV5Mn10|titlu=Cupid|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=15 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |Electrify |[[Simon Pulo]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/electrify|titlu=Electrify, by Simon Pulo|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Kusksu Clan |[[Brodu]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Kusksu Clan, by Brodu|sit=Brodu|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-25}}</ref> | |- |19 |Cut, Paste, Rave N' Roll |[[Dolls for Idols]] |Album (reissue) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/cut-paste-rave-n-roll|titlu=Cut, Paste, Rave N' Roll, by Dolls For Idols|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Landslide |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2E9M03paz10UkgRcI7DTj7|titlu=Landslide|kunjom=Critien|isem=Kris|data=19 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Anxiety |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RWGfOiPaXss|titlu=Anxiety|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=23 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Ugly Duckling |[[Nikita Cardona|Kiita-C]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Ugly Duckling|kunjom=Kiita-C|data=24 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |What Are We Now? |[[Jon Guelas]] + [[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2COv4MKLGtV2dxtrcQy7RV|titlu=What Are We Now?|kunjom=Guelas|isem=Jon|kunjom2=Cauchi|isem2=Gaia|data=26 April 2024}}</ref> | |- |26 |Infinity |[[Denzel Jo Armani]] feat. [[Drakard]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2GUbAQLUzDBf0MtLbJL8Zf|titlu=Infinity|kunjom=Armani|isem=Denzel Jo|data=26 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Trios, Had To Happen |[[Glen Montanaro]] & [[Carsten Landors]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2q2mYNZw0HNrGwbj7vvQCR|titlu=Trios, Had To Happen|kunjom=Montanaro|isem=Glen|kunjom2=Landors|isem2=Carsten|data=24 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Serquli |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1F8Q2xmh14M|titlu=Serquli|kunjom=Mifsud|isem=Edward|data=27 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Can't Be Stopped |[[Owen Leuellen]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gfZmT-0Fl24|titlu=Can't Be Stopped|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=29 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Mejju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Peace and Love |[[Manwel T]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/peace-and-love|titlu=Peace And Love, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |3 |Blame It On Me |[[Wayne]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6dtCCN8dq1r4GI7JDmYs5v|titlu=Blame It On Me|kunjom=_|isem=Wayne|data=3 May 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Heal Me |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9kXvKyaa1Ag|titlu=Heal Me|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3JlXY7yXEaQ|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=5 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |7 |Lost in the Wilderness |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/lost-in-the-wilderness|titlu=Lost In The Wilderness, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |9 |Mhux il-Ħin |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Urhln1wdHnw|titlu=Mhux il-Ħin|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=9 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Cosmic Dance |[[Sound Synthesis]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eudemonia.bandcamp.com/album/cosmic-dance|titlu=Cosmic Dance, by Sound Synthesis|sit=Eudemonia|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-15}}</ref> | |- |10 |Ethereal |[[Bahjat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=h_Ieg2_hfnc|titlu=Ethereal|kunjom=Bahjat|data=10 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |10 |Shaw Enuff |[[Tom Caruana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tomcaruana-teasea.bandcamp.com/album/shaw-enuff|titlu=Shaw Enuff, by Tom Caruana|sit=Tom Caruana|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |11 |Mingħajr Kliem (Acoustic) |[[Keith Zammit Mintoff]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=j2ymDQylEF8|titlu=Mingħajr Kliem|kunjom=Zammit Mintoff|isem=Keith|data=11 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Teatime |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mDcHSleCfm0|titlu=Teatime|kunjom=Chasing Pandora|data=13 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Rita |[[Kapitlu Tlettax]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3HlLyw-_LBQ|titlu=Rita|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=13 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Lose |[[Sarah Bonnici]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/sarah-bonnici-announces-new-song-days-after-eurovision-performance/|titlu=Sarah Bonnici Announces New Song Days After Eurovision Performance|kunjom=MaltaDaily|data=2024-05-11|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-05-11}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2Ni0ZV99EezHJeLEP3lbPj|titlu=Lose|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |The Final Chapter |[[Sammy Murgo]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/1kIQtsGtsMRXeUUGoGdUFa|titlu=The Final Chapter|kunjom=Murgo|isem=Sammy|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |16 |ok ok ok |[[Anthea Gatt|Anthea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EkGvj62HdcM|titlu=ok ok ok|kunjom=Gatt|isem=Anthea|data=16 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Alka |[[Tribali]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2pdwv6mDdg9iEmVIMkWGwu|titlu=Alka|kunjom=Tribali|data=17 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta |[[Gabriel Schembri]] u [[Francesco Frendo]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3Z0FRUuHF8E|titlu=Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta|kunjom=Schembri|isem=Gabriel|kunjom2=Frendo|isem2=Francesco|sit=YouTube|lingwa=mt|data-aċċess=18 Mejju 2024}}</ref> | |- |19 |On My Mind |[[Jake Bartolo|Jake]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5_hFAdyZsMo|titlu=On My Mind|kunjom=Bartolo|isem=Jake|data=19 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |About You |[[Kayati]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WYyoXF0RIZ8|titlu=About You|kunjom=Kayati|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q127327719|Q127327719]] |- |23 |Waves |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FpxaUWyogIA|titlu=Waves|kunjom=Berne|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Raġġ |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/orchestral-progressive-rock-concert-due-staged-astra-theatre.1092057|titlu=Orchestral progressive rock concert to be held at Astra Theatre|data=2024-05-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-05-08}}</ref> | | |- |24 |Blessed |[[Ben Miller]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fwhYzPT_An0|titlu=Blessed|kunjom=Miller|isem=Ben|data=24 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Tagħmel X'Tagħmel |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YW-w2GKE8WA|titlu=Tagħmel X'Tagħmel|kunjom=ONE11|data=28 Mejju 2024|sit=YouTubew|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Easy Love |[[nosnow/noalps]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://nosnownoalps.bandcamp.com/album/easy-love|titlu=Easy Love, by nosnow/noalps|sit=nosnow/noalps|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-31}}</ref> | |- |30 |Sonic Expansion |[[Acidulant]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://gatedrecordings.bandcamp.com/album/sonic-expansion|titlu=Sonic Expansion, by Acidulant|sit=Gated|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |31 |Jewel of the Nile |[[Chris Goa]] & [[George Curmi l-Pusé]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/3QWoSniesuEmIyGhvT9dKU|titlu=Jewel of the Nile|kunjom=Goa|isem=Chris|kunjom2=Curmi l-Pusé|isem2=George|data=31 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ġunju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Jail on My Mind |[[Clinton Walletking]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3yrt4SOJOMY|titlu=Jail on My Mind|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=2 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Bloodstream Waterfall Cannonball |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0eqZtG7bpTo|titlu=Bloodstream Waterfall Cannonball|kunjom=Eyes to Argus|data=6 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Lost in Love |[[Jas Rolyn]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZZBKLkv26RQ|titlu=Lost in Love (Lyric Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Sold Cheap |[[Jim Hickey|Ħelwa]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9bo8vKIwHlQ|titlu=Sold Cheap|kunjom=Hickey|isem=Jim|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Manwel T meets Zion Train |[[Manwel T]] & [[Zion Train]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-zion-train|titlu=MANWEL T meets ZION TRAIN, by Zion Train & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-07}}</ref> | |- |7 |The Upside Down |[[Carlo Muscat]] + [[Tony Tixier]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-upside-down|titlu=The Upside Down, by Carlo Muscat and Tony Tixier|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |10 |Eternità |[[Avenue Sky]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NKCewdEofG4|titlu=Eternità|kunjom=Avenue Sky|data=10 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Memories |[[Micimago]] & [[Ryan Hili]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3VEpQRfJ3ipyGqKZ3VXfQl|titlu=Memories|kunjom=Micimago|kunjom2=Hili|isem2=Ryan|data=12 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Gass Freestyle |[[Owen Leuellen]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XNONFxn-nKY|titlu=Gass Freestyle (Lyric Video)|kunjom=Luellen|isem=Owen|data=12 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lost in Love |Jas Rolyn |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hbFf0vE-kUo|titlu=Lost in Love (Official Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Over the Moon |[[The Stents]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5JPaxYbGgF0|titlu=Over the Moon|kunjom=The Stents|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lacrime Moët |[[Emma Muscat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XUe_ZRdzUxg|titlu=Lacrime Moët|kunjom=Muscat|isem=Emma|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |14 |Dalgħodu |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0LV4k6anV7w|titlu=Filgħodu|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=14 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |14 |Skarta |[[Il-Majċa]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=1275656930075481|titlu=Skarta|kunjom=Lanzon|isem=Eugenio|data=14 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gone By |[[Franco Tartaglia]] ft. [[Analise Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHaX7NGUwqE|titlu=Gone By|kunjom=Tartaglia|isem=Franco|kunjom2=Mifsud|isem2=Analise|data=15 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |John Doe |[[13 Years Later]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1caEiEBfdjoE4TSItSRcjC|titlu=John Doe|kunjom=13 Years Later|data=17 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |John Doe |13 Years Later |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/13-years-later-lura-fix-xena-muzikali-maltija/|titlu=13 Years Later lura fix-xena mużikali Maltija|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=23 Ġunju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=3824807151070895|titlu=John Doe (lyric video)|kunjom=13 Years Later|data=18 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Just Because |[[Clinton Walletking]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5sJwEHO01SDOTANFJFblvb|titlu=Just Because|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=20 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Better in Pink |[[Jessica Grech]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZAeiUbIWxRw|titlu=Better in Pink|kunjom=Grech|isem=Jessica|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Fir-Ramla l-Ħamra |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VFvoki1xba0|titlu=Fir-Ramla l-Ħamra|kunjom=The JoyGivers|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/03xcH7TU1ISjOlvoZuQUmS|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=22 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |24 |Zabbeth / Vaulderie |[[Zabbeth]] / Vaulderie |Album (split) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://zabbeth.bandcamp.com/album/zabbeth-vaulderie|titlu=Zabbeth/Vaulderie, by ZABBETH, VAULDERIE|sit=ZABBETH|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-23}}</ref> | |- |26 |Movin' |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o8ovaSJEbTQ|titlu=Movin'|kunjom=Stafrace|isem=Moira|data=26 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Lulju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Long Wait (Medieval Rework) |[[Robert Farrugia]] & Welleda Muller |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/track/long-wait-medieval-rework|titlu=Long Wait (Medieval Rework), by Robert Farrugia, Welleda Muller|sit=Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |4 |Your Piece (single) |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=p0YR7vjkXFA|titlu=Your Piece|kunjom=Eyes to Argus|data=4 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Alien Grace |[[Alien Grace]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://aliengrace.bandcamp.com/album/alien-grace|titlu=Alien Grace, by Alien Grace|sit=Alien Grace|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |5 |Hero |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=aK6OoqByo2w|titlu=Hero (lyric video)|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=5 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Same Old Story |Midnight (feat. [[Joe Roscoe]] + [[Kevin Paul]]) |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0LW8u0ZiPrkQkXmZN4AXUk|titlu=Same Old Story|kunjom=Midnight|kunjom2=Roscoe|isem2=Joe|kunjom3=Paul|isem3=Kevin|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Aunt Sally (Stop the Abuse) |[[Brian Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q51smTfoDHo|titlu=Aunt Sally (Stop the Abuse)|kunjom=Farrugia|isem=Brian|data=8 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Clouds |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/clouds|titlu=Clouds, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-09}}</ref> | |- |9 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=X9taasy0e2o|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=9 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Rajtek |[[Andrew Zammit]] |Single |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=L2eMfYFfmig|titlu=Rajtek|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=10 Lulju 2024|sit=YouTube (via CDBaby)|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Vjaġġ Sabiħ |[[Kantera]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WUvwshyHIbA|titlu=Vjaġġ Sabiħ|kunjom=Kantera|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Modern Society |[[The Rifffs]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/the-rifffs-back-new-single.1095200|titlu=The Rifffs are back with a new single|data=2024-07-11|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-11}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=I2q9HTN2xVw|titlu=Modern Society|kunjom=The Rifffs|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Memphis Mac |[[Memphis Mac]] |Album |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_lYGP-Hr-I_3pb2GlNnHT7F1daFF2rNhaA|titlu=Memphis Mac|kunjom=Memphis Mac|data=12 Lulju 2024|sit=YouTube playlist|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5vaU5mdCAlDjhhyeOCvHhM|titlu=Naddatta|kunjom=Camilleri|isem=Cher|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Something Real |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1diddE3WchZvpyuFUBDCBc|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |12 |Local Popular Songs Vol.1 |[[Capitol K]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://capitolk.bandcamp.com/album/local-popular-song-vol-1|titlu=Local Popular Song Vol.1, by Capitol K|sit=Capitol K|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |17 |Visions of Transcendence |[[Simon Sammut]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.com/shop|titlu=Simon Sammut - Shop|sit=simonsammut.com|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.bandcamp.com/album/visions-of-transcendence|titlu=Visions of Transcendence, by Simon Sammut|sit=Simon Sammut|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-01}}</ref> | |- |18 |Happier |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=eymz8PoA__E|titlu=Happier|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=18 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Reroot |[[Eyes to Argus]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eyestoargus.bandcamp.com/album/reroot|titlu=Reroot, by Eyes to Argus|sit=Eyes to Argus|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |19 |Holding Back |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NrUa5YD2e4JtDJqLD9Jsj|titlu=Holding Back|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=19 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Rajtek |Andrew Zammit |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=011vvxtx9eM|titlu=Rajtek (FILMAT BIL-LIRIKA)|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |19 |Stronger (remix) |[[Krista Šujak]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2Ov68deYV2g|titlu=Stronger (remix)|kunjom=Šujak|isem=Krista|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Manwel T meets Dubmatix |Dubmatix & [[Manwel T]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-dubmatix|titlu=MANWEL T meets DUBMATIX, by Dubmatix & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |25 |You Never Get Enough |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=kXlr9ngRH64|titlu=You Never Get Enough|kunjom=Berne|data=25 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Talking Back |[[The Busker]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GvafexNQJhY|titlu=Talking Back|kunjom=The Busker|data=26 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q128034394|Q128034394]] |- |26 |So Bored |[[Kurt Kind]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/27UNxGrlhJ6sd4woZnp2sa|titlu=So Bored|kunjom=Kind|isem=Kurt|data=26 July 2024|sit=open.spotify.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-03}}</ref> | |- |27 |Salt Water |[[Neil Pantos]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://battibatti.bandcamp.com/album/salt-water|titlu=Salt Water, by Neil Pantos|sit=Battibatti|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-28}}</ref> | |- |30 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chercamilleri.bandcamp.com/album/naddatta|titlu=NADDATTA, by Cher Camilleri|sit=Cher Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-30}}</ref>''ħareġ fuq Spotify fit-12 ta' Lulju 2024'' | |} === Awwissu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Paradise |[[Matthew James Borg|Matthew James]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tDG7tOitasw|titlu=Paradise|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=1 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |2 |Anxiety (acoustic) - A Cinematic Experience |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=z1ACfPALm5E|titlu=Anxiety - A Cinematic Experience|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=2 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref><br />''ara verżjoni oħra fit-23 t'April 2024'' | |- |2 |I Confess |[[Megan May]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3P5u7IuXgmCO7XauxgehUV|titlu=I Confess|kunjom=May|isem=Megan|data=2 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey |[[Scallop Studios]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7oSM57SEsFMzeGlN2b7fiq|titlu=The Journey|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey to the Elder of the Shell |Scallop Studios |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Jj9HVa3yPp4|titlu=The Journey to the Elder of the Shell|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |It's Alright |[[Kodin]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rpoX10VLEF8|titlu=It's Alright|kunjom=Kodin|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Thank You |[[Karm Debattista]] mssp |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6nbhjoscup9KG9ubcSkkt9|titlu=Thank you|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |S.W.E.A.T. |[[Kelsey Bellante]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HyQBE1B6LdE|titlu=S.W.E.A.T.|kunjom=Bellante|isem=Kelsey|data=9 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Synthetic Panic |[[Current Daze]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07q96k90hdVLwCnG2wrDcw|titlu=Synthetic Panic|kunjom=Current Daze|data=14 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Medieval [+] Ambient |[[Robert Farrugia]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/album/medieval-ambient|titlu=Medieval [+] Ambient, by Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-21}}</ref> | |- |19 |Modern Society Dub - Manwel T Mix |The Rifffs |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/modern-society-dub-manwel-t-mix|titlu=Modern Society Dub - Manwel T Mix, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-19}}</ref> | |- |19 |Prescription |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Nev1jkBr1qM|titlu=Prescription|kunjom=Galea|isem=Chess|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Something Real |[[Klinsmann]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rnOwIpnL7ek|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref>''<br />single maħruġa fit-12 ta' Ġunju 2024'' |Q |- |23 |Love Me |[[Cora Elizabeth Lewis|Cora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2E3EAbuHb9Y|titlu=Love Me|kunjom=Lewis|isem=Cora Elizabeth|data=23 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Once Again |[[Patryk Cutajar]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4tgcDALagk1Y244W4vSU0V|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=24 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Prescription (Acoustic Version) |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wishPd9gUM4|titlu=Prescription (Acoustic Version)|kunjom=Galea|isem=Chess|data=27 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Losing Sleep |[[Gail Attard|Gail]], [[Glenn Sacco|Sacco]], [[Cathy K]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/losing-sleep-press-release|titlu=Losing Sleep - Press Release|sit=www.melodija.eu|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-30}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0oqhANnXDWsvQU4D3EHZmc|titlu=Losing Sleep|kunjom=Sacco|isem=Glenn|kunjom2=Attard|isem2=Gail|kunjom3=Cathy K|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Għidli Min |[[Kapitlu Tlettax]] feat. Jessica |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HKgtUG4_SBc|titlu=Għidli Min|kunjom=Kapitlu Tlettax feat. Jessica|data=28 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Ghost of the Blues |[[Lighthouse (band)|Lighthouse]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NcmZa0JcNlk|titlu=Ghost of the Blues|kunjom=Lighthouse|data=29 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Sometime Soon |[[Ryan Hili]] & [[Timea Farr]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/ryan-hili-u-timea-farr-jikkollaboraw-flimikien-bsometime-soon/?_gl=1*1rbxu5c*_up*MQ..*_ga*NzA0MzIwOTIzLjE3MjUwOTExMzQ.*_ga_3GTJ9WD5HH*MTcyNTA5MTEzNC4xLjAuMTcyNTA5MTEzNC42MC4wLjA.|titlu=Ryan Hili u Timea Farr jikkollaboraw flimikien b’Sometime Soon|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=31 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6PUEvlWdLJph4YJJ1a4lOE?si=a7e1190459ec4301|titlu=Sometime Soon|kunjom=Hili|isem=Ryan|kunjom2=Farr|isem2=Timea|data=30 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Submission |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ER0F3VN0KzI|titlu=Submission|kunjom=From Sheep to Wolves|data=30 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |31 |Once Again |Patryk Cutajar |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Efb_7qVNZWk|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=31 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Settembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Timeless Romance |[[Geo Debono]] |Video<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=4 Settembru 2024|titlu=Ballata Romantika mill-Kantawtur Geo Debono|url=https://newsbook.com.mt/ballata-romantika-mill-kantawtur-geo-debono/|pubblikazzjoni=Newsbook}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=l-Z9zM25xr0|titlu=Timeless Romance|kunjom=Debono|isem=Geo|data=1 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Lies |[[Maria Cini]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=pyGzL-BRCiY|titlu=Lies|kunjom=Cini|isem=Maria|data=4 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |One and Only |[[Lyndsay Pace|Lyndsay]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DmRIQulS5p8|titlu=One and Only|kunjom=Pace|isem=Lyndsay|data=5 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Celestial Rhymes of Conviction |[[Current Daze]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7DOBpLRnMHhLzPocGqpCmd|titlu=Celestial Rhymes of Conviction|kunjom=Current Daze|data=5 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Red Light |[[Nicole Frendo]] feat. [[Matt Blxck]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Bllnm1M7QXA|titlu=Red Light|kunjom=Frendo|isem=Nicole|kunjom2=Blxck|isem2=Matt|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Nowhere |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/nowhere|titlu=Nowhere|kunjom=Camilleri|isem=Andre|data=7 Settembru 2024|sit=Bandcamp|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Morsa |[[Skald]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.fmt.com.mt/event-details/skald-morsa|titlu=SKALD MORSA|sit=FM Group|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | | |- |17 |Oh No |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no|titlu=Oh No, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-09-23}}</ref> | |- |18 |20XX (An Open Letter to Myself) |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XbRLHLxS4BM|titlu=20XX|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |Silly Working Mule |[[Charlie Busuttil]] |Single |Audio only on YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://youtube.com/watch?v=EmDCZc-C4Y0?si=Cn_2FKaW4L-U1Guu|titlu=Silly Worrking Mule|kunjom=Busuttil|isem=Charlie|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Nightmares |[[X-Tend]] |Video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=500267416132041|titlu=Nightmares|kunjom=X-Tend|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |One-Time Story |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=V-GnH_4f9CM|titlu=One-Time Story|kunjom=Chasing Pandora|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Ejja |[[Matt Blxck]] X [[Erba']] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EWbFu3yiu6g|titlu=Ejja|kunjom=Black|isem=Matt|kunjom2=Erba'|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |They Say! |[[El Ferr]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1hz7A3kt6RDElGYLX2hZQd|titlu=They Say!|kunjom=El Ferr|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Bobcat |[[Airport Impressions]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3IcNmGumo7tMNuAeo26Che|titlu=Bobcat|kunjom=Airport Impressions|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Destinazzjoni |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q84ryI02YQk|titlu=Destinazzjoni|kunjom=SterjoTipi|data=23 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |Heart of the Med |[[Dean Muscat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1A5HpBOTa2NGLRoJi5tMy6|titlu=Heart of the Med|kunjom=Muscat|isem=Dean|data=23 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Oh No |The Rifffs |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=M0Egaqs7Yco|titlu=Oh No|kunjom=The Rifffs|data=25 Settembru 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Love You Like That |[[Sarah Bonnici]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Qam7-18WbLk|titlu=Love You Like That|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=26 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |1984–2024 |[[X-Tend]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7H9R16MpcPgZIPgYC8EEaE|titlu=X-Tend 1984–2024|kunjom=X-Tend|data=26 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Landslide (Acoustic) |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3rDwFUyJxr6iIaXTaEd3V4|titlu=Landslide (Acoustic)|kunjom=Critien|isem=Kris|data=27 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Fil-Ħolm |[[1905 (kantawtur)|1905]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/75NDdKAMAk4Ss2Dnv3BPyL|titlu=Fil-Ħolm|kunjom=1905|data=28 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ottubru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Paint Sniffing Survivors |[[Fake Ophelia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vyWZffyw5PI|titlu=Paint Sniffing Survivors|kunjom=Fake Ophelia|data=3 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Paint Sniffing Survivors |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/paint-sniffing-survivors-2|titlu=Paint Sniffing Survivors, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Orqod (that bb mix) |[[Joon]] |SIngle |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://templeofjoon.bandcamp.com/track/orqod-that-bb-remix|titlu=Orqod (that bb Remix), by JOON|sit=JOON|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Boogeyman |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PQiox_Bx49c|titlu=Boogeyman|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |The Weight Of It All |[[Chasing Pandora]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/chasing-pandora-press-release|titlu=Chasing Pandora - press release|kunjom=Team|isem=Melodija|data=2024-09-17|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chasingpandora.bandcamp.com/album/the-weight-of-it-all|titlu=The Weight Of It All, by Chasing Pandora|sit=Chasing Pandora|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> + Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Gx0IGgfi6LJlR8oEU1FCB|titlu=The Weight of It All|kunjom=Chasing Pandora|data=5 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Franklin Calleja |[[Chains]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/franklin-calleja-jniedi-zewg-kanzunetti-godda/|titlu=Franklin Calleja Jniedi Żewġ Kanzunetti Ġodda|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=17 Settembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3SH4jNqS0n7ID1fgMGLvJw|titlu=Chains|kunjom=Calleja|isem=Franklin|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Under Pressure |[[Matthew James Borg|Matthew James]] feat. [[Michela Pace|Michela]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2M6G10L30jMnN1nvkC8R6Y|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Oh No Dub - Manwel T Mix |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no-dub|titlu=Oh No Dub, by The Rifffs MT|sit=The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |14 |Għidli |[[Mike Spiteri]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=my7uhhamNrQ|titlu=Għidli|kunjom=Spiteri|isem=Mike|data=14 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |17 |Under Pressure |Matthew James feat. Michela |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VPRfmDZcmgM|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=17 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Burnt Endz |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=miDdBsCvPSY|titlu=Burnt Endz|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=18 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Spanish Drifter |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/spanish-drifter-2|titlu=Spanish Drifter, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-24}}</ref> | |- |22 |This World Will Break Your Heart |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/this-world-will-break-your-heart|titlu=This World Will Break Your Heart, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |24 |Loaded Gun |[[Eddie Fresco]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=96rFfbdydsQ|titlu=Loaded Gun|kunjom=Fresco|isem=Eddie|data=24 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |The Body Is Only Light |[[Carlo Muscat]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-body-is-only-light|titlu=The Body Is Only Light, by Carlo Muscat|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |25 |Narċissista |[[Kapitlu Tlettax]] ft. [[Maria Christina]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JD9INwMQ64I|titlu=Narċissista|kunjom=Kapitlu Tlettax|kunjom2=Maria Christina|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |25 |Sorry |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nZfIG_px1sE|titlu=Sorry|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en,mt}}</ref> | |- |25 |Help Me |[[Ozzy Lino]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qWnFD_H91Rc|titlu=Help Me|kunjom=Ozzy Lino|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Great Escape |[[Alexandra Alden]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=v4fNbIDDHiE|titlu=Great Escape|kunjom=Alden|isem=Alexandra|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |October Dreams |[[Nicole Magro]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fB5fi7tNj4E|titlu=October Dreams|kunjom=Magro|isem=Nicole|data=27 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |29 |Għawdex Tiegħi |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=MmBRhS2uA_k|titlu=Għawdex Tiegħi|kunjom=The JoyGivers|data=29 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |31 |Ruinis Melitensis - Live |[[Saħħar (mużiċist Malti)|Saħħar]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sahhar.bandcamp.com/album/ruinis-melitensis-live|titlu=Ruinis Melitensis - Live, by Saħħar|sit=Saħħar|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |31 |789 |[[Berne]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6d6fteCNmisZhlqJMs0qer|titlu=789|kunjom=Berne|data=31 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Novembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Till I Can Gain Control Again |[[Fake Ophelia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/album/till-i-can-gain-control-again|titlu=Till I Can Gain Control Again, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |1 |Be Still |Fake Ophelia |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_YPvpqV74jM|titlu=Be Still|kunjom=Fake Ophelia|data=1 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |1 |Momento Mori |[[Chellcy Reitsma]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/33HoceNX7wVsK5563S10XE|titlu=Momento Mori|kunjom=Reitsma|isem=Chellcy|data=1 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |The Place Where No One Cries |[[Stephen Galea]] feat. [[Grace Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YhCt50drJ-w|titlu=The Place Where No One Cries|kunjom=Galea|isem=Stephen|kunjom2=Debono|isem2=Grace|data=4 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Ballottra |[[Robert Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_7Vq4fvkVpU|titlu=Ballottra|kunjom=Farrugia|isem=Robert|data=6 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |8 |Paper Boat |[[Klinsmann Coleiro|Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NdZzkMbePy3vUY3X7OegM|titlu=Paper Boat|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=8 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Ħallini |[[Daryl Jaymes]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=br4IJTSLIFw|titlu=Ħallini|kunjom=Jaymes|isem=Daryl|data=9 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |A. Voice Memo Covers |Fake Ophelia |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://myfairlsdy.bandcamp.com/album/a-voice-memo-covers|titlu=A. Voice Memo Covers, by Fake Ophelia|sit=My Fair Lsdy Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |15 |Illum |[[Dario Bezzina]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2NQ1UYuzwih3MXDcMvIKI3|titlu=Illum|kunjom=Bezzina|isem=Dario|data=15 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |16 |Empire of Filth |[[Orami]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=sCeV2knaSx0|titlu=Empire of Filth|kunjom=Orami|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |All I Need |[[Rita Pace]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/1213113204/videos/878338434465214/|titlu=All I Need|kunjom=Pace|isem=Rita|data=17 Novembru 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Grazzi bil-Quddiem |[[Mistura (band)|Mistura]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=asHLVA7aYG8|titlu=Grazzi bil-Quddiem|kunjom=Mistura|data=18 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |Evil Gnome of Doom |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/evil-gnome-of-doom|titlu=Evil Gnome Of Doom, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-28}}</ref> | |- |22 |Jubal |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HRQer0LrKwk|titlu=Jubal|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Crossfire |[[Marc Storace|Storace]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6eBwCfuNkhOfpU9wkuVzuk|titlu=Crossfire|kunjom=Storace|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Blue Eyed Angel |[[Mikayla]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0ltQd9m2wY|titlu=Blue Eyed Angel (lyric video)|kunjom=Bajada|isem=Mikayla|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Cold November |[[Bennie Blue]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/29i3MOWKeFQncfOqmsA56x|titlu=Cold November|kunjom=Bennie Blue|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Lost In Love (Falar De Amor) |[[Jas Rolyn]] & [[Rafa Mathias]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JAbk7EPJjkQ|titlu=Lost in Love|kunjom=Rolyn|isem=Jas|kunjom2=Mathias|isem2=Rafa|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=es,en}}</ref> | |- |22 |Vade Draconem Maledicte |[[Rising Sunset]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://risingsunset.bandcamp.com/album/vade-draconem-maledicte|titlu=VADE DRACONEM MALEDICTE, by RISING SUNSET|sit=Rising Sunset|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-02}}</ref> | |- |25 |Stolen In The Night |[[Geo Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nj5D7SPeKFk|titlu=Stolen in the Night|kunjom=Debono|isem=Geo|data=25 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |NordTerra |[[Walter Vella]] & [[Glen Montanaro]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/18rm9o5SBB97urqOYoFG3w|titlu=Nordterra|kunjom=Vella|isem=Walter|data=25 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Vinyl Paradise |[[Vinyl Paradise]] |Album |Vinyl,<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/vinyl-paradise-launch-debut-album.1101691|titlu=Vinyl Paradise to launch debut album|kunjom=Release|isem=Press|data=2024-11-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> CD, Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://vinylparadise.bandcamp.com/album/vinyl-paradise|titlu=Vinyl Paradise, by Vinyl Paradise|sit=Vinyl Paradise|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> | |- |30 |Guilty |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/5opzIeytTFA3tOsFdy4Lxn|titlu=Guilty|kunjom=Peach Talk|data=30 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Diċembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Illum u Dejjem, f'Kull Milied |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=lw69DoykDZo|titlu=Illum u Dejjem, f'Kull Milied|kunjom=The JoyGivers|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Mal-Għanjiet Ħelwa tal-Milied |[[Mark Tonna]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=i7TwsnXfj_c|titlu=Ma' l-Għanjiet Ħelwa tal-Milied|kunjom=Tonna|isem=Mark|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |3 |Siġra tal-Milied |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YghDbgzmGW4|titlu=Siġra tal-Milied|kunjom=SterjoTipi|data=3 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Natalis Notabilis |[[Debbie Scerri]], [[Nicole Vella]], [[Tristan B]], [[Alexia Vella Schembri]], [[Daryl Jaymes]] u [[Miguel Bonello]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=B9eYSUdYkDo|titlu=Natalis Notabilis|data=4 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gargoyle |[[Orami]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://orami.bandcamp.com/album/gargoyle|titlu=Gargoyle, by Orami|sit=ORAMI|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |} == Referenzi == {{Referenzi|20em}} [[Kategorija:Mużika]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] [[Kategorija:2024 f'Malta]] [[Kategorija:Listi ta' mużika]] rglcm9hptk2hah95s5skzdx8fa13dj0 318894 318893 2024-12-16T10:30:51Z ToniSant 4257 /* Diċembru */ Ġesu 318894 wikitext text/x-wiki Din hija lista ta' attivitajiet mużikali notevoli li ġraw u diski/recordings maħruġa fl-2024. Kull attività jew recording iridu jkunu sostanzjati minn referenza xierqa, u aktar minn waħda, meta dan possibli. ==Diski u recordings oħra maħruġa fl-2024== === Jannar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Haw |[[elPaletti]] |Digital |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|titlu=Haww, by elPaletti|data=2 Jannar 2024|sit=elPaletti|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-08|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240108201542/https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|arkivju-data=2024-01-08|url-status=dead}}</ref> |[[wikidata:Q124354611|Q124354611]] |- |5 |Hey Lover |[[Jay Zinga]] feat. [[Bee (kantanta)|Bee]] |Video |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6d52axydil2aE97ChUJ2Os|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=Spotiify}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WSjbXrsuY7c|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=YouTube}}</ref> |[[wikidata:Q124354463|Q124354463]] |- |8 |Bloat Drone |[[Lady Lizard]] |Lyric video |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://ladylizard.bandcamp.com/track/bloat-drone|titlu=Bloat Drone, by Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=Lady Lizard|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-08}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHsJxPy3lJ4|titlu=Bloat Drone|kunjom=Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354653|Q124354653]] |- |10 |Feel the Rain |[[Chasing Pandora]] |Single |(reissue) Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7fBZdJ95UVAFQxoHTyayKR?si=936b4f14f3d84d4f|titlu=Feel the Rain|kunjom=Chasing Pandora|data=10 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Blata |[[Is-Suffarin]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://is-suffarin.bandcamp.com/album/blata|titlu=BLATA, by is-Suffarin|sit=is-Suffarin|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-19}}</ref> | |- |11 |Semgħat id-Daqq (HBIT Remix) |[[Cher Camilleri]] |Remix |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/hearts-beating-in-time/semghat-id-daqq-hbit-remix|titlu=Semgħet id-Daqq (HBIT remix)|kunjom=Hearts Beating in Time|data=11 Jan 2024|sit=Soundcloud|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Rejection |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PCn5lGT3ONU|titlu=Rejection|kunjom=From Sheep to Wolves|data=11 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354710|Q124354710]] |- |15 |(Let's Get) High On Love |[[Ivan Grech]] + [[Faculty of Social Wellbeing]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6S2TR4ZJTvU|titlu=(Let's Get) High On Love|kunjom=Grech|isem=Ivan|kunjom2=Faculty of Social Wellbeing|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Inkwatru Vojt |[[Liston]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0UMTUyaYgiwXTbIjGZO6Ok|titlu=Inkwatru Vojt|kunjom=Liston|data=17 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |L-Isbaħ Stlla |[[Adria Twins]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9U03TKnK46k|titlu=L-Isbaħ Stilla|kunjom=Adria Twins|data=18 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> |[[wikidata:Q124354838|Q124354838]] |- |19 |Let's Talk About Love |[[Michela Galea]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/michela-galea-releases-single.1080087|titlu=Michela Galea releases single|data=2024-01-26|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-26}}</ref> |[[Malta Eurovision Song Contest 2024]]<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/michela-galea-bkanzunetta-gdida-dwar-l-imhabba/|titlu=Michela Galea b'kanzunetta ġdida dwar l-imħabba|kunjom=Newsroom|isem=minn TVM|data=2024-01-20|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2lqvBWwPMV1TDFqhijB2o1|titlu=Let's Talk About Love|kunjom=Galea|isem=Michela|data=19 Jan 2024|sit=Spotify|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> | |- |20 |Let's Talk About Love |Michela Galea |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HpkcrVDmLGI|titlu=Let's Talk About Love (lyric video)|kunjom=Galea|isem=Michela|data=20 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |20 |Wicked Games |[[Shismu]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1tOgvZBhbxuGgHXUgIGLOD|titlu=Wicked Games|kunjom=Shismu|data=20 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |24 |Cloudmaker |[[Oxygyn]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/cloudmaker|titlu=Cloudmaker, by Oxygyn|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-07}}</ref> | |- |25 |Too Sexy |[[Chris Birdd]] |Online |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2i3ml0ESJNxPCpsgqfAUZ7|titlu=Too Sexy|kunjom=Birdd|isem=Chris|data=25 January 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Chemicals |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=x1C4XNySXSQ|titlu=Chemicals|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=26 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |26 |Girls Just Wanna |[[Chess Galea]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/265GykoBua5iJdXa0KVxd4|titlu=Girls Just Wanna|kunjom=Galea|isem=Chess|data=26 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |26 |Arrows |[[Kyle George]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Vs17SVIAjvtm3IrVqOkcn|titlu=Arrows|kunjom=George|isem=Kyle|data=26 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |1964 |[[Vince Bongailas]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4hVMkDQmTRgB6E6evErsYd|titlu=1964|kunjom=Bogailas|isem=Vince|data=28 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |29 |Happy Birthday |[[Kayati]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1EICOx1eGebrDCLCTLGuZf|titlu=Happy Birthday|kunjom=Kayati|data=29 Jan 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |- |30 |Top Dog |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/top-dog|titlu=Top Dog, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-08}}</ref> | |- |31 |Happy Birthday |Kayati |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Py-zR_mDMXg|titlu=Happy Birthday (Lyric Video)|kunjom=Kayati|data=31 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |} === Frar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Kieku Nista' |[[Maria Zahra Brincat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=f2Z9D5q4AJY|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07qttwtTYv0S1WgfgkDbF8|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |4 |Heatwave |[[Beck]] x [[Zak Walters]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/heatwave|titlu=Heatwave, by Beck X Zack Walters|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-10}}</ref> | |- |8 |Time Flies |[[Red Electric]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=25RCl-MOoIU|titlu=Time Flies|kunjom=Red Electric|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Juliette |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rtQynrVbJL8|titlu=Juliette|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=9 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt, en}}</ref> |Q |- |9 |Shine |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=4qNSkR1nfdo|titlu=Shine|kunjom=Stafrace|isem=Moira|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Warmth |[[Lulu']] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=g4uyqi12UKc|titlu=Warmth|kunjom=Lulu'|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7uziHOd5xrvAk4KPHbLXvR|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=9 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |10 |Inti Biss |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=-iPQ-a2bvCc|titlu=Inti Biss|kunjom=The JoyGivers|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Ħajti |[[Vince Bongailas]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4X93S80Jm0k8zhsjg8NO3n|titlu=Ħajti|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=13 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |13 |Forty five...in Process |[[elPaletti]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/album/forty-five-in-process|titlu=Forty - five ... in Process, by elPaletti|sit=elPaletti|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |13 |Underground |[[Melchior Sultana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/underground|titlu=Underground, by Melchior Sultana|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-28}}</ref> | |- |14 |Sincerely, You |[[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4PGBUbxYrjRS0SgXzHBCXj|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=14 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |15 |Birdsong |[[Hannah Theuma|Hannah]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DYRGab69jKw|titlu=Birdsong|kunjom=Theuma|isem=Hannah|data=15 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Niġi Għandek |[[Karm Debattista mssp]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7mtJUnP3daGM29FfnQSGcP|titlu=Niġi Għandek|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=17 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |[[Ombra mai fu]] |[[Christine Dalli]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qips0Aeffns|titlu=Ombra mai fu|kunjom=Dalli|isem=Christine|data=18 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |21 |Kemm Nixtieq li Qed |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/kemm-nixtieq-li-qed|titlu=Kemm Nixtieq Li Qed, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |22 |The Wards Outside |[[Sceptocrypt]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sceptocrypt.bandcamp.com/track/the-wards-outside-2024|titlu=The Wards Outside (2024), by sceptocrypt|sit=Sceptocrypt|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> | |- |23 |Another Problem Ahead |[[Antares Flare]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://antaresflare.bandcamp.com/album/another-problem-ahead|titlu=Another Problem Ahead, by Antares Flare|sit=Antares Flare|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> | |- |23 |Sincerely, You |Gaia Cauchi |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AoOtMeIAX5Q|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaiia|data=12 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Pretend |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/78DmVD6WKuwpzzjWKJQtFm|titlu=Pretend|kunjom=Peach Talk|data=23 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Catharsis |[[Tact]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=dNDakLmSqN0|titlu=Catharsis|kunjom=Tact|data=27 Feb 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |27 |Midnight Sun |[[Empire of the Ants]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tyXlqquXdMk|titlu=Midnight Sun|kunjom=Empire of the Ants|data=27 February 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Remember |Vince Bongailas |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iYY-ajN0v_0|titlu=Remember|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=27 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |28 |Out of the Darkness |[[Owen Leuellen]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7wJIziSs0vAmRiNXP8Pmvf|titlu=Out of the Darkness|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=28 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Waħdi |[[Meadow Strings]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gS32JfbRprk|titlu=Waħdi|kunjom=Meadow Strings|data=29 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Nostalġija |[[Michelle Micallef|Michelle]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/michelle-ta-the-mics-bkanzunetta-li-ggedded-ftit-memorji-mill-imghoddi/|titlu=Michelle ta’ The Mics b’kanzunetta li ġġedded ftit memorji mill-imgħoddi|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=12 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4D6E79Yfg50VNKCICR3ojz|titlu=Nostalġija|kunjom=Micallef|isem=Michelle|data=29 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |} === Marzu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Emmint Fik |[[Ema Vella]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Ec8juxOuCyz0x5hPNekgi|titlu=Emmit Fik|kunjom=Vella|isem=Ema|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Survivor |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0zIvYT5f3l2PEYDpy7YHdp|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=1 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |1 |[[Qalu Li Raw]] |[[Coda (grupp mużikali)|Coda]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1IFsblIigWZnrA9C4L0Q33|titlu=Qalu Li Raw|kunjom=Coda|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Ġawhra F'Qalbi |[[Janice Mangion]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6FGTB8VLkiY|titlu=Ġawhra F'Qalbi|kunjom=Mangion|isem=Janice|data=1 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |2 |Int u Jien |[[Moths of Renaissance]] |Single |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/100002832501135/videos/2030575484065207/|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=2 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2vPe74jfg4U|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=3 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Tilwin |[[Robert Farrugia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dronarivm.bandcamp.com/album/tilwin|titlu=Tilwin, by Robert Farrugia|sit=DRONARIVM|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |8 |Better Sides of You |[[Dizzy Goku]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1wbXPTiCZst95aXfw0seN7|titlu=Better Sides of You|kunjom=Goku|isem=Dizzy|data=8 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-30}}</ref> | |- |8 |The Grief Aftermath |[[Fade Into Obscurity]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://benmifsudjoslin.substack.com/p/the-album-that-took-ten-years-to|titlu=The Album That Took Ten Years to Exist – In Conversation with fade into obscurity|kunjom=Joslin|isem=Ben Mifsud|data=2024-05-25|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fade-into-obscurity.bandcamp.com/album/the-grief-aftermath|titlu=the grief aftermath, by fade into obscurity|sit=fade into obscurity|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> | |- |9 |Il-Baħħ u Jien |[[Christian Arding]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/video-lghanja-talpoplu-winning-song-launched.1088182|titlu=Video for ‘L-Għanja tal-Poplu’ winning song launched|data=2024-03-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iFqSQTJYW9k|titlu=Il-Baħħ u Jien|kunjom=Arding|isem=Christian|data=9 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Let You In |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0rHHa995WXIvwkI8uVNjQw|titlu=Let You In|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=10 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |14 |Language |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=zFUJUweNwZ4|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=YouTube}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/12gbdsXbuR9Sb3GhYrc4T3|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |L-Akbar Ġrajja: Innijiet b'Rabta mal-Passjoni tal-Mulej |[[Ray Sciberras]] / [[Anselm Sciberras]] - Francesca, Paul, u [[Dorothy Bezzina]] |Album |CD biss imħabbra fuq Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=391963260220667&id=100082209881197|titlu=L-Akbar Ġrajja|kunjom=Kunsill Lokali tal-Ħamrun|data=15 Marzu 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Unum Remix Tracks |[[Ġenn]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://genntheband.bandcamp.com/album/unum-remix-tracks|titlu=unum remix tracks, by ĠENN|sit=ĠENN|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-26}}</ref> | |- |17 |Count This |Soular Plex / [[ONE11]] feat. [[Zion not Zeeyon]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=t--YNHUnv-E|titlu=Soular Plex - Count This|kunjom=ONE11|data=17 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Survivor |Klinsmann |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVNsDnmiNvk|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=19 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |21 |Gardjola |[[Vince Fabri]] |EP |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/vincefabri/sets/gardjola|titlu=GARDJOLA|kunjom=Fabri|isem=Vince|sit=SoundCloud|lingwa=|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |- |22 |Toni Tagħna |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xROTRzOLMy4|titlu=Toni Tagħna|kunjom=ONE11|data=22 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Compound |[[Oxygyn]] |Album |Vinyl only<ref>{{Ċita web|url=https://shop.trackagescheme.com/event/oxygyn-compound-album-launch/|titlu=OXYGYN {{!}} COMPOUND Album Launch|sit=Trackage Scheme|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |23 |Happier Now |[[Benny Blue]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mYSwo3-GKxk|titlu=Happier Now|kunjom=Benny Blue|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |You Want Me |[[Claire Marante]] |Single |YouTube (audio only)<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=P2veovMHRs0|titlu=You Want Me|kunjom=Marante|isem=Claire|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Hell Bound |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/hell-bound|titlu=Hell Bound, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |23 |Fallakka |[[Tarzna (mużika)|Tarzna]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tarzna.bandcamp.com/album/fallakka|titlu=Fallakka, by Tarzna|sit=Tarzna|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-13}}</ref> | |- |24 |3 Regoli |[[Lokko]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oVk5mFCOOB8|titlu=3 Regoli|kunjom=Lokko|data=24 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Ġranet Sbieħ |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HTimvHYB10E|titlu=Granet Sbieħ|kunjom=SterjoTipi|data=25 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |26 |Out of Outlaws |[[Current Daze]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VAOLrErc5Xc|titlu=Out of Outlaws|kunjom=Current Daze|data=26 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Tħallinix |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/t-allinix|titlu=Tħallinix, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-27}}</ref> | |- |31 |Weġgħet Żgħar |[[TroffaĦamra]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://troffahamra.bandcamp.com/album/we-g-at-g-ar|titlu=Weġgħat Żgħar|kunjom=TroffaĦamra|sit=TroffaĦamra|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |31 |Soft and Clear |[[Das Birthday Girl]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dasbirthdaygirl.bandcamp.com/album/soft-and-clear|titlu=Soft and Clear, by Das Birthday Girl|sit=Das Birthday Girl|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-04}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/0yxTpTnyZOKm4seKzRcYmM|titlu=Soft and Clear|kunjom=Das Birthday Girl|data=31 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === April === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Gatt Groove |[[Sfera]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://kreattivita.org/events/|titlu=Events Archive|data=2024-03-16|sit=Fondazzjoni Kreattività|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Or2ERgIhiZDLIYmwklmKN|titlu=Gatt Groove|kunjom=Sfera|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |3 |Kung Fu Karate |[[Brodu]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qH_mxyWmlpQ|titlu=Kung Fu Karate|kunjom=Brodu|data=3 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Time in Bottle |[[Charles Busuttil]] & Fabrizio Fedele |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1m3LqmiKWhLAFuHadsfQ3W|titlu=Time in a Bottle|kunjom=Busuttil|isem=Charles|kunjom2=Fedele|isem2=Fabrizio|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Meta Jaqa' l-Ħoss |[[One11]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/hiphop-rising-star-one11-releases-album.1090697|titlu=Hip-hop rising star ONE11 releases album|data=2024-04-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-10}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6XhthGGGFjX8Pfxl5faN7r|titlu=Meta Jaqa' l-Ħoss|kunjom=ONE11|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |5 |Saru l-Qamar |[[A Lily]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/watch-how-haunting-voices-maltese-emigrants-inspired-new-music.1090158|titlu=Watch: How the haunting voices of Maltese emigrants inspired new music|kunjom=Magr|isem=Giuiia|data=2024-03-31|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-01}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/saru-l-qamar|titlu=Saru l-Qamar, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |5 |Kull Par Għal Paru |[[Maria Zahra Brincat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/60gHwSfG4KuhUy60ZbE6xv|titlu=Kull Par Għal Paru|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Causatum |[[Jes Psaila]] - [[The Hinge Project]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.ticketline.com.mt/bookings/Shows.aspx?ProductionId=1093|titlu=Jes Psaila The Hinge Project - 'Causatum' - Album Launch|sit=www.ticketline.com.mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Vinyl only | |- |11 |Regional Road |[[DJ Gorg Borg]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7x6fH2n7K8d0OnOZPVJk0O|titlu=Regional Road|kunjom=DJ Gorg Borg|data=11 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Wild Things (a live album) |[[Alexandra Alden]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://alexandraalden.bandcamp.com/album/wild-things-a-live-album|titlu=wild things (a live album), by Alexandra Alden|sit=Alexandra Alden|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-02}}</ref> | |- |15 |Cupid |[[Gaia Cauchi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5ptncV5Mn10|titlu=Cupid|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=15 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |Electrify |[[Simon Pulo]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/electrify|titlu=Electrify, by Simon Pulo|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Kusksu Clan |[[Brodu]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Kusksu Clan, by Brodu|sit=Brodu|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-25}}</ref> | |- |19 |Cut, Paste, Rave N' Roll |[[Dolls for Idols]] |Album (reissue) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/cut-paste-rave-n-roll|titlu=Cut, Paste, Rave N' Roll, by Dolls For Idols|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Landslide |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2E9M03paz10UkgRcI7DTj7|titlu=Landslide|kunjom=Critien|isem=Kris|data=19 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Anxiety |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RWGfOiPaXss|titlu=Anxiety|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=23 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Ugly Duckling |[[Nikita Cardona|Kiita-C]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Ugly Duckling|kunjom=Kiita-C|data=24 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |What Are We Now? |[[Jon Guelas]] + [[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2COv4MKLGtV2dxtrcQy7RV|titlu=What Are We Now?|kunjom=Guelas|isem=Jon|kunjom2=Cauchi|isem2=Gaia|data=26 April 2024}}</ref> | |- |26 |Infinity |[[Denzel Jo Armani]] feat. [[Drakard]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2GUbAQLUzDBf0MtLbJL8Zf|titlu=Infinity|kunjom=Armani|isem=Denzel Jo|data=26 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Trios, Had To Happen |[[Glen Montanaro]] & [[Carsten Landors]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2q2mYNZw0HNrGwbj7vvQCR|titlu=Trios, Had To Happen|kunjom=Montanaro|isem=Glen|kunjom2=Landors|isem2=Carsten|data=24 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Serquli |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1F8Q2xmh14M|titlu=Serquli|kunjom=Mifsud|isem=Edward|data=27 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Can't Be Stopped |[[Owen Leuellen]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gfZmT-0Fl24|titlu=Can't Be Stopped|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=29 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Mejju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Peace and Love |[[Manwel T]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/peace-and-love|titlu=Peace And Love, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |3 |Blame It On Me |[[Wayne]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6dtCCN8dq1r4GI7JDmYs5v|titlu=Blame It On Me|kunjom=_|isem=Wayne|data=3 May 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Heal Me |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9kXvKyaa1Ag|titlu=Heal Me|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3JlXY7yXEaQ|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=5 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |7 |Lost in the Wilderness |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/lost-in-the-wilderness|titlu=Lost In The Wilderness, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |9 |Mhux il-Ħin |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Urhln1wdHnw|titlu=Mhux il-Ħin|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=9 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Cosmic Dance |[[Sound Synthesis]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eudemonia.bandcamp.com/album/cosmic-dance|titlu=Cosmic Dance, by Sound Synthesis|sit=Eudemonia|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-15}}</ref> | |- |10 |Ethereal |[[Bahjat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=h_Ieg2_hfnc|titlu=Ethereal|kunjom=Bahjat|data=10 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |10 |Shaw Enuff |[[Tom Caruana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tomcaruana-teasea.bandcamp.com/album/shaw-enuff|titlu=Shaw Enuff, by Tom Caruana|sit=Tom Caruana|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |11 |Mingħajr Kliem (Acoustic) |[[Keith Zammit Mintoff]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=j2ymDQylEF8|titlu=Mingħajr Kliem|kunjom=Zammit Mintoff|isem=Keith|data=11 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Teatime |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mDcHSleCfm0|titlu=Teatime|kunjom=Chasing Pandora|data=13 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Rita |[[Kapitlu Tlettax]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3HlLyw-_LBQ|titlu=Rita|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=13 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Lose |[[Sarah Bonnici]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/sarah-bonnici-announces-new-song-days-after-eurovision-performance/|titlu=Sarah Bonnici Announces New Song Days After Eurovision Performance|kunjom=MaltaDaily|data=2024-05-11|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-05-11}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2Ni0ZV99EezHJeLEP3lbPj|titlu=Lose|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |The Final Chapter |[[Sammy Murgo]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/1kIQtsGtsMRXeUUGoGdUFa|titlu=The Final Chapter|kunjom=Murgo|isem=Sammy|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |16 |ok ok ok |[[Anthea Gatt|Anthea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EkGvj62HdcM|titlu=ok ok ok|kunjom=Gatt|isem=Anthea|data=16 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Alka |[[Tribali]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2pdwv6mDdg9iEmVIMkWGwu|titlu=Alka|kunjom=Tribali|data=17 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta |[[Gabriel Schembri]] u [[Francesco Frendo]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3Z0FRUuHF8E|titlu=Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta|kunjom=Schembri|isem=Gabriel|kunjom2=Frendo|isem2=Francesco|sit=YouTube|lingwa=mt|data-aċċess=18 Mejju 2024}}</ref> | |- |19 |On My Mind |[[Jake Bartolo|Jake]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5_hFAdyZsMo|titlu=On My Mind|kunjom=Bartolo|isem=Jake|data=19 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |About You |[[Kayati]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WYyoXF0RIZ8|titlu=About You|kunjom=Kayati|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q127327719|Q127327719]] |- |23 |Waves |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FpxaUWyogIA|titlu=Waves|kunjom=Berne|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Raġġ |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/orchestral-progressive-rock-concert-due-staged-astra-theatre.1092057|titlu=Orchestral progressive rock concert to be held at Astra Theatre|data=2024-05-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-05-08}}</ref> | | |- |24 |Blessed |[[Ben Miller]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fwhYzPT_An0|titlu=Blessed|kunjom=Miller|isem=Ben|data=24 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Tagħmel X'Tagħmel |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YW-w2GKE8WA|titlu=Tagħmel X'Tagħmel|kunjom=ONE11|data=28 Mejju 2024|sit=YouTubew|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Easy Love |[[nosnow/noalps]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://nosnownoalps.bandcamp.com/album/easy-love|titlu=Easy Love, by nosnow/noalps|sit=nosnow/noalps|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-31}}</ref> | |- |30 |Sonic Expansion |[[Acidulant]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://gatedrecordings.bandcamp.com/album/sonic-expansion|titlu=Sonic Expansion, by Acidulant|sit=Gated|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |31 |Jewel of the Nile |[[Chris Goa]] & [[George Curmi l-Pusé]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/3QWoSniesuEmIyGhvT9dKU|titlu=Jewel of the Nile|kunjom=Goa|isem=Chris|kunjom2=Curmi l-Pusé|isem2=George|data=31 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ġunju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Jail on My Mind |[[Clinton Walletking]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3yrt4SOJOMY|titlu=Jail on My Mind|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=2 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Bloodstream Waterfall Cannonball |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0eqZtG7bpTo|titlu=Bloodstream Waterfall Cannonball|kunjom=Eyes to Argus|data=6 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Lost in Love |[[Jas Rolyn]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZZBKLkv26RQ|titlu=Lost in Love (Lyric Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Sold Cheap |[[Jim Hickey|Ħelwa]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9bo8vKIwHlQ|titlu=Sold Cheap|kunjom=Hickey|isem=Jim|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Manwel T meets Zion Train |[[Manwel T]] & [[Zion Train]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-zion-train|titlu=MANWEL T meets ZION TRAIN, by Zion Train & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-07}}</ref> | |- |7 |The Upside Down |[[Carlo Muscat]] + [[Tony Tixier]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-upside-down|titlu=The Upside Down, by Carlo Muscat and Tony Tixier|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |10 |Eternità |[[Avenue Sky]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NKCewdEofG4|titlu=Eternità|kunjom=Avenue Sky|data=10 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Memories |[[Micimago]] & [[Ryan Hili]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3VEpQRfJ3ipyGqKZ3VXfQl|titlu=Memories|kunjom=Micimago|kunjom2=Hili|isem2=Ryan|data=12 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Gass Freestyle |[[Owen Leuellen]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XNONFxn-nKY|titlu=Gass Freestyle (Lyric Video)|kunjom=Luellen|isem=Owen|data=12 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lost in Love |Jas Rolyn |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hbFf0vE-kUo|titlu=Lost in Love (Official Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Over the Moon |[[The Stents]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5JPaxYbGgF0|titlu=Over the Moon|kunjom=The Stents|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lacrime Moët |[[Emma Muscat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XUe_ZRdzUxg|titlu=Lacrime Moët|kunjom=Muscat|isem=Emma|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |14 |Dalgħodu |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0LV4k6anV7w|titlu=Filgħodu|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=14 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |14 |Skarta |[[Il-Majċa]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=1275656930075481|titlu=Skarta|kunjom=Lanzon|isem=Eugenio|data=14 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gone By |[[Franco Tartaglia]] ft. [[Analise Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHaX7NGUwqE|titlu=Gone By|kunjom=Tartaglia|isem=Franco|kunjom2=Mifsud|isem2=Analise|data=15 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |John Doe |[[13 Years Later]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1caEiEBfdjoE4TSItSRcjC|titlu=John Doe|kunjom=13 Years Later|data=17 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |John Doe |13 Years Later |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/13-years-later-lura-fix-xena-muzikali-maltija/|titlu=13 Years Later lura fix-xena mużikali Maltija|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=23 Ġunju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=3824807151070895|titlu=John Doe (lyric video)|kunjom=13 Years Later|data=18 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Just Because |[[Clinton Walletking]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5sJwEHO01SDOTANFJFblvb|titlu=Just Because|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=20 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Better in Pink |[[Jessica Grech]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZAeiUbIWxRw|titlu=Better in Pink|kunjom=Grech|isem=Jessica|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Fir-Ramla l-Ħamra |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VFvoki1xba0|titlu=Fir-Ramla l-Ħamra|kunjom=The JoyGivers|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/03xcH7TU1ISjOlvoZuQUmS|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=22 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |24 |Zabbeth / Vaulderie |[[Zabbeth]] / Vaulderie |Album (split) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://zabbeth.bandcamp.com/album/zabbeth-vaulderie|titlu=Zabbeth/Vaulderie, by ZABBETH, VAULDERIE|sit=ZABBETH|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-23}}</ref> | |- |26 |Movin' |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o8ovaSJEbTQ|titlu=Movin'|kunjom=Stafrace|isem=Moira|data=26 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Lulju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Long Wait (Medieval Rework) |[[Robert Farrugia]] & Welleda Muller |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/track/long-wait-medieval-rework|titlu=Long Wait (Medieval Rework), by Robert Farrugia, Welleda Muller|sit=Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |4 |Your Piece (single) |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=p0YR7vjkXFA|titlu=Your Piece|kunjom=Eyes to Argus|data=4 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Alien Grace |[[Alien Grace]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://aliengrace.bandcamp.com/album/alien-grace|titlu=Alien Grace, by Alien Grace|sit=Alien Grace|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |5 |Hero |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=aK6OoqByo2w|titlu=Hero (lyric video)|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=5 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Same Old Story |Midnight (feat. [[Joe Roscoe]] + [[Kevin Paul]]) |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0LW8u0ZiPrkQkXmZN4AXUk|titlu=Same Old Story|kunjom=Midnight|kunjom2=Roscoe|isem2=Joe|kunjom3=Paul|isem3=Kevin|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Aunt Sally (Stop the Abuse) |[[Brian Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q51smTfoDHo|titlu=Aunt Sally (Stop the Abuse)|kunjom=Farrugia|isem=Brian|data=8 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Clouds |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/clouds|titlu=Clouds, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-09}}</ref> | |- |9 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=X9taasy0e2o|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=9 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Rajtek |[[Andrew Zammit]] |Single |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=L2eMfYFfmig|titlu=Rajtek|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=10 Lulju 2024|sit=YouTube (via CDBaby)|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Vjaġġ Sabiħ |[[Kantera]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WUvwshyHIbA|titlu=Vjaġġ Sabiħ|kunjom=Kantera|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Modern Society |[[The Rifffs]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/the-rifffs-back-new-single.1095200|titlu=The Rifffs are back with a new single|data=2024-07-11|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-11}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=I2q9HTN2xVw|titlu=Modern Society|kunjom=The Rifffs|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Memphis Mac |[[Memphis Mac]] |Album |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_lYGP-Hr-I_3pb2GlNnHT7F1daFF2rNhaA|titlu=Memphis Mac|kunjom=Memphis Mac|data=12 Lulju 2024|sit=YouTube playlist|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5vaU5mdCAlDjhhyeOCvHhM|titlu=Naddatta|kunjom=Camilleri|isem=Cher|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Something Real |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1diddE3WchZvpyuFUBDCBc|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |12 |Local Popular Songs Vol.1 |[[Capitol K]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://capitolk.bandcamp.com/album/local-popular-song-vol-1|titlu=Local Popular Song Vol.1, by Capitol K|sit=Capitol K|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |17 |Visions of Transcendence |[[Simon Sammut]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.com/shop|titlu=Simon Sammut - Shop|sit=simonsammut.com|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.bandcamp.com/album/visions-of-transcendence|titlu=Visions of Transcendence, by Simon Sammut|sit=Simon Sammut|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-01}}</ref> | |- |18 |Happier |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=eymz8PoA__E|titlu=Happier|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=18 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Reroot |[[Eyes to Argus]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eyestoargus.bandcamp.com/album/reroot|titlu=Reroot, by Eyes to Argus|sit=Eyes to Argus|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |19 |Holding Back |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NrUa5YD2e4JtDJqLD9Jsj|titlu=Holding Back|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=19 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Rajtek |Andrew Zammit |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=011vvxtx9eM|titlu=Rajtek (FILMAT BIL-LIRIKA)|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |19 |Stronger (remix) |[[Krista Šujak]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2Ov68deYV2g|titlu=Stronger (remix)|kunjom=Šujak|isem=Krista|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Manwel T meets Dubmatix |Dubmatix & [[Manwel T]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-dubmatix|titlu=MANWEL T meets DUBMATIX, by Dubmatix & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |25 |You Never Get Enough |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=kXlr9ngRH64|titlu=You Never Get Enough|kunjom=Berne|data=25 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Talking Back |[[The Busker]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GvafexNQJhY|titlu=Talking Back|kunjom=The Busker|data=26 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q128034394|Q128034394]] |- |26 |So Bored |[[Kurt Kind]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/27UNxGrlhJ6sd4woZnp2sa|titlu=So Bored|kunjom=Kind|isem=Kurt|data=26 July 2024|sit=open.spotify.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-03}}</ref> | |- |27 |Salt Water |[[Neil Pantos]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://battibatti.bandcamp.com/album/salt-water|titlu=Salt Water, by Neil Pantos|sit=Battibatti|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-28}}</ref> | |- |30 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chercamilleri.bandcamp.com/album/naddatta|titlu=NADDATTA, by Cher Camilleri|sit=Cher Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-30}}</ref>''ħareġ fuq Spotify fit-12 ta' Lulju 2024'' | |} === Awwissu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Paradise |[[Matthew James Borg|Matthew James]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tDG7tOitasw|titlu=Paradise|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=1 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |2 |Anxiety (acoustic) - A Cinematic Experience |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=z1ACfPALm5E|titlu=Anxiety - A Cinematic Experience|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=2 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref><br />''ara verżjoni oħra fit-23 t'April 2024'' | |- |2 |I Confess |[[Megan May]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3P5u7IuXgmCO7XauxgehUV|titlu=I Confess|kunjom=May|isem=Megan|data=2 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey |[[Scallop Studios]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7oSM57SEsFMzeGlN2b7fiq|titlu=The Journey|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey to the Elder of the Shell |Scallop Studios |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Jj9HVa3yPp4|titlu=The Journey to the Elder of the Shell|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |It's Alright |[[Kodin]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rpoX10VLEF8|titlu=It's Alright|kunjom=Kodin|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Thank You |[[Karm Debattista]] mssp |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6nbhjoscup9KG9ubcSkkt9|titlu=Thank you|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |S.W.E.A.T. |[[Kelsey Bellante]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HyQBE1B6LdE|titlu=S.W.E.A.T.|kunjom=Bellante|isem=Kelsey|data=9 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Synthetic Panic |[[Current Daze]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07q96k90hdVLwCnG2wrDcw|titlu=Synthetic Panic|kunjom=Current Daze|data=14 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Medieval [+] Ambient |[[Robert Farrugia]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/album/medieval-ambient|titlu=Medieval [+] Ambient, by Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-21}}</ref> | |- |19 |Modern Society Dub - Manwel T Mix |The Rifffs |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/modern-society-dub-manwel-t-mix|titlu=Modern Society Dub - Manwel T Mix, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-19}}</ref> | |- |19 |Prescription |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Nev1jkBr1qM|titlu=Prescription|kunjom=Galea|isem=Chess|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Something Real |[[Klinsmann]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rnOwIpnL7ek|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref>''<br />single maħruġa fit-12 ta' Ġunju 2024'' |Q |- |23 |Love Me |[[Cora Elizabeth Lewis|Cora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2E3EAbuHb9Y|titlu=Love Me|kunjom=Lewis|isem=Cora Elizabeth|data=23 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Once Again |[[Patryk Cutajar]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4tgcDALagk1Y244W4vSU0V|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=24 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Prescription (Acoustic Version) |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wishPd9gUM4|titlu=Prescription (Acoustic Version)|kunjom=Galea|isem=Chess|data=27 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Losing Sleep |[[Gail Attard|Gail]], [[Glenn Sacco|Sacco]], [[Cathy K]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/losing-sleep-press-release|titlu=Losing Sleep - Press Release|sit=www.melodija.eu|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-30}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0oqhANnXDWsvQU4D3EHZmc|titlu=Losing Sleep|kunjom=Sacco|isem=Glenn|kunjom2=Attard|isem2=Gail|kunjom3=Cathy K|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Għidli Min |[[Kapitlu Tlettax]] feat. Jessica |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HKgtUG4_SBc|titlu=Għidli Min|kunjom=Kapitlu Tlettax feat. Jessica|data=28 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Ghost of the Blues |[[Lighthouse (band)|Lighthouse]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NcmZa0JcNlk|titlu=Ghost of the Blues|kunjom=Lighthouse|data=29 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Sometime Soon |[[Ryan Hili]] & [[Timea Farr]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/ryan-hili-u-timea-farr-jikkollaboraw-flimikien-bsometime-soon/?_gl=1*1rbxu5c*_up*MQ..*_ga*NzA0MzIwOTIzLjE3MjUwOTExMzQ.*_ga_3GTJ9WD5HH*MTcyNTA5MTEzNC4xLjAuMTcyNTA5MTEzNC42MC4wLjA.|titlu=Ryan Hili u Timea Farr jikkollaboraw flimikien b’Sometime Soon|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=31 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6PUEvlWdLJph4YJJ1a4lOE?si=a7e1190459ec4301|titlu=Sometime Soon|kunjom=Hili|isem=Ryan|kunjom2=Farr|isem2=Timea|data=30 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Submission |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ER0F3VN0KzI|titlu=Submission|kunjom=From Sheep to Wolves|data=30 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |31 |Once Again |Patryk Cutajar |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Efb_7qVNZWk|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=31 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Settembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Timeless Romance |[[Geo Debono]] |Video<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=4 Settembru 2024|titlu=Ballata Romantika mill-Kantawtur Geo Debono|url=https://newsbook.com.mt/ballata-romantika-mill-kantawtur-geo-debono/|pubblikazzjoni=Newsbook}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=l-Z9zM25xr0|titlu=Timeless Romance|kunjom=Debono|isem=Geo|data=1 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Lies |[[Maria Cini]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=pyGzL-BRCiY|titlu=Lies|kunjom=Cini|isem=Maria|data=4 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |One and Only |[[Lyndsay Pace|Lyndsay]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DmRIQulS5p8|titlu=One and Only|kunjom=Pace|isem=Lyndsay|data=5 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Celestial Rhymes of Conviction |[[Current Daze]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7DOBpLRnMHhLzPocGqpCmd|titlu=Celestial Rhymes of Conviction|kunjom=Current Daze|data=5 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Red Light |[[Nicole Frendo]] feat. [[Matt Blxck]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Bllnm1M7QXA|titlu=Red Light|kunjom=Frendo|isem=Nicole|kunjom2=Blxck|isem2=Matt|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Nowhere |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/nowhere|titlu=Nowhere|kunjom=Camilleri|isem=Andre|data=7 Settembru 2024|sit=Bandcamp|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Morsa |[[Skald]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.fmt.com.mt/event-details/skald-morsa|titlu=SKALD MORSA|sit=FM Group|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | | |- |17 |Oh No |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no|titlu=Oh No, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-09-23}}</ref> | |- |18 |20XX (An Open Letter to Myself) |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XbRLHLxS4BM|titlu=20XX|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |Silly Working Mule |[[Charlie Busuttil]] |Single |Audio only on YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://youtube.com/watch?v=EmDCZc-C4Y0?si=Cn_2FKaW4L-U1Guu|titlu=Silly Worrking Mule|kunjom=Busuttil|isem=Charlie|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Nightmares |[[X-Tend]] |Video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=500267416132041|titlu=Nightmares|kunjom=X-Tend|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |One-Time Story |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=V-GnH_4f9CM|titlu=One-Time Story|kunjom=Chasing Pandora|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Ejja |[[Matt Blxck]] X [[Erba']] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EWbFu3yiu6g|titlu=Ejja|kunjom=Black|isem=Matt|kunjom2=Erba'|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |They Say! |[[El Ferr]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1hz7A3kt6RDElGYLX2hZQd|titlu=They Say!|kunjom=El Ferr|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Bobcat |[[Airport Impressions]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3IcNmGumo7tMNuAeo26Che|titlu=Bobcat|kunjom=Airport Impressions|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Destinazzjoni |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q84ryI02YQk|titlu=Destinazzjoni|kunjom=SterjoTipi|data=23 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |Heart of the Med |[[Dean Muscat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1A5HpBOTa2NGLRoJi5tMy6|titlu=Heart of the Med|kunjom=Muscat|isem=Dean|data=23 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Oh No |The Rifffs |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=M0Egaqs7Yco|titlu=Oh No|kunjom=The Rifffs|data=25 Settembru 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Love You Like That |[[Sarah Bonnici]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Qam7-18WbLk|titlu=Love You Like That|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=26 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |1984–2024 |[[X-Tend]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7H9R16MpcPgZIPgYC8EEaE|titlu=X-Tend 1984–2024|kunjom=X-Tend|data=26 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Landslide (Acoustic) |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3rDwFUyJxr6iIaXTaEd3V4|titlu=Landslide (Acoustic)|kunjom=Critien|isem=Kris|data=27 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Fil-Ħolm |[[1905 (kantawtur)|1905]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/75NDdKAMAk4Ss2Dnv3BPyL|titlu=Fil-Ħolm|kunjom=1905|data=28 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ottubru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Paint Sniffing Survivors |[[Fake Ophelia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vyWZffyw5PI|titlu=Paint Sniffing Survivors|kunjom=Fake Ophelia|data=3 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Paint Sniffing Survivors |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/paint-sniffing-survivors-2|titlu=Paint Sniffing Survivors, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Orqod (that bb mix) |[[Joon]] |SIngle |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://templeofjoon.bandcamp.com/track/orqod-that-bb-remix|titlu=Orqod (that bb Remix), by JOON|sit=JOON|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Boogeyman |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PQiox_Bx49c|titlu=Boogeyman|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |The Weight Of It All |[[Chasing Pandora]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/chasing-pandora-press-release|titlu=Chasing Pandora - press release|kunjom=Team|isem=Melodija|data=2024-09-17|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chasingpandora.bandcamp.com/album/the-weight-of-it-all|titlu=The Weight Of It All, by Chasing Pandora|sit=Chasing Pandora|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> + Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Gx0IGgfi6LJlR8oEU1FCB|titlu=The Weight of It All|kunjom=Chasing Pandora|data=5 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Franklin Calleja |[[Chains]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/franklin-calleja-jniedi-zewg-kanzunetti-godda/|titlu=Franklin Calleja Jniedi Żewġ Kanzunetti Ġodda|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=17 Settembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3SH4jNqS0n7ID1fgMGLvJw|titlu=Chains|kunjom=Calleja|isem=Franklin|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Under Pressure |[[Matthew James Borg|Matthew James]] feat. [[Michela Pace|Michela]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2M6G10L30jMnN1nvkC8R6Y|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Oh No Dub - Manwel T Mix |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no-dub|titlu=Oh No Dub, by The Rifffs MT|sit=The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |14 |Għidli |[[Mike Spiteri]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=my7uhhamNrQ|titlu=Għidli|kunjom=Spiteri|isem=Mike|data=14 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |17 |Under Pressure |Matthew James feat. Michela |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VPRfmDZcmgM|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=17 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Burnt Endz |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=miDdBsCvPSY|titlu=Burnt Endz|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=18 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Spanish Drifter |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/spanish-drifter-2|titlu=Spanish Drifter, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-24}}</ref> | |- |22 |This World Will Break Your Heart |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/this-world-will-break-your-heart|titlu=This World Will Break Your Heart, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |24 |Loaded Gun |[[Eddie Fresco]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=96rFfbdydsQ|titlu=Loaded Gun|kunjom=Fresco|isem=Eddie|data=24 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |The Body Is Only Light |[[Carlo Muscat]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-body-is-only-light|titlu=The Body Is Only Light, by Carlo Muscat|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |25 |Narċissista |[[Kapitlu Tlettax]] ft. [[Maria Christina]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JD9INwMQ64I|titlu=Narċissista|kunjom=Kapitlu Tlettax|kunjom2=Maria Christina|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |25 |Sorry |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nZfIG_px1sE|titlu=Sorry|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en,mt}}</ref> | |- |25 |Help Me |[[Ozzy Lino]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qWnFD_H91Rc|titlu=Help Me|kunjom=Ozzy Lino|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Great Escape |[[Alexandra Alden]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=v4fNbIDDHiE|titlu=Great Escape|kunjom=Alden|isem=Alexandra|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |October Dreams |[[Nicole Magro]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fB5fi7tNj4E|titlu=October Dreams|kunjom=Magro|isem=Nicole|data=27 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |29 |Għawdex Tiegħi |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=MmBRhS2uA_k|titlu=Għawdex Tiegħi|kunjom=The JoyGivers|data=29 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |31 |Ruinis Melitensis - Live |[[Saħħar (mużiċist Malti)|Saħħar]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sahhar.bandcamp.com/album/ruinis-melitensis-live|titlu=Ruinis Melitensis - Live, by Saħħar|sit=Saħħar|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |31 |789 |[[Berne]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6d6fteCNmisZhlqJMs0qer|titlu=789|kunjom=Berne|data=31 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Novembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Till I Can Gain Control Again |[[Fake Ophelia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/album/till-i-can-gain-control-again|titlu=Till I Can Gain Control Again, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |1 |Be Still |Fake Ophelia |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_YPvpqV74jM|titlu=Be Still|kunjom=Fake Ophelia|data=1 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |1 |Momento Mori |[[Chellcy Reitsma]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/33HoceNX7wVsK5563S10XE|titlu=Momento Mori|kunjom=Reitsma|isem=Chellcy|data=1 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |The Place Where No One Cries |[[Stephen Galea]] feat. [[Grace Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YhCt50drJ-w|titlu=The Place Where No One Cries|kunjom=Galea|isem=Stephen|kunjom2=Debono|isem2=Grace|data=4 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Ballottra |[[Robert Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_7Vq4fvkVpU|titlu=Ballottra|kunjom=Farrugia|isem=Robert|data=6 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |8 |Paper Boat |[[Klinsmann Coleiro|Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NdZzkMbePy3vUY3X7OegM|titlu=Paper Boat|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=8 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Ħallini |[[Daryl Jaymes]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=br4IJTSLIFw|titlu=Ħallini|kunjom=Jaymes|isem=Daryl|data=9 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |A. Voice Memo Covers |Fake Ophelia |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://myfairlsdy.bandcamp.com/album/a-voice-memo-covers|titlu=A. Voice Memo Covers, by Fake Ophelia|sit=My Fair Lsdy Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |15 |Illum |[[Dario Bezzina]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2NQ1UYuzwih3MXDcMvIKI3|titlu=Illum|kunjom=Bezzina|isem=Dario|data=15 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |16 |Empire of Filth |[[Orami]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=sCeV2knaSx0|titlu=Empire of Filth|kunjom=Orami|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |All I Need |[[Rita Pace]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/1213113204/videos/878338434465214/|titlu=All I Need|kunjom=Pace|isem=Rita|data=17 Novembru 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Grazzi bil-Quddiem |[[Mistura (band)|Mistura]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=asHLVA7aYG8|titlu=Grazzi bil-Quddiem|kunjom=Mistura|data=18 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |Evil Gnome of Doom |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/evil-gnome-of-doom|titlu=Evil Gnome Of Doom, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-28}}</ref> | |- |22 |Jubal |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HRQer0LrKwk|titlu=Jubal|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Crossfire |[[Marc Storace|Storace]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6eBwCfuNkhOfpU9wkuVzuk|titlu=Crossfire|kunjom=Storace|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Blue Eyed Angel |[[Mikayla]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0ltQd9m2wY|titlu=Blue Eyed Angel (lyric video)|kunjom=Bajada|isem=Mikayla|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Cold November |[[Bennie Blue]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/29i3MOWKeFQncfOqmsA56x|titlu=Cold November|kunjom=Bennie Blue|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Lost In Love (Falar De Amor) |[[Jas Rolyn]] & [[Rafa Mathias]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JAbk7EPJjkQ|titlu=Lost in Love|kunjom=Rolyn|isem=Jas|kunjom2=Mathias|isem2=Rafa|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=es,en}}</ref> | |- |22 |Vade Draconem Maledicte |[[Rising Sunset]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://risingsunset.bandcamp.com/album/vade-draconem-maledicte|titlu=VADE DRACONEM MALEDICTE, by RISING SUNSET|sit=Rising Sunset|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-02}}</ref> | |- |25 |Stolen In The Night |[[Geo Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nj5D7SPeKFk|titlu=Stolen in the Night|kunjom=Debono|isem=Geo|data=25 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |NordTerra |[[Walter Vella]] & [[Glen Montanaro]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/18rm9o5SBB97urqOYoFG3w|titlu=Nordterra|kunjom=Vella|isem=Walter|data=25 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Vinyl Paradise |[[Vinyl Paradise]] |Album |Vinyl,<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/vinyl-paradise-launch-debut-album.1101691|titlu=Vinyl Paradise to launch debut album|kunjom=Release|isem=Press|data=2024-11-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> CD, Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://vinylparadise.bandcamp.com/album/vinyl-paradise|titlu=Vinyl Paradise, by Vinyl Paradise|sit=Vinyl Paradise|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> | |- |30 |Guilty |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/5opzIeytTFA3tOsFdy4Lxn|titlu=Guilty|kunjom=Peach Talk|data=30 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Diċembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Illum u Dejjem, f'Kull Milied |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=lw69DoykDZo|titlu=Illum u Dejjem, f'Kull Milied|kunjom=The JoyGivers|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Mal-Għanjiet Ħelwa tal-Milied |[[Mark Tonna]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=i7TwsnXfj_c|titlu=Ma' l-Għanjiet Ħelwa tal-Milied|kunjom=Tonna|isem=Mark|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |3 |Siġra tal-Milied |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YghDbgzmGW4|titlu=Siġra tal-Milied|kunjom=SterjoTipi|data=3 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Natalis Notabilis |[[Debbie Scerri]], [[Nicole Vella]], [[Tristan B]], [[Alexia Vella Schembri]], [[Daryl Jaymes]] u [[Miguel Bonello]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=B9eYSUdYkDo|titlu=Natalis Notabilis|data=4 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Ġesu Ħelwa Tarbija |[[The New Victorians]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=S1jf-acmPQQ|titlu=Ġesu Ħelwa Tarbija|kunjom=The New Victorians|data=13 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gargoyle |[[Orami]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://orami.bandcamp.com/album/gargoyle|titlu=Gargoyle, by Orami|sit=ORAMI|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |} == Referenzi == {{Referenzi|20em}} [[Kategorija:Mużika]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] [[Kategorija:2024 f'Malta]] [[Kategorija:Listi ta' mużika]] mpfog612xk1nffotneqdn3qd0rlvkte 318895 318894 2024-12-16T10:40:46Z ToniSant 4257 /* Settembru */ +Reflections 318895 wikitext text/x-wiki Din hija lista ta' attivitajiet mużikali notevoli li ġraw u diski/recordings maħruġa fl-2024. Kull attività jew recording iridu jkunu sostanzjati minn referenza xierqa, u aktar minn waħda, meta dan possibli. ==Diski u recordings oħra maħruġa fl-2024== === Jannar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Haw |[[elPaletti]] |Digital |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|titlu=Haww, by elPaletti|data=2 Jannar 2024|sit=elPaletti|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-08|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240108201542/https://elpaletti.bandcamp.com/track/haww|arkivju-data=2024-01-08|url-status=dead}}</ref> |[[wikidata:Q124354611|Q124354611]] |- |5 |Hey Lover |[[Jay Zinga]] feat. [[Bee (kantanta)|Bee]] |Video |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6d52axydil2aE97ChUJ2Os|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=Spotiify}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WSjbXrsuY7c|titlu=Hey Lover|kunjom=Zinga|isem=Jay|data=5 Jannar 2024|sit=YouTube}}</ref> |[[wikidata:Q124354463|Q124354463]] |- |8 |Bloat Drone |[[Lady Lizard]] |Lyric video |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://ladylizard.bandcamp.com/track/bloat-drone|titlu=Bloat Drone, by Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=Lady Lizard|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-08}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHsJxPy3lJ4|titlu=Bloat Drone|kunjom=Lady Lizard|data=8 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354653|Q124354653]] |- |10 |Feel the Rain |[[Chasing Pandora]] |Single |(reissue) Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7fBZdJ95UVAFQxoHTyayKR?si=936b4f14f3d84d4f|titlu=Feel the Rain|kunjom=Chasing Pandora|data=10 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Blata |[[Is-Suffarin]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://is-suffarin.bandcamp.com/album/blata|titlu=BLATA, by is-Suffarin|sit=is-Suffarin|lingwa=en|data-aċċess=2024-01-19}}</ref> | |- |11 |Semgħat id-Daqq (HBIT Remix) |[[Cher Camilleri]] |Remix |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/hearts-beating-in-time/semghat-id-daqq-hbit-remix|titlu=Semgħet id-Daqq (HBIT remix)|kunjom=Hearts Beating in Time|data=11 Jan 2024|sit=Soundcloud|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Rejection |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PCn5lGT3ONU|titlu=Rejection|kunjom=From Sheep to Wolves|data=11 Jannar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124354710|Q124354710]] |- |15 |(Let's Get) High On Love |[[Ivan Grech]] + [[Faculty of Social Wellbeing]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6S2TR4ZJTvU|titlu=(Let's Get) High On Love|kunjom=Grech|isem=Ivan|kunjom2=Faculty of Social Wellbeing|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Inkwatru Vojt |[[Liston]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0UMTUyaYgiwXTbIjGZO6Ok|titlu=Inkwatru Vojt|kunjom=Liston|data=17 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |L-Isbaħ Stlla |[[Adria Twins]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9U03TKnK46k|titlu=L-Isbaħ Stilla|kunjom=Adria Twins|data=18 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> |[[wikidata:Q124354838|Q124354838]] |- |19 |Let's Talk About Love |[[Michela Galea]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/michela-galea-releases-single.1080087|titlu=Michela Galea releases single|data=2024-01-26|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-01-26}}</ref> |[[Malta Eurovision Song Contest 2024]]<ref>{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/michela-galea-bkanzunetta-gdida-dwar-l-imhabba/|titlu=Michela Galea b'kanzunetta ġdida dwar l-imħabba|kunjom=Newsroom|isem=minn TVM|data=2024-01-20|lingwa=mt|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2lqvBWwPMV1TDFqhijB2o1|titlu=Let's Talk About Love|kunjom=Galea|isem=Michela|data=19 Jan 2024|sit=Spotify|data-aċċess=2024-01-20}}</ref> | |- |20 |Let's Talk About Love |Michela Galea |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HpkcrVDmLGI|titlu=Let's Talk About Love (lyric video)|kunjom=Galea|isem=Michela|data=20 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |20 |Wicked Games |[[Shismu]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1tOgvZBhbxuGgHXUgIGLOD|titlu=Wicked Games|kunjom=Shismu|data=20 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |24 |Cloudmaker |[[Oxygyn]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/cloudmaker|titlu=Cloudmaker, by Oxygyn|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-07}}</ref> | |- |25 |Too Sexy |[[Chris Birdd]] |Online |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2i3ml0ESJNxPCpsgqfAUZ7|titlu=Too Sexy|kunjom=Birdd|isem=Chris|data=25 January 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Chemicals |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=x1C4XNySXSQ|titlu=Chemicals|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=26 Jan 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |26 |Girls Just Wanna |[[Chess Galea]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/265GykoBua5iJdXa0KVxd4|titlu=Girls Just Wanna|kunjom=Galea|isem=Chess|data=26 Jan 2024|sit=Spotify}}</ref> | |- |26 |Arrows |[[Kyle George]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Vs17SVIAjvtm3IrVqOkcn|titlu=Arrows|kunjom=George|isem=Kyle|data=26 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |1964 |[[Vince Bongailas]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4hVMkDQmTRgB6E6evErsYd|titlu=1964|kunjom=Bogailas|isem=Vince|data=28 Jannar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |29 |Happy Birthday |[[Kayati]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1EICOx1eGebrDCLCTLGuZf|titlu=Happy Birthday|kunjom=Kayati|data=29 Jan 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |- |30 |Top Dog |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/top-dog|titlu=Top Dog, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-08}}</ref> | |- |31 |Happy Birthday |Kayati |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Py-zR_mDMXg|titlu=Happy Birthday (Lyric Video)|kunjom=Kayati|data=31 Jan 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q124472078|Q124472078]] |} === Frar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Kieku Nista' |[[Maria Zahra Brincat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=f2Z9D5q4AJY|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07qttwtTYv0S1WgfgkDbF8|titlu=Kieku Nista'|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=1 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |4 |Heatwave |[[Beck]] x [[Zak Walters]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://141records.bandcamp.com/track/heatwave|titlu=Heatwave, by Beck X Zack Walters|sit=141 Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-02-10}}</ref> | |- |8 |Time Flies |[[Red Electric]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=25RCl-MOoIU|titlu=Time Flies|kunjom=Red Electric|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Juliette |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rtQynrVbJL8|titlu=Juliette|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=9 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt, en}}</ref> |Q |- |9 |Shine |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=4qNSkR1nfdo|titlu=Shine|kunjom=Stafrace|isem=Moira|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |9 |Warmth |[[Lulu']] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=g4uyqi12UKc|titlu=Warmth|kunjom=Lulu'|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7uziHOd5xrvAk4KPHbLXvR|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=9 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |10 |Inti Biss |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=-iPQ-a2bvCc|titlu=Inti Biss|kunjom=The JoyGivers|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Ħajti |[[Vince Bongailas]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4X93S80Jm0k8zhsjg8NO3n|titlu=Ħajti|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=13 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> |Q |- |13 |Forty five...in Process |[[elPaletti]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://elpaletti.bandcamp.com/album/forty-five-in-process|titlu=Forty - five ... in Process, by elPaletti|sit=elPaletti|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |13 |Underground |[[Melchior Sultana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/underground|titlu=Underground, by Melchior Sultana|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-28}}</ref> | |- |14 |Sincerely, You |[[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4PGBUbxYrjRS0SgXzHBCXj|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=14 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |15 |Birdsong |[[Hannah Theuma|Hannah]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DYRGab69jKw|titlu=Birdsong|kunjom=Theuma|isem=Hannah|data=15 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Niġi Għandek |[[Karm Debattista mssp]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7mtJUnP3daGM29FfnQSGcP|titlu=Niġi Għandek|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=17 Feb 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |[[Ombra mai fu]] |[[Christine Dalli]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qips0Aeffns|titlu=Ombra mai fu|kunjom=Dalli|isem=Christine|data=18 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |21 |Kemm Nixtieq li Qed |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/kemm-nixtieq-li-qed|titlu=Kemm Nixtieq Li Qed, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |22 |The Wards Outside |[[Sceptocrypt]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sceptocrypt.bandcamp.com/track/the-wards-outside-2024|titlu=The Wards Outside (2024), by sceptocrypt|sit=Sceptocrypt|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> | |- |23 |Another Problem Ahead |[[Antares Flare]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://antaresflare.bandcamp.com/album/another-problem-ahead|titlu=Another Problem Ahead, by Antares Flare|sit=Antares Flare|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> | |- |23 |Sincerely, You |Gaia Cauchi |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AoOtMeIAX5Q|titlu=Sincerely, You|kunjom=Cauchi|isem=Gaiia|data=12 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Pretend |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/78DmVD6WKuwpzzjWKJQtFm|titlu=Pretend|kunjom=Peach Talk|data=23 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Catharsis |[[Tact]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=dNDakLmSqN0|titlu=Catharsis|kunjom=Tact|data=27 Feb 2024|sit=YouTube}}</ref> | |- |27 |Midnight Sun |[[Empire of the Ants]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tyXlqquXdMk|titlu=Midnight Sun|kunjom=Empire of the Ants|data=27 February 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Remember |Vince Bongailas |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iYY-ajN0v_0|titlu=Remember|kunjom=Bongailas|isem=Vince|data=27 Frar 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |28 |Out of the Darkness |[[Owen Leuellen]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7wJIziSs0vAmRiNXP8Pmvf|titlu=Out of the Darkness|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=28 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Waħdi |[[Meadow Strings]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gS32JfbRprk|titlu=Waħdi|kunjom=Meadow Strings|data=29 Feb 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Nostalġija |[[Michelle Micallef|Michelle]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/michelle-ta-the-mics-bkanzunetta-li-ggedded-ftit-memorji-mill-imghoddi/|titlu=Michelle ta’ The Mics b’kanzunetta li ġġedded ftit memorji mill-imgħoddi|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=12 Marzu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4D6E79Yfg50VNKCICR3ojz|titlu=Nostalġija|kunjom=Micallef|isem=Michelle|data=29 Frar 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |} === Marzu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Emmint Fik |[[Ema Vella]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0Ec8juxOuCyz0x5hPNekgi|titlu=Emmit Fik|kunjom=Vella|isem=Ema|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Survivor |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0zIvYT5f3l2PEYDpy7YHdp|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=1 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |1 |[[Qalu Li Raw]] |[[Coda (grupp mużikali)|Coda]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1IFsblIigWZnrA9C4L0Q33|titlu=Qalu Li Raw|kunjom=Coda|data=1 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Ġawhra F'Qalbi |[[Janice Mangion]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6FGTB8VLkiY|titlu=Ġawhra F'Qalbi|kunjom=Mangion|isem=Janice|data=1 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |2 |Int u Jien |[[Moths of Renaissance]] |Single |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/100002832501135/videos/2030575484065207/|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=2 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> / YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2vPe74jfg4U|titlu=Int u Jien|kunjom=Moths of Renaissance|data=3 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Tilwin |[[Robert Farrugia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dronarivm.bandcamp.com/album/tilwin|titlu=Tilwin, by Robert Farrugia|sit=DRONARIVM|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |8 |Better Sides of You |[[Dizzy Goku]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1wbXPTiCZst95aXfw0seN7|titlu=Better Sides of You|kunjom=Goku|isem=Dizzy|data=8 March 2024|sit=Spotify|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-30}}</ref> | |- |8 |The Grief Aftermath |[[Fade Into Obscurity]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://benmifsudjoslin.substack.com/p/the-album-that-took-ten-years-to|titlu=The Album That Took Ten Years to Exist – In Conversation with fade into obscurity|kunjom=Joslin|isem=Ben Mifsud|data=2024-05-25|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fade-into-obscurity.bandcamp.com/album/the-grief-aftermath|titlu=the grief aftermath, by fade into obscurity|sit=fade into obscurity|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-20}}</ref> | |- |9 |Il-Baħħ u Jien |[[Christian Arding]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/video-lghanja-talpoplu-winning-song-launched.1088182|titlu=Video for ‘L-Għanja tal-Poplu’ winning song launched|data=2024-03-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-03-09}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iFqSQTJYW9k|titlu=Il-Baħħ u Jien|kunjom=Arding|isem=Christian|data=9 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Let You In |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0rHHa995WXIvwkI8uVNjQw|titlu=Let You In|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=10 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |14 |Language |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=zFUJUweNwZ4|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=YouTube}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/12gbdsXbuR9Sb3GhYrc4T3|titlu=Language|kunjom=Berne|data=14 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |L-Akbar Ġrajja: Innijiet b'Rabta mal-Passjoni tal-Mulej |[[Ray Sciberras]] / [[Anselm Sciberras]] - Francesca, Paul, u [[Dorothy Bezzina]] |Album |CD biss imħabbra fuq Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=391963260220667&id=100082209881197|titlu=L-Akbar Ġrajja|kunjom=Kunsill Lokali tal-Ħamrun|data=15 Marzu 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Unum Remix Tracks |[[Ġenn]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://genntheband.bandcamp.com/album/unum-remix-tracks|titlu=unum remix tracks, by ĠENN|sit=ĠENN|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-26}}</ref> | |- |17 |Count This |Soular Plex / [[ONE11]] feat. [[Zion not Zeeyon]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=t--YNHUnv-E|titlu=Soular Plex - Count This|kunjom=ONE11|data=17 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Survivor |Klinsmann |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xVNsDnmiNvk|titlu=Survivor|kunjom=Klinsmann|data=19 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |Q |- |21 |Gardjola |[[Vince Fabri]] |EP |Soundcloud<ref>{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/vincefabri/sets/gardjola|titlu=GARDJOLA|kunjom=Fabri|isem=Vince|sit=SoundCloud|lingwa=|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |- |22 |Toni Tagħna |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xROTRzOLMy4|titlu=Toni Tagħna|kunjom=ONE11|data=22 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Compound |[[Oxygyn]] |Album |Vinyl only<ref>{{Ċita web|url=https://shop.trackagescheme.com/event/oxygyn-compound-album-launch/|titlu=OXYGYN {{!}} COMPOUND Album Launch|sit=Trackage Scheme|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |23 |Happier Now |[[Benny Blue]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mYSwo3-GKxk|titlu=Happier Now|kunjom=Benny Blue|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |You Want Me |[[Claire Marante]] |Single |YouTube (audio only)<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=P2veovMHRs0|titlu=You Want Me|kunjom=Marante|isem=Claire|data=23 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Hell Bound |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/hell-bound|titlu=Hell Bound, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-12}}</ref> | |- |23 |Fallakka |[[Tarzna (mużika)|Tarzna]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tarzna.bandcamp.com/album/fallakka|titlu=Fallakka, by Tarzna|sit=Tarzna|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-13}}</ref> | |- |24 |3 Regoli |[[Lokko]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oVk5mFCOOB8|titlu=3 Regoli|kunjom=Lokko|data=24 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Ġranet Sbieħ |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HTimvHYB10E|titlu=Granet Sbieħ|kunjom=SterjoTipi|data=25 Marzu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |26 |Out of Outlaws |[[Current Daze]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VAOLrErc5Xc|titlu=Out of Outlaws|kunjom=Current Daze|data=26 March 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Tħallinix |[[A Lily]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/track/t-allinix|titlu=Tħallinix, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-03-27}}</ref> | |- |31 |Weġgħet Żgħar |[[TroffaĦamra]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://troffahamra.bandcamp.com/album/we-g-at-g-ar|titlu=Weġgħat Żgħar|kunjom=TroffaĦamra|sit=TroffaĦamra|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |31 |Soft and Clear |[[Das Birthday Girl]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dasbirthdaygirl.bandcamp.com/album/soft-and-clear|titlu=Soft and Clear, by Das Birthday Girl|sit=Das Birthday Girl|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-04}}</ref> / Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/0yxTpTnyZOKm4seKzRcYmM|titlu=Soft and Clear|kunjom=Das Birthday Girl|data=31 Marzu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === April === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Gatt Groove |[[Sfera]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://kreattivita.org/events/|titlu=Events Archive|data=2024-03-16|sit=Fondazzjoni Kreattività|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Or2ERgIhiZDLIYmwklmKN|titlu=Gatt Groove|kunjom=Sfera|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |3 |Kung Fu Karate |[[Brodu]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qH_mxyWmlpQ|titlu=Kung Fu Karate|kunjom=Brodu|data=3 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Time in Bottle |[[Charles Busuttil]] & Fabrizio Fedele |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1m3LqmiKWhLAFuHadsfQ3W|titlu=Time in a Bottle|kunjom=Busuttil|isem=Charles|kunjom2=Fedele|isem2=Fabrizio|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Meta Jaqa' l-Ħoss |[[One11]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/hiphop-rising-star-one11-releases-album.1090697|titlu=Hip-hop rising star ONE11 releases album|data=2024-04-10|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-10}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6XhthGGGFjX8Pfxl5faN7r|titlu=Meta Jaqa' l-Ħoss|kunjom=ONE11|data=4 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |5 |Saru l-Qamar |[[A Lily]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/watch-how-haunting-voices-maltese-emigrants-inspired-new-music.1090158|titlu=Watch: How the haunting voices of Maltese emigrants inspired new music|kunjom=Magr|isem=Giuiia|data=2024-03-31|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-04-01}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/saru-l-qamar|titlu=Saru l-Qamar, by A Lily|sit=Kewn Records|lingwa=mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> | |- |5 |Kull Par Għal Paru |[[Maria Zahra Brincat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/60gHwSfG4KuhUy60ZbE6xv|titlu=Kull Par Għal Paru|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=5 April 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Causatum |[[Jes Psaila]] - [[The Hinge Project]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.ticketline.com.mt/bookings/Shows.aspx?ProductionId=1093|titlu=Jes Psaila The Hinge Project - 'Causatum' - Album Launch|sit=www.ticketline.com.mt|data-aċċess=2024-03-16}}</ref> |Vinyl only | |- |11 |Regional Road |[[DJ Gorg Borg]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/7x6fH2n7K8d0OnOZPVJk0O|titlu=Regional Road|kunjom=DJ Gorg Borg|data=11 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Wild Things (a live album) |[[Alexandra Alden]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://alexandraalden.bandcamp.com/album/wild-things-a-live-album|titlu=wild things (a live album), by Alexandra Alden|sit=Alexandra Alden|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-02}}</ref> | |- |15 |Cupid |[[Gaia Cauchi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5ptncV5Mn10|titlu=Cupid|kunjom=Cauchi|isem=Gaia|data=15 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |Electrify |[[Simon Pulo]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/electrify|titlu=Electrify, by Simon Pulo|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Kusksu Clan |[[Brodu]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Kusksu Clan, by Brodu|sit=Brodu|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-25}}</ref> | |- |19 |Cut, Paste, Rave N' Roll |[[Dolls for Idols]] |Album (reissue) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://kewnrecords.bandcamp.com/album/cut-paste-rave-n-roll|titlu=Cut, Paste, Rave N' Roll, by Dolls For Idols|sit=Kewn Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |19 |Landslide |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2E9M03paz10UkgRcI7DTj7|titlu=Landslide|kunjom=Critien|isem=Kris|data=19 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Anxiety |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RWGfOiPaXss|titlu=Anxiety|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=23 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Ugly Duckling |[[Nikita Cardona|Kiita-C]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://brodu.bandcamp.com/album/kusksu-clan|titlu=Ugly Duckling|kunjom=Kiita-C|data=24 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |What Are We Now? |[[Jon Guelas]] + [[Gaia Cauchi]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2COv4MKLGtV2dxtrcQy7RV|titlu=What Are We Now?|kunjom=Guelas|isem=Jon|kunjom2=Cauchi|isem2=Gaia|data=26 April 2024}}</ref> | |- |26 |Infinity |[[Denzel Jo Armani]] feat. [[Drakard]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2GUbAQLUzDBf0MtLbJL8Zf|titlu=Infinity|kunjom=Armani|isem=Denzel Jo|data=26 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Trios, Had To Happen |[[Glen Montanaro]] & [[Carsten Landors]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2q2mYNZw0HNrGwbj7vvQCR|titlu=Trios, Had To Happen|kunjom=Montanaro|isem=Glen|kunjom2=Landors|isem2=Carsten|data=24 April 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Serquli |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1F8Q2xmh14M|titlu=Serquli|kunjom=Mifsud|isem=Edward|data=27 April 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Can't Be Stopped |[[Owen Leuellen]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=gfZmT-0Fl24|titlu=Can't Be Stopped|kunjom=Leuellen|isem=Owen|data=29 April 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Mejju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Peace and Love |[[Manwel T]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/peace-and-love|titlu=Peace And Love, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-01}}</ref> | |- |3 |Blame It On Me |[[Wayne]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6dtCCN8dq1r4GI7JDmYs5v|titlu=Blame It On Me|kunjom=_|isem=Wayne|data=3 May 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Heal Me |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9kXvKyaa1Ag|titlu=Heal Me|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Għanja lil Ġużi |[[Amber Bondin|Amber]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3JlXY7yXEaQ|titlu=Għanja lil Ġużi|kunjom=Bondin|isem=Amber|data=5 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |7 |Lost in the Wilderness |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/lost-in-the-wilderness|titlu=Lost In The Wilderness, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |9 |Mhux il-Ħin |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Urhln1wdHnw|titlu=Mhux il-Ħin|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=9 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Cosmic Dance |[[Sound Synthesis]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eudemonia.bandcamp.com/album/cosmic-dance|titlu=Cosmic Dance, by Sound Synthesis|sit=Eudemonia|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-15}}</ref> | |- |10 |Ethereal |[[Bahjat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=h_Ieg2_hfnc|titlu=Ethereal|kunjom=Bahjat|data=10 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |10 |Shaw Enuff |[[Tom Caruana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tomcaruana-teasea.bandcamp.com/album/shaw-enuff|titlu=Shaw Enuff, by Tom Caruana|sit=Tom Caruana|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |11 |Mingħajr Kliem (Acoustic) |[[Keith Zammit Mintoff]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=j2ymDQylEF8|titlu=Mingħajr Kliem|kunjom=Zammit Mintoff|isem=Keith|data=11 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Teatime |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mDcHSleCfm0|titlu=Teatime|kunjom=Chasing Pandora|data=13 May 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Rita |[[Kapitlu Tlettax]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3HlLyw-_LBQ|titlu=Rita|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=13 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Lose |[[Sarah Bonnici]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://maltadaily.mt/sarah-bonnici-announces-new-song-days-after-eurovision-performance/|titlu=Sarah Bonnici Announces New Song Days After Eurovision Performance|kunjom=MaltaDaily|data=2024-05-11|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-05-11}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2Ni0ZV99EezHJeLEP3lbPj|titlu=Lose|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |The Final Chapter |[[Sammy Murgo]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/1kIQtsGtsMRXeUUGoGdUFa|titlu=The Final Chapter|kunjom=Murgo|isem=Sammy|data=15 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |16 |ok ok ok |[[Anthea Gatt|Anthea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EkGvj62HdcM|titlu=ok ok ok|kunjom=Gatt|isem=Anthea|data=16 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Alka |[[Tribali]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2pdwv6mDdg9iEmVIMkWGwu|titlu=Alka|kunjom=Tribali|data=17 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta |[[Gabriel Schembri]] u [[Francesco Frendo]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3Z0FRUuHF8E|titlu=Il-Ballata tal-Hiblu Tlieta|kunjom=Schembri|isem=Gabriel|kunjom2=Frendo|isem2=Francesco|sit=YouTube|lingwa=mt|data-aċċess=18 Mejju 2024}}</ref> | |- |19 |On My Mind |[[Jake Bartolo|Jake]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5_hFAdyZsMo|titlu=On My Mind|kunjom=Bartolo|isem=Jake|data=19 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |About You |[[Kayati]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WYyoXF0RIZ8|titlu=About You|kunjom=Kayati|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q127327719|Q127327719]] |- |23 |Waves |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FpxaUWyogIA|titlu=Waves|kunjom=Berne|data=23 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Raġġ |[[Edward Mifsud (mużiċist)|Edward Mifsud]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/orchestral-progressive-rock-concert-due-staged-astra-theatre.1092057|titlu=Orchestral progressive rock concert to be held at Astra Theatre|data=2024-05-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-05-08}}</ref> | | |- |24 |Blessed |[[Ben Miller]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fwhYzPT_An0|titlu=Blessed|kunjom=Miller|isem=Ben|data=24 Mejju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Tagħmel X'Tagħmel |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YW-w2GKE8WA|titlu=Tagħmel X'Tagħmel|kunjom=ONE11|data=28 Mejju 2024|sit=YouTubew|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Easy Love |[[nosnow/noalps]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://nosnownoalps.bandcamp.com/album/easy-love|titlu=Easy Love, by nosnow/noalps|sit=nosnow/noalps|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-31}}</ref> | |- |30 |Sonic Expansion |[[Acidulant]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://gatedrecordings.bandcamp.com/album/sonic-expansion|titlu=Sonic Expansion, by Acidulant|sit=Gated|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-10}}</ref> | |- |31 |Jewel of the Nile |[[Chris Goa]] & [[George Curmi l-Pusé]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/3QWoSniesuEmIyGhvT9dKU|titlu=Jewel of the Nile|kunjom=Goa|isem=Chris|kunjom2=Curmi l-Pusé|isem2=George|data=31 Mejju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ġunju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Jail on My Mind |[[Clinton Walletking]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=3yrt4SOJOMY|titlu=Jail on My Mind|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=2 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Bloodstream Waterfall Cannonball |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0eqZtG7bpTo|titlu=Bloodstream Waterfall Cannonball|kunjom=Eyes to Argus|data=6 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Lost in Love |[[Jas Rolyn]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZZBKLkv26RQ|titlu=Lost in Love (Lyric Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Sold Cheap |[[Jim Hickey|Ħelwa]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=9bo8vKIwHlQ|titlu=Sold Cheap|kunjom=Hickey|isem=Jim|data=7 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Manwel T meets Zion Train |[[Manwel T]] & [[Zion Train]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-zion-train|titlu=MANWEL T meets ZION TRAIN, by Zion Train & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-07}}</ref> | |- |7 |The Upside Down |[[Carlo Muscat]] + [[Tony Tixier]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-upside-down|titlu=The Upside Down, by Carlo Muscat and Tony Tixier|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | |- |10 |Eternità |[[Avenue Sky]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NKCewdEofG4|titlu=Eternità|kunjom=Avenue Sky|data=10 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Memories |[[Micimago]] & [[Ryan Hili]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3VEpQRfJ3ipyGqKZ3VXfQl|titlu=Memories|kunjom=Micimago|kunjom2=Hili|isem2=Ryan|data=12 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Gass Freestyle |[[Owen Leuellen]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XNONFxn-nKY|titlu=Gass Freestyle (Lyric Video)|kunjom=Luellen|isem=Owen|data=12 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lost in Love |Jas Rolyn |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hbFf0vE-kUo|titlu=Lost in Love (Official Video)|kunjom=Rolyn|isem=Jas|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Over the Moon |[[The Stents]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5JPaxYbGgF0|titlu=Over the Moon|kunjom=The Stents|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Lacrime Moët |[[Emma Muscat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XUe_ZRdzUxg|titlu=Lacrime Moët|kunjom=Muscat|isem=Emma|data=13 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |14 |Dalgħodu |[[Kym Pepe]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0LV4k6anV7w|titlu=Filgħodu|kunjom=Pepe|isem=Kym|data=14 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |14 |Skarta |[[Il-Majċa]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=1275656930075481|titlu=Skarta|kunjom=Lanzon|isem=Eugenio|data=14 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gone By |[[Franco Tartaglia]] ft. [[Analise Mifsud]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oHaX7NGUwqE|titlu=Gone By|kunjom=Tartaglia|isem=Franco|kunjom2=Mifsud|isem2=Analise|data=15 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |John Doe |[[13 Years Later]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1caEiEBfdjoE4TSItSRcjC|titlu=John Doe|kunjom=13 Years Later|data=17 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |John Doe |13 Years Later |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/13-years-later-lura-fix-xena-muzikali-maltija/|titlu=13 Years Later lura fix-xena mużikali Maltija|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=23 Ġunju 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=3824807151070895|titlu=John Doe (lyric video)|kunjom=13 Years Later|data=18 Ġunju 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Just Because |[[Clinton Walletking]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5sJwEHO01SDOTANFJFblvb|titlu=Just Because|kunjom=Walletking|isem=Clinton|data=20 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Better in Pink |[[Jessica Grech]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZAeiUbIWxRw|titlu=Better in Pink|kunjom=Grech|isem=Jessica|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Fir-Ramla l-Ħamra |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VFvoki1xba0|titlu=Fir-Ramla l-Ħamra|kunjom=The JoyGivers|data=21 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |22 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/03xcH7TU1ISjOlvoZuQUmS|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=22 Ġunju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |24 |Zabbeth / Vaulderie |[[Zabbeth]] / Vaulderie |Album (split) |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://zabbeth.bandcamp.com/album/zabbeth-vaulderie|titlu=Zabbeth/Vaulderie, by ZABBETH, VAULDERIE|sit=ZABBETH|lingwa=en|data-aċċess=2024-05-23}}</ref> | |- |26 |Movin' |[[Moira Stafrace]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o8ovaSJEbTQ|titlu=Movin'|kunjom=Stafrace|isem=Moira|data=26 Ġunju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Lulju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Long Wait (Medieval Rework) |[[Robert Farrugia]] & Welleda Muller |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/track/long-wait-medieval-rework|titlu=Long Wait (Medieval Rework), by Robert Farrugia, Welleda Muller|sit=Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |4 |Your Piece (single) |[[Eyes to Argus]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=p0YR7vjkXFA|titlu=Your Piece|kunjom=Eyes to Argus|data=4 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Alien Grace |[[Alien Grace]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://aliengrace.bandcamp.com/album/alien-grace|titlu=Alien Grace, by Alien Grace|sit=Alien Grace|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |5 |Hero |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=aK6OoqByo2w|titlu=Hero (lyric video)|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=5 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Same Old Story |Midnight (feat. [[Joe Roscoe]] + [[Kevin Paul]]) |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0LW8u0ZiPrkQkXmZN4AXUk|titlu=Same Old Story|kunjom=Midnight|kunjom2=Roscoe|isem2=Joe|kunjom3=Paul|isem3=Kevin|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Aunt Sally (Stop the Abuse) |[[Brian Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q51smTfoDHo|titlu=Aunt Sally (Stop the Abuse)|kunjom=Farrugia|isem=Brian|data=8 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Clouds |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/clouds|titlu=Clouds, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-09}}</ref> | |- |9 |Tlaqna sal-Bajja |[[Deborah C]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=X9taasy0e2o|titlu=Tlaqna sal-Bajja|kunjom=C|isem=Deborah|data=9 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Rajtek |[[Andrew Zammit]] |Single |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=L2eMfYFfmig|titlu=Rajtek|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=10 Lulju 2024|sit=YouTube (via CDBaby)|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Vjaġġ Sabiħ |[[Kantera]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=WUvwshyHIbA|titlu=Vjaġġ Sabiħ|kunjom=Kantera|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Modern Society |[[The Rifffs]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/the-rifffs-back-new-single.1095200|titlu=The Rifffs are back with a new single|data=2024-07-11|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-07-11}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=I2q9HTN2xVw|titlu=Modern Society|kunjom=The Rifffs|data=11 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Memphis Mac |[[Memphis Mac]] |Album |YouTube audio only<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_lYGP-Hr-I_3pb2GlNnHT7F1daFF2rNhaA|titlu=Memphis Mac|kunjom=Memphis Mac|data=12 Lulju 2024|sit=YouTube playlist|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5vaU5mdCAlDjhhyeOCvHhM|titlu=Naddatta|kunjom=Camilleri|isem=Cher|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Something Real |[[Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1diddE3WchZvpyuFUBDCBc|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=12 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> |Q |- |12 |Local Popular Songs Vol.1 |[[Capitol K]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://capitolk.bandcamp.com/album/local-popular-song-vol-1|titlu=Local Popular Song Vol.1, by Capitol K|sit=Capitol K|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-26}}</ref> | |- |17 |Visions of Transcendence |[[Simon Sammut]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.com/shop|titlu=Simon Sammut - Shop|sit=simonsammut.com|data-aċċess=2024-07-27}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://simonsammut.bandcamp.com/album/visions-of-transcendence|titlu=Visions of Transcendence, by Simon Sammut|sit=Simon Sammut|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-01}}</ref> | |- |18 |Happier |[[Shaun Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=eymz8PoA__E|titlu=Happier|kunjom=Farrugia|isem=Shaun|data=18 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Reroot |[[Eyes to Argus]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://eyestoargus.bandcamp.com/album/reroot|titlu=Reroot, by Eyes to Argus|sit=Eyes to Argus|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-08}}</ref> | |- |19 |Holding Back |[[Tara Formosa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NrUa5YD2e4JtDJqLD9Jsj|titlu=Holding Back|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=19 Lulju 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Rajtek |Andrew Zammit |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=011vvxtx9eM|titlu=Rajtek (FILMAT BIL-LIRIKA)|kunjom=Zammit|isem=Andrew|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |19 |Stronger (remix) |[[Krista Šujak]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2Ov68deYV2g|titlu=Stronger (remix)|kunjom=Šujak|isem=Krista|data=19 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Manwel T meets Dubmatix |Dubmatix & [[Manwel T]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/manwel-t-meets-dubmatix|titlu=MANWEL T meets DUBMATIX, by Dubmatix & Manwel T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-22}}</ref> | |- |25 |You Never Get Enough |[[Berne]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=kXlr9ngRH64|titlu=You Never Get Enough|kunjom=Berne|data=25 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Talking Back |[[The Busker]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GvafexNQJhY|titlu=Talking Back|kunjom=The Busker|data=26 Lulju 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> |[[wikidata:Q128034394|Q128034394]] |- |26 |So Bored |[[Kurt Kind]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/27UNxGrlhJ6sd4woZnp2sa|titlu=So Bored|kunjom=Kind|isem=Kurt|data=26 July 2024|sit=open.spotify.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-03}}</ref> | |- |27 |Salt Water |[[Neil Pantos]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://battibatti.bandcamp.com/album/salt-water|titlu=Salt Water, by Neil Pantos|sit=Battibatti|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-28}}</ref> | |- |30 |Naddatta |[[Cher Camilleri]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chercamilleri.bandcamp.com/album/naddatta|titlu=NADDATTA, by Cher Camilleri|sit=Cher Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-07-30}}</ref>''ħareġ fuq Spotify fit-12 ta' Lulju 2024'' | |} === Awwissu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Paradise |[[Matthew James Borg|Matthew James]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=tDG7tOitasw|titlu=Paradise|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=1 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |2 |Anxiety (acoustic) - A Cinematic Experience |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=z1ACfPALm5E|titlu=Anxiety - A Cinematic Experience|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=2 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref><br />''ara verżjoni oħra fit-23 t'April 2024'' | |- |2 |I Confess |[[Megan May]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3P5u7IuXgmCO7XauxgehUV|titlu=I Confess|kunjom=May|isem=Megan|data=2 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey |[[Scallop Studios]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7oSM57SEsFMzeGlN2b7fiq|titlu=The Journey|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |The Journey to the Elder of the Shell |Scallop Studios |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Jj9HVa3yPp4|titlu=The Journey to the Elder of the Shell|kunjom=Scallop Studios|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |It's Alright |[[Kodin]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rpoX10VLEF8|titlu=It's Alright|kunjom=Kodin|data=8 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |8 |Thank You |[[Karm Debattista]] mssp |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6nbhjoscup9KG9ubcSkkt9|titlu=Thank you|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=8 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |S.W.E.A.T. |[[Kelsey Bellante]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HyQBE1B6LdE|titlu=S.W.E.A.T.|kunjom=Bellante|isem=Kelsey|data=9 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Synthetic Panic |[[Current Daze]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/07q96k90hdVLwCnG2wrDcw|titlu=Synthetic Panic|kunjom=Current Daze|data=14 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Medieval [+] Ambient |[[Robert Farrugia]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/album/medieval-ambient|titlu=Medieval [+] Ambient, by Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-21}}</ref> | |- |19 |Modern Society Dub - Manwel T Mix |The Rifffs |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/modern-society-dub-manwel-t-mix|titlu=Modern Society Dub - Manwel T Mix, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-19}}</ref> | |- |19 |Prescription |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Nev1jkBr1qM|titlu=Prescription|kunjom=Galea|isem=Chess|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Something Real |[[Klinsmann]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rnOwIpnL7ek|titlu=Something Real|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=19 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref>''<br />single maħruġa fit-12 ta' Ġunju 2024'' |Q |- |23 |Love Me |[[Cora Elizabeth Lewis|Cora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2E3EAbuHb9Y|titlu=Love Me|kunjom=Lewis|isem=Cora Elizabeth|data=23 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Once Again |[[Patryk Cutajar]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4tgcDALagk1Y244W4vSU0V|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=24 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Prescription (Acoustic Version) |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wishPd9gUM4|titlu=Prescription (Acoustic Version)|kunjom=Galea|isem=Chess|data=27 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Losing Sleep |[[Gail Attard|Gail]], [[Glenn Sacco|Sacco]], [[Cathy K]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/losing-sleep-press-release|titlu=Losing Sleep - Press Release|sit=www.melodija.eu|lingwa=en|data-aċċess=2024-08-30}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0oqhANnXDWsvQU4D3EHZmc|titlu=Losing Sleep|kunjom=Sacco|isem=Glenn|kunjom2=Attard|isem2=Gail|kunjom3=Cathy K|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Għidli Min |[[Kapitlu Tlettax]] feat. Jessica |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HKgtUG4_SBc|titlu=Għidli Min|kunjom=Kapitlu Tlettax feat. Jessica|data=28 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Ghost of the Blues |[[Lighthouse (band)|Lighthouse]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=NcmZa0JcNlk|titlu=Ghost of the Blues|kunjom=Lighthouse|data=29 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Sometime Soon |[[Ryan Hili]] & [[Timea Farr]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/ryan-hili-u-timea-farr-jikkollaboraw-flimikien-bsometime-soon/?_gl=1*1rbxu5c*_up*MQ..*_ga*NzA0MzIwOTIzLjE3MjUwOTExMzQ.*_ga_3GTJ9WD5HH*MTcyNTA5MTEzNC4xLjAuMTcyNTA5MTEzNC42MC4wLjA.|titlu=Ryan Hili u Timea Farr jikkollaboraw flimikien b’Sometime Soon|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=31 Awwissu 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6PUEvlWdLJph4YJJ1a4lOE?si=a7e1190459ec4301|titlu=Sometime Soon|kunjom=Hili|isem=Ryan|kunjom2=Farr|isem2=Timea|data=30 Awwissu 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Submission |[[From Sheep to Wolves]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ER0F3VN0KzI|titlu=Submission|kunjom=From Sheep to Wolves|data=30 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |31 |Once Again |Patryk Cutajar |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Efb_7qVNZWk|titlu=Once Again|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=31 Awwissu 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Settembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Timeless Romance |[[Geo Debono]] |Video<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=4 Settembru 2024|titlu=Ballata Romantika mill-Kantawtur Geo Debono|url=https://newsbook.com.mt/ballata-romantika-mill-kantawtur-geo-debono/|pubblikazzjoni=Newsbook}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=l-Z9zM25xr0|titlu=Timeless Romance|kunjom=Debono|isem=Geo|data=1 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Lies |[[Maria Cini]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=pyGzL-BRCiY|titlu=Lies|kunjom=Cini|isem=Maria|data=4 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |One and Only |[[Lyndsay Pace|Lyndsay]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DmRIQulS5p8|titlu=One and Only|kunjom=Pace|isem=Lyndsay|data=5 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Celestial Rhymes of Conviction |[[Current Daze]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7DOBpLRnMHhLzPocGqpCmd|titlu=Celestial Rhymes of Conviction|kunjom=Current Daze|data=5 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Red Light |[[Nicole Frendo]] feat. [[Matt Blxck]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Bllnm1M7QXA|titlu=Red Light|kunjom=Frendo|isem=Nicole|kunjom2=Blxck|isem2=Matt|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Nowhere |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/nowhere|titlu=Nowhere|kunjom=Camilleri|isem=Andre|data=7 Settembru 2024|sit=Bandcamp|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Reflections |[[Damaged & Co.]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=7s3-3xT_lGs|titlu=Reflections|kunjom=Damaged & Co.|data=13 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Morsa |[[Skald]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.fmt.com.mt/event-details/skald-morsa|titlu=SKALD MORSA|sit=FM Group|lingwa=en|data-aċċess=2024-06-17}}</ref> | | |- |17 |Oh No |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no|titlu=Oh No, by The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-09-23}}</ref> | |- |18 |20XX (An Open Letter to Myself) |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=XbRLHLxS4BM|titlu=20XX|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |Silly Working Mule |[[Charlie Busuttil]] |Single |Audio only on YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://youtube.com/watch?v=EmDCZc-C4Y0?si=Cn_2FKaW4L-U1Guu|titlu=Silly Worrking Mule|kunjom=Busuttil|isem=Charlie|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Nightmares |[[X-Tend]] |Video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/watch/?v=500267416132041|titlu=Nightmares|kunjom=X-Tend|data=18 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |One-Time Story |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=V-GnH_4f9CM|titlu=One-Time Story|kunjom=Chasing Pandora|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Ejja |[[Matt Blxck]] X [[Erba']] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EWbFu3yiu6g|titlu=Ejja|kunjom=Black|isem=Matt|kunjom2=Erba'|data=20 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |They Say! |[[El Ferr]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1hz7A3kt6RDElGYLX2hZQd|titlu=They Say!|kunjom=El Ferr|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |20 |Bobcat |[[Airport Impressions]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3IcNmGumo7tMNuAeo26Che|titlu=Bobcat|kunjom=Airport Impressions|data=20 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |23 |Destinazzjoni |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=q84ryI02YQk|titlu=Destinazzjoni|kunjom=SterjoTipi|data=23 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |Heart of the Med |[[Dean Muscat]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1A5HpBOTa2NGLRoJi5tMy6|titlu=Heart of the Med|kunjom=Muscat|isem=Dean|data=23 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Oh No |The Rifffs |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=M0Egaqs7Yco|titlu=Oh No|kunjom=The Rifffs|data=25 Settembru 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Love You Like That |[[Sarah Bonnici]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Qam7-18WbLk|titlu=Love You Like That|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=26 Settembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |1984–2024 |[[X-Tend]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/7H9R16MpcPgZIPgYC8EEaE|titlu=X-Tend 1984–2024|kunjom=X-Tend|data=26 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |Landslide (Acoustic) |[[Kris Critien]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3rDwFUyJxr6iIaXTaEd3V4|titlu=Landslide (Acoustic)|kunjom=Critien|isem=Kris|data=27 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Fil-Ħolm |[[1905 (kantawtur)|1905]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/75NDdKAMAk4Ss2Dnv3BPyL|titlu=Fil-Ħolm|kunjom=1905|data=28 Settembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Ottubru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Paint Sniffing Survivors |[[Fake Ophelia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vyWZffyw5PI|titlu=Paint Sniffing Survivors|kunjom=Fake Ophelia|data=3 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Paint Sniffing Survivors |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/paint-sniffing-survivors-2|titlu=Paint Sniffing Survivors, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Orqod (that bb mix) |[[Joon]] |SIngle |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://templeofjoon.bandcamp.com/track/orqod-that-bb-remix|titlu=Orqod (that bb Remix), by JOON|sit=JOON|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-04}}</ref> | |- |4 |Boogeyman |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=PQiox_Bx49c|titlu=Boogeyman|kunjom=Galea|isem=Chess|data=4 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |The Weight Of It All |[[Chasing Pandora]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/chasing-pandora-press-release|titlu=Chasing Pandora - press release|kunjom=Team|isem=Melodija|data=2024-09-17|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://chasingpandora.bandcamp.com/album/the-weight-of-it-all|titlu=The Weight Of It All, by Chasing Pandora|sit=Chasing Pandora|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-02}}</ref> + Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/4Gx0IGgfi6LJlR8oEU1FCB|titlu=The Weight of It All|kunjom=Chasing Pandora|data=5 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Franklin Calleja |[[Chains]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/franklin-calleja-jniedi-zewg-kanzunetti-godda/|titlu=Franklin Calleja Jniedi Żewġ Kanzunetti Ġodda|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=17 Settembru 2024|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/3SH4jNqS0n7ID1fgMGLvJw|titlu=Chains|kunjom=Calleja|isem=Franklin|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Under Pressure |[[Matthew James Borg|Matthew James]] feat. [[Michela Pace|Michela]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2M6G10L30jMnN1nvkC8R6Y|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=11 Ottubru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Oh No Dub - Manwel T Mix |[[The Rifffs]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://therifffs.bandcamp.com/track/oh-no-dub|titlu=Oh No Dub, by The Rifffs MT|sit=The Rifffs MT|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |14 |Għidli |[[Mike Spiteri]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=my7uhhamNrQ|titlu=Għidli|kunjom=Spiteri|isem=Mike|data=14 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |17 |Under Pressure |Matthew James feat. Michela |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=VPRfmDZcmgM|titlu=Under Pressure|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=17 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Burnt Endz |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=miDdBsCvPSY|titlu=Burnt Endz|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=18 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Spanish Drifter |Fake Ophelia |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/track/spanish-drifter-2|titlu=Spanish Drifter, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-24}}</ref> | |- |22 |This World Will Break Your Heart |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/this-world-will-break-your-heart|titlu=This World Will Break Your Heart, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |24 |Loaded Gun |[[Eddie Fresco]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=96rFfbdydsQ|titlu=Loaded Gun|kunjom=Fresco|isem=Eddie|data=24 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |The Body Is Only Light |[[Carlo Muscat]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://carlomuscat.bandcamp.com/album/the-body-is-only-light|titlu=The Body Is Only Light, by Carlo Muscat|sit=Carlo Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2024-10-19}}</ref> | |- |25 |Narċissista |[[Kapitlu Tlettax]] ft. [[Maria Christina]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JD9INwMQ64I|titlu=Narċissista|kunjom=Kapitlu Tlettax|kunjom2=Maria Christina|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |25 |Sorry |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nZfIG_px1sE|titlu=Sorry|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en,mt}}</ref> | |- |25 |Help Me |[[Ozzy Lino]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qWnFD_H91Rc|titlu=Help Me|kunjom=Ozzy Lino|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Great Escape |[[Alexandra Alden]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=v4fNbIDDHiE|titlu=Great Escape|kunjom=Alden|isem=Alexandra|data=25 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |27 |October Dreams |[[Nicole Magro]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=fB5fi7tNj4E|titlu=October Dreams|kunjom=Magro|isem=Nicole|data=27 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |29 |Għawdex Tiegħi |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=MmBRhS2uA_k|titlu=Għawdex Tiegħi|kunjom=The JoyGivers|data=29 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |31 |Ruinis Melitensis - Live |[[Saħħar (mużiċist Malti)|Saħħar]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://sahhar.bandcamp.com/album/ruinis-melitensis-live|titlu=Ruinis Melitensis - Live, by Saħħar|sit=Saħħar|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |31 |789 |[[Berne]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6d6fteCNmisZhlqJMs0qer|titlu=789|kunjom=Berne|data=31 Ottubru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === Novembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Till I Can Gain Control Again |[[Fake Ophelia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://fakeophelia.bandcamp.com/album/till-i-can-gain-control-again|titlu=Till I Can Gain Control Again, by Fake Ophelia|sit=Fake Ophelia|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-01}}</ref> | |- |1 |Be Still |Fake Ophelia |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_YPvpqV74jM|titlu=Be Still|kunjom=Fake Ophelia|data=1 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |1 |Momento Mori |[[Chellcy Reitsma]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/33HoceNX7wVsK5563S10XE|titlu=Momento Mori|kunjom=Reitsma|isem=Chellcy|data=1 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |The Place Where No One Cries |[[Stephen Galea]] feat. [[Grace Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YhCt50drJ-w|titlu=The Place Where No One Cries|kunjom=Galea|isem=Stephen|kunjom2=Debono|isem2=Grace|data=4 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |6 |Ballottra |[[Robert Farrugia]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_7Vq4fvkVpU|titlu=Ballottra|kunjom=Farrugia|isem=Robert|data=6 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |8 |Paper Boat |[[Klinsmann Coleiro|Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0NdZzkMbePy3vUY3X7OegM|titlu=Paper Boat|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=8 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Ħallini |[[Daryl Jaymes]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=br4IJTSLIFw|titlu=Ħallini|kunjom=Jaymes|isem=Daryl|data=9 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |A. Voice Memo Covers |Fake Ophelia |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://myfairlsdy.bandcamp.com/album/a-voice-memo-covers|titlu=A. Voice Memo Covers, by Fake Ophelia|sit=My Fair Lsdy Records|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-23}}</ref> | |- |15 |Illum |[[Dario Bezzina]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2NQ1UYuzwih3MXDcMvIKI3|titlu=Illum|kunjom=Bezzina|isem=Dario|data=15 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |16 |Empire of Filth |[[Orami]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=sCeV2knaSx0|titlu=Empire of Filth|kunjom=Orami|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |All I Need |[[Rita Pace]] |Lyric video |Facebook<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/1213113204/videos/878338434465214/|titlu=All I Need|kunjom=Pace|isem=Rita|data=17 Novembru 2024|sit=Facebook|lingwa=en}}</ref> | |- |18 |Grazzi bil-Quddiem |[[Mistura (band)|Mistura]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=asHLVA7aYG8|titlu=Grazzi bil-Quddiem|kunjom=Mistura|data=18 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |20 |Evil Gnome of Doom |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/evil-gnome-of-doom|titlu=Evil Gnome Of Doom, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-28}}</ref> | |- |22 |Jubal |[[Patryk Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HRQer0LrKwk|titlu=Jubal|kunjom=Cutajar|isem=Patryk|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Crossfire |[[Marc Storace|Storace]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6eBwCfuNkhOfpU9wkuVzuk|titlu=Crossfire|kunjom=Storace|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Blue Eyed Angel |[[Mikayla]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0ltQd9m2wY|titlu=Blue Eyed Angel (lyric video)|kunjom=Bajada|isem=Mikayla|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Cold November |[[Bennie Blue]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/29i3MOWKeFQncfOqmsA56x|titlu=Cold November|kunjom=Bennie Blue|data=22 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Lost In Love (Falar De Amor) |[[Jas Rolyn]] & [[Rafa Mathias]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=JAbk7EPJjkQ|titlu=Lost in Love|kunjom=Rolyn|isem=Jas|kunjom2=Mathias|isem2=Rafa|data=22 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=es,en}}</ref> | |- |22 |Vade Draconem Maledicte |[[Rising Sunset]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://risingsunset.bandcamp.com/album/vade-draconem-maledicte|titlu=VADE DRACONEM MALEDICTE, by RISING SUNSET|sit=Rising Sunset|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-02}}</ref> | |- |25 |Stolen In The Night |[[Geo Debono]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=nj5D7SPeKFk|titlu=Stolen in the Night|kunjom=Debono|isem=Geo|data=25 Novembru 2024|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |NordTerra |[[Walter Vella]] & [[Glen Montanaro]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/18rm9o5SBB97urqOYoFG3w|titlu=Nordterra|kunjom=Vella|isem=Walter|data=25 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |29 |Vinyl Paradise |[[Vinyl Paradise]] |Album |Vinyl,<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/vinyl-paradise-launch-debut-album.1101691|titlu=Vinyl Paradise to launch debut album|kunjom=Release|isem=Press|data=2024-11-29|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> CD, Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://vinylparadise.bandcamp.com/album/vinyl-paradise|titlu=Vinyl Paradise, by Vinyl Paradise|sit=Vinyl Paradise|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-06}}</ref> | |- |30 |Guilty |[[Peach Talk]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/5opzIeytTFA3tOsFdy4Lxn|titlu=Guilty|kunjom=Peach Talk|data=30 Novembru 2024|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Diċembru === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |1 |Illum u Dejjem, f'Kull Milied |[[The JoyGivers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=lw69DoykDZo|titlu=Illum u Dejjem, f'Kull Milied|kunjom=The JoyGivers|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |1 |Mal-Għanjiet Ħelwa tal-Milied |[[Mark Tonna]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=i7TwsnXfj_c|titlu=Ma' l-Għanjiet Ħelwa tal-Milied|kunjom=Tonna|isem=Mark|data=1 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |3 |Siġra tal-Milied |[[SterjoTipi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YghDbgzmGW4|titlu=Siġra tal-Milied|kunjom=SterjoTipi|data=3 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Natalis Notabilis |[[Debbie Scerri]], [[Nicole Vella]], [[Tristan B]], [[Alexia Vella Schembri]], [[Daryl Jaymes]] u [[Miguel Bonello]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=B9eYSUdYkDo|titlu=Natalis Notabilis|data=4 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |13 |Ġesu Ħelwa Tarbija |[[The New Victorians]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=S1jf-acmPQQ|titlu=Ġesu Ħelwa Tarbija|kunjom=The New Victorians|data=13 Diċembru 2024|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Gargoyle |[[Orami]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://orami.bandcamp.com/album/gargoyle|titlu=Gargoyle, by Orami|sit=ORAMI|lingwa=en|data-aċċess=2024-11-16}}</ref> | |} == Referenzi == {{Referenzi|20em}} [[Kategorija:Mużika]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] [[Kategorija:2024 f'Malta]] [[Kategorija:Listi ta' mużika]] pvfj1rm2cxlr4ywetejxt5wr7e2sdfa 0 32038 318890 315523 2024-12-15T21:41:30Z CommonsDelinker 257 [[c:COM:CDC|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Мистический_каньон_реки_Ходзь_в_тумане,_юг_парка_Тхач,_Западный_Кавказ.jpg għal Мистический_каньон_реки_Ходзь_в_тумане,_Западный_Кавказ.jpg 318890 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Большой и Малый Тхач. Республика Адыгея.jpg|daqsminuri|296x296px|Il-Kawkasu tal-Punent.]] Il-'''Kawkasu tal-Punent''' huwa reġjun tal-Punent fil-Kawkasu tat-Tramuntana, fin-Nofsinhar tar-[[Russja]], u huwa estiż mill-[[Baħar l-Iswed]] sal-Muntanja ta' Elbrus.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/900|titlu=Western Caucasus|sit=UNESCO}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Kawkasu tal-Punent ġie ddeżinjat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] naturali tal-[[UNESCO]] fl-1999. Is-sit jinkludi t-tarf estrem tal-Punent tal-Kawkasi. Kif ġie ddikjarat mill-ispeċjalisti tal-UNESCO, is-sit huwa l-unika żona muntanjuża kbira fl-[[Ewropa]] li ma esperjenzax impatt [[Bniedem|uman]] sinifikanti. Il-ħabitats tiegħu huma tassew varjati għal żona ta' daqs pjuttost żgħir, u jvarjaw minn artijiet baxxi għal glaċieri. Is-sit jinsab 50 kilometru fit-Tramuntana ta' [[Sochi]].<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi [[Ekoloġija|ekoloġiċi]] u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]] kontinwi sinifikanti fl-[[evoluzzjoni]] u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' [[Annimal|annimali]] terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-[[Bijodiversità|diversità bijoloġika]], inkluż fejn hemm [[Speċi|speċijiet]] mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-[[xjenza]] jew tal-konservazzjoni".<ref name=":0" /> == Riżerva ta' Bijosfera == [[File:Autumn_in_Caucasus.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Autumn_in_Caucasus.JPG|daqsminuri|Veduta tal-Kawkasu tal-Punent mill-quċċata ta' Tabunnaya qrib Krasnaya Polyana.]] Il-Kawkasu tal-Punent jinkludi fih ukoll ir-[[Riżerva Naturali tal-Kawkasu]] (bir-[[Lingwa Russa|Russu]]: Кавказский государственный природный биосферный заповедник), li hija riżerva naturali (b'ġestjoni tal-kategorija Ia skont l-[[IUCN]])<ref>{{Ċita web|url=http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?code=RUS+01&mode=all|titlu=Kavkazskiy Biosphere Reserve|sit=UNESCO}}</ref> li ġiet stabbilita mill-gvern [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]] fil-Krai ta' Krasnodar u Karachay–Cherkessia fl-1924 biex jiġu ppreservati xi eżemplari twal 85 [[metru]] tal-Abit ta' Nordmann (''Abies nordmanniana''), li kienu maħsuba bħala l-itwal siġar fl-Ewropa, u foresta unika ffurmata mit-Tassu Ingliż (''Taxus baccata'') u mill-''Buxus'' Ewropea (''Buxus sempervirens'') fi ħdan il-belt ta' Sochi. Madwar terz tal-ispeċijiet ta' pjanti tal-muntanji għoljin ġew rikonoxxuti bħala pjanti endemiċi. Iż-żona tinkludi wkoll il-[[Park Nazzjonali ta' Sochi]] (b'ġestjoni tal-kategorija II skont l-IUCN). [[File:European_bison_on_stamp_Russia_West_Caucasus_2006.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:European_bison_on_stamp_Russia_West_Caucasus_2006.jpg|daqsminuri|Il-Kawkasu tal-Punent fuq [[Bolla postali|bolol postali]] tar-Russja tal-2006.]] Il-Kawkasu tal-Punent huwa wkoll il-post fejn oriġina u mbagħad ġie introdott mill-ġdid il-biżont tal-Kawkasu. L-aħħar biżont li kien jgħix fin-natura selvaġġa fid-[[Id-Dinja|dinja]] nqatel minn xi nassaba hawnhekk fl-1927. Il-biżonti tal-Kawkasu parzjalment imħallta mal-biżonti [[Stati Uniti|Amerikani]] ġew introdotti mill-ġdid diversi deċennji wara. === Introduzzjoni mill-ġdid tal-leopard Persjan === Fl-2009 inħoloq ċentru ta' introduzzjoni mill-ġdid tal-leopard [[Iran|Persjan]] fil-Park Nazzjonali ta' Sochi, fejn żewġ leopardi maskili mit-[[Turkmenistan]] ilhom jinżammu fih minn Settembru 2009, u żewġ leopardi femminili mill-Iran ilhom jinżammu fih minn Mejju 2010. Id-dixxendenti tagħhom se jinħelsu fin-natura selvaġġa tar-Riżerva ta' Bijosfera.<ref>{{Ċita web|url=http://olympicsochi2014.com/sochi-welcomes-leopards-from-iran/|titlu=Olympicsochi2014.com|data=2014-03-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-04-26|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140301230338/http://olympicsochi2014.com/sochi-welcomes-leopards-from-iran/|arkivju-data=2014-03-01|url-status=dead}}</ref> Par leopardi ddaħħlu fil-Park Nazzjonali ta' Sochi fl-2012 miż-Żu ta' [[Liżbona]] fil-[[Portugall]]. F'Lulju 2013, il-par kellhom il-frieħ, li kienu l-ewwel frieħ ta' leopardi Persjani li twieldu fir-Russja wara 50 sena mingħajr frieħ. Il-frieħ imbagħad inħelsu fin-natura selvaġġa wara li tgħallmu l-ħiliet meħtieġa għall-għajxien mill-ġenituri tagħhom, skont [[Natalia Dronova]], il-koordinatur tal-ispeċijiet tar-Russja fid-[[WWF]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.upi.com/Science_News/2013/07/19/First-Persian-leopard-cubs-in-50-years-born-in-Russian-breeding-center/45171374266818/|titlu=First Persian leopard cubs in 50 years born in Russian breeding center - UPI.com|sit=UPI|lingwa=en|data-aċċess=2024-04-26}}</ref> == Gallerija == <gallery perrow="10" widths="200px" heights="200px"> File:RitsaMounts.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:RitsaMounts.jpg|Lake Ritsa. File:Массив_Ачешбок,_Адыгея,_Acheshbok,_Adygea,_Caucasus.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B2_%D0%90%D1%87%D0%B5%D1%88%D0%B1%D0%BE%D0%BA,_%D0%90%D0%B4%D1%8B%D0%B3%D0%B5%D1%8F,_Acheshbok,_Adygea,_Caucasus.jpg|Acheshbok massif. File:Мистический каньон реки Ходзь в тумане, Западный Кавказ.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D0%9C%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D0%BE%D0%BD_%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%A5%D0%BE%D0%B4%D0%B7%D1%8C_%D0%B2_%D1%82%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B5,_%D1%8E%D0%B3_%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0_%D0%A2%D1%85%D0%B0%D1%87,_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7.jpg|Khodz river headwaters. File:Рассвет_в_долине_реки_Ходзь,_туман,_Западный_Кавказ.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%D0%A0%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82_%D0%B2_%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B5_%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%A5%D0%BE%D0%B4%D0%B7%D1%8C,_%D1%82%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD,_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7.jpg|Early dawn in Khodz river canyon. File:Bolshoy_Tkhach,_Куэсты_Тхач_в_облаках,_вид_с_горы_Асбестная,_Западный_Кавказ.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bolshoy_Tkhach,_%D0%9A%D1%83%D1%8D%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%A2%D1%85%D0%B0%D1%87_%D0%B2_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%85,_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%90%D1%81%D0%B1%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%8F,_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7.jpg|Tkhach mountain in clouds. File:Acheshbok,_Куэсты_Ачешбок_в_облаках,_вид_с_подножья_горы_Асбестная,_Западный_Кавказ.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Acheshbok,_%D0%9A%D1%83%D1%8D%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%90%D1%87%D0%B5%D1%88%D0%B1%D0%BE%D0%BA_%D0%B2_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%85,_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81_%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B6%D1%8C%D1%8F_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%90%D1%81%D0%B1%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%8F,_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7.jpg|Acheshbok mountain in clouds. File:Acheshbok,_Южные_отроги_горы_Ачешбок_на_закате,_драматичные_погодные_условия,_горы_Западного_Кавказа.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Acheshbok,_%D0%AE%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BE%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%B8_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%90%D1%87%D0%B5%D1%88%D0%B1%D0%BE%D0%BA_%D0%BD%D0%B0_%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B5,_%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BF%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%83%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%8F,_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8B_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0.jpg|Southern slopes of Acheshbok. </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Naturali]] [[Kategorija:Muntanji]] [[Kategorija:Parks Nazzjonali]] [[Kategorija:Russja]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] fjgkktran0mxbeviep3hxsrtl9t8gfk 0 32952 318899 316522 2024-12-16T10:52:36Z Blagoje950 24442 318899 wikitext text/x-wiki '''FK IMT''' (Serbian Cyrillic: ФК ИМТ) huwa klabb tal-futbol professjonali li jinsab f'New Belgrade, is-[[Serbja]]. Huma jikkonpetu fil-SuperLiga Serbja, il-livell ewlieni tal-liga nazzjonali. == Storja == Il-klabb ġie mwaqqaf mill-manifattur tal-makkinar agrikolu bl-istess isem fl-1953. Huma rebħu l-Lega tal-Zona ta' Belgrad fl-istaġun 1986–87 u kisbu promozzjoni fil-livell ir-raba' tal-futbol Joġoslovu. Wara li rebħu l-Lega tal-Zona ta' Belgrad fl-2014, il-klabb kisbet promozzjoni fil-Lega Serbja ta' Belgrad. Huma konkurrew fil-livell it-tielet tal-futbol Serb f'sitt staġuni li jmiss. Fl-istaġun 2019–20, li ġie interromput minħabba l-COVID-19, il-klabb spiċċa fil-post l-ewwel u kisbet promozzjoni fil-Lega ta' l-ewwel serje Serbja, hekk kisbu l-livell sekondarja għall-ewwel darba fl-istorja.<ref>{{Cite web|url=https://www.srbijasport.net/n/61041/|title=Najveći uspeh IMT-a u istoriji dugoj 67 godina|date=9 May 2020|publisher=srbijasport.net|language=sr|access-date=23 November 2021}}</ref> Fl-2023, huma rebbħu l-Lega ta' l-ewwel serje Serbja u kisbu promozzjoni fil-SuperLiga Serbja. L-isponsor tal-klabb huwa Merdian.<ref>{{Ċita web|url=https://ir.meridianbet.com/2022/10/02/meridianbet-global-betting-partner-of-30-professional-clubs/|titlu=Meridianbet - Global Betting Partner of 30+ Professional Clubs - Meridianbet|kunjom=admin|data=2022-10-02|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-16}}</ref> == Unuri == * '''L-Ewwel League Serb''' (Livell 2) ** 2022–23 * '''Lega Serba ta' Belgrad''' (Livell 3) ** 2019–20 * '''Belgrad Zone League''' (Livell 4) ** 2013–14 == Staġuni == {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! rowspan="2" |Season ! colspan="9" |League ! rowspan="2" width="100" |Cup |- !Division ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|Pld|Played}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|W|Won}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|D|Drawn}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|L|Lost}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|GF|Goals for}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|GA|Goals against}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|Pts|Points}} ! width="20" |{{Deskrizzjoni kmand|Pos|Position}} |- ! colspan="11" |{{SCG}} |- |2005–06 |4 – Belgrade |34 |12 |9 |13 |44 |37 |45 |10th |— |- ! colspan="11" |{{SRB}} |- |2006–07 |4 – Belgrade |34 |13 |8 |13 |43 |39 |47 |10th |— |- |2007–08 |4 – Belgrade |34 |18 |6 |10 |65 |42 |57 |3rd |— |- |2008–09 |4 – Belgrade |34 |9 |10 |15 |33 |48 |37 |16th |— |- |2009–10 |4 – Belgrade |34 |10 |8 |16 |34 |54 |38 |14th |— |- |2010–11 |4 – Belgrade |34 |9 |10 |15 |33 |42 |37 |15th |— |- |2011–12 |4 – Belgrade |34 |9 |11 |14 |35 |51 |38 |17th |— |- |2012–13 |4 – Belgrade |32 |16 |9 |7 |59 |29 |57 |3rd |— |- |2013–14 |4 – Belgrade |30 |23 |3 |4 |60 |18 |72 | style="background-color:#DFD" |1st |— |- |2014–15 |3 – Belgrade |30 |17 |0 |13 |40 |41 |51 |3rd |— |- |2015–16 |3 – Belgrade |30 |14 |6 |10 |42 |35 |48 |6th |— |- |2016–17 |3 – Belgrade |30 |16 |4 |10 |53 |35 |52 |3rd |— |- |2017–18 |3 – Belgrade |30 |12 |6 |12 |52 |36 |42 |7th |— |- |2018–19 |3 – Belgrade |30 |22 |4 |4 |65 |22 |70 |2nd |— |- |2019–20 |3 – Belgrade |17{{Nota|The season was cut short due to the [[COVID-19 pandemic in Serbia]].}} |12 |4 |1 |40 |10 |40 | style="background-color:#DFD" |1st |— |- |2020–21 |2 |34 |18 |6 |10 |57 |35 |60 |4th |Quarter-finals |- |2021–22 |2 |37 |19 |10 |8 |69 |37 |67 |4th |Preliminary round |- |2022–23 |2 |37 |22 |9 |6 |63 |36 |75 | style="background-color:#DFD" |1st |Round of 16 |} {{Noti}} === Plejers b'diversi nazzjonalitajiet === * {{Flagicon|SRB}} {{Flagicon|BIH}} [[Goran Vukliš]] * {{Flagicon|SRB}} {{Flagicon|BIH}} Irfan Zulfić * {{Flagicon|SRB}} {{Flagicon|BIH}} [[Milan Spremo]] * {{Flagicon|SRB}} {{Flagicon|SUI}} [[Alen Stevanović]] * {{Flagicon|PAK}} {{Flagicon|DEN}} [[Mohammad Fazal (footballer, born 2002)|Mohammad Fazal]] * {{Flagicon|MLT}} {{Flagicon|USA}} [[Boston Benjamin Billups|Boston Billups]] * {{Flagicon|FRA}} {{Flagicon|POR}} [[Maxime Do Couto]] === Plejers notevoli === * {{Flagicon|CMR}} [[Hervé Elame]] * {{Flagicon|KAZ}} [[Aleksandr Zuyev (footballer)|Aleksandr Zuyev]] * {{Flagicon|MNE}} [[Marko Rakonjac]] * {{Flagicon|SRB}} [[Vladimir Lučić (footballer)|Vladimir Lučić]] * {{Flagicon|SRB}} [[Đorđe Petrović (footballer, born 1999)|Đorđe Petrović]] * {{Flagicon|SRB}} [[Alen Stevanović]] == Referenzi == {{Referenzi}} == Links esterni == * {{Sit uffiċjali|fkimt.rs}} * [https://www.srbijasport.net/club/765-imt/card Club page] at Srbijasport [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Serbi]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-1953]] 47il0e6qafhochovomw2wvoiqxgu9l0 0 33150 318860 2024-12-15T13:34:15Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq 318860 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Approche de la citadelle (1082440467).jpg|daqsminuri|Il-Park Nazzjonali Storiku.]] Il-'''Park Nazzjonali Storiku''' (bil-Kreole tal-[[Ħaiti]]: ''Pak nasyonal istorik'', bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Parc national historique'') huwa park nazzjonali fil-Ħaiti li ġie stabbilit fl-1968. Jinsab f'Milot u tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1982.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titlu=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.worldheritagesite.org/list/National+History+Park|titlu=National History Park {{!}} For UNESCO World Heritage Travellers|sit=www.worldheritagesite.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-park jikkonsisti b'mod prinċipali mill-fdalijiet tal-Palazz ta' Sans-Souci, iċ-Ċittadella ta' Laferrière u l-binjiet ta' Ramiers.<ref>{{Ċita web|url=https://www.protectedplanet.net/199|titlu=Protected Planet {{!}} La Citadelle, Sans Souci, Ramiers|sit=Protected Planet|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet [[Arti|artistiċi]] jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Gallerija == <gallery> File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|National History Park File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|National History Park File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|Sans-Souci Palace File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|Sans-Souci Palace File:Citadelle_La_Ferrière_Haiti_(8070539624).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_La_Ferri%C3%A8re_Haiti_(8070539624).jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re.jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière_Aerial_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re_Aerial_View.jpg|Citadelle Laferrière File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|The Ramiers </gallery> == Referenzi == e25cw6sxu2vihe4tdf4hpwr1xqy7q5i 318861 318860 2024-12-15T13:34:26Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318861 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Approche de la citadelle (1082440467).jpg|daqsminuri|Il-Park Nazzjonali Storiku.]] Il-'''Park Nazzjonali Storiku''' (bil-Kreole tal-[[Ħaiti]]: ''Pak nasyonal istorik'', bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Parc national historique'') huwa park nazzjonali fil-Ħaiti li ġie stabbilit fl-1968. Jinsab f'Milot u tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1982.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titlu=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.worldheritagesite.org/list/National+History+Park|titlu=National History Park {{!}} For UNESCO World Heritage Travellers|sit=www.worldheritagesite.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-park jikkonsisti b'mod prinċipali mill-fdalijiet tal-Palazz ta' Sans-Souci, iċ-Ċittadella ta' Laferrière u l-binjiet ta' Ramiers.<ref>{{Ċita web|url=https://www.protectedplanet.net/199|titlu=Protected Planet {{!}} La Citadelle, Sans Souci, Ramiers|sit=Protected Planet|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet [[Arti|artistiċi]] jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Gallerija == <gallery> File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|National History Park File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|National History Park File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|Sans-Souci Palace File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|Sans-Souci Palace File:Citadelle_La_Ferrière_Haiti_(8070539624).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_La_Ferri%C3%A8re_Haiti_(8070539624).jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re.jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière_Aerial_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re_Aerial_View.jpg|Citadelle Laferrière File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|The Ramiers </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] dwiv9i1yrx6razc5qp4fpaq81vgxney 318862 318861 2024-12-15T13:34:34Z Trigcly 17859 added [[Category:Parks Nazzjonali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318862 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Approche de la citadelle (1082440467).jpg|daqsminuri|Il-Park Nazzjonali Storiku.]] Il-'''Park Nazzjonali Storiku''' (bil-Kreole tal-[[Ħaiti]]: ''Pak nasyonal istorik'', bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Parc national historique'') huwa park nazzjonali fil-Ħaiti li ġie stabbilit fl-1968. Jinsab f'Milot u tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1982.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titlu=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.worldheritagesite.org/list/National+History+Park|titlu=National History Park {{!}} For UNESCO World Heritage Travellers|sit=www.worldheritagesite.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-park jikkonsisti b'mod prinċipali mill-fdalijiet tal-Palazz ta' Sans-Souci, iċ-Ċittadella ta' Laferrière u l-binjiet ta' Ramiers.<ref>{{Ċita web|url=https://www.protectedplanet.net/199|titlu=Protected Planet {{!}} La Citadelle, Sans Souci, Ramiers|sit=Protected Planet|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet [[Arti|artistiċi]] jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Gallerija == <gallery> File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|National History Park File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|National History Park File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|Sans-Souci Palace File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|Sans-Souci Palace File:Citadelle_La_Ferrière_Haiti_(8070539624).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_La_Ferri%C3%A8re_Haiti_(8070539624).jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re.jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière_Aerial_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re_Aerial_View.jpg|Citadelle Laferrière File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|The Ramiers </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Parks Nazzjonali]] jx7juz9yqdt5bqba31nglrw6zctezu3 318863 318862 2024-12-15T13:34:46Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji fil-Haiti]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318863 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Approche de la citadelle (1082440467).jpg|daqsminuri|Il-Park Nazzjonali Storiku.]] Il-'''Park Nazzjonali Storiku''' (bil-Kreole tal-[[Ħaiti]]: ''Pak nasyonal istorik'', bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Parc national historique'') huwa park nazzjonali fil-Ħaiti li ġie stabbilit fl-1968. Jinsab f'Milot u tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1982.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titlu=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.worldheritagesite.org/list/National+History+Park|titlu=National History Park {{!}} For UNESCO World Heritage Travellers|sit=www.worldheritagesite.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-park jikkonsisti b'mod prinċipali mill-fdalijiet tal-Palazz ta' Sans-Souci, iċ-Ċittadella ta' Laferrière u l-binjiet ta' Ramiers.<ref>{{Ċita web|url=https://www.protectedplanet.net/199|titlu=Protected Planet {{!}} La Citadelle, Sans Souci, Ramiers|sit=Protected Planet|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet [[Arti|artistiċi]] jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Gallerija == <gallery> File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|National History Park File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|National History Park File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|Sans-Souci Palace File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|Sans-Souci Palace File:Citadelle_La_Ferrière_Haiti_(8070539624).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_La_Ferri%C3%A8re_Haiti_(8070539624).jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re.jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière_Aerial_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re_Aerial_View.jpg|Citadelle Laferrière File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|The Ramiers </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Parks Nazzjonali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Haiti]] 3wq08p0n1c5i9xrte12wg489skx3rs2 318864 318863 2024-12-15T13:35:29Z Trigcly 17859 318864 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Approche de la citadelle (1082440467).jpg|daqsminuri|Il-Park Nazzjonali Storiku.]] Il-'''Park Nazzjonali Storiku''' (bil-Kreole tal-[[Ħaiti|Haiti]]: ''Pak nasyonal istorik'', bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Parc national historique'') huwa park nazzjonali fil-Haiti li ġie stabbilit fl-1968. Jinsab f'Milot u tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1982.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titlu=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.worldheritagesite.org/list/National+History+Park|titlu=National History Park {{!}} For UNESCO World Heritage Travellers|sit=www.worldheritagesite.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-park jikkonsisti b'mod prinċipali mill-fdalijiet tal-Palazz ta' Sans-Souci, iċ-Ċittadella ta' Laferrière u l-binjiet ta' Ramiers.<ref>{{Ċita web|url=https://www.protectedplanet.net/199|titlu=Protected Planet {{!}} La Citadelle, Sans Souci, Ramiers|sit=Protected Planet|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet [[Arti|artistiċi]] jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Gallerija == <gallery> File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|National History Park File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|National History Park File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|Sans-Souci Palace File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|Sans-Souci Palace File:Citadelle_La_Ferrière_Haiti_(8070539624).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_La_Ferri%C3%A8re_Haiti_(8070539624).jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re.jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière_Aerial_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re_Aerial_View.jpg|Citadelle Laferrière File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|The Ramiers </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Parks Nazzjonali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Haiti]] medm85kdg86q1ki89gkg47ymubsfgiu 318865 318864 2024-12-15T13:35:41Z Trigcly 17859 added [[Category:Ħaiti]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318865 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Approche de la citadelle (1082440467).jpg|daqsminuri|Il-Park Nazzjonali Storiku.]] Il-'''Park Nazzjonali Storiku''' (bil-Kreole tal-[[Ħaiti|Haiti]]: ''Pak nasyonal istorik'', bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Parc national historique'') huwa park nazzjonali fil-Haiti li ġie stabbilit fl-1968. Jinsab f'Milot u tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1982.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titlu=National History Park – Citadel, Sans Souci, Ramiers - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.worldheritagesite.org/list/National+History+Park|titlu=National History Park {{!}} For UNESCO World Heritage Travellers|sit=www.worldheritagesite.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-park jikkonsisti b'mod prinċipali mill-fdalijiet tal-Palazz ta' Sans-Souci, iċ-Ċittadella ta' Laferrière u l-binjiet ta' Ramiers.<ref>{{Ċita web|url=https://www.protectedplanet.net/199|titlu=Protected Planet {{!}} La Citadelle, Sans Souci, Ramiers|sit=Protected Planet|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Park Nazzjonali Storiku – Ċittadella, Sans Souci, Ramiers ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1982.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-[[Storja|istorja]] tal-[[bniedem]]"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet [[Arti|artistiċi]] jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Gallerija == <gallery> File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(6).jpg|National History Park File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milot,_Haiti_-_panoramio_(1).jpg|National History Park File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace_front.jpg|Sans-Souci Palace File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sans-Souci_Palace,_National_History_Park,_Haiti.jpg|Sans-Souci Palace File:Citadelle_La_Ferrière_Haiti_(8070539624).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_La_Ferri%C3%A8re_Haiti_(8070539624).jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re.jpg|Citadelle Laferrière File:Citadelle_Laferrière_Aerial_View.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Citadelle_Laferri%C3%A8re_Aerial_View.jpg|Citadelle Laferrière File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Les_Ramier,_citadelle_du_roi_Henri_Christophe.JPG|The Ramiers </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Parks Nazzjonali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Haiti]] [[Kategorija:Ħaiti]] c1pzdmhjmbzz7pj8g072pxkvo8z4e9m 0 33151 318872 2024-12-15T17:18:00Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq 318872 wikitext text/x-wiki [[Stampa:صورة جوية لموقع الفاو الأثري.jpg|daqsminuri|Veduta mill-ajru ta' Qaryat al-Faw.]] '''Qaryat Al Faw''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: قرية الفاو; fil-qosor: '''Al-Faw''') kienet il-[[belt kapitali]] tal-ewwel renju ta' Kinda. Jinsab madwar 100 kilometru fin-Nofsinhar ta' Wadi ad-Dawasir, u madwar 700 kilometru fil-Lbiċ ta' [[Riyadh]], il-belt kapitali attwali tal-[[Arabja Sawdija]]. Is-sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] ta' Al-Faw joħroġ fid-dieher diversi karatteristiċi bħal djar residenzjali, swieq, toroq, ċimiterji, tempji u ġibjuni jew bjar tal-ilma.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170803171827/https://scth.gov.sa/en/Antiquities-Museums/Pages/Faw.aspx|titlu=Qaryat Al Faw|data=2017-08-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fis-sit instabet inċiżjoni bl-Għarbi Antik miktuba fis-seklu 1 [[QK|Q.K]]. bil-kalligrafija tan-Nofsinhar tal-Arabja tal-qedem, waħda mill-eqdem ta' din ix-xorta fin-Nofsinhar tal-Arabja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.islamic-awareness.org/history/islam/inscriptions/faw.html|titlu=A First Century BC Arabic Inscription In Musnad Script At Qaryat Al-Faw|sit=www.islamic-awareness.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == [[Storja]] == [[Stampa:Pergamon-Museum - Bronzekopf.jpg|daqsminuri|Ras tal-bronż ta' Al-Faw li issa tinsab fil-[[Mużew]] ta' [[Pergamon]], [[Berlin]].]] Ir-riċerkaturi ma tantx jafu wisq dwar din il-belt. Skont l-iskavi arkeoloġiċi. il-belt tmur lura għas-seklu 4 Q.K.<ref>A. R. Al-Ansary, Qaryat Al-Fau: A Portrait Of Pre-Islamic Civilisation In Saudi Arabia, 1982, University of Riyadh (Saudi Arabia), p. 146.</ref> Oriġinarjament il-belt kienet magħrufa għall-ġabra ta' inċiżjonijiet fis-sit ta' Qaryat Dhu Kahl. Kahl kienet id-divinità prinċipali meqjuma mit-tribujiet [[Għarab]] ta' Kinda u ta' Madh'hij.<ref>BM Report of Trustees 1981-84, pp. 60-61, fig. 18.</ref> Il-belt kienet magħrufa wkoll bħala ''Qaryat al-Hamraa (il-Belt il-[[Aħmar|Ħamra]])'' u ''Dhat al-Jnan (il-Belt tal-Ġonna)'' mill-abitanti tagħha matul il-perjodu ta' prosperità tal-belt. L-aqwa żmien għall-belt kien estiż għal kważi tmien sekli bejn is-seklu 4 Q.K. u s-seklu 4 [[WK|W.K]]., qabel ma ġiet abbandunata. Matul dan il-perjodu twil, il-belt irreżistiet għal diversi attakki minn stati ġirien, kif issuġġerit mir-rendikonti tas-[[Sabej]] tal-aħħar tas-seklu 2 W.K. Barra minn hekk, l-inċiżjoni ta' Namara ssemmi l-ispedizzjoni ta' Imru' al-Qays ibn 'Amr f'Najran li wasal f'Qaryat al-Faw u keċċa lit-tribù fit-tmun ta' Madh'hij mill-belt.<ref>المدنية في الوطن العربي في ضوء الاكتشافات الآثارية: النشأة والتطور p. 98.</ref> Qatt ma ssemmiet wara dak l-inċident, għajr għal rakkont qasir ta' al-Hamdani. [[Stampa:Pergamon-Museum - Riefenbecher.jpg|daqsminuri|Skutella antika tal-[[ħġieġ]] tas-seklu 1 Q.K. li nstabet fil-villaġġ ta' Al-Faw.]] L-iskavi arkeoloġiċi żvelaw li l-belt żviluppat minn punt żgħir ta' waqfien tal-karovani, f'ċentru kummerċjali, [[Reliġjon|reliġjuż]] u urban importanti fl-Arabja ċentrali. F'Lulju 2024, Qaryat al-Faw tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=The Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.saudigazette.com.sa/article/644494/SAUDI-ARABIA/UNESCO-registers-Cultural-Landscape-of-Al-Faw-Archaeological-Area-as-Saudi-Arabias-eighth-World-Heritage-site|titlu=UNESCO registers Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area as Saudi Arabia's eighth World Heritage site|data=2024-07-27|sit=Saudigazette|lingwa=English|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Arkitettura == [[Stampa:Pergamon-Museum - Minäische Schrifttafel.jpg|daqsminuri|Pjanċa bil-kitba Ma'inika u żewġ mogħoż tal-barr ta' bejn is-seklu 1 Q.K. u s-seklu 1 W.K.).]] Il-villaġġ ta' Al-Faw jinsab mal-konfini tal-Majjistral tal-Kwartier il-Vojt, għaldaqstant jinsab tul ir-rotta kummerċjali li tikkollega n-Nofsinhar tal-[[Peniżola]] tal-Arabja mal-Grigal. Al-Faw kien ċentru kummerċjali importanti u kellu iktar minn sbatax-il bir tal-ilma. == Skoperta == L-interess f'Qaryat al-Fāw bħala sit arkeoloġiku jmur lura għas-snin 40 tas-seklu 20 meta saret referenza għalih minn xi ħaddiema tal-kumpanija taż-żejt tal-Arabja Sawdija Aramco. Fl-1952, tliet ħaddiema tal-kumpanija żaru l-belt u kitbu dwarha. Fl-1976 żar il-villaġġ espert mill-Aġenzija tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet tal-Università tar-Re Saud f'Riyadh u mbagħad espert mid-Dipartiment tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet, it-tnejn li huma bl-għan li jistudjaw is-sit, u iktar speċifikament, biex jidentifikaw il-pożizzjoni tal-belt. Ix-xogħol seħħ bejn l-1972 u l-1995. L-iskavi arkeoloġiċi twettqu minn tim mill-Università tar-Re Saud, mill-1970 sal-2003, u żvelaw żewġ sezzjonijiet ewlenin tal-belt. L-ewwel sezzjoni kienet żona residenzjali, li kienet tikkonsisti minn djar, [[Pjazza|pjazez]], toroq u suq, filwaqt li t-tieni sezzjoni kienet żona sagra, li kienet tikkonsisti minn tempji u oqbra. Il-pjanta arkitettonika ġenerali tas-sit hija indikattiva ħafna tal-irħula pre-Iżlamiċi fl-Arabja. [[Abdulrahman al-Ansary]], eks Professur tal-Arkeoloġija fl-Università tar-Re Saud f'Riyadh u membru tal-Kunsill Konsultattiv tal-Arabja Sawdija u tal-Kumitat tal-[[Edukazzjoni]] tal-Kunsill jitqies bħala l-fundatur tal-iskoperta mill-ġdid tal-belt ta' Qaryat al-Fāw. == Preżent == [[Stampa:Pergamon-Museum - Wandmalerei 2.jpg|daqsminuri|Framment ta' affresk b'ras ta' [[raġel]] u inċiżjoni bil-miktub antika tan-Nofsinhar tal-Arabja, x'aktarx minn xena ta' xi bankett (is-seklu 1 jew 2 W.K.).]] [[Stampa:Pergamon-Museum - Dromedar.jpg|daqsminuri|[[Statwa]] tal-bronż ta' dromedarju (is-seklu 2 Q.K. - is-seklu 2 W.K.).]] Mill-1 ta' Jannar 2014, is-sit ġie mdawwar b'xatba protettiva mill-gvern tal-Arabja Sawdija kontra l-ħallelin. Is-sit jieħu ħsiebu uffiċjal mill-Arabja Sawdija b'rabtiet tal-familja mal-inħawi tas-sit. Is-sit ġie awtorizzat u ġew allokati fondi biex isir titjib sinifikanti, preservazzjoni u l-kostruzzjoni ta' ċentru modern għall-viżitaturi li kellu jitlesta sa Diċembru 2013. Madankollu, sa issa l-kostruzzjoni lanqas biss bdiet. Is-sit fih bosta oqbra ta' ġellieda u ta' nies nobbli spazjati tul il-periferija tal-Lvant. Il-qabar tar-re jinsab kemxejn separat u lejn il-Majjistral tal-belt. Il-ħitan tas-suq ġarrbu ħafna erożjoni, u kważi sular sħiħ mit-tlieta jew erba' sulari tal-binja ġġarraf. Għadhom viżibbli wkoll il-fdalijiet ta' maħżen tal-qamħ u tal-fran tal-ħami. Fil-Lvant tal-belt hemm għolja kbir, b'għadd sinifikanti ta' għerien u ta' petroglifiċi. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-27 ta' Lulju 2024.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-[[Id-Dinja|dinja]], dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-[[arti]] [[Monument|monumentali]], l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni [[Bniedem|umana]] mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Referenzi == dszxjyc1ikauuple6mbleit86utj6td 318873 318872 2024-12-15T17:18:47Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318873 wikitext text/x-wiki [[Stampa:صورة جوية لموقع الفاو الأثري.jpg|daqsminuri|Veduta mill-ajru ta' Qaryat al-Faw.]] '''Qaryat Al Faw''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: قرية الفاو; fil-qosor: '''Al-Faw''') kienet il-[[belt kapitali]] tal-ewwel renju ta' Kinda. Jinsab madwar 100 kilometru fin-Nofsinhar ta' Wadi ad-Dawasir, u madwar 700 kilometru fil-Lbiċ ta' [[Riyadh]], il-belt kapitali attwali tal-[[Arabja Sawdija]]. Is-sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] ta' Al-Faw joħroġ fid-dieher diversi karatteristiċi bħal djar residenzjali, swieq, toroq, ċimiterji, tempji u ġibjuni jew bjar tal-ilma.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170803171827/https://scth.gov.sa/en/Antiquities-Museums/Pages/Faw.aspx|titlu=Qaryat Al Faw|data=2017-08-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fis-sit instabet inċiżjoni bl-Għarbi Antik miktuba fis-seklu 1 [[QK|Q.K]]. bil-kalligrafija tan-Nofsinhar tal-Arabja tal-qedem, waħda mill-eqdem ta' din ix-xorta fin-Nofsinhar tal-Arabja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.islamic-awareness.org/history/islam/inscriptions/faw.html|titlu=A First Century BC Arabic Inscription In Musnad Script At Qaryat Al-Faw|sit=www.islamic-awareness.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == [[Storja]] == [[Stampa:Pergamon-Museum - Bronzekopf.jpg|daqsminuri|Ras tal-bronż ta' Al-Faw li issa tinsab fil-[[Mużew]] ta' [[Pergamon]], [[Berlin]].]] Ir-riċerkaturi ma tantx jafu wisq dwar din il-belt. Skont l-iskavi arkeoloġiċi. il-belt tmur lura għas-seklu 4 Q.K.<ref>A. R. Al-Ansary, Qaryat Al-Fau: A Portrait Of Pre-Islamic Civilisation In Saudi Arabia, 1982, University of Riyadh (Saudi Arabia), p. 146.</ref> Oriġinarjament il-belt kienet magħrufa għall-ġabra ta' inċiżjonijiet fis-sit ta' Qaryat Dhu Kahl. Kahl kienet id-divinità prinċipali meqjuma mit-tribujiet [[Għarab]] ta' Kinda u ta' Madh'hij.<ref>BM Report of Trustees 1981-84, pp. 60-61, fig. 18.</ref> Il-belt kienet magħrufa wkoll bħala ''Qaryat al-Hamraa (il-Belt il-[[Aħmar|Ħamra]])'' u ''Dhat al-Jnan (il-Belt tal-Ġonna)'' mill-abitanti tagħha matul il-perjodu ta' prosperità tal-belt. L-aqwa żmien għall-belt kien estiż għal kważi tmien sekli bejn is-seklu 4 Q.K. u s-seklu 4 [[WK|W.K]]., qabel ma ġiet abbandunata. Matul dan il-perjodu twil, il-belt irreżistiet għal diversi attakki minn stati ġirien, kif issuġġerit mir-rendikonti tas-[[Sabej]] tal-aħħar tas-seklu 2 W.K. Barra minn hekk, l-inċiżjoni ta' Namara ssemmi l-ispedizzjoni ta' Imru' al-Qays ibn 'Amr f'Najran li wasal f'Qaryat al-Faw u keċċa lit-tribù fit-tmun ta' Madh'hij mill-belt.<ref>المدنية في الوطن العربي في ضوء الاكتشافات الآثارية: النشأة والتطور p. 98.</ref> Qatt ma ssemmiet wara dak l-inċident, għajr għal rakkont qasir ta' al-Hamdani. [[Stampa:Pergamon-Museum - Riefenbecher.jpg|daqsminuri|Skutella antika tal-[[ħġieġ]] tas-seklu 1 Q.K. li nstabet fil-villaġġ ta' Al-Faw.]] L-iskavi arkeoloġiċi żvelaw li l-belt żviluppat minn punt żgħir ta' waqfien tal-karovani, f'ċentru kummerċjali, [[Reliġjon|reliġjuż]] u urban importanti fl-Arabja ċentrali. F'Lulju 2024, Qaryat al-Faw tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=The Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.saudigazette.com.sa/article/644494/SAUDI-ARABIA/UNESCO-registers-Cultural-Landscape-of-Al-Faw-Archaeological-Area-as-Saudi-Arabias-eighth-World-Heritage-site|titlu=UNESCO registers Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area as Saudi Arabia's eighth World Heritage site|data=2024-07-27|sit=Saudigazette|lingwa=English|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Arkitettura == [[Stampa:Pergamon-Museum - Minäische Schrifttafel.jpg|daqsminuri|Pjanċa bil-kitba Ma'inika u żewġ mogħoż tal-barr ta' bejn is-seklu 1 Q.K. u s-seklu 1 W.K.).]] Il-villaġġ ta' Al-Faw jinsab mal-konfini tal-Majjistral tal-Kwartier il-Vojt, għaldaqstant jinsab tul ir-rotta kummerċjali li tikkollega n-Nofsinhar tal-[[Peniżola]] tal-Arabja mal-Grigal. Al-Faw kien ċentru kummerċjali importanti u kellu iktar minn sbatax-il bir tal-ilma. == Skoperta == L-interess f'Qaryat al-Fāw bħala sit arkeoloġiku jmur lura għas-snin 40 tas-seklu 20 meta saret referenza għalih minn xi ħaddiema tal-kumpanija taż-żejt tal-Arabja Sawdija Aramco. Fl-1952, tliet ħaddiema tal-kumpanija żaru l-belt u kitbu dwarha. Fl-1976 żar il-villaġġ espert mill-Aġenzija tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet tal-Università tar-Re Saud f'Riyadh u mbagħad espert mid-Dipartiment tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet, it-tnejn li huma bl-għan li jistudjaw is-sit, u iktar speċifikament, biex jidentifikaw il-pożizzjoni tal-belt. Ix-xogħol seħħ bejn l-1972 u l-1995. L-iskavi arkeoloġiċi twettqu minn tim mill-Università tar-Re Saud, mill-1970 sal-2003, u żvelaw żewġ sezzjonijiet ewlenin tal-belt. L-ewwel sezzjoni kienet żona residenzjali, li kienet tikkonsisti minn djar, [[Pjazza|pjazez]], toroq u suq, filwaqt li t-tieni sezzjoni kienet żona sagra, li kienet tikkonsisti minn tempji u oqbra. Il-pjanta arkitettonika ġenerali tas-sit hija indikattiva ħafna tal-irħula pre-Iżlamiċi fl-Arabja. [[Abdulrahman al-Ansary]], eks Professur tal-Arkeoloġija fl-Università tar-Re Saud f'Riyadh u membru tal-Kunsill Konsultattiv tal-Arabja Sawdija u tal-Kumitat tal-[[Edukazzjoni]] tal-Kunsill jitqies bħala l-fundatur tal-iskoperta mill-ġdid tal-belt ta' Qaryat al-Fāw. == Preżent == [[Stampa:Pergamon-Museum - Wandmalerei 2.jpg|daqsminuri|Framment ta' affresk b'ras ta' [[raġel]] u inċiżjoni bil-miktub antika tan-Nofsinhar tal-Arabja, x'aktarx minn xena ta' xi bankett (is-seklu 1 jew 2 W.K.).]] [[Stampa:Pergamon-Museum - Dromedar.jpg|daqsminuri|[[Statwa]] tal-bronż ta' dromedarju (is-seklu 2 Q.K. - is-seklu 2 W.K.).]] Mill-1 ta' Jannar 2014, is-sit ġie mdawwar b'xatba protettiva mill-gvern tal-Arabja Sawdija kontra l-ħallelin. Is-sit jieħu ħsiebu uffiċjal mill-Arabja Sawdija b'rabtiet tal-familja mal-inħawi tas-sit. Is-sit ġie awtorizzat u ġew allokati fondi biex isir titjib sinifikanti, preservazzjoni u l-kostruzzjoni ta' ċentru modern għall-viżitaturi li kellu jitlesta sa Diċembru 2013. Madankollu, sa issa l-kostruzzjoni lanqas biss bdiet. Is-sit fih bosta oqbra ta' ġellieda u ta' nies nobbli spazjati tul il-periferija tal-Lvant. Il-qabar tar-re jinsab kemxejn separat u lejn il-Majjistral tal-belt. Il-ħitan tas-suq ġarrbu ħafna erożjoni, u kważi sular sħiħ mit-tlieta jew erba' sulari tal-binja ġġarraf. Għadhom viżibbli wkoll il-fdalijiet ta' maħżen tal-qamħ u tal-fran tal-ħami. Fil-Lvant tal-belt hemm għolja kbir, b'għadd sinifikanti ta' għerien u ta' petroglifiċi. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-27 ta' Lulju 2024.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-[[Id-Dinja|dinja]], dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-[[arti]] [[Monument|monumentali]], l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni [[Bniedem|umana]] mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] gbeq8bkvw3c3yukgg7o51tb37c6qajs 318874 318873 2024-12-15T17:19:22Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318874 wikitext text/x-wiki [[Stampa:صورة جوية لموقع الفاو الأثري.jpg|daqsminuri|Veduta mill-ajru ta' Qaryat al-Faw.]] '''Qaryat Al Faw''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: قرية الفاو; fil-qosor: '''Al-Faw''') kienet il-[[belt kapitali]] tal-ewwel renju ta' Kinda. Jinsab madwar 100 kilometru fin-Nofsinhar ta' Wadi ad-Dawasir, u madwar 700 kilometru fil-Lbiċ ta' [[Riyadh]], il-belt kapitali attwali tal-[[Arabja Sawdija]]. Is-sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] ta' Al-Faw joħroġ fid-dieher diversi karatteristiċi bħal djar residenzjali, swieq, toroq, ċimiterji, tempji u ġibjuni jew bjar tal-ilma.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170803171827/https://scth.gov.sa/en/Antiquities-Museums/Pages/Faw.aspx|titlu=Qaryat Al Faw|data=2017-08-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fis-sit instabet inċiżjoni bl-Għarbi Antik miktuba fis-seklu 1 [[QK|Q.K]]. bil-kalligrafija tan-Nofsinhar tal-Arabja tal-qedem, waħda mill-eqdem ta' din ix-xorta fin-Nofsinhar tal-Arabja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.islamic-awareness.org/history/islam/inscriptions/faw.html|titlu=A First Century BC Arabic Inscription In Musnad Script At Qaryat Al-Faw|sit=www.islamic-awareness.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == [[Storja]] == [[Stampa:Pergamon-Museum - Bronzekopf.jpg|daqsminuri|Ras tal-bronż ta' Al-Faw li issa tinsab fil-[[Mużew]] ta' [[Pergamon]], [[Berlin]].]] Ir-riċerkaturi ma tantx jafu wisq dwar din il-belt. Skont l-iskavi arkeoloġiċi. il-belt tmur lura għas-seklu 4 Q.K.<ref>A. R. Al-Ansary, Qaryat Al-Fau: A Portrait Of Pre-Islamic Civilisation In Saudi Arabia, 1982, University of Riyadh (Saudi Arabia), p. 146.</ref> Oriġinarjament il-belt kienet magħrufa għall-ġabra ta' inċiżjonijiet fis-sit ta' Qaryat Dhu Kahl. Kahl kienet id-divinità prinċipali meqjuma mit-tribujiet [[Għarab]] ta' Kinda u ta' Madh'hij.<ref>BM Report of Trustees 1981-84, pp. 60-61, fig. 18.</ref> Il-belt kienet magħrufa wkoll bħala ''Qaryat al-Hamraa (il-Belt il-[[Aħmar|Ħamra]])'' u ''Dhat al-Jnan (il-Belt tal-Ġonna)'' mill-abitanti tagħha matul il-perjodu ta' prosperità tal-belt. L-aqwa żmien għall-belt kien estiż għal kważi tmien sekli bejn is-seklu 4 Q.K. u s-seklu 4 [[WK|W.K]]., qabel ma ġiet abbandunata. Matul dan il-perjodu twil, il-belt irreżistiet għal diversi attakki minn stati ġirien, kif issuġġerit mir-rendikonti tas-[[Sabej]] tal-aħħar tas-seklu 2 W.K. Barra minn hekk, l-inċiżjoni ta' Namara ssemmi l-ispedizzjoni ta' Imru' al-Qays ibn 'Amr f'Najran li wasal f'Qaryat al-Faw u keċċa lit-tribù fit-tmun ta' Madh'hij mill-belt.<ref>المدنية في الوطن العربي في ضوء الاكتشافات الآثارية: النشأة والتطور p. 98.</ref> Qatt ma ssemmiet wara dak l-inċident, għajr għal rakkont qasir ta' al-Hamdani. [[Stampa:Pergamon-Museum - Riefenbecher.jpg|daqsminuri|Skutella antika tal-[[ħġieġ]] tas-seklu 1 Q.K. li nstabet fil-villaġġ ta' Al-Faw.]] L-iskavi arkeoloġiċi żvelaw li l-belt żviluppat minn punt żgħir ta' waqfien tal-karovani, f'ċentru kummerċjali, [[Reliġjon|reliġjuż]] u urban importanti fl-Arabja ċentrali. F'Lulju 2024, Qaryat al-Faw tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=The Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.saudigazette.com.sa/article/644494/SAUDI-ARABIA/UNESCO-registers-Cultural-Landscape-of-Al-Faw-Archaeological-Area-as-Saudi-Arabias-eighth-World-Heritage-site|titlu=UNESCO registers Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area as Saudi Arabia's eighth World Heritage site|data=2024-07-27|sit=Saudigazette|lingwa=English|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Arkitettura == [[Stampa:Pergamon-Museum - Minäische Schrifttafel.jpg|daqsminuri|Pjanċa bil-kitba Ma'inika u żewġ mogħoż tal-barr ta' bejn is-seklu 1 Q.K. u s-seklu 1 W.K.).]] Il-villaġġ ta' Al-Faw jinsab mal-konfini tal-Majjistral tal-Kwartier il-Vojt, għaldaqstant jinsab tul ir-rotta kummerċjali li tikkollega n-Nofsinhar tal-[[Peniżola]] tal-Arabja mal-Grigal. Al-Faw kien ċentru kummerċjali importanti u kellu iktar minn sbatax-il bir tal-ilma. == Skoperta == L-interess f'Qaryat al-Fāw bħala sit arkeoloġiku jmur lura għas-snin 40 tas-seklu 20 meta saret referenza għalih minn xi ħaddiema tal-kumpanija taż-żejt tal-Arabja Sawdija Aramco. Fl-1952, tliet ħaddiema tal-kumpanija żaru l-belt u kitbu dwarha. Fl-1976 żar il-villaġġ espert mill-Aġenzija tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet tal-Università tar-Re Saud f'Riyadh u mbagħad espert mid-Dipartiment tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet, it-tnejn li huma bl-għan li jistudjaw is-sit, u iktar speċifikament, biex jidentifikaw il-pożizzjoni tal-belt. Ix-xogħol seħħ bejn l-1972 u l-1995. L-iskavi arkeoloġiċi twettqu minn tim mill-Università tar-Re Saud, mill-1970 sal-2003, u żvelaw żewġ sezzjonijiet ewlenin tal-belt. L-ewwel sezzjoni kienet żona residenzjali, li kienet tikkonsisti minn djar, [[Pjazza|pjazez]], toroq u suq, filwaqt li t-tieni sezzjoni kienet żona sagra, li kienet tikkonsisti minn tempji u oqbra. Il-pjanta arkitettonika ġenerali tas-sit hija indikattiva ħafna tal-irħula pre-Iżlamiċi fl-Arabja. [[Abdulrahman al-Ansary]], eks Professur tal-Arkeoloġija fl-Università tar-Re Saud f'Riyadh u membru tal-Kunsill Konsultattiv tal-Arabja Sawdija u tal-Kumitat tal-[[Edukazzjoni]] tal-Kunsill jitqies bħala l-fundatur tal-iskoperta mill-ġdid tal-belt ta' Qaryat al-Fāw. == Preżent == [[Stampa:Pergamon-Museum - Wandmalerei 2.jpg|daqsminuri|Framment ta' affresk b'ras ta' [[raġel]] u inċiżjoni bil-miktub antika tan-Nofsinhar tal-Arabja, x'aktarx minn xena ta' xi bankett (is-seklu 1 jew 2 W.K.).]] [[Stampa:Pergamon-Museum - Dromedar.jpg|daqsminuri|[[Statwa]] tal-bronż ta' dromedarju (is-seklu 2 Q.K. - is-seklu 2 W.K.).]] Mill-1 ta' Jannar 2014, is-sit ġie mdawwar b'xatba protettiva mill-gvern tal-Arabja Sawdija kontra l-ħallelin. Is-sit jieħu ħsiebu uffiċjal mill-Arabja Sawdija b'rabtiet tal-familja mal-inħawi tas-sit. Is-sit ġie awtorizzat u ġew allokati fondi biex isir titjib sinifikanti, preservazzjoni u l-kostruzzjoni ta' ċentru modern għall-viżitaturi li kellu jitlesta sa Diċembru 2013. Madankollu, sa issa l-kostruzzjoni lanqas biss bdiet. Is-sit fih bosta oqbra ta' ġellieda u ta' nies nobbli spazjati tul il-periferija tal-Lvant. Il-qabar tar-re jinsab kemxejn separat u lejn il-Majjistral tal-belt. Il-ħitan tas-suq ġarrbu ħafna erożjoni, u kważi sular sħiħ mit-tlieta jew erba' sulari tal-binja ġġarraf. Għadhom viżibbli wkoll il-fdalijiet ta' maħżen tal-qamħ u tal-fran tal-ħami. Fil-Lvant tal-belt hemm għolja kbir, b'għadd sinifikanti ta' għerien u ta' petroglifiċi. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-27 ta' Lulju 2024.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-[[Id-Dinja|dinja]], dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-[[arti]] [[Monument|monumentali]], l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni [[Bniedem|umana]] mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] 6see3vip7tyg1ulgnxd8ajpq5ot8up7 318875 318874 2024-12-15T17:19:28Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti arkeoloġiċi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318875 wikitext text/x-wiki [[Stampa:صورة جوية لموقع الفاو الأثري.jpg|daqsminuri|Veduta mill-ajru ta' Qaryat al-Faw.]] '''Qaryat Al Faw''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: قرية الفاو; fil-qosor: '''Al-Faw''') kienet il-[[belt kapitali]] tal-ewwel renju ta' Kinda. Jinsab madwar 100 kilometru fin-Nofsinhar ta' Wadi ad-Dawasir, u madwar 700 kilometru fil-Lbiċ ta' [[Riyadh]], il-belt kapitali attwali tal-[[Arabja Sawdija]]. Is-sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] ta' Al-Faw joħroġ fid-dieher diversi karatteristiċi bħal djar residenzjali, swieq, toroq, ċimiterji, tempji u ġibjuni jew bjar tal-ilma.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170803171827/https://scth.gov.sa/en/Antiquities-Museums/Pages/Faw.aspx|titlu=Qaryat Al Faw|data=2017-08-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fis-sit instabet inċiżjoni bl-Għarbi Antik miktuba fis-seklu 1 [[QK|Q.K]]. bil-kalligrafija tan-Nofsinhar tal-Arabja tal-qedem, waħda mill-eqdem ta' din ix-xorta fin-Nofsinhar tal-Arabja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.islamic-awareness.org/history/islam/inscriptions/faw.html|titlu=A First Century BC Arabic Inscription In Musnad Script At Qaryat Al-Faw|sit=www.islamic-awareness.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == [[Storja]] == [[Stampa:Pergamon-Museum - Bronzekopf.jpg|daqsminuri|Ras tal-bronż ta' Al-Faw li issa tinsab fil-[[Mużew]] ta' [[Pergamon]], [[Berlin]].]] Ir-riċerkaturi ma tantx jafu wisq dwar din il-belt. Skont l-iskavi arkeoloġiċi. il-belt tmur lura għas-seklu 4 Q.K.<ref>A. R. Al-Ansary, Qaryat Al-Fau: A Portrait Of Pre-Islamic Civilisation In Saudi Arabia, 1982, University of Riyadh (Saudi Arabia), p. 146.</ref> Oriġinarjament il-belt kienet magħrufa għall-ġabra ta' inċiżjonijiet fis-sit ta' Qaryat Dhu Kahl. Kahl kienet id-divinità prinċipali meqjuma mit-tribujiet [[Għarab]] ta' Kinda u ta' Madh'hij.<ref>BM Report of Trustees 1981-84, pp. 60-61, fig. 18.</ref> Il-belt kienet magħrufa wkoll bħala ''Qaryat al-Hamraa (il-Belt il-[[Aħmar|Ħamra]])'' u ''Dhat al-Jnan (il-Belt tal-Ġonna)'' mill-abitanti tagħha matul il-perjodu ta' prosperità tal-belt. L-aqwa żmien għall-belt kien estiż għal kważi tmien sekli bejn is-seklu 4 Q.K. u s-seklu 4 [[WK|W.K]]., qabel ma ġiet abbandunata. Matul dan il-perjodu twil, il-belt irreżistiet għal diversi attakki minn stati ġirien, kif issuġġerit mir-rendikonti tas-[[Sabej]] tal-aħħar tas-seklu 2 W.K. Barra minn hekk, l-inċiżjoni ta' Namara ssemmi l-ispedizzjoni ta' Imru' al-Qays ibn 'Amr f'Najran li wasal f'Qaryat al-Faw u keċċa lit-tribù fit-tmun ta' Madh'hij mill-belt.<ref>المدنية في الوطن العربي في ضوء الاكتشافات الآثارية: النشأة والتطور p. 98.</ref> Qatt ma ssemmiet wara dak l-inċident, għajr għal rakkont qasir ta' al-Hamdani. [[Stampa:Pergamon-Museum - Riefenbecher.jpg|daqsminuri|Skutella antika tal-[[ħġieġ]] tas-seklu 1 Q.K. li nstabet fil-villaġġ ta' Al-Faw.]] L-iskavi arkeoloġiċi żvelaw li l-belt żviluppat minn punt żgħir ta' waqfien tal-karovani, f'ċentru kummerċjali, [[Reliġjon|reliġjuż]] u urban importanti fl-Arabja ċentrali. F'Lulju 2024, Qaryat al-Faw tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=The Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.saudigazette.com.sa/article/644494/SAUDI-ARABIA/UNESCO-registers-Cultural-Landscape-of-Al-Faw-Archaeological-Area-as-Saudi-Arabias-eighth-World-Heritage-site|titlu=UNESCO registers Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area as Saudi Arabia's eighth World Heritage site|data=2024-07-27|sit=Saudigazette|lingwa=English|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Arkitettura == [[Stampa:Pergamon-Museum - Minäische Schrifttafel.jpg|daqsminuri|Pjanċa bil-kitba Ma'inika u żewġ mogħoż tal-barr ta' bejn is-seklu 1 Q.K. u s-seklu 1 W.K.).]] Il-villaġġ ta' Al-Faw jinsab mal-konfini tal-Majjistral tal-Kwartier il-Vojt, għaldaqstant jinsab tul ir-rotta kummerċjali li tikkollega n-Nofsinhar tal-[[Peniżola]] tal-Arabja mal-Grigal. Al-Faw kien ċentru kummerċjali importanti u kellu iktar minn sbatax-il bir tal-ilma. == Skoperta == L-interess f'Qaryat al-Fāw bħala sit arkeoloġiku jmur lura għas-snin 40 tas-seklu 20 meta saret referenza għalih minn xi ħaddiema tal-kumpanija taż-żejt tal-Arabja Sawdija Aramco. Fl-1952, tliet ħaddiema tal-kumpanija żaru l-belt u kitbu dwarha. Fl-1976 żar il-villaġġ espert mill-Aġenzija tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet tal-Università tar-Re Saud f'Riyadh u mbagħad espert mid-Dipartiment tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet, it-tnejn li huma bl-għan li jistudjaw is-sit, u iktar speċifikament, biex jidentifikaw il-pożizzjoni tal-belt. Ix-xogħol seħħ bejn l-1972 u l-1995. L-iskavi arkeoloġiċi twettqu minn tim mill-Università tar-Re Saud, mill-1970 sal-2003, u żvelaw żewġ sezzjonijiet ewlenin tal-belt. L-ewwel sezzjoni kienet żona residenzjali, li kienet tikkonsisti minn djar, [[Pjazza|pjazez]], toroq u suq, filwaqt li t-tieni sezzjoni kienet żona sagra, li kienet tikkonsisti minn tempji u oqbra. Il-pjanta arkitettonika ġenerali tas-sit hija indikattiva ħafna tal-irħula pre-Iżlamiċi fl-Arabja. [[Abdulrahman al-Ansary]], eks Professur tal-Arkeoloġija fl-Università tar-Re Saud f'Riyadh u membru tal-Kunsill Konsultattiv tal-Arabja Sawdija u tal-Kumitat tal-[[Edukazzjoni]] tal-Kunsill jitqies bħala l-fundatur tal-iskoperta mill-ġdid tal-belt ta' Qaryat al-Fāw. == Preżent == [[Stampa:Pergamon-Museum - Wandmalerei 2.jpg|daqsminuri|Framment ta' affresk b'ras ta' [[raġel]] u inċiżjoni bil-miktub antika tan-Nofsinhar tal-Arabja, x'aktarx minn xena ta' xi bankett (is-seklu 1 jew 2 W.K.).]] [[Stampa:Pergamon-Museum - Dromedar.jpg|daqsminuri|[[Statwa]] tal-bronż ta' dromedarju (is-seklu 2 Q.K. - is-seklu 2 W.K.).]] Mill-1 ta' Jannar 2014, is-sit ġie mdawwar b'xatba protettiva mill-gvern tal-Arabja Sawdija kontra l-ħallelin. Is-sit jieħu ħsiebu uffiċjal mill-Arabja Sawdija b'rabtiet tal-familja mal-inħawi tas-sit. Is-sit ġie awtorizzat u ġew allokati fondi biex isir titjib sinifikanti, preservazzjoni u l-kostruzzjoni ta' ċentru modern għall-viżitaturi li kellu jitlesta sa Diċembru 2013. Madankollu, sa issa l-kostruzzjoni lanqas biss bdiet. Is-sit fih bosta oqbra ta' ġellieda u ta' nies nobbli spazjati tul il-periferija tal-Lvant. Il-qabar tar-re jinsab kemxejn separat u lejn il-Majjistral tal-belt. Il-ħitan tas-suq ġarrbu ħafna erożjoni, u kważi sular sħiħ mit-tlieta jew erba' sulari tal-binja ġġarraf. Għadhom viżibbli wkoll il-fdalijiet ta' maħżen tal-qamħ u tal-fran tal-ħami. Fil-Lvant tal-belt hemm għolja kbir, b'għadd sinifikanti ta' għerien u ta' petroglifiċi. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-27 ta' Lulju 2024.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-[[Id-Dinja|dinja]], dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-[[arti]] [[Monument|monumentali]], l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni [[Bniedem|umana]] mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] rxfghgr9lkt43zo1s0ad2aqzmd7l7rm 318876 318875 2024-12-15T17:19:35Z Trigcly 17859 added [[Category:Arabja Sawdija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318876 wikitext text/x-wiki [[Stampa:صورة جوية لموقع الفاو الأثري.jpg|daqsminuri|Veduta mill-ajru ta' Qaryat al-Faw.]] '''Qaryat Al Faw''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: قرية الفاو; fil-qosor: '''Al-Faw''') kienet il-[[belt kapitali]] tal-ewwel renju ta' Kinda. Jinsab madwar 100 kilometru fin-Nofsinhar ta' Wadi ad-Dawasir, u madwar 700 kilometru fil-Lbiċ ta' [[Riyadh]], il-belt kapitali attwali tal-[[Arabja Sawdija]]. Is-sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] ta' Al-Faw joħroġ fid-dieher diversi karatteristiċi bħal djar residenzjali, swieq, toroq, ċimiterji, tempji u ġibjuni jew bjar tal-ilma.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170803171827/https://scth.gov.sa/en/Antiquities-Museums/Pages/Faw.aspx|titlu=Qaryat Al Faw|data=2017-08-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fis-sit instabet inċiżjoni bl-Għarbi Antik miktuba fis-seklu 1 [[QK|Q.K]]. bil-kalligrafija tan-Nofsinhar tal-Arabja tal-qedem, waħda mill-eqdem ta' din ix-xorta fin-Nofsinhar tal-Arabja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.islamic-awareness.org/history/islam/inscriptions/faw.html|titlu=A First Century BC Arabic Inscription In Musnad Script At Qaryat Al-Faw|sit=www.islamic-awareness.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == [[Storja]] == [[Stampa:Pergamon-Museum - Bronzekopf.jpg|daqsminuri|Ras tal-bronż ta' Al-Faw li issa tinsab fil-[[Mużew]] ta' [[Pergamon]], [[Berlin]].]] Ir-riċerkaturi ma tantx jafu wisq dwar din il-belt. Skont l-iskavi arkeoloġiċi. il-belt tmur lura għas-seklu 4 Q.K.<ref>A. R. Al-Ansary, Qaryat Al-Fau: A Portrait Of Pre-Islamic Civilisation In Saudi Arabia, 1982, University of Riyadh (Saudi Arabia), p. 146.</ref> Oriġinarjament il-belt kienet magħrufa għall-ġabra ta' inċiżjonijiet fis-sit ta' Qaryat Dhu Kahl. Kahl kienet id-divinità prinċipali meqjuma mit-tribujiet [[Għarab]] ta' Kinda u ta' Madh'hij.<ref>BM Report of Trustees 1981-84, pp. 60-61, fig. 18.</ref> Il-belt kienet magħrufa wkoll bħala ''Qaryat al-Hamraa (il-Belt il-[[Aħmar|Ħamra]])'' u ''Dhat al-Jnan (il-Belt tal-Ġonna)'' mill-abitanti tagħha matul il-perjodu ta' prosperità tal-belt. L-aqwa żmien għall-belt kien estiż għal kważi tmien sekli bejn is-seklu 4 Q.K. u s-seklu 4 [[WK|W.K]]., qabel ma ġiet abbandunata. Matul dan il-perjodu twil, il-belt irreżistiet għal diversi attakki minn stati ġirien, kif issuġġerit mir-rendikonti tas-[[Sabej]] tal-aħħar tas-seklu 2 W.K. Barra minn hekk, l-inċiżjoni ta' Namara ssemmi l-ispedizzjoni ta' Imru' al-Qays ibn 'Amr f'Najran li wasal f'Qaryat al-Faw u keċċa lit-tribù fit-tmun ta' Madh'hij mill-belt.<ref>المدنية في الوطن العربي في ضوء الاكتشافات الآثارية: النشأة والتطور p. 98.</ref> Qatt ma ssemmiet wara dak l-inċident, għajr għal rakkont qasir ta' al-Hamdani. [[Stampa:Pergamon-Museum - Riefenbecher.jpg|daqsminuri|Skutella antika tal-[[ħġieġ]] tas-seklu 1 Q.K. li nstabet fil-villaġġ ta' Al-Faw.]] L-iskavi arkeoloġiċi żvelaw li l-belt żviluppat minn punt żgħir ta' waqfien tal-karovani, f'ċentru kummerċjali, [[Reliġjon|reliġjuż]] u urban importanti fl-Arabja ċentrali. F'Lulju 2024, Qaryat al-Faw tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1712|titlu=The Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.saudigazette.com.sa/article/644494/SAUDI-ARABIA/UNESCO-registers-Cultural-Landscape-of-Al-Faw-Archaeological-Area-as-Saudi-Arabias-eighth-World-Heritage-site|titlu=UNESCO registers Cultural Landscape of Al-Faw Archaeological Area as Saudi Arabia's eighth World Heritage site|data=2024-07-27|sit=Saudigazette|lingwa=English|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Arkitettura == [[Stampa:Pergamon-Museum - Minäische Schrifttafel.jpg|daqsminuri|Pjanċa bil-kitba Ma'inika u żewġ mogħoż tal-barr ta' bejn is-seklu 1 Q.K. u s-seklu 1 W.K.).]] Il-villaġġ ta' Al-Faw jinsab mal-konfini tal-Majjistral tal-Kwartier il-Vojt, għaldaqstant jinsab tul ir-rotta kummerċjali li tikkollega n-Nofsinhar tal-[[Peniżola]] tal-Arabja mal-Grigal. Al-Faw kien ċentru kummerċjali importanti u kellu iktar minn sbatax-il bir tal-ilma. == Skoperta == L-interess f'Qaryat al-Fāw bħala sit arkeoloġiku jmur lura għas-snin 40 tas-seklu 20 meta saret referenza għalih minn xi ħaddiema tal-kumpanija taż-żejt tal-Arabja Sawdija Aramco. Fl-1952, tliet ħaddiema tal-kumpanija żaru l-belt u kitbu dwarha. Fl-1976 żar il-villaġġ espert mill-Aġenzija tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet tal-Università tar-Re Saud f'Riyadh u mbagħad espert mid-Dipartiment tal-Antikitajiet u tal-Mużewijiet, it-tnejn li huma bl-għan li jistudjaw is-sit, u iktar speċifikament, biex jidentifikaw il-pożizzjoni tal-belt. Ix-xogħol seħħ bejn l-1972 u l-1995. L-iskavi arkeoloġiċi twettqu minn tim mill-Università tar-Re Saud, mill-1970 sal-2003, u żvelaw żewġ sezzjonijiet ewlenin tal-belt. L-ewwel sezzjoni kienet żona residenzjali, li kienet tikkonsisti minn djar, [[Pjazza|pjazez]], toroq u suq, filwaqt li t-tieni sezzjoni kienet żona sagra, li kienet tikkonsisti minn tempji u oqbra. Il-pjanta arkitettonika ġenerali tas-sit hija indikattiva ħafna tal-irħula pre-Iżlamiċi fl-Arabja. [[Abdulrahman al-Ansary]], eks Professur tal-Arkeoloġija fl-Università tar-Re Saud f'Riyadh u membru tal-Kunsill Konsultattiv tal-Arabja Sawdija u tal-Kumitat tal-[[Edukazzjoni]] tal-Kunsill jitqies bħala l-fundatur tal-iskoperta mill-ġdid tal-belt ta' Qaryat al-Fāw. == Preżent == [[Stampa:Pergamon-Museum - Wandmalerei 2.jpg|daqsminuri|Framment ta' affresk b'ras ta' [[raġel]] u inċiżjoni bil-miktub antika tan-Nofsinhar tal-Arabja, x'aktarx minn xena ta' xi bankett (is-seklu 1 jew 2 W.K.).]] [[Stampa:Pergamon-Museum - Dromedar.jpg|daqsminuri|[[Statwa]] tal-bronż ta' dromedarju (is-seklu 2 Q.K. - is-seklu 2 W.K.).]] Mill-1 ta' Jannar 2014, is-sit ġie mdawwar b'xatba protettiva mill-gvern tal-Arabja Sawdija kontra l-ħallelin. Is-sit jieħu ħsiebu uffiċjal mill-Arabja Sawdija b'rabtiet tal-familja mal-inħawi tas-sit. Is-sit ġie awtorizzat u ġew allokati fondi biex isir titjib sinifikanti, preservazzjoni u l-kostruzzjoni ta' ċentru modern għall-viżitaturi li kellu jitlesta sa Diċembru 2013. Madankollu, sa issa l-kostruzzjoni lanqas biss bdiet. Is-sit fih bosta oqbra ta' ġellieda u ta' nies nobbli spazjati tul il-periferija tal-Lvant. Il-qabar tar-re jinsab kemxejn separat u lejn il-Majjistral tal-belt. Il-ħitan tas-suq ġarrbu ħafna erożjoni, u kważi sular sħiħ mit-tlieta jew erba' sulari tal-binja ġġarraf. Għadhom viżibbli wkoll il-fdalijiet ta' maħżen tal-qamħ u tal-fran tal-ħami. Fil-Lvant tal-belt hemm għolja kbir, b'għadd sinifikanti ta' għerien u ta' petroglifiċi. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Pajsaġġ Kulturali taż-Żona Arkeoloġika ta' Al-Faw ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-27 ta' Lulju 2024.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-[[Id-Dinja|dinja]], dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-[[arti]] [[Monument|monumentali]], l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni [[Bniedem|umana]] mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Arabja Sawdija]] ftaqt4gfzagthbogqlnn9kj27zmk0m5 0 33152 318878 2024-12-15T17:50:23Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq 318878 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Amazon jungle from above.jpg|daqsminuri|Veduta minn Voltzberg.]] Ir-'''Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali''' (bl-[[Lingwa Olandiża|Olandiż]]: ''Centraal Suriname Natuurreservaat (CSNR)'') hija unità ta' konservazzjoni fis-[[Surinam|Suriname]] u tippreserva żona ta' forestra pluvjali tropikali li tinsab f'kundizzjoni mhux mittiefsa.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1017|titlu=Central Suriname Nature Reserve - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Storja == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali nħolqot fl-1998 minn Conservation International u l-gvern tas-Suriname permezz tal-fużjoni ta' tliet riżervi naturali eżistenti: Ralleighvallen, Tafelberg u Eilerts de Haan.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170520182508/http://www.teamnetwork.org/site/central-suriname-nature-reserve|titlu=Central Suriname Nature Reserve {{!}} TEAM Network - Early Warning System for Nature|data=2017-05-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fis-sena 2000 bis-saħħa tal-ekosistema mhux mittiefsa bil-foresti pluvjali tropikali.<ref name=":0" /> Il-foresti ngħataw appoġġ materjali mill-kofundatur tal-[[Microsoft]] [[Jeff Harbers]]. == Ambjent == [[File:Morning_fog_(2719242329).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Morning_fog_(2719242329).jpg|daqsminuri|Iċ-ċpar ta' filgħodu tal-foresta pluvjali primarja fil-Gżira ta' Fungu.]] Ir-riżerva naturali tinsab fl-ekoreġjun tal-foresti bl-indewwa tal-[[Gujana|Guyana]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170317100354/http://globalspecies.org/ecoregions/display/NT0125|titlu=Global Species : Ecoregion : Guianan moist forests|data=2017-03-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fiha erja ta' 16,000 kilometru kwadru (6,200 mil kwadru) ta' foresti tropikali primarji muntanjużi u tal-artijiet baxxi, inkluż sezzjonijiet tal-Artijiet Għoljin tal-Guyana. Hija magħrufa għax-xmajjar bil-kurrent rapidu u għall-[[Speċi|ispeċijiet]] differenti ta' [[Għasfur|għasafar]], inkluż il-cock-of-the-rock tal-Guyana (''Rupicola rupicola''). Fir-riżerva ġew identifikati iktar minn 5,000 pjanta differenti, [[Mammiferu|mammiferi]] kbar bħall-ġagwar, l-armadillo ġgantesk, u tmien speċijiet ta' primati. Hemm ċentru tar-riċerka fil-bażi ta' Voltzberg u l-inħawi huma attrazzjoni turistika.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160418115155/http://visitsurinameonline.com/en/finance/17-item-3|titlu=Nature reserves of Suriname|data=2016-04-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Uħud mill-iżjed karatteristiċi straordinarji tar-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali huma diversi "koppli" tal-granit – monoliti olzati tal-granit ferm ogħla mill-foresta pluvjali tropikali tal-madwar. Il-wiċċ bla veġetazzjoni tal-granit ta' [[lewn]] skur huwa espost għall-impatt tax-[[xemx]] u b'hekk ħoloq bijotopu kserofitiku uniku li jinkludi wkoll speċijiet ta' pjanti endemiċi. L-iżjed koppla tal-granit magħrufa hija magħrufa bħala Voltzberg, b'għoli ta' 245 [[metru]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.wondermondo.com/voltzberg/|titlu=Voltzberg {{!}} Wondermondo|data=2010-08-20|sit=www.wondermondo.com|lingwa=en-us|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Attrazzjonijiet oħra jinkludu Julianatop (1,230 metru), l-ogħla muntanja fis-Suriname, Tafelberg (1,026 metru), Hendriktop (908 metri), Van Stockumberg (360 metru), u Duivelsei (litteralment Bajda tax-Xitan), li hija blata apparentement ibbilanċjata fix-xifer ta' muntanja.<ref>{{Ċita web|url=https://issuu.com/nkbv/docs/hoogtelijn3_2011|titlu=Hoogtelijn nummer 3 juni 2011 by Koninklijke NKBV - Issuu|data=2011-06-13|sit=issuu.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-muntanji Eilerts de Haan ingħataw kunjom [[Johannes Gijsbert Willem Jacobus Eilerts de Haan]], li kien esploratur li miet fuq in-naħa ta' ġewwa tas-Suriname.<ref>Albert Helman (1980). ''Het eind van de kaart'' (bl-Olandiż). [[Amsterdam]]: De Arbeiderspers. p. 38. ISBN <bdi>902951907X</bdi>.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi [[Ekoloġija|ekoloġiċi]] u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]] kontinwi sinifikanti fl-[[evoluzzjoni]] u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' [[Annimal|annimali]] terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-[[Bijodiversità|diversità bijoloġika]], inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-[[xjenza]] jew tal-konservazzjoni".<ref name=":0" /> == Referenzi == bnu77zwwt3mzyv4dvbmbnukb6zltgau 318879 318878 2024-12-15T17:50:41Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji Naturali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318879 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Amazon jungle from above.jpg|daqsminuri|Veduta minn Voltzberg.]] Ir-'''Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali''' (bl-[[Lingwa Olandiża|Olandiż]]: ''Centraal Suriname Natuurreservaat (CSNR)'') hija unità ta' konservazzjoni fis-[[Surinam|Suriname]] u tippreserva żona ta' forestra pluvjali tropikali li tinsab f'kundizzjoni mhux mittiefsa.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1017|titlu=Central Suriname Nature Reserve - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Storja == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali nħolqot fl-1998 minn Conservation International u l-gvern tas-Suriname permezz tal-fużjoni ta' tliet riżervi naturali eżistenti: Ralleighvallen, Tafelberg u Eilerts de Haan.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170520182508/http://www.teamnetwork.org/site/central-suriname-nature-reserve|titlu=Central Suriname Nature Reserve {{!}} TEAM Network - Early Warning System for Nature|data=2017-05-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fis-sena 2000 bis-saħħa tal-ekosistema mhux mittiefsa bil-foresti pluvjali tropikali.<ref name=":0" /> Il-foresti ngħataw appoġġ materjali mill-kofundatur tal-[[Microsoft]] [[Jeff Harbers]]. == Ambjent == [[File:Morning_fog_(2719242329).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Morning_fog_(2719242329).jpg|daqsminuri|Iċ-ċpar ta' filgħodu tal-foresta pluvjali primarja fil-Gżira ta' Fungu.]] Ir-riżerva naturali tinsab fl-ekoreġjun tal-foresti bl-indewwa tal-[[Gujana|Guyana]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170317100354/http://globalspecies.org/ecoregions/display/NT0125|titlu=Global Species : Ecoregion : Guianan moist forests|data=2017-03-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fiha erja ta' 16,000 kilometru kwadru (6,200 mil kwadru) ta' foresti tropikali primarji muntanjużi u tal-artijiet baxxi, inkluż sezzjonijiet tal-Artijiet Għoljin tal-Guyana. Hija magħrufa għax-xmajjar bil-kurrent rapidu u għall-[[Speċi|ispeċijiet]] differenti ta' [[Għasfur|għasafar]], inkluż il-cock-of-the-rock tal-Guyana (''Rupicola rupicola''). Fir-riżerva ġew identifikati iktar minn 5,000 pjanta differenti, [[Mammiferu|mammiferi]] kbar bħall-ġagwar, l-armadillo ġgantesk, u tmien speċijiet ta' primati. Hemm ċentru tar-riċerka fil-bażi ta' Voltzberg u l-inħawi huma attrazzjoni turistika.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160418115155/http://visitsurinameonline.com/en/finance/17-item-3|titlu=Nature reserves of Suriname|data=2016-04-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Uħud mill-iżjed karatteristiċi straordinarji tar-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali huma diversi "koppli" tal-granit – monoliti olzati tal-granit ferm ogħla mill-foresta pluvjali tropikali tal-madwar. Il-wiċċ bla veġetazzjoni tal-granit ta' [[lewn]] skur huwa espost għall-impatt tax-[[xemx]] u b'hekk ħoloq bijotopu kserofitiku uniku li jinkludi wkoll speċijiet ta' pjanti endemiċi. L-iżjed koppla tal-granit magħrufa hija magħrufa bħala Voltzberg, b'għoli ta' 245 [[metru]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.wondermondo.com/voltzberg/|titlu=Voltzberg {{!}} Wondermondo|data=2010-08-20|sit=www.wondermondo.com|lingwa=en-us|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Attrazzjonijiet oħra jinkludu Julianatop (1,230 metru), l-ogħla muntanja fis-Suriname, Tafelberg (1,026 metru), Hendriktop (908 metri), Van Stockumberg (360 metru), u Duivelsei (litteralment Bajda tax-Xitan), li hija blata apparentement ibbilanċjata fix-xifer ta' muntanja.<ref>{{Ċita web|url=https://issuu.com/nkbv/docs/hoogtelijn3_2011|titlu=Hoogtelijn nummer 3 juni 2011 by Koninklijke NKBV - Issuu|data=2011-06-13|sit=issuu.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-muntanji Eilerts de Haan ingħataw kunjom [[Johannes Gijsbert Willem Jacobus Eilerts de Haan]], li kien esploratur li miet fuq in-naħa ta' ġewwa tas-Suriname.<ref>Albert Helman (1980). ''Het eind van de kaart'' (bl-Olandiż). [[Amsterdam]]: De Arbeiderspers. p. 38. ISBN <bdi>902951907X</bdi>.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi [[Ekoloġija|ekoloġiċi]] u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]] kontinwi sinifikanti fl-[[evoluzzjoni]] u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' [[Annimal|annimali]] terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-[[Bijodiversità|diversità bijoloġika]], inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-[[xjenza]] jew tal-konservazzjoni".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Naturali]] 3rgvog7fu1a0jsyvzpscu7y0gbnzq3d 318880 318879 2024-12-15T17:50:53Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji fis-Suriname]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318880 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Amazon jungle from above.jpg|daqsminuri|Veduta minn Voltzberg.]] Ir-'''Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali''' (bl-[[Lingwa Olandiża|Olandiż]]: ''Centraal Suriname Natuurreservaat (CSNR)'') hija unità ta' konservazzjoni fis-[[Surinam|Suriname]] u tippreserva żona ta' forestra pluvjali tropikali li tinsab f'kundizzjoni mhux mittiefsa.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1017|titlu=Central Suriname Nature Reserve - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Storja == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali nħolqot fl-1998 minn Conservation International u l-gvern tas-Suriname permezz tal-fużjoni ta' tliet riżervi naturali eżistenti: Ralleighvallen, Tafelberg u Eilerts de Haan.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170520182508/http://www.teamnetwork.org/site/central-suriname-nature-reserve|titlu=Central Suriname Nature Reserve {{!}} TEAM Network - Early Warning System for Nature|data=2017-05-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fis-sena 2000 bis-saħħa tal-ekosistema mhux mittiefsa bil-foresti pluvjali tropikali.<ref name=":0" /> Il-foresti ngħataw appoġġ materjali mill-kofundatur tal-[[Microsoft]] [[Jeff Harbers]]. == Ambjent == [[File:Morning_fog_(2719242329).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Morning_fog_(2719242329).jpg|daqsminuri|Iċ-ċpar ta' filgħodu tal-foresta pluvjali primarja fil-Gżira ta' Fungu.]] Ir-riżerva naturali tinsab fl-ekoreġjun tal-foresti bl-indewwa tal-[[Gujana|Guyana]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170317100354/http://globalspecies.org/ecoregions/display/NT0125|titlu=Global Species : Ecoregion : Guianan moist forests|data=2017-03-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fiha erja ta' 16,000 kilometru kwadru (6,200 mil kwadru) ta' foresti tropikali primarji muntanjużi u tal-artijiet baxxi, inkluż sezzjonijiet tal-Artijiet Għoljin tal-Guyana. Hija magħrufa għax-xmajjar bil-kurrent rapidu u għall-[[Speċi|ispeċijiet]] differenti ta' [[Għasfur|għasafar]], inkluż il-cock-of-the-rock tal-Guyana (''Rupicola rupicola''). Fir-riżerva ġew identifikati iktar minn 5,000 pjanta differenti, [[Mammiferu|mammiferi]] kbar bħall-ġagwar, l-armadillo ġgantesk, u tmien speċijiet ta' primati. Hemm ċentru tar-riċerka fil-bażi ta' Voltzberg u l-inħawi huma attrazzjoni turistika.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160418115155/http://visitsurinameonline.com/en/finance/17-item-3|titlu=Nature reserves of Suriname|data=2016-04-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Uħud mill-iżjed karatteristiċi straordinarji tar-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali huma diversi "koppli" tal-granit – monoliti olzati tal-granit ferm ogħla mill-foresta pluvjali tropikali tal-madwar. Il-wiċċ bla veġetazzjoni tal-granit ta' [[lewn]] skur huwa espost għall-impatt tax-[[xemx]] u b'hekk ħoloq bijotopu kserofitiku uniku li jinkludi wkoll speċijiet ta' pjanti endemiċi. L-iżjed koppla tal-granit magħrufa hija magħrufa bħala Voltzberg, b'għoli ta' 245 [[metru]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.wondermondo.com/voltzberg/|titlu=Voltzberg {{!}} Wondermondo|data=2010-08-20|sit=www.wondermondo.com|lingwa=en-us|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Attrazzjonijiet oħra jinkludu Julianatop (1,230 metru), l-ogħla muntanja fis-Suriname, Tafelberg (1,026 metru), Hendriktop (908 metri), Van Stockumberg (360 metru), u Duivelsei (litteralment Bajda tax-Xitan), li hija blata apparentement ibbilanċjata fix-xifer ta' muntanja.<ref>{{Ċita web|url=https://issuu.com/nkbv/docs/hoogtelijn3_2011|titlu=Hoogtelijn nummer 3 juni 2011 by Koninklijke NKBV - Issuu|data=2011-06-13|sit=issuu.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-muntanji Eilerts de Haan ingħataw kunjom [[Johannes Gijsbert Willem Jacobus Eilerts de Haan]], li kien esploratur li miet fuq in-naħa ta' ġewwa tas-Suriname.<ref>Albert Helman (1980). ''Het eind van de kaart'' (bl-Olandiż). [[Amsterdam]]: De Arbeiderspers. p. 38. ISBN <bdi>902951907X</bdi>.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi [[Ekoloġija|ekoloġiċi]] u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]] kontinwi sinifikanti fl-[[evoluzzjoni]] u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' [[Annimal|annimali]] terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-[[Bijodiversità|diversità bijoloġika]], inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-[[xjenza]] jew tal-konservazzjoni".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Naturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Suriname]] d62pi26icidvp2fvj32qedvmfl8rxjq 318881 318880 2024-12-15T17:51:08Z Trigcly 17859 added [[Category:Suriname]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318881 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Amazon jungle from above.jpg|daqsminuri|Veduta minn Voltzberg.]] Ir-'''Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali''' (bl-[[Lingwa Olandiża|Olandiż]]: ''Centraal Suriname Natuurreservaat (CSNR)'') hija unità ta' konservazzjoni fis-[[Surinam|Suriname]] u tippreserva żona ta' forestra pluvjali tropikali li tinsab f'kundizzjoni mhux mittiefsa.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1017|titlu=Central Suriname Nature Reserve - UNESCO|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> == Storja == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali nħolqot fl-1998 minn Conservation International u l-gvern tas-Suriname permezz tal-fużjoni ta' tliet riżervi naturali eżistenti: Ralleighvallen, Tafelberg u Eilerts de Haan.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170520182508/http://www.teamnetwork.org/site/central-suriname-nature-reserve|titlu=Central Suriname Nature Reserve {{!}} TEAM Network - Early Warning System for Nature|data=2017-05-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fis-sena 2000 bis-saħħa tal-ekosistema mhux mittiefsa bil-foresti pluvjali tropikali.<ref name=":0" /> Il-foresti ngħataw appoġġ materjali mill-kofundatur tal-[[Microsoft]] [[Jeff Harbers]]. == Ambjent == [[File:Morning_fog_(2719242329).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Morning_fog_(2719242329).jpg|daqsminuri|Iċ-ċpar ta' filgħodu tal-foresta pluvjali primarja fil-Gżira ta' Fungu.]] Ir-riżerva naturali tinsab fl-ekoreġjun tal-foresti bl-indewwa tal-[[Gujana|Guyana]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20170317100354/http://globalspecies.org/ecoregions/display/NT0125|titlu=Global Species : Ecoregion : Guianan moist forests|data=2017-03-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Fiha erja ta' 16,000 kilometru kwadru (6,200 mil kwadru) ta' foresti tropikali primarji muntanjużi u tal-artijiet baxxi, inkluż sezzjonijiet tal-Artijiet Għoljin tal-Guyana. Hija magħrufa għax-xmajjar bil-kurrent rapidu u għall-[[Speċi|ispeċijiet]] differenti ta' [[Għasfur|għasafar]], inkluż il-cock-of-the-rock tal-Guyana (''Rupicola rupicola''). Fir-riżerva ġew identifikati iktar minn 5,000 pjanta differenti, [[Mammiferu|mammiferi]] kbar bħall-ġagwar, l-armadillo ġgantesk, u tmien speċijiet ta' primati. Hemm ċentru tar-riċerka fil-bażi ta' Voltzberg u l-inħawi huma attrazzjoni turistika.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160418115155/http://visitsurinameonline.com/en/finance/17-item-3|titlu=Nature reserves of Suriname|data=2016-04-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Uħud mill-iżjed karatteristiċi straordinarji tar-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali huma diversi "koppli" tal-granit – monoliti olzati tal-granit ferm ogħla mill-foresta pluvjali tropikali tal-madwar. Il-wiċċ bla veġetazzjoni tal-granit ta' [[lewn]] skur huwa espost għall-impatt tax-[[xemx]] u b'hekk ħoloq bijotopu kserofitiku uniku li jinkludi wkoll speċijiet ta' pjanti endemiċi. L-iżjed koppla tal-granit magħrufa hija magħrufa bħala Voltzberg, b'għoli ta' 245 [[metru]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.wondermondo.com/voltzberg/|titlu=Voltzberg {{!}} Wondermondo|data=2010-08-20|sit=www.wondermondo.com|lingwa=en-us|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Attrazzjonijiet oħra jinkludu Julianatop (1,230 metru), l-ogħla muntanja fis-Suriname, Tafelberg (1,026 metru), Hendriktop (908 metri), Van Stockumberg (360 metru), u Duivelsei (litteralment Bajda tax-Xitan), li hija blata apparentement ibbilanċjata fix-xifer ta' muntanja.<ref>{{Ċita web|url=https://issuu.com/nkbv/docs/hoogtelijn3_2011|titlu=Hoogtelijn nummer 3 juni 2011 by Koninklijke NKBV - Issuu|data=2011-06-13|sit=issuu.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-15}}</ref> Il-muntanji Eilerts de Haan ingħataw kunjom [[Johannes Gijsbert Willem Jacobus Eilerts de Haan]], li kien esploratur li miet fuq in-naħa ta' ġewwa tas-Suriname.<ref>Albert Helman (1980). ''Het eind van de kaart'' (bl-Olandiż). [[Amsterdam]]: De Arbeiderspers. p. 38. ISBN <bdi>902951907X</bdi>.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Ir-Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi [[Ekoloġija|ekoloġiċi]] u [[Bijoloġija|bijoloġiċi]] kontinwi sinifikanti fl-[[evoluzzjoni]] u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' [[Annimal|annimali]] terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-[[Bijodiversità|diversità bijoloġika]], inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-[[xjenza]] jew tal-konservazzjoni".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Naturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fis-Suriname]] [[Kategorija:Suriname]] q7fv1cszyi8tro9zciwv3ur53iascqm 0 33153 318884 2024-12-15T19:59:17Z Trigcly 17859 Kontenut inizjali 318884 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == Like other important Medieval West African towns such as Djenné (Jenné-Jeno), Gao, and Dia, Iron Age settlements have been discovered near Timbuktu that predate the traditional foundation date of the town. Although the accumulation of thick layers of sand has thwarted archaeological excavations in the town itself, some of the surrounding landscape is deflating and exposing pottery shards on the surface. A survey of the area by Susan and Roderick McIntosh in 1984 identified several Iron Age sites along the el-Ahmar, an ancient wadi system that passes a few kilometers to the east of the modern town. An Iron Age tell complex located nine kilometres (5+¹⁄₂ mi) southeast of the Timbuktu near the Wadi el-Ahmar was excavated between 2008 and 2010 by archaeologists from Yale University and the Mission Culturelle de Tombouctou. The results suggest that the site was first occupied during the 5th century BC, thrived throughout the second half of the 1st millennium AD and eventually collapsed sometime during the late 10th or early 11th-century AD. == Storja == Timbuktu has become a household reference as a faraway, mysterious place, but the city itself was once a world-renowned trade powerhouse, as well as an academic hotspot of the medieval world. Timbuktu is unique in the fact that it has seen many rulers, but the city reached its golden period under the Mali Empire in the 13th and 14th centuries. Distinguished Malian Mansa Mūsā brought great fame to the city of Timbuktu when he established a university of Islamic learning there. The university taught much more than Islamic studies, though, including topics of history, rhetoric, law, science, and, most notably, medicine. Mansa Mūsā also introduced Timbuktu, and the Mali Empire in general, to the rest of the Medieval world through his Hajj, as his time in Mecca would soon inspire Arab travelers to visit North Africa. Europeans, however, would not reach the city until much later, due to the difficult and lengthy journey, thus garnering the city an aura of mystery. Timbuktu primarily gained its wealth from local gold and salt mining, in addition to the trans-Saharan slave trade. Gold was a highly valued commodity in the Mediterranean region and salt was most popular south of the city, though arguably the biggest asset Timbuktu had was its location. The city is situated nine miles from the Niger River, making for good agricultural land, and is near the Sahara Desert, providing easily accessible trade routes. Timbuktu also acts as a midpoint between the regions of North, West, and Central Africa. Because of this, Timbuktu has developed into a cultural melting pot. The Mali Empire reached a steady decline in the mid-1400s, giving rise to the Songhai Empire. However, the city of Timbuktu entered a brief period of rule under the Tuaregs before it fell to the Songhai people. Despite major shifts in power, Timbuktu generally flourished until the Moroccans invaded the Songhai Empire in 1590 and began to occupy Timbuktu in 1591, after the Battle of Tondibi. In 1593, most of the university faculty was executed or exiled for disloyalty to the new rulers and this, along with a decline in trade as a result of increased competition from newly available trans-Atlantic sailing routes, caused the city to lose its relevance. It was not until the 1890s that Timbuktu was formally incorporated into the French colony of Mali, and, in 1960, was declared part of the independent nation of Mali. Today, the population of Timbuktu has substantially decreased since its estimated peak of 100,000 people in the Medieval period. The city has suffered from mass amounts of poverty for several years now, relying on government funding as a means of survival. === Assedju ta' Timbuktu === On 8 August 2023, Timbuktu was brought under a total blockade by Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), exacerbating poverty, and leading to food shortages. 33,000 fled the city and its surrounding areas and 1,000 have fled to Mauritania since the start of the siege. The siege began after the withdrawal of MINUSMA, the United Nations mission to Mali during the Mali War. == [[Ġeografija]] == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == 0p8g8w2fegbj3w2d0mc27wi2cpwg69y 318885 318884 2024-12-15T20:00:59Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318885 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == Like other important Medieval West African towns such as Djenné (Jenné-Jeno), Gao, and Dia, Iron Age settlements have been discovered near Timbuktu that predate the traditional foundation date of the town. Although the accumulation of thick layers of sand has thwarted archaeological excavations in the town itself, some of the surrounding landscape is deflating and exposing pottery shards on the surface. A survey of the area by Susan and Roderick McIntosh in 1984 identified several Iron Age sites along the el-Ahmar, an ancient wadi system that passes a few kilometers to the east of the modern town. An Iron Age tell complex located nine kilometres (5+¹⁄₂ mi) southeast of the Timbuktu near the Wadi el-Ahmar was excavated between 2008 and 2010 by archaeologists from Yale University and the Mission Culturelle de Tombouctou. The results suggest that the site was first occupied during the 5th century BC, thrived throughout the second half of the 1st millennium AD and eventually collapsed sometime during the late 10th or early 11th-century AD. == Storja == Timbuktu has become a household reference as a faraway, mysterious place, but the city itself was once a world-renowned trade powerhouse, as well as an academic hotspot of the medieval world. Timbuktu is unique in the fact that it has seen many rulers, but the city reached its golden period under the Mali Empire in the 13th and 14th centuries. Distinguished Malian Mansa Mūsā brought great fame to the city of Timbuktu when he established a university of Islamic learning there. The university taught much more than Islamic studies, though, including topics of history, rhetoric, law, science, and, most notably, medicine. Mansa Mūsā also introduced Timbuktu, and the Mali Empire in general, to the rest of the Medieval world through his Hajj, as his time in Mecca would soon inspire Arab travelers to visit North Africa. Europeans, however, would not reach the city until much later, due to the difficult and lengthy journey, thus garnering the city an aura of mystery. Timbuktu primarily gained its wealth from local gold and salt mining, in addition to the trans-Saharan slave trade. Gold was a highly valued commodity in the Mediterranean region and salt was most popular south of the city, though arguably the biggest asset Timbuktu had was its location. The city is situated nine miles from the Niger River, making for good agricultural land, and is near the Sahara Desert, providing easily accessible trade routes. Timbuktu also acts as a midpoint between the regions of North, West, and Central Africa. Because of this, Timbuktu has developed into a cultural melting pot. The Mali Empire reached a steady decline in the mid-1400s, giving rise to the Songhai Empire. However, the city of Timbuktu entered a brief period of rule under the Tuaregs before it fell to the Songhai people. Despite major shifts in power, Timbuktu generally flourished until the Moroccans invaded the Songhai Empire in 1590 and began to occupy Timbuktu in 1591, after the Battle of Tondibi. In 1593, most of the university faculty was executed or exiled for disloyalty to the new rulers and this, along with a decline in trade as a result of increased competition from newly available trans-Atlantic sailing routes, caused the city to lose its relevance. It was not until the 1890s that Timbuktu was formally incorporated into the French colony of Mali, and, in 1960, was declared part of the independent nation of Mali. Today, the population of Timbuktu has substantially decreased since its estimated peak of 100,000 people in the Medieval period. The city has suffered from mass amounts of poverty for several years now, relying on government funding as a means of survival. === Assedju ta' Timbuktu === On 8 August 2023, Timbuktu was brought under a total blockade by Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), exacerbating poverty, and leading to food shortages. 33,000 fled the city and its surrounding areas and 1,000 have fled to Mauritania since the start of the siege. The siege began after the withdrawal of MINUSMA, the United Nations mission to Mali during the Mali War. == [[Ġeografija]] == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] 7tr5h7dxrvq8gs46qbqdxias2ijpdmz 318886 318885 2024-12-15T20:02:13Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318886 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == Like other important Medieval West African towns such as Djenné (Jenné-Jeno), Gao, and Dia, Iron Age settlements have been discovered near Timbuktu that predate the traditional foundation date of the town. Although the accumulation of thick layers of sand has thwarted archaeological excavations in the town itself, some of the surrounding landscape is deflating and exposing pottery shards on the surface. A survey of the area by Susan and Roderick McIntosh in 1984 identified several Iron Age sites along the el-Ahmar, an ancient wadi system that passes a few kilometers to the east of the modern town. An Iron Age tell complex located nine kilometres (5+¹⁄₂ mi) southeast of the Timbuktu near the Wadi el-Ahmar was excavated between 2008 and 2010 by archaeologists from Yale University and the Mission Culturelle de Tombouctou. The results suggest that the site was first occupied during the 5th century BC, thrived throughout the second half of the 1st millennium AD and eventually collapsed sometime during the late 10th or early 11th-century AD. == Storja == Timbuktu has become a household reference as a faraway, mysterious place, but the city itself was once a world-renowned trade powerhouse, as well as an academic hotspot of the medieval world. Timbuktu is unique in the fact that it has seen many rulers, but the city reached its golden period under the Mali Empire in the 13th and 14th centuries. Distinguished Malian Mansa Mūsā brought great fame to the city of Timbuktu when he established a university of Islamic learning there. The university taught much more than Islamic studies, though, including topics of history, rhetoric, law, science, and, most notably, medicine. Mansa Mūsā also introduced Timbuktu, and the Mali Empire in general, to the rest of the Medieval world through his Hajj, as his time in Mecca would soon inspire Arab travelers to visit North Africa. Europeans, however, would not reach the city until much later, due to the difficult and lengthy journey, thus garnering the city an aura of mystery. Timbuktu primarily gained its wealth from local gold and salt mining, in addition to the trans-Saharan slave trade. Gold was a highly valued commodity in the Mediterranean region and salt was most popular south of the city, though arguably the biggest asset Timbuktu had was its location. The city is situated nine miles from the Niger River, making for good agricultural land, and is near the Sahara Desert, providing easily accessible trade routes. Timbuktu also acts as a midpoint between the regions of North, West, and Central Africa. Because of this, Timbuktu has developed into a cultural melting pot. The Mali Empire reached a steady decline in the mid-1400s, giving rise to the Songhai Empire. However, the city of Timbuktu entered a brief period of rule under the Tuaregs before it fell to the Songhai people. Despite major shifts in power, Timbuktu generally flourished until the Moroccans invaded the Songhai Empire in 1590 and began to occupy Timbuktu in 1591, after the Battle of Tondibi. In 1593, most of the university faculty was executed or exiled for disloyalty to the new rulers and this, along with a decline in trade as a result of increased competition from newly available trans-Atlantic sailing routes, caused the city to lose its relevance. It was not until the 1890s that Timbuktu was formally incorporated into the French colony of Mali, and, in 1960, was declared part of the independent nation of Mali. Today, the population of Timbuktu has substantially decreased since its estimated peak of 100,000 people in the Medieval period. The city has suffered from mass amounts of poverty for several years now, relying on government funding as a means of survival. === Assedju ta' Timbuktu === On 8 August 2023, Timbuktu was brought under a total blockade by Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), exacerbating poverty, and leading to food shortages. 33,000 fled the city and its surrounding areas and 1,000 have fled to Mauritania since the start of the siege. The siege began after the withdrawal of MINUSMA, the United Nations mission to Mali during the Mali War. == [[Ġeografija]] == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] hbzpmk1gho6x77masw3fqss141krsse 318887 318886 2024-12-15T20:02:23Z Trigcly 17859 added [[Category:Bliet Afrikani]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318887 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == Like other important Medieval West African towns such as Djenné (Jenné-Jeno), Gao, and Dia, Iron Age settlements have been discovered near Timbuktu that predate the traditional foundation date of the town. Although the accumulation of thick layers of sand has thwarted archaeological excavations in the town itself, some of the surrounding landscape is deflating and exposing pottery shards on the surface. A survey of the area by Susan and Roderick McIntosh in 1984 identified several Iron Age sites along the el-Ahmar, an ancient wadi system that passes a few kilometers to the east of the modern town. An Iron Age tell complex located nine kilometres (5+¹⁄₂ mi) southeast of the Timbuktu near the Wadi el-Ahmar was excavated between 2008 and 2010 by archaeologists from Yale University and the Mission Culturelle de Tombouctou. The results suggest that the site was first occupied during the 5th century BC, thrived throughout the second half of the 1st millennium AD and eventually collapsed sometime during the late 10th or early 11th-century AD. == Storja == Timbuktu has become a household reference as a faraway, mysterious place, but the city itself was once a world-renowned trade powerhouse, as well as an academic hotspot of the medieval world. Timbuktu is unique in the fact that it has seen many rulers, but the city reached its golden period under the Mali Empire in the 13th and 14th centuries. Distinguished Malian Mansa Mūsā brought great fame to the city of Timbuktu when he established a university of Islamic learning there. The university taught much more than Islamic studies, though, including topics of history, rhetoric, law, science, and, most notably, medicine. Mansa Mūsā also introduced Timbuktu, and the Mali Empire in general, to the rest of the Medieval world through his Hajj, as his time in Mecca would soon inspire Arab travelers to visit North Africa. Europeans, however, would not reach the city until much later, due to the difficult and lengthy journey, thus garnering the city an aura of mystery. Timbuktu primarily gained its wealth from local gold and salt mining, in addition to the trans-Saharan slave trade. Gold was a highly valued commodity in the Mediterranean region and salt was most popular south of the city, though arguably the biggest asset Timbuktu had was its location. The city is situated nine miles from the Niger River, making for good agricultural land, and is near the Sahara Desert, providing easily accessible trade routes. Timbuktu also acts as a midpoint between the regions of North, West, and Central Africa. Because of this, Timbuktu has developed into a cultural melting pot. The Mali Empire reached a steady decline in the mid-1400s, giving rise to the Songhai Empire. However, the city of Timbuktu entered a brief period of rule under the Tuaregs before it fell to the Songhai people. Despite major shifts in power, Timbuktu generally flourished until the Moroccans invaded the Songhai Empire in 1590 and began to occupy Timbuktu in 1591, after the Battle of Tondibi. In 1593, most of the university faculty was executed or exiled for disloyalty to the new rulers and this, along with a decline in trade as a result of increased competition from newly available trans-Atlantic sailing routes, caused the city to lose its relevance. It was not until the 1890s that Timbuktu was formally incorporated into the French colony of Mali, and, in 1960, was declared part of the independent nation of Mali. Today, the population of Timbuktu has substantially decreased since its estimated peak of 100,000 people in the Medieval period. The city has suffered from mass amounts of poverty for several years now, relying on government funding as a means of survival. === Assedju ta' Timbuktu === On 8 August 2023, Timbuktu was brought under a total blockade by Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), exacerbating poverty, and leading to food shortages. 33,000 fled the city and its surrounding areas and 1,000 have fled to Mauritania since the start of the siege. The siege began after the withdrawal of MINUSMA, the United Nations mission to Mali during the Mali War. == [[Ġeografija]] == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] [[Kategorija:Bliet Afrikani]] jus43xndx78udmzncz2qb41b3k7nko2 318888 318887 2024-12-15T20:02:31Z Trigcly 17859 added [[Category:Mali]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 318888 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == Like other important Medieval West African towns such as Djenné (Jenné-Jeno), Gao, and Dia, Iron Age settlements have been discovered near Timbuktu that predate the traditional foundation date of the town. Although the accumulation of thick layers of sand has thwarted archaeological excavations in the town itself, some of the surrounding landscape is deflating and exposing pottery shards on the surface. A survey of the area by Susan and Roderick McIntosh in 1984 identified several Iron Age sites along the el-Ahmar, an ancient wadi system that passes a few kilometers to the east of the modern town. An Iron Age tell complex located nine kilometres (5+¹⁄₂ mi) southeast of the Timbuktu near the Wadi el-Ahmar was excavated between 2008 and 2010 by archaeologists from Yale University and the Mission Culturelle de Tombouctou. The results suggest that the site was first occupied during the 5th century BC, thrived throughout the second half of the 1st millennium AD and eventually collapsed sometime during the late 10th or early 11th-century AD. == Storja == Timbuktu has become a household reference as a faraway, mysterious place, but the city itself was once a world-renowned trade powerhouse, as well as an academic hotspot of the medieval world. Timbuktu is unique in the fact that it has seen many rulers, but the city reached its golden period under the Mali Empire in the 13th and 14th centuries. Distinguished Malian Mansa Mūsā brought great fame to the city of Timbuktu when he established a university of Islamic learning there. The university taught much more than Islamic studies, though, including topics of history, rhetoric, law, science, and, most notably, medicine. Mansa Mūsā also introduced Timbuktu, and the Mali Empire in general, to the rest of the Medieval world through his Hajj, as his time in Mecca would soon inspire Arab travelers to visit North Africa. Europeans, however, would not reach the city until much later, due to the difficult and lengthy journey, thus garnering the city an aura of mystery. Timbuktu primarily gained its wealth from local gold and salt mining, in addition to the trans-Saharan slave trade. Gold was a highly valued commodity in the Mediterranean region and salt was most popular south of the city, though arguably the biggest asset Timbuktu had was its location. The city is situated nine miles from the Niger River, making for good agricultural land, and is near the Sahara Desert, providing easily accessible trade routes. Timbuktu also acts as a midpoint between the regions of North, West, and Central Africa. Because of this, Timbuktu has developed into a cultural melting pot. The Mali Empire reached a steady decline in the mid-1400s, giving rise to the Songhai Empire. However, the city of Timbuktu entered a brief period of rule under the Tuaregs before it fell to the Songhai people. Despite major shifts in power, Timbuktu generally flourished until the Moroccans invaded the Songhai Empire in 1590 and began to occupy Timbuktu in 1591, after the Battle of Tondibi. In 1593, most of the university faculty was executed or exiled for disloyalty to the new rulers and this, along with a decline in trade as a result of increased competition from newly available trans-Atlantic sailing routes, caused the city to lose its relevance. It was not until the 1890s that Timbuktu was formally incorporated into the French colony of Mali, and, in 1960, was declared part of the independent nation of Mali. Today, the population of Timbuktu has substantially decreased since its estimated peak of 100,000 people in the Medieval period. The city has suffered from mass amounts of poverty for several years now, relying on government funding as a means of survival. === Assedju ta' Timbuktu === On 8 August 2023, Timbuktu was brought under a total blockade by Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), exacerbating poverty, and leading to food shortages. 33,000 fled the city and its surrounding areas and 1,000 have fled to Mauritania since the start of the siege. The siege began after the withdrawal of MINUSMA, the United Nations mission to Mali during the Mali War. == [[Ġeografija]] == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] [[Kategorija:Bliet Afrikani]] [[Kategorija:Mali]] d68oge79b3as5l3q7v8u3pos61klthp 318898 318888 2024-12-16T10:44:31Z Trigcly 17859 żieda kontenut 318898 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == L-istess bħala rħula Medjevali importanti tal-Punent tal-Afrika bħal Djenné, Gao u Dia, qrib Timbuktu ġew skoperti insedjamenti ta' Żmien il-[[Ħadid]] li jmorru lura għal qabel l-istabbiliment tal-belt. Għalkemm l-akkumulu ta' saffi ħoxnin tar-ramel xekkel l-iskavi arkeoloġiċi tal-belt, f'parti mill-pajsaġġ tal-madwar inkixfu xi bċejjeċ tal-fuħħar fis-superfiċe. Stħarriġ tal-inħawi mwettaq minn Susan u Roderick McIntosh fl-1984 identifika diversi siti ta' Żmien il-ħadid tul l-el-Ahmar, sistema antika tal-widien ftit kilometri 'l bogħod lejn il-Lvant tal-belt moderna. Kumpless ta' Żmien il-Ħadid fuq għolja, madwar 9 kilometri (5.5 mili) fix-Xlokk ta' Timbuktu qrib Wadi el-Ahmar ġie skavat bejn l-2008 u l-2010 minn arkeologi mill-Università ta' Yale u mill-Missjoni Kulturali ta' Timbuktu. Ir-riżultati jissuġġerixxu li s-sit ġie okkupat għall-ewwel darba matul is-seklu 5 [[Ante Christum natum|Q.K]]., iffjorixxa matul it-tieni nofs tal-ewwel millenju [[WK|W.K]]. u eventwalment sfaxxa matul l-aħħar tas-seklu 10 jew il-bidu tas-seklu 11 W.K. == Storja == Timbuktu has become a household reference as a faraway, mysterious place, but the city itself was once a world-renowned trade powerhouse, as well as an academic hotspot of the medieval world. Timbuktu is unique in the fact that it has seen many rulers, but the city reached its golden period under the Mali Empire in the 13th and 14th centuries. Distinguished Malian Mansa Mūsā brought great fame to the city of Timbuktu when he established a university of Islamic learning there. The university taught much more than Islamic studies, though, including topics of history, rhetoric, law, science, and, most notably, medicine. Mansa Mūsā also introduced Timbuktu, and the Mali Empire in general, to the rest of the Medieval world through his Hajj, as his time in Mecca would soon inspire Arab travelers to visit North Africa. Europeans, however, would not reach the city until much later, due to the difficult and lengthy journey, thus garnering the city an aura of mystery. Timbuktu primarily gained its wealth from local gold and salt mining, in addition to the trans-Saharan slave trade. Gold was a highly valued commodity in the Mediterranean region and salt was most popular south of the city, though arguably the biggest asset Timbuktu had was its location. The city is situated nine miles from the Niger River, making for good agricultural land, and is near the Sahara Desert, providing easily accessible trade routes. Timbuktu also acts as a midpoint between the regions of North, West, and Central Africa. Because of this, Timbuktu has developed into a cultural melting pot. The Mali Empire reached a steady decline in the mid-1400s, giving rise to the Songhai Empire. However, the city of Timbuktu entered a brief period of rule under the Tuaregs before it fell to the Songhai people. Despite major shifts in power, Timbuktu generally flourished until the Moroccans invaded the Songhai Empire in 1590 and began to occupy Timbuktu in 1591, after the Battle of Tondibi. In 1593, most of the university faculty was executed or exiled for disloyalty to the new rulers and this, along with a decline in trade as a result of increased competition from newly available trans-Atlantic sailing routes, caused the city to lose its relevance. It was not until the 1890s that Timbuktu was formally incorporated into the French colony of Mali, and, in 1960, was declared part of the independent nation of Mali. Today, the population of Timbuktu has substantially decreased since its estimated peak of 100,000 people in the Medieval period. The city has suffered from mass amounts of poverty for several years now, relying on government funding as a means of survival. === Assedju ta' Timbuktu === On 8 August 2023, Timbuktu was brought under a total blockade by Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), exacerbating poverty, and leading to food shortages. 33,000 fled the city and its surrounding areas and 1,000 have fled to Mauritania since the start of the siege. The siege began after the withdrawal of MINUSMA, the United Nations mission to Mali during the Mali War. == [[Ġeografija]] == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] [[Kategorija:Bliet Afrikani]] [[Kategorija:Mali]] 4tqicwf7cpzn5i2h1tptvrl1dpyr35q 318900 318898 2024-12-16T11:57:28Z Trigcly 17859 /* Storja */ żieda kontenut 318900 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == L-istess bħala rħula Medjevali importanti tal-Punent tal-Afrika bħal Djenné, Gao u Dia, qrib Timbuktu ġew skoperti insedjamenti ta' Żmien il-[[Ħadid]] li jmorru lura għal qabel l-istabbiliment tal-belt. Għalkemm l-akkumulu ta' saffi ħoxnin tar-ramel xekkel l-iskavi arkeoloġiċi tal-belt, f'parti mill-pajsaġġ tal-madwar inkixfu xi bċejjeċ tal-fuħħar fis-superfiċe. Stħarriġ tal-inħawi mwettaq minn Susan u Roderick McIntosh fl-1984 identifika diversi siti ta' Żmien il-ħadid tul l-el-Ahmar, sistema antika tal-widien ftit kilometri 'l bogħod lejn il-Lvant tal-belt moderna. Kumpless ta' Żmien il-Ħadid fuq għolja, madwar 9 kilometri (5.5 mili) fix-Xlokk ta' Timbuktu qrib Wadi el-Ahmar ġie skavat bejn l-2008 u l-2010 minn arkeologi mill-Università ta' Yale u mill-Missjoni Kulturali ta' Timbuktu. Ir-riżultati jissuġġerixxu li s-sit ġie okkupat għall-ewwel darba matul is-seklu 5 [[Ante Christum natum|Q.K]]., iffjorixxa matul it-tieni nofs tal-ewwel millenju [[WK|W.K]]. u eventwalment sfaxxa matul l-aħħar tas-seklu 10 jew il-bidu tas-seklu 11 W.K. == Storja == Timbuktu donnu saret referenza komuni għal post imbiegħed u misterjuż, iżda l-belt innifisha fl-imgħoddi kienet ċentru kummerċjali b'saħħtu u magħruf mad-dinja kollha, kif ukoll hotspot akkademiku tad-dinja Medjevali. Timbuktu hija unika minħabba l-fatt li kellha bosta mexxejja differenti, iżda l-epoka tad-deheb tal-belt kienet taħt l-Imperu tal-Mali fis-sekli 13 u 14. Mansa Mūsā għamilh famuża ħafna meta stabbilixxa università tat-tagħlim Iżlamiku hemmhekk. L-università kienet tgħallem ħafna iktar minn studji Iżlamiċi, fosthom suġġetti bħall-istorja, ir-retorika, id-[[dritt]], ix-[[xjenza]] u l-[[mediċina]]. Mansa Mūsā introduċa wkoll lil Timbuktu, u l-Imperu tal-Mali inġenerali, lill-bqija tad-dinja Medjevali permezz tal-''Hajj'' tiegħu, u ż-żmien li qatta' fil-[[Mekka]] minnufih ispira lill-vjaġġaturi Għarab biex iżuru t-Tramuntana tal-Afrika. Madankollu, l-Ewropej ma żarux il-belt qabel ferm wara, minħabba l-vjaġġ iebes u twil, u b'hekk baqa' xi ftit jew wisq sens ta' misteru madwar il-belt. Timbuktu primarjament kisbet il-ġid tagħha mill-estrazzjoni tad-deheb u tal-melħ lokali, minbarra l-kummerċ tal-iskavi trans-Saħarjan. Id-deheb kien prodott bażiku ta' valur għoli fir-reġjun [[Mediterran]] u l-melħ kien popolari l-iktar fin-Nofsinhar tal-belt, għalkemm x'aktarx li l-ikbar assi li kellha Timbuktu kienet il-pożizzjoni [[Ġeografija|ġeografika]] tagħha. Il-belt tinsab 9 mili mix-xmara Niġer, u b'hekk l-art agrikola tal-madwar hija ferm għammiela, u tinsab qrib id-[[Saħara|Deżert tas-Saħara]], u b'hekk tiffaċilita rotot kummerċjali aċċessibbli. Timbuktu tinsab f'salib it-toroq ukoll bejn ir-reġjuni tat-Tramuntana tal-Afrika, tal-Punent tal-Afrika u tal-Afrika Ċentrali. Minħabba f'hekk, Timbuktu żviluppat f'ċentru kulturali mħallat. L-Imperu tal-Mali qabad it-triq tan-niżla b'mod kostanti f'nofs is-seklu 15, u minfloku laħaq l-Imperu tas-Songhai. Madankollu, il-belt ta' Timbuktu għal żmien qasir tmexxiet mit-Tuareg qabel ma sfat f'idejn il-poplu Songhai. Minkejja l-bidliet kbar fil-poter, ġeneralment Timbuktu ffjorixxiet sal-invażjoni tal-Marokkini fl-Imperu tas-Songhai fl-1590 u sal-okkupazzjoni ta' Timbuktu mill-Marokkini fl-1591, wara l-Battalja ta' Tondibi. Fl-1593, il-biċċa l-kbira tal-fakultà tal-università ġiet ġustizzjata jew eżiljata minħabba nuqqas ta' lealtà lejn il-mexxejja l-ġodda, u b'hekk flimkien mad-deklin fil-kummerċ minħabba ż-żieda fil-kompetizzjoni mir-rotot trans-Atlantiċi l-ġodda tat-tbaħħir, il-belt tilfet ir-rilevanza tagħha. Madankollu, ma kienx qabel is-snin 90 tas-seklu 19 li Timbuktu ġiet formalment inkorporata fil-kolonja Franċiża tal-Mali, u fl-1960 ġiet iddikjarata bħala parti min-nazzjon indipendenti tal-Mali. Illum il-ġurnata, il-popolazzjoni ta' Timbuktu ċkienet b'mod sostanzjali mill-ikbar popolazzjoni stmata ta' 100,000 ruħ fil-perjodu Medjevali. Il-belt batiet minn ħafna faqar għal diversi snin u għadha tiddependi fuq il-finanzjament mill-gvern bħala mezz ta' sopravivenza. === Assedju ta' Timbuktu === Fit-8 ta' Awwissu 2023, Timbuktu ġarrbet imblokk totali mill-Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), u dan żied il-faqar u wassal għal skarsezza fl-ikel. 33,000 ruħ ħarbu mill-belt u mill-inħawi tal-madwar u 1,000 ruħ ħarbu lejn il-[[Mawritanja]] mill-bidu tal-assedju. L-assedju beda wara l-irtirar ta' MINUSMA, il-missjoni tan-[[Nazzjonijiet Uniti]] matul il-Gwerra tal-Mali. == Ġeografija == Timbuktu is located on the southern edge of the Sahara 15 km (9+¹⁄₂ mi) north of the main channel of the River Niger. The town is surrounded by sand dunes and the streets are covered in sand. The port of Kabara is 8 km (5 mi) to the south of the town and is connected to an arm of the river by a 3 km (2 mi) canal. The canal had become heavily silted but in 2007 it was dredged as part of a Libyan financed project. The annual flood of the Niger River is a result of the heavy rainfall in the headwaters of the Niger and Bani rivers in Guinea and northern Ivory Coast. The rainfall in these areas peaks in August but the floodwater takes time to pass down the river system and through the Inner Niger Delta. At Koulikoro, 60 km (37 mi) downstream from Bamako, the flood peaks in September, while in Timbuktu the flood lasts longer and usually reaches a maximum at the end of December. In the past, the area flooded by the river was more extensive and in years with high rainfall, floodwater would reach the western outskirts of Timbuktu itself. A small navigable creek to the west of the town is shown on the maps published by Heinrich Barth in 1857 and Félix Dubois in 1896. Between 1917 and 1921, during the colonial period, the French used slave labour to dig a narrow canal linking Timbuktu with Kabara. Over the following decades this became silted and filled with sand, but in 2007 as part of the dredging project, the canal was re-excavated so that now when the River Niger floods, Timbuktu is again connected to Kabara. The Malian government has promised to address problems with the design of the canal as it currently lacks footbridges and the steep, unstable banks make access to the water difficult. Kabara can function as a port only in December to January when the river is in full flood. When the water levels are lower, boats dock at Korioumé which is linked to Timbuktu by 18 km (11 mi) of paved road. === Klima === Timbuktu features a hot desert climate (''BWh'') according to the Köppen Climate Classification. The weather is extremely hot and dry throughout much of the year, with most of the city's rainfall occurring between June and September, due to the influence of the Intertropical Convergence Zone (ITCZ). The degree of diurnal temperature variation is higher in the dry season than the wet season. Average daily maximum temperatures in the hottest months of the year – April, May and June – exceed 40 °C (104 °F). Lowest temperatures occur during the mildest months of the year – December, January and February. However, average maximum temperatures do not drop below 30 °C (86 °F). These winter months are characterized by a dry, dusty trade wind blowing from the Saharan Tibesti Region southward to the Gulf of Guinea. Picking up dust particles on their way, these winds limit visibility in what has been dubbed the "Harmattan Haze." Additionally, when the dust settles in the city, sand builds up and desertification looms.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === The wealth and very existence of Timbuktu depended on its position as the southern terminus of an important trans-Saharan trade route; nowadays, the only goods that are routinely transported across the desert are slabs of rock salt brought from the Taoudenni mining centre in the central Sahara 664 km (413 mi) north of Timbuktu. Until the second half of the 20th century most of the slabs were transported by large salt caravans or azalai, one leaving Timbuktu in early November and the other in late March. The caravans of several thousand camels took three weeks each way, transporting food to the miners and returning with each camel loaded with four or five 30 kg (66 lb) slabs of salt. The salt transport was largely controlled by desert nomads of the Arabic-speaking Berabich (or Barabish) tribe. Although there are no roads, the slabs of salt are now usually transported from Taoudenni by truck. From Timbuktu the salt is transported by boat to other towns in Mali. Between the 12th and 14th centuries, Timbuktu's population grew immensely due to an influx of Bono, Tuaregs, Fulanis, and Songhais seeking trade, security, or to study. By 1300, the population increased to 10,000 and continued increasing until it reached about 50,000 in the 1500s. === Agrikultura === There is insufficient rainfall in the Timbuktu region for purely rain-fed agriculture and crops are therefore irrigated using water from the River Niger. The main agricultural crop is rice. African floating rice (''Oryza glaberrima'') has traditionally been grown in regions near the river that are inundated during the annual flood. Seed is sown at the beginning of the rainy season (June–July) so that when the flood water arrives plants are already 30 to 40 cm (12 to 16 in) in height. The plants grow up to three metres (10 feet) in height as the water level rises. The rice is harvested by canoe in December. The procedure is very precarious and the yields are low but the method has the advantage that little capital investment is required. A successful crop depends critically on the amount and timing of the rain in the wet season and the height of the flood. To a limited extent the arrival of the flood water can be controlled by the construction of small mud dikes that become submerged as the water rises. Although floating rice is still cultivated in the Timbuktu Cercle, most of the rice is now grown in three relatively large irrigated areas that lie to the south of the town: Daye (392 ha), Koriomé (550 ha) and Hamadja (623 ha). Water is pumped from the river using ten large Archimedes' screws which were first installed in the 1990s. The irrigated areas are run as cooperatives with approximately 2,100 families cultivating small plots. Nearly all the rice produced is consumed by the families themselves. The yields are still relatively low and the farmers are being encouraged to change their agricultural practices. === Turiżmu === Most tourists visit Timbuktu between November and February when the air temperature is lower. In the 1980s, accommodation for tourists was provided by Hendrina Khan Hotel and two other small hotels: Hotel Bouctou and Hotel Azalaï. Over the following decades the tourist numbers increased so that by 2006 there were seven small hotels and guest houses. The town benefited by the revenue from the CFA 5000 tourist tax, the sale of handicrafts and employment of local guides. ==== Attakki ==== Starting in 2008, al-Qaeda in the Islamic Maghreb began kidnapping groups of tourists in the Sahel region. In January 2009, four tourists were kidnapped near the Mali–Niger border after attending a cultural festival at Anderamboukané. One of these tourists was subsequently murdered. As a result of this and various other incidents a number of states including France, Britain and the US, began advising their citizens to avoid travelling far from Bamako. The number of tourists visiting Timbuktu dropped precipitously from around 6000 in 2009 to only 492 in the first four months of 2011. Because of the security concerns, the Malian government moved the 2010 Festival in the Desert from Essakane to the outskirts of Timbuktu. In November 2011, gunmen attacked tourists staying at a hotel in Timbuktu, killing one of them and kidnapping three others. This was the first terrorist incident in Timbuktu itself. On 1 April 2012, one day after the capture of Gao, Timbuktu was captured from the Malian military by the Tuareg rebels of the MNLA and Ansar Dine. Five days later, the MNLA declared the region independent of Mali as the nation of Azawad. The declared political entity was not recognized by any regional nations or the international community and it collapsed three months later on 12 July. On 28 January 2013, French and Malian government troops began retaking Timbuktu from the Islamist rebels. The force of 1,000 French troops with 200 Malian soldiers retook Timbuktu without a fight. The Islamist groups had already fled north a few days earlier, having set fire to the Ahmed Baba Institute, which housed many important manuscripts. The building housing the Ahmed Baba Institute was funded by South Africa, and held 30,000 manuscripts. BBC World Service radio news reported on 29 January 2013 that approximately 28,000 of the manuscripts in the Institute had been removed to safety from the premises before the attack by the Islamist groups, and that the whereabouts of about 2,000 manuscripts remained unknown. It was intended to be a resource for Islamic research. On 30 March 2013, jihadist rebels infiltrated into Timbuktu nine days before a suicide bombing on a Malian army checkpoint at the international airport, killing a soldier. Fighting lasted until 1 April, when French warplanes helped Malian ground forces chase the remaining rebels out of the city center. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Tales of Timbuktu's fabulous wealth helped prompt European exploration of the west coast of Africa. Among the most famous descriptions of Timbuktu are those of Leo Africanus and Shabeni. === Leo Africanus === Perhaps most famous among the accounts written about Timbuktu is that by Leo Africanus, born El Hasan ben Muhammed el- Wazzan-ez-Zayyati in Granada in 1485. His family was among the thousands of Muslims expelled by King Ferdinand and Queen Isabel after their reconquest of Spain in 1492. They settled in Morocco, where he studied in Fes and accompanied his uncle on diplomatic missions throughout North Africa. During these travels, he visited Timbuktu. As a young man he was captured by pirates and presented as an exceptionally learned slave to Pope Leo X, who freed him, baptized him under the name "Johannis Leo de Medici", and commissioned him to write, in Italian, a detailed survey of Africa. His accounts provided most of what Europeans knew about the continent for the next several centuries. Describing Timbuktu when the Songhai Empire was at its height, the English edition of his book includes the description:<blockquote>The rich king of Tombuto hath many plates and sceptres of gold, some whereof weigh 1300 pounds. ... He hath always 3000 horsemen ... (and) a great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the king's cost and charges. — </blockquote>According to Leo Africanus, there were abundant supplies of locally produced grain, cattle, milk and butter, though there were neither gardens nor orchards surrounding the city. In another passage dedicated to describing the wealth of both the environment and the king, Africanus touches upon the rarity of one of Timbuktu's trade commodities: salt.<blockquote>The inhabitants are very rich, especially the strangers who have settled in the country [..] But salt is in very short supply because it is carried here from Tegaza, some 500 miles [800 km] from Timbuktu. I happened to be in this city at a time when a load of salt sold for eighty ducats. The king has a rich treasure of coins and gold ingots. — </blockquote>These descriptions and passages alike caught the attention of European explorers. Africanus also described the more mundane aspects of the city, such as the "cottages built of chalk, and covered with thatch" – although these went largely unheeded. === Shabeni === <blockquote>The natives of the town of Timbuctoo may be computed at 40,000, exclusive of slaves and foreigners ... The natives are all blacks: almost every stranger marries a female of the town, who are so beautiful that travellers often fall in love with them at first sight.</blockquote>Roughly 250 years after Leo Africanus' visit to Timbuktu, the city had seen many rulers. The end of the 18th century saw the grip of the Moroccan rulers on the city wane, resulting in a period of unstable government by quickly changing tribes. During the rule of one of those tribes, the Hausa, a 14-year-old child named Shabeni (or Shabeeny) from Tetuan on the north coast of Morocco accompanied his father on a visit to Timbuktu. Shabeni stayed in Timbuktu for three years before moving to a major city called Housa several days' journey to the southeast. Two years later, he returned to Timbuktu to live there for another seven years – one of a population that was, even centuries after its peak and excluding slaves, double the size of the 21st-century town. By the time Shabeni was 27, he was an established merchant in his hometown of Tetuan. He made a two-year pilgrimage to Mecca and thus became a hajji, Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Returning from a trading voyage to Hamburg, he was captured by a ship manned by Englishmen but sailing under a Russian flag, whose captain claimed that his Imperial mistress (Catherine the Great) was "at war with all Muselmen" (see Russo-Turkish War (1787–1792)). He and the ship he had been sailing in were brought to Ostend in Belgium in December 1789 but the British consul managed to get him and the ship released. He set off again in the same ship, but the captain, who claimed to be afraid of his ship being captured again, set him ashore in Dover. In England his story was recorded. Shabeeni gave an indication of the size of the city in the second half of the 18th century. In an earlier passage, he described an environment that was characterized by forest, as opposed to the modern arid surroundings. == Arti u kultura == === Moskej === Situated on the northern edge of the Niger Delta, Timbuktu is at the crossroads of the Saharan trade routes and the River Niger. Founded in 1100 by the Tuareg, this cultural centre boasts significant architectural landmarks, including three great mosques: Djinguere Ber, Sankore and Sidi Yahya. The Djinguere Ber Mosque, built in 1328 under the patronage of Mansa Musa, the wealthy ruler of the Mali Empire, served as a testament to the city's prosperity during this golden age. Mansa Musa's legendary pilgrimage to Mecca, during which he distributed vast amounts of gold, contributed to the construction of the mosque and cemented Timbuktu's reputation as a centre of Islamic culture and learning. Over the centuries, the Djinguere Ber mosque has undergone various renovations and extensions, reflecting the changing architectural styles and religious practices of the region. The Sankore Mosque, built between 1325 and 1463, played a central role in Timbuktu's intellectual and educational landscape. As the city flourished as a centre of Islamic learning, the Sankore Mosque became a renowned centre of learning, attracting scholars and students from across the Muslim world. Its libraries housed thousands of manuscripts on subjects ranging from theology to astronomy, contributing to Timbuktu's reputation as a centre of intellectual exchange and cultural diversity. The Sidi Yahya mosque, founded in 1440 by the revered marabout Sheikh al-Mukhtar Hamallah, held both religious and mystical significance for the people of Timbuktu. According to local legend, the mosque awaited the arrival of Sidi Yahya al-Tadlissi, a saint whose presence would sanctify the site. When Sidi Yahya claimed the mosque forty years later, it became a focal point for spiritual devotion and pilgrimage. Over time, the mosque underwent several renovations and refurbishments, reflecting the changing religious and cultural landscape of Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === The best-known cultural event is the Festival au Désert. When the Tuareg rebellion ended in 1996 under the Konaré administration, 3,000 weapons were burned in a ceremony dubbed the Flame of Peace on 29 March 2007 – to commemorate the ceremony, a monument was built. The Festival au Désert, to celebrate the peace treaty, was held every January in the desert, 75 km from the city until 2010. The week-long festival of Mawloud is held every January, and celebrates the birthday of Muhammed; the city's "most cherished manuscripts" are read publicly, and are a central part of this celebration. It was originally a Shi'ite festival from Persia and arriving in Timbuktu around 1600. The "most joyful occasion on Timbuktu's calendar", it combines "rituals of Sufi Islam with celebrating Timbuktu's rich literary traditions". It is a "period of feasting, singing, and dancing ... It culminated with an evening gathering of thousands of people in the large sandy square in front of the Sankor é Mosque and a public reading of some of the city's most treasured manuscripts." Annually, during the winter, Timbuktu has hosted the Living Together festival since 2015. === Sit ta' Wirt Dinji === During its twelfth session, in December 1988, the World Heritage Committee (WHC) selected parts of Timbuktu's historic centre for inscription on its World Heritage list. The selection was based on three criteria: * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away.^{[''unreliable source?'']} 90% of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] [[Kategorija:Bliet Afrikani]] [[Kategorija:Mali]] 4tq2fks044ozw8rf2qflnnz32t3jakq 0 33154 318897 2024-12-16T10:43:28Z Blagoje950 24442 Maħluqa bit-traduzzjoni tal-paġna "[[:es:Special:Redirect/revision/164156671|Asociación de Baloncesto de Voivodina]]" 318897 wikitext text/x-wiki '''Il-Assoċjazzjoni tal-Basketball ta' Vojvodina (KSV)''' hija organizzazzjoni sportiva reġjonali li timmaniġġja l-iżvilupp tal-basketball fit-territorju ta' Vojvodina. Bi kwartieri ġenerali f'Novi Sad, il-federazzjoni torganizza kompetizzjonijiet reġjonali, tipprovdi appoġġ lill-klabbs, u twettaq programmi mmirati lejn l-iżvilupp ta' talenti żgħażagħ.<ref>{{Ċita web|url=https://ksv.rs|titlu=Košarkaški savez Vojvodine|lingwa=sr-RS|data-aċċess=2024-12-14}}</ref> L-Assoċjazzjoni tal-Basketball ta' Vojvodina (KSV) twaqqfet bħala parti minn inizjattiva aktar wiesgħa biex torganizza l-basketball fl-ex-Jugoslavja. Matul l-eżistenza tagħha, il-federazzjoni kellha rwol fundamentali fil-ħolqien ta’ sistemi tal-kampjonati u fl-iżvilupp tal-infrastruttura tal-basketball f’Vojvodina. Barra minn hekk, ħadmet mill-qrib mal-federazzjonijiet nazzjonali u, matul l-istorja tagħha, appoġġjat il-formazzjoni u l-operat ta’ bosta klabbs fir-reġjun. == Attivitajiet bażiċi == * Organizzazzjoni ta' kampjonati u tournaments għall-kategoriji tal-kbar u taż-żgħar. * Edukazzjoni ta' kowċis, imħallfin u esperti sportivi oħra. * Appoġġ għall-klabbs tal-basketball fil-forma ta 'riżorsi u promozzjoni. == Kompetizzjonijiet == KSV torganizza u tikkoordina l-kampjonati u t-tournaments li ġejjin: <ref>{{Ċita web|url=https://lige.kss.rs/seniori/1-mrl-sever/|titlu=1. MRL SEVER – Lige Košarkaškog saveza Srbije|lingwa=sr-RS|data-aċċess=2024-12-14}}</ref> * Vojvodina Senior League. * Ligs taż-żgħażagħ, kadetti u pijunieri. * Kompetizzjonijiet tat-tazza reġjonali u tournaments ta’ ħbiberija. == Links esterni == [https://ksv.rs Il-websajt uffiċjali tal-Assoċjazzjoni.] == Referenzi == <references /> 53ad5g6bpezl8opugwk7ig2fhul8r26